ОҚО, Аксукент ауылы жағдайында күздік бидай дақылынан жоғарғы өнім алудың технолгиясын жасау

1
1.1
1.2
1.3
1.4
2
2.1
2.2

2.3

2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
2.10
3 Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Күздік дақылдардың халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ..
Дақылдың таралуы, ботаникалық әр түрлілігі және сипаты ... ... ... ... ...
Өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Күздік бидайдың аймақта аудандастырылған сорттары ... ... ... ... ... ... ...
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Шаруашылықтың топырақ, ауа.райы жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Күздік бидайдың жоспарланған өнімін алу үшін тыңайтқыш мөлшерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Нақты топырақ.климаттық жағдайында дақылды өсіру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Дақылдың ауыспалы егістегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тыңайтқыштар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Топырақ өңдеу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тұқымды себуге әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тұқым себу мерзімі, мөлшері және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Егістікті күтіп.баптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Өнімді жинау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қоршаған ортаны қорғау және техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қазақстан үшінші мыңжылдықта алға қойған орасан зор міндеттері бар және жағанданып өркендеуге бейім, ұдайы дамитын елге айналады. Қазақстан Республикасының Президентінің 2003жылғы 17 мамырдағы №1096 «Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарында индустриальды-инновациялық даму стратегиясы» бұйрығы еліміздің экономикасын жандандыруға себепші болатын және отанымыздың дамуының басты бағыттарын айқындайтын басты құжат болып табылады.
Қазақстан Республикасының ғылым және ғылыми-техникалық саясаты Концепциясында баяндалғандай, еліміздегі басым бағыттардың бірі биотехнология саласы болып табылады. Қазіргі кездегі биотехнологияны денсаулық сақтауда, ауылшаруашылығында, өңдеу және азық-түлік өндірісінде тиімді қолдану, салалардың қарқынды дамуына және өркендеуіне себепші болады.
Дүние жүзілік сауда ұйымына ену алдында тұрған Қазақстан үшін ауылшаруашылығы күрделі мәселе болып отыр, өйткені отандық ауылшаруашылық өнімдері бәсекеге шыдамайды. Дүние жүзілік даму банкінің мәліметтері бойынша республикамыздың ауылшаруашылығындағы еңбек өнімділігі Шығыс Еуропа елдеріне қарағанда 5 есе төмен болуда [1].
БҰҰ мәліметтері бойынша республикамыздағы 272,5 млн.га жердің 179,9 млн.га жері немесе 66 пайызы шөл және шөлейт жерлерге айналған. Жайлымдық жерлердің деградациясынан 963 млн АҚШ доллары, топырақ эрозиясының салдарынан 779 млн. доллар, екінші реттік тұздану салдарынан 375 млн. доллар, сондай ақ гумустың жоғалуы салдарынан 375 млн. доллар шығын келтірді [2].
Астық дақылдарының қазіргі кездегі орташа өнімділігі 10 центнерде болуда, ал Ресейде бұл көрсеткіш 2 есе артық. Әдеттегі технология бойынша ауылшаруашылық өнімділігін арттыру мүмкін еместігін қазіргі кезде жай шаруаның өзі біліп отыр. Өсімдіктерге берілетін минералды тыңайтқыштарды тиімді қолдану арқылы өнімділікті 40-50 пайызға арттыруға болады. Минералды тыңайтқыштарды қолдану еліміздің барлық аймақтарында қажетті нәтиже бермейді. Республикадағы астық дақылдарын өсіретін солтүстік аймақтарда көбіне минералды тыңайтқыштардың көмегімен 1,5-2 центнер қосымша өнім алынады, ал минералды тыңайтқыштың толық шығынын қайтару үшін 4-6 ц/га қосымша өнім алынуы тиіс. Минералды тыңайтқыштардың көмегімен алынатын 10 пайыздық қосымша өнім ауылшаруашылық тауар өндірушілерін қанағаттандырмайды .
Сіңімді азотты пайдалану коэффициенті минералды тыңайтқыштарда 30-32 пайыздан аспайды, ал фосфор тыңайтқыштарында бұл көрсеткіш небары 17-20 пайыз ғана. Сонымен қатар минералды тыңайтқыштардың негізгі кемшілігі, олардың құрамында небары 3 элемент бар. Ал өсімдіктер өсіп-дамуына 16 макро және 50 аса микроэлементтер қажет [3]. Еуропалық одақ елдерінде және Америка құрама штаттарында минералды тыңайтқыштар мен пестицидтерді қолдану тенденциясы жыл өткен сайын азайып келеді, есесіне

1. Иманғазиев К. Егіншілікке тыңайтқыш қолдану жүйесі.- Алматы, 1970ж.- 31-36бет.
2. Әрінов Қ.К., Апушев А.К., және тб. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу, сақтау және стандарттау. - Астана, 2001ж.- 67-70бет.
3. Агротехника и товароведение. Вып.8. Под. ред. Н.Н.Борисова. - М.: Колос, 1977. –36 с.
4. Можаев Н., Әрінов Қ.К., Шестокова Н.А., Өсімдік шаруашылығы практикумы.- Акмола, 1996ж.- 63-69бет.
5. Христенко А.Ф. Сельское хозяйство в сухостепной зоне Казахстана. –Караганда. Рауан, 2002 .-256с.
6. Джанпеисов Р. Эрозия и дефляция почв Казахстана. Алма-Ата, 1977г.-92с.
7. Родомакин А.Ф. Эрозия почв и меры борьбы с нею. Алма-Ата, 1992г.- 32с.
8. Елешев Р.Е., Смағұлов Т.С., Бәсібеков Б.С. Тыңайтқыш қолдану жүйесі. Алматы, 1997ж.- 58-61бет.
9. Берлянд С.С., Крючев Б. Д. Растениеводство. . Изд.4-е, перераб. и доп. М., Колос, 1996г.-72с.
10. Шатилова И.С., Каюмова М.К. Научные основы программирования урожаев сельскохозяйственных культур. М., Колос, 1996г.- 100-110с.
11. Майсурян Н.А. Растениеводство. (Лабороторно-практические занятия) . Изд.4-е, перераб. и доп. М., Колос, 1996г. 12с.
12. Живников Н.И., Моргунов А.Т. Технология возделывания полевых культур. Учеб. Пособие для сельских проф.-техн. училищ. М., Высш. школа, 1991. 304 с.
13. Елешев Р., Бекмағанбетов А. Агрохимия .-Алматы, 1989ж.- 77-85бет.
14. Жаңабаев Қ.Ш. және т.б. Агрономия негіздері. Астана, 2003ж.- 85-91бет.
15. Нарциссов В. П. Научные основы систем земледелия. М., Колос, 1997г. 135с.
16. Тұрғанбаев С.Ғ. Дихан серігі (Агроөнеркәсіп өндірісінің орта буындарына арналған) . Алматы: Қайнар, 1989.-304 бет.
17. Крючев Б. Д. Практикум по растениеводству.- М.: Агропромиздат, 1988.-287с.: ил.- ( Учебники и учеб. пособие для учащихся техникумов).
18. Бадина Г.В. и др. Основы агрономии /Г.В. Бадина, А.В. Королев, Р.О.Королева;Под ред. Г.В. Бадина.- Л.: Агропромиздат, Ленингр. отд-ние, 1988.-448 с.
19. Жанабаев К.Ш., Саудабаев Т. т.б. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.-Алматы, 1994ж.- 177-183бет.
20. Подгорный П.И. Растениевоство 2-е изд.перераб.- М. изд.-во с.-х. литературы, журналов и плакатов. 1963, -268 с.
21. НиколаевН.Г.,Разумов М.В.,Гладков В.Н. Пути повышения всхожести семян.-М.; Сельхозиздат, 1985. – 225 с.
22. Майсурян Н.А., Степанов В.Н. и др. Растениеводство. Изд.3-е, перераб. и доп. М., Колос, 1986г.- 135с.
23. Можаев Н., Әрінов Қ.К.,тб. Өсімдік шаруашылығы,- Ақмола, 1996ж.- 127-132бет.
24. Мұқатова Ш.Қ., Мұсанов Қ.М. «Өсімдік шаруашылығы өнімін сақтау және өңдеу технологиясы» Астана, 2009ж.- 73-80бет.
25. Сейітов И., СаудабаевТ., Әбдірашев Ш. Агрономия негіздері.-А. Ана тілі,1991ж.- 135-139 бет.

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Аннотация

ОҚО, Аксукент ауылы жағдайында күздік бидай дақылынан жоғарғы өнім
алудың технолгиясын жасау тақырыбы бойынша АП 10-1к2 тобының студенті
Б.Т. Абдимовлановтың курстық жұмысында нақты топырақ-климаттық жағдайында
дақылды өсіру технологиясы бөлімде Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы
Ақсукент ауылы жағдайында күздік бидай дақылынан жоғары өнім алу үшін жер
қорлары мен табиғи климаттық қорларды тиімді пайдалану принцптері
келтірілген. Тәжірибе нәтижелері кестелер түрінде көрсетілген.
Курстық жұмыста ____ бет, 6 кесте бар. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
25.
Түйін сөздер: Астық дақылдары, күздік бидай, сорт, өсіру технологиясы,
шаруашылық, топырақ-климаттық жағдайы, өсімдіктің биологиясы, ауыспалы
егістік, топырақ өңдеу жүйесі, егін себу, егістікті күтіп-баптау, өнімді
жинау.

Мазмұны

Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Анықтамалар
1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Белгілеулер мен
1.3 қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 ... ... ... ...
2 Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.2 Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Күздік дақылдардың халық шаруашылығындағы
2.4 маңызы ... ... ... ... ... ..
2.5 Дақылдың таралуы, ботаникалық әр түрлілігі және
2.6 сипаты ... ... ... ... ...
2.7 Өсімдіктің биологиялық
2.8 ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
2.9 Күздік бидайдың аймақта аудандастырылған
2.10 сорттары ... ... ... ... ... ... .. .
3 Технологиялық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
Шаруашылықтың топырақ, ауа-райы
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Күздік бидайдың жоспарланған өнімін алу үшін тыңайтқыш мөлшерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Нақты топырақ-климаттық жағдайында дақылды өсіру
технологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Дақылдың ауыспалы егістегі
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
Тыңайтқыштар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
Топырақ өңдеу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
Тұқымды себуге
әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Тұқым себу мерзімі, мөлшері және әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Егістікті
күтіп-баптау ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Өнімді жинау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Қоршаған ортаны қорғау және техника қауіпсіздігі
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...

Нормативтік сілтемелер

МЕСТ 2.102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың және бұйымдардың белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ 2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2. 304-81 ЕСКД. Сызудың шрифттары.
МЕСТ 2. 701-84 ЕСКД. Сызбалар және типтер. Орындауға қойылатын жалпы
талаптар.
МЕСТ 12046-85. Мемлекет аралық стандарт. Ауылшаруашылық дақылдарының
тұқымдары.Сапа туралы құжат.
МЕСТ 20081-74 Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Терминдер.
Анықтаулар.
МЕСТ 52325-2005. Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Сорттық және
егістік сапа
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
ӘН ОҚМУ 7.03-2012 Курстық жобалауды ұйымдастыру. Курстық жұмыс.

Анықтамалар

Егіншілік жүйесі - агротехникалық және ұйымдастыру шараларының
бірегей комплексі, жергілікті табиғи-экономикалық өзгешеліктерге орай жаңа
жасақталған агроқұрылымдарда жерді тиімді пайдалануды, топырақ құнарлығын
бір дәрежеде және жүйелі түрде арттыруды, ауыл шаруашылығы дақылдарының
өнімділігін молайтуды, нарықтық бәсекелестік заманда сапасын көтеруді және
мал шаруашылығы үшін берік жемшөп қорын жасауды қамтамасыз ету
Фотосинтез- күн энергиясының қатысуымен, хлоропластарда болатын ауадағы
көмірқышқыл газын пайдалана отырып органикалық заттар түзетін табиғи
құбылыс.
Тұқым тыныштығы - тірі тұқымдардың қалыпты жағдайларда өспейтін, немесе
өте ақырын өсетін күйі
Далалық өнгіштік - далалық жағдайда пайда болған егін көгінің себілген
өнгіш тұқым санының қатынасымен көрсетілген процент мөлшері
Тұқым тазалығы - егістік материалдың негізгі сапа көрсеткіштерінің бірі.
Егістік материалдың (тұқымның) тазалығы деп ондағы негізгі дақылдың
процентпен көрсетілген массасын атайды
Өнімді бағдарлау — бұл сапалы және дер кезінде іске асырғанда күні бұрын
есептелген ауылшаруашылық дақылдарының сапалы да мол өнімін қамтамасыз
ететін бір-бірімен тығыз байланысты шаралар комплексін зерттеу болып
табылады.
Технология - топырақ құнарлылығының тұрақты өсуіне интенсивті сорттар
мен дақылдардың потенциалды мүмкіндіктері мен биологиялық ерекшеліктеріне,
өнімді басқарудың биологиялық, агротехникалық және агрохимиялық құралдары
мен өсімдікті аурулардан, зиянкестерден және арамшөптерден интегралды
қорғауды жүйелі колдануға, машина-трактор паркін оптималды қалыптастыруға
және егін себу, оны баптап-күту және жинауды жоғары өнімді машиналармен
қамтамасыз ету.
Агроөнеркәсіптік кешен – азық-түлік өнімдерін өндіруге және ауыл
шаруашылығы шикізаттарынан көпшілік тұтынатын өнеркәсіп тауарларын шығаруға
бағытталған сала.

Белгілеулер мен қысқартулар

г - грамм, масса өлшемі;
кг - килограмм, салмақ өлшемі;
мин-минуттар;
%-пайыз;
ºC-температура;
млрд-миллиард;
мг-миллиграмм;
тәу-тәулік;
ГОСТ-мемлекеттік стандарттар жүйесі;
л-литрлер;
рН-қышқылдылық;
ºT-қышқылдылық;
Ккал-килокалория;
АӨК-Агроөнеркәсіптік кешен;

Кіріспе

Қазақстан үшінші мыңжылдықта алға қойған орасан зор міндеттері бар және
жағанданып өркендеуге бейім, ұдайы дамитын елге айналады. Қазақстан
Республикасының Президентінің 2003жылғы 17 мамырдағы №1096 Қазақстан
Республикасының 2003-2015 жылдарында индустриальды-инновациялық даму
стратегиясы бұйрығы еліміздің экономикасын жандандыруға себепші болатын
және отанымыздың дамуының басты бағыттарын айқындайтын басты құжат болып
табылады.
Қазақстан Республикасының ғылым және ғылыми-техникалық саясаты
Концепциясында баяндалғандай, еліміздегі басым бағыттардың бірі
биотехнология саласы болып табылады. Қазіргі кездегі биотехнологияны
денсаулық сақтауда, ауылшаруашылығында, өңдеу және азық-түлік өндірісінде
тиімді қолдану, салалардың қарқынды дамуына және өркендеуіне себепші
болады.
Дүние жүзілік сауда ұйымына ену алдында тұрған Қазақстан үшін
ауылшаруашылығы күрделі мәселе болып отыр, өйткені отандық ауылшаруашылық
өнімдері бәсекеге шыдамайды. Дүние жүзілік даму банкінің мәліметтері
бойынша республикамыздың ауылшаруашылығындағы еңбек өнімділігі Шығыс Еуропа
елдеріне қарағанда 5 есе төмен болуда [1].
БҰҰ мәліметтері бойынша республикамыздағы 272,5 млн.га жердің 179,9
млн.га жері немесе 66 пайызы шөл және шөлейт жерлерге айналған. Жайлымдық
жерлердің деградациясынан 963 млн АҚШ доллары, топырақ эрозиясының
салдарынан 779 млн. доллар, екінші реттік тұздану салдарынан 375 млн.
доллар, сондай ақ гумустың жоғалуы салдарынан 375 млн. доллар шығын
келтірді [2].
Астық дақылдарының қазіргі кездегі орташа өнімділігі 10 центнерде
болуда, ал Ресейде бұл көрсеткіш 2 есе артық. Әдеттегі технология бойынша
ауылшаруашылық өнімділігін арттыру мүмкін еместігін қазіргі кезде жай
шаруаның өзі біліп отыр. Өсімдіктерге берілетін минералды тыңайтқыштарды
тиімді қолдану арқылы өнімділікті 40-50 пайызға арттыруға болады. Минералды
тыңайтқыштарды қолдану еліміздің барлық аймақтарында қажетті нәтиже
бермейді. Республикадағы астық дақылдарын өсіретін солтүстік аймақтарда
көбіне минералды тыңайтқыштардың көмегімен 1,5-2 центнер қосымша өнім
алынады, ал минералды тыңайтқыштың толық шығынын қайтару үшін 4-6 цга
қосымша өнім алынуы тиіс. Минералды тыңайтқыштардың көмегімен алынатын 10
пайыздық қосымша өнім ауылшаруашылық тауар өндірушілерін қанағаттандырмайды
.
Сіңімді азотты пайдалану коэффициенті минералды тыңайтқыштарда 30-32
пайыздан аспайды, ал фосфор тыңайтқыштарында бұл көрсеткіш небары 17-20
пайыз ғана. Сонымен қатар минералды тыңайтқыштардың негізгі кемшілігі,
олардың құрамында небары 3 элемент бар. Ал өсімдіктер өсіп-дамуына 16 макро
және 50 аса микроэлементтер қажет [3]. Еуропалық одақ елдерінде және
Америка құрама штаттарында минералды тыңайтқыштар мен пестицидтерді қолдану
тенденциясы жыл өткен сайын азайып келеді, есесіне экологиялық таза
ауылшаруашылық өнімдерін өндіру артып келеді. Бұл тұрғыда биопрепараттар
және биотыңайтқыштар қолдану барған сайын жандана түсуде. Ауылшаруашылық
өнімдерін өндіруде 2008 жылы әлемдік биотехнология нарығы 41 миллиард
долларға өнім өндірді. Бұл алдыңғы 5 жылға қарағанда 2 есеге артық [4].
Курстық жұмыстың мақсаты – Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы,
Аксукент ауылы жағдайында күздік бидай дақылынан жоғарғы өнім алудың
технологиясын жасау.
Бұл мақсатты орындау үшін мынандай міндеттер шешілді;
- Күздік бидайдың биологиялық қасиеттерін анықтау;
- Технологиялық элементтерді дұрыс құру үшін өсімдік өсіретін
шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайларына сараптама жасау;
- Дақылдың биологиялық ерекшеліктері мен нақты топырақ-климаттық
ерекшеліктері бойынша өнімді бағдарлау;
- Нақты топырақ-климаттық жағдайы ерекшеліктері бойынша күздәк бидай
өсіру технологиясын жасау.

1. Негізгі бөлім

1.1 Күздік дақылдардың халық шаруашылығындағы маңызы

Дәнді дақылдар ең әуелі адамзаттың азық қоры болып табылады. Астық - жер
шарындағы халықтың негізгі азық-түлігі, сонымен қатар, дәнді дақылдар -
өңдеу өнеркәсібінің шикізат қоры (сыра қайнату, спирт өндіру, крахмал т.
б.) болып табылады.
Дүние жүзі егіншілігінде дәнді дақылдардың арасында бірінші орынды бидай
алады. Оның егіс көлемі 220 млн. га, немесе жер шарындағы барлық дәнді
дақылдардың 28,9%. Дәнді дақылдардың ішінде күріш, жүгері, тары, арпа т.б.
да маңызы зор. Астық өндірісін арттыру - біздің еліміздің ғана емес, бүкіл
дүние жүзінің агроөнеркәсіптік кешенінің ең басты өзекті мәселесі болып
отыр. Бұған халық қажетін азық-түлікпен қамтамасыз ету мен мал шаруашылығын
дамыту тікелей тәуелді. Қазақстан Республикасында дәнді дақылдардың 65%
алты солтүстік облыстарында - Көкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан,
Павлодар, Қарағанды және Ақмола облыстарында шоғырланған: орта есеппен
2003—2005 жылдарда ол 11 млн. га болды [1].
Қазақстанның солтүстік облыстарында 2005-2008 жылдары орта есеппен
астықтың жалпы түсімі 15,3 млн. т, ал өнімі әр гектардан 9,9 ц болды [2].
Оңтүстік Қазақстан облысында масақты дәнді дақылдардан, тәлімі жердерде
күздік бидай мен арпа, таулы аймақтарда жаздық масақты дақылдар егіледі.
Красноводопад селекциялық тәжірибе бекетінде жүргізілген көпжылдық
тәжірибелерге сүйенсек, облыстың барлық аймақтарында өсіру технологиясын
дұрыс сақтағанда ғана масақты дәнді дақылдардан тұрақты мол өнім алуға
болады.
Облыста дәнді дақылдардан негізінен көп егілетіні күздік бидай.
Жер шары халқының жартысынан көбі негізінен бидаймен – нан, макарон,
кондитер өнімдері т.б. қоректенеді. Аталған өнімдердің қоректілігі жоғары
болып халық мұқтажын қанағаттандыру үшін, оларда бағалы сапа көрсеткіштері
мен қасиеттер болған абзал.
Бидай дәнінің сапасын сипаттайтын маңызды көрсеткішке ақуыз мөлшері мен
дән уызы (клейковина) жатады. Бұл көрсеткіштер бидайдың пайдалану сипатын
анықтайды [3].
Өңдеу (өндіру) өнеркәсібі мен экспорт үшін күшті және қатты бидай
сорттары жоғары бағаланады. Күшті бидайға ақуызы мен дән уызы мол жұмсақ
бидай жатады.
Жұмсақ бидай сорттары ұн мен нанның сапасын анықтайтын жинақты көрсеткіш
— ұнның күшіне қарай күшті, орташа және осал (әлсіз) болып үш топқа
бөлінеді.
Күшті бидай ақуызының көптігі, уызының жиырымдылығы және созылымдылығы
жағынан көзге түседі. Мұндай ұннан пісірілген нан көмпиіп тұрады, түрі өте
ұнамды, бүйір қабығы жұқа немесе тор көзді, жұмсақ, созылмалы келеді,
сондай-ақ өте дәмді, сүйкімді иісі болады. Сонымен қатар күшті бидайдың
байытушылық қасиеті бар: осал бидайдың ұнына аздап күшті бидайдың ұнын
қосқанда одан шығатын нанның сапасы анағұрлым жақсарады. Күшті бидай ең
таңдаулы бидай болып саналады, сондықтан ішкі және халықаралық нарықта оған
деген сұраныс жоғары.
Орташа нандық күші (қуаты), бар бидай, басқаша айтқанда филлер, ешқандай
қоспасыз-ақ жақсы сапалы нан береді. Оған жататын сорттар ақуызының мөлшері
орташа, уызының жиырымдылығы біршама төмен, сондай-ақ қамырының ашытылған
кездегі ферменттік тұрақтылығы да төмендеу болады. Мұндай сорттар осал
бидайдың нандық қасиетін жақсартуға қабілетті емес.
Осал (әлсіз) бидайдың ақуызы шамалы, дән уызының жиырымдылығы өте әлсіз
болады. Сондықтан нан сапасының көрсеткіштері төмен болады. Осал бидай
нанының сапасын жақсарту үшін міндетті түрде күшті бидай ұнын қосады [4].
Жақсы қатты бидай астығы жоғары сапалы макарон өндіруге таптырмайтын
шикізат болып табылады. Жұмсақ бидай ұнынан макарон өнімдерін жасауға
болады, бірақ олар өзінің пішінін сақтай алмайды, омырылғыш, піскен кезде
жабысқақ келеді де тиімсіз түске өнеді. Сары-янтарлы немесе лимон тәрізді
сарғыш түсті макарон өте жоғары сапалы деп есептеледі. Мұндай түс
каротиноид пигментіне байланысты, ал оның мөлшері жұмсақ бидайға қарағанда
қатты бидайда орта есеппен екі есе көп.
Жақсы макарон өнімдері мынадай талаптарға сай болуы қажет: қамыры тығыз
жабыспалы, қалыпқа салғанда жеткілікті дәрежеде механакалық берік және
пішінді. Бұл қасиеттердің барлығы жоғары сапалы қатты бидай өнімдерінен
дайындалған қамырға тән. Қатты бидай жоғары сапалы ұнтақ жармасын өндіретін
шикізат болып табылады. Қатты бидай дәнін диірменге тартқанда қырлы ұн
бөліктері бірыңғай масса болып түзіледі; ұн жасушалары қатты, бірақ нәзік
келеді, ал жұмсақ бидайда олар борпылдақ әрі ұсақ саңылаулары болады. Дән
уызының мөлшері мен оның сапасы да үлкен рөл атқарады. Қатты бидайдың дән
уызы қысқа серпімді болып келеді, сондықтан оның ұнынан пісірілген нанның
көлемі аз, тор көзділігі нашар болады. Газ ұстау қабілетінің төмендігінен
қатты бидайдың нандық сапасы жұмсақ бидайға қарағанда төмен.
Класты астықта кем дегенде 22—28% дән уызы болуға тиіс және екінші
топтан төмен болмау керек, көлемдік масса 770 гл және одан да жоғары
болады, бидай дәнінің басқа типтері 10—15% аспайды және астық қоспасы 15%
аспауға тиіс класты бидайдың барлығында дәннің түсі тиісті тип пен
подтиптің түсіне сәйкес келуі керек: астық аурудан, қызып кетуден аман
болуға, нақты сортқа тән түсі мен қалыпты иісі сақталуға тиіс [5].
Күздік дақылдар өзінің биологиялық ерекшеліктеріне қарай күзгі, қысқы
және көктемгі кезеңдердегі ылғал қорын тиімді пайдаланса, жаздық дақылдарға
қарағанда өнімді көп береді. Топырағы құнарлы, ылғал мөлшері көп түсетін
таулы аймақтарда күздік дәнді дақылдардан жыл сайын тұрақты мол өнім алып
отыруға болады.

1.2 Дақылдың таралуы, ботаникалық әр түрлілігі және сипаты

Бидай қоңырбастар (Роасеае) тұқымдасына және Тrіtісum туыстығына жатады.
Осы заманғы жіктеу бойынша бұл туыстық 22 түрді біріктіреді. Ол 4
генетикалық топқа бөлінеді [6].
Күздік бидай соматикалық жасушасында 42 хромосомы бар гексаплоидты
түріне (2п-42) жатады. Гексаплоидты түрлер көптеген бидай өкілдерін
біріктіреді (жұмсақ бидай, спельта, т. б. бидайлары). Олардың ішінде ең кең
тарағаны жұмсақ бидай (Т. аеstіvum). Бұл бүкіл дүние жүзінде барынша көп
тараған астық дақылы. Ол жер шарының барлық континенттерін қамтиды —
полярлық шеңберден оңтүстік Африка мен Америкаға дейін: теңіз деңгейінен
төмен жерлерде, сонымен қатар 4000 м биіктікке дейінгі белдеулерде
өсіріледі [7]. Осының бәрі бұл дақылдың үлкен бейімділігін көрсетеді.
Тіршілікке бейімділігі бойынша да, морфобиологиялық ерекшеліктері бойынша
да (күздік, жаздық, жартылай күздік және жаздық) жұмсақ бидай айтарлықтай
полиморфты болып келеді.
Бидай түрлерінің ішінде барынша маңыздыларына жұмсақ және қатты бидайлар
жатады.
Жұмсақ бидай (Т. аеstivum) жоғарыда көрсеткеніміздей, егіншілікте көп
тараған, масағы борпылдақ, қылтықты және қылтықсыз, қылтықты формаларында
қылтықтары жанжағына шашыраңқы орналасқан және масақ ұзындығынан қысқа.
Масақ қабықшасы ұзынша әжімді, оның қыры (киль) жіңішке, негізіне қарай
жойылып кетеді. Масақтың бет жағы бүйірінен жалпақ. Масақ асты сабанының
бөлігі қалыпты жағдайда кеуек. Дәндері жеңіл үгітіледі, ұсақ, орташа және
ірі болып келеді, ұнды, немесе жылтыр (шынылы). Айдары айқын ажыратылады,
қылдары ұзын [8].
Жұмсақ және қатты бидайлар кең тараған, сондықтан сыртқы орта мен
адамзат әсеріне көп ұшыраған. Осының нәтижесінде көптеген түршелерге
тармақталған. Бидайды түршелерге ажырату үшін тұрақты морфологиялық бес
белгісі — масақтың қылтықтылығы, масақша түктілігі, масақтың, дәннің және
қылтықтың түстері алынған.
Бидайдың әрбір түршесі биологиялық және өндірістік ерекшеліктерімен бір-
бірінен ажыратылатын бірқатар түрлерін біріктіреді. Бір түршеде жаздық та
күздік те, ерте пісетін және кеш пісетін т. б. түрлері болуы мүмкін.
Күздік бидайдың тамыр жүйесі - шашақты. Тамыр жүйесінің құрылысы мен
оның даму сипаты өсімдік түрі мен сортына байланысты өзгереді. Тамыр
жүйесінің дамуы ұрықтық (алғашқы - 3-5) тамырлалардың пайда болуынан
басталады. Соңынан түптену түйінінен қосалқы (түйін) тамырлары 12-14
тәуліктен кейін (3-4 жапырақ кезеңі) түзіледі, олар топыраққа тез бойлайды.
Ұрықтық тамырлары бүкіл өсіп-жетілу кезеңінде өсімдіктердің қоректенуіне
қатысады. Түйін тамырлардан бұрын түзіліп, оларды ұзындығы бойынша басып
озады да өсіп-жетілу кезеңінің соңына қарай 150 см және одан да ұзын шамаға
жетеді. Алайда жоғары өнімді түйін тамырлары жақсы дамығанда ғана алуға
болады. Қуаңшылықты жылдары, әдетте, түйін (екінші, қосалқы) тамырлар
түзілмейді, ал бидай мен арпаның астық өнімі ұрықтық тамырлар есебінен
қалыптасады және 5-8 цга мөлшермен шектеледі [9].
Сабағы - сабан, сабақтар түйіндерімен шектелген түйін аралығынан тұрады.
Түйін аралығының саны жапырақтар санына сәйкес келеді. Сабаны қуыс, жүгері
мен шай жүгеріде ғана паренхимамен толтырылған. Сабақтың орта бөлігі
барынша жуан, ал жоғары бөлігі жіңішке келеді.
Жапырақтары 2 түрде - ұрықтық (3-4) және сабақтық болады. Сабақтық
жапырақтар жапырақ қынабынан және жапырақ тақтасынан тұрады. Жапырақ
қынабының тақтаға ауысар орнында тілше деп аталатын жұқа түссіз қабық
болады. Тілше сабаққа тығыз жабысқан және жапырақ қынабының ішіне судың
өтуін бөгейді. Жапырақ қынабының негізінде (басында) ұзынша кұлақшалар
немесе мүйізшелер түзіледі, олар сабақты орай өседі.
Гүл шоғыры - масақ. Масақ мүшелі біліктен және масақшалардан тұрады.
Білік өзара әртүрлі күйде орналасқан мүшеліктерден тұрады, олар түзу немесе
иілген, жалаңаш немесе түкті (қара бидайда) болуы мүмкін. Әдетте,
мүшеліктер қысыңқы келеді де екі кең жақтары мен екі қабырғасы болады.
Біліктің кең жағын бет жағы, ал қыр жағын бүйір жағы деп атайды. Білік
бойынша масақтың бет және бүйір жақтарын жеңіл ажыратады.
Әрбір мүшеліктің төбесі жуанданып бітеді де тұғыр (кемер) деп аталады,
онда масақшалар орналасады. Әдетте бидай мен қара бидайда біліктің әрбір
мүшелігінде бір-бір масақша бекиді, ал арпада үш масақша орналасқан. Әрбір
масақша екі жағынан қапталдасып орналасқан екі масақша қауызынан
(қабығынан) тұрады. Масақша қабықшалары әртүрлі деңгейде дамыған,
кейбіреулерінде (арпада) масақ сыртында орналаскан екі жіңішке қабықшаға
айналады.
Әрбір гүлде екі қабықшасы болады: масақ қабықшасына таяу орналасқаны
қалыңдау болады да ол сыртқы гүл қабықшасы деп аталады, ал екіншісі өте
жұқа, әрі нәзік келеді және оны ішкі гүл қабықшасы деп атайды. Гүл
қабықшаларының арасында екі қалақты аналық аузы бар жатын мен үш аталық
орналасқан.
Жемісі — дән. Қабықты астықтарда ол гүл қабықшаларымен қапталған. 1000
дәннің массасы сорттарына байланысты 36-45г [10].

1.3 Өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері

Қазақстанның оңтүстігі күздік бидай өсіруге өте қолайлы.
Күздік бидайдың өсіп-дамуы екі кезеңде өтеді: біріншісі-күзде, себуден
тұрақты бозқырауға дейін және екіншісі — көктемгі тірілуінен басталып
дәннің пісіп және өсімдіктің қурап қалуымен аяқталады. Күзгі кезеңде онда
тамыр жүйесі мен жапырақ беті қарқынды дамиды. Күзгі салқын температураның
нәтижесінде түптену түйіндері мен жапырақтарда қорлық пластикалық заттар,
әсіресе қанттар, мол жинақталады. Өсімдіктер тыныштық күйіне көшеді және
қыс бойы осы күйде болады. Күздік бидайдың ойдағыдай қыстап шығуына өсімдік
ткандеріндегі судың мөлшері көп әсер етеді. Оның тым көп мөлшері және
аздығы өсімдіктің құрып кетуіне әкеліп соғады: жасушаларда судың артық
мөлшері мұз кристалдарының түзілуіне ықпал жасайды, бұл ткандер үшін өте
қауіпті, ал су жетімсіздігі — протоплазма биоколлоидтарының коагуляциясына
ұрындырады да өсімдіктер құрып кетеді. Өсімдіктердің қыстап шығу
кезеңіндегі кұрамды қолайсыз жағдайларға төтеп беруі оның кысқа
төзімділігі, ал өсімдіктердің төменгі теріс температураға төтеп беруі аязға
төзімділігі деп аталады. Күздік бидайдың аязға төзімділігі өсімдіктердің
күзгі шынығуына байланысты. Туманов И.И. күздік дақылдардың екі шынығу
кезеңін ажыратады: алғашқысы +8—10°С жылылықта күндіз, ал екіншісі 0°С
температурада түнгі сағаттарда өтеді [11]. Неғұрлым екінші кезең тезірек
өтсе, өсімдік соғұрлым шыныққан және аязға төзімді болады. Шынығу процесі
өте күрделі құбылыс, оның толық мәні әлі шешілген жоқ. Ашық, жылы күн мен
түн жақсы шынығуға мүмкіндік жасайды, ал жауын-шашынды, жылы ауа райы оны
тежейді. Солтүстік Қазақстандағы жиі қайталанып отыратын қуаңшылықты күз
өсімдіктің қысқы аязға дайындығын нашарлатады. Жақсы шыныққан күздік бидай
түптену түйінінде — 30°С аязды көтереді [12]. Жақсы қар қабаты үсіктен және
ерте көктемдегі кеуіп кетпеуден сақтайды. Шамадан ерте, немесе кеш себілген
егістік қысқа төзімділігін төмендетеді. Күздік бидайдың жойылып кетуі мына
себептердің бірінен болуы мүмкін:
- күзгі әлсіз дамудан, қар қабатының жеткіліксіздігінен т.б.
өсімдіктердің үсіп кетуі;
- түптену түйінінің, тамырлардың қысылып топырақ бетіне шығып қалуы;
- ойпаң жерлерде судың молдығынан тыныс алу режімінің бұзылуы
нәтижесінде өсімдіктің езіліп кетуі;
- қоректік заттардың жеткіліксіздігінен егістіктің солып қалуы;
- ұзаққа созылған жылмақ пен қайталанған суықтың әсерінен топырақ
бетінде мұз қабығының пайда болуы нәтижесінде өсімдіктердің мұзға қатуы мен
механикалық жарақаттануы.
Өсімдіктердің үсіп кетуіне қарсы барынша тиімді шараларға аязға төзімді
сорттарды пайдалану, фосфор, калий тыңайтқышын енгізу, мерзімінде себу,
тұқымды тереңірек сіңіру, ықтырма көмегімен қар тоқтату т.б. жатады. Күздік
бидайды солып қалудан сақтандыру үшін қар қабатын тығыздаған дұрыс, бұл
жағдайда топырақ тезірек қатады да өсімдіктің пластикалық заттары тыныс
алуға аз шығындалады: тым ерте жиі себу мен үстеп қоректендіру азоттың
артық мөлшерін қолдану т. б. сақтану қажет. Түптену түйіндері мен
тамырлардың топырақ бетіне шығып қалмауына тұқымды ТУР препаратымен өңдеп
тереңірек сіңіру және себу мен себуден кейін топырақты ЗККШ-6А катогымен
тығыздау жақсы көмектеседі.
А.В. Артюшенко мен О.Г.Артюшенконың пікірінше [13], Қостанай облысы
жағдайында күздік бидайдың жойылып кетуі қыстың қолайсыз жағдайлары мен
емес, негізінен ерте көктемнен бастап ылғалды буландыра бастайды ал тамыр
жүйесі әлі топырақтың тоң қабатында жатады да ылғалмен қамтамасыз етіп
үлгермейді. Соның нәтижесінде өсімдіктер әлсірейді де түнгі аяздың әсерінен
(-12-14°С) опат болады. Сондықтан қар қабатын жасай отырып өсімдіктің ерте
көктемде өсуін кешеуілдетудің маңызы зор.
Күздік бидайдың тұқымы, жаздық бидай сияқты, +1-2° жылылықта өне
бастайды, бірақ жаппай өнуі +12-15°С температурада жүреді [14]. Бұл
жағдайда егін көгі 6-9 сөткеде пайда болады. Мысалы, Целиноград АШИ өсімдік
шаруашылығы кафедрасының, тәжірибелерінде күздік бидай көгі орташа сөткелік
ауаның 18,6°С температурасында бес сөткеде, ал 15,9 және І2,8°С болғанда
(себу мерзімінде байланысты) - тиісінше 6 және 8 сөткеде пайда болады [15].
Өсімдіктің көктемгі оянуы 3-4° жылылықта басталады, алайда өсіп дамуына
қолайлы жылылық 12—15°С. Қысқы, көктемгі төменгі температура мен оның күрт
өзгеруіне күздік бидай өте сезімтал. Қар қабаты болмағанда түптену
түйінінде – 16-18° температурада өсімдік опат болады, 20 см қар қабаты -
30°С аязға, ал 30-60 см -40° аязға төтеп береді [16].
Өйткені, қардың астында температура анағұрлым (10- 15°С) жоғары. Осы
заманғы аудандастырылған күздік бидай сорттары - 25° және одан да жоғары
аязға төтеп береді.
Күздік бидай күзде және көктемде 2-4°С жылылықта түптене бастайды, бірақ
қолайлы жылылық +12-14°С. Солтүстік Қазақстан аймағында қолайлы мерзімде
себілгенде 9-20 күннен кейін негізгі сабаққа қоса 2—3 қосымша өркендер
қалыптастырады және бұл кезең 30-35 күнге созылады [17]. Жекелеген
жағдайларда, топырақта ылғал жетімсіз болғанда, өсімдіктер түптеніп
үлгермей қысқы тыныштық күйге кетеді. Күздік бидайдың түптену қарқыны мен
ұзақтығы температураға топырақтағы ылғал мен қоректік заттар қорына,
оттегінің жеңіл өнуіне, қыстап шыққан өсімдік күйіне байланысты өзгереді де
орта есеппен 30-35 күнге созылады.
Қолайлы температура түптену кезеңінде + 15-16°, масақтануда +18-20°,
гүлдену мен пісіп жетілу кезеңдерінде 20-25° С [18].
Күздік бидайдың көктеуі мен түптенуінде ылғалдың маңызы зор. Ф.Н.Прунков
пен И.П.Осиповтың [19] деректері бойынша, себу қарсаңында топырақтың 0-10
см қабатындағы тиімді ылғал қоры 10 мм артық болса, онда өсімдіктердің өсіп-
жетілуінің алғашқы кезеңі қолайлы жағдайда өтетіндігінің сенімді
көрсеткіші, 10 мм аз болса - егін көгінің пайда болуы жауын-шашынға
байланысты, ал 5 мм төмен болса - егін көгінің толықтығы төмендейді де
өсімдіктер дамуының алғашқы кезеңінде-ақ опат болуы ықтимал. Күзгі ылғал
жетімсіздігінде қалыптасқан тамыр жүйесі нашар дамиды, көмірсутектері
(қанттар) аз жинақталады, егістік нашар қыстап, көктемде әлсіреп шығады,
оның үстіне көктемгі ылғал қорын тиімді пайдалана алмайды да нәтижесінде
егін өнімі азаяды. Қалыпты қыстан шығу жағдайында күздік бидай көктемгі
тірілу кезеңінен масақтануға дейін барлық қажетті ылғал мөлшерінің 70%,
гүлдену - балауызданып пісу кезеңінде 20% дейінгі мөлшерін сіңіреді. Бұл
дақылға қолайлы топырақ ылғалдылығы 60 см қабатта ТДЫ-тың 70-75%. Күздік
бидайдың транспирация коэффициенті – 460-500 [20].
Күздік дәнді дақылдардың ішінде бидайдың топыраққа қажетсінуі барынша
жоғары. Ол мол өнімді арамшөптерден таза, кұнарлы әрі ылғалды
қаратопырақтар мен қызғылт қоңыр топырақтарда қамтамасыз етеді. Ойпаң,
батпақты жерлер күздік бидайға жарамайды. Оған көктемде су жиналып
қалмайтын және өсімдіктердің езіліп кетуін болдырмайтын тегіс танаптарды
таңдап алған жөн.
Негізгі және қосалқы 1 ц күздік бидай өніммен бірге шығарылатын қоректік
заттар мөлшері; N – 3,25, Р2О5-1,15 және 2,1- К2О кг құрайды [21].
Жалпы ылғал пайдаланудың 70 пайызы бидайдың көктемгі оянудан масақтану
кезеңінде, 20 пайыз гүлдену-қамырлана пісу кезеңінде жұмсалады.
Күздік бидай тамыр жүйесі таралатын негізгі қабатта (60 см) жалпы ылғал
сыйымдылықтың 70-75 пайыз мөлшері болған жағдайда, ең жоғары өнімділікке ие
болады.

1.4 Күздік бидайдың аймақта аудандастырылған сорттары

Шаруашылықта күздік бидайдың Стекловидная 24 және Безостая 1 сорттары
өсіріледі, олардың сипаттамасы төмендегідей:
"Стекловидная 24". Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында
аудандастырылған. Жамбыл олысында тәлімі жерде орта есеппен 26,0 цга (2,5
цга "Безостая 1" стандартынан жоғары). Алматы облысында 32,9 цга
(стандарттан 3,8 цга артық). Орташа тез пісер, биіктігі 80-88 см, жатып-
құлауға шыдамдылығы мықты, ыстыққа-қуаңшылыққа шыдамды. Қысқа шыдамдылығы
"Безостая 1" мен шамалас. Түраралық шағылыстырып Г – 17 – 81 – 9 - 83п
(Богарная 56 х Теплоключенская 2) х Ростовчанка жекелеп сұрыптау арқылы
шығарылған.
Авторлары: Оразалиев Р.А., Нұрбеков С.Н., Кожемякин Е.В., Наиров
Б.Т. Ботаникалық түрі - жұмсақ бидай, эритроспермум тармағы. Масақ пирамида
тәріздес, ұзындығы және тығыздығы орташа. Масақ қабығы жалпақтау, әлсіз
тамырлы, масақ қабығының тісі өткір, иығы түзуен қиықшаға дейін. Қыры нашар
дамыған. Дәні ірі, жұмыртқа пішіндес, қызыл, сызығы орташа, дән түбірі
түкті. Сортты таңдап алғанда ескерілетін жағдайлар: экологиялық, алқаптың
экспозициясы мен нақты жағдайы, топырақ құнарлығы, тиімді алғы дақыл және
т.б.
Тұрақты өнім алып, жиын-терімде шашылып-төгілу шығынын азайту мақсатында
сорттардың өсіп жетілуі түрлі мезгілде (ерте, орташа, кеш пісетін),
экологиялық икемділігі түрліше және сорттардың технологиясы толық игерілуі
тиіс.
Суармалы экотипті сорттың басты сабағы қарқынды өсіп, егістік бірқалыпты
жетіліп, жоспарлы саны толық сақталып, дәні салмақты, масақтың дәңдеуі
толық болса, жөғары өнімді болады.
Безостая 1. Краснодар АШҒЗИ-да будан "Безостая 4" сортынан жекелеген
өсімдіктерді сұрыптау әдісімен шығарылған. Ботаникалық анықтамасы жұмсақ
бидайдың лютесценс түріне жатады. Масағы қылтықсыз, қабығы түксіз, дәні
қызыл. Масағының ұзындығы орташа, тығыздығы (10 см діңгекке 19-21 масақша),
призма тәріздес. Масақтың жоғары ұшында (2,5 мм) өсімше болады. Масақ
қабығы дөңес, жалпақ тамыршалары әлсіз, иығы тік, жалпақ, қыры анық
көрінеді. Тісі өте қысқа (1 мм шамасында) бүкіл масақ бойында бір қалыпты
таралған. Гүл қабығы дәнді толық қамтиды.
Дәні дөңес, ірі. 1000 дән салмағы 39-45 г. Сабағы биік емес (100-105
см), мықты, құлап қалуға шыдамды. Жапырағы - түксіз, сабақтанудан масақтану
аралығында балауыз жамылғысы ашық көк реңді болады. Өсімдік тік тұрғыш.
Ұндық, нандық қасиеттері жақсы және өте жоғары. Бағалы, күшті бидайға
жатады. Өнімділігі 30-60 цга. Облыста аудандастырылған.
Астық дақылдарының шаруашылықтық сипаттамаларын саралай отырып
шаруашылық жағдайында күздік бидайдың Стекловидная 24 сортын өсірудің
маңыздылығы жоғары екендігі белгілі болды. Өйткені, бұл сорттың Безостая 1
сортына қарағанда өнімділігі 1,3 цга жоғары және беретін өнімінің сапа
көрсеткіштері де артық. Сонымен бірге Стекловидная 24 сорты суыққа және
қысқа төзімдірек келеді.

2 Технологиялық бөлім

2.1 Шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайлары

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, Ақсукент ауылы Батыс Тянь-Шань
тау жүйесінің эфемероидты, қысқа шөпті, жартылай саваналы тау маңында,
теңіз деңгейінен 450-500 м биіктікте жатыр.
Аймақтың жер бедері Батыс Тянь-Шань тауының маңындағы адырлы бұйратты
жазық болып келеді. Еңкіс жазыққа ұласатын жерлердің салыстырмалы биіктігі
10-20 м аралығында ауытқиды.
Жалпы климат өте көп өзгергіштігімен, көп мөлшердегі жылуымен, мол
жарығымен, ұзаққа созылатын суықсыз кезеңімен, ерте көкиемдегі көп түсетін
жауын-шашынымен ерекшеленеді. Жылдық жауын шашын мөлшері 450-500мм.
Климатқа тән ерекшелік – бұл жылдық жауын- шашын мөлшерінің 80-90 пайызы
күзгі- қысқы көктемгі мезгілдерде (қыркүйек-мамыр) түсуі.
Жылы кезеңдерде жауын-шашын біркелкі түспейді, жаз топырақты тез
құрғататын шығыс және солтүстік бағыттағы жылдамдығы 4-5 мс болатын ыстық
желмен, аз мөлшердегіжауын-шашынмен ерекшеленеді.
Аймақта жаз ыстық және ұзақ, ауаның орташа температурасы 260С. Ауаның ең
жоғары температурасы шілде айында 42 0С-қа жетеді. Қыс – қысқа, аз қарлы,
қаңтар айының орташа температурасы -2,60С, ал ең төменгісі - 300С. Ең
жоғары температурадан төменгі температураға дейін 72 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.