Е витаминінің қошқарлардың өніміне тигізетін әсері
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... . 10
1.2 Қойлардың биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.3 Қойларды азықтандыруда Е витаминінің маңызы және атқаратын рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.3.1 Е витаминінің химиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.4 Қойларға арналған қоралар және оларға қойылатын гигиеналық . санитариялық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.4.1 Қойларды нормалап азықтандыру және рацион құрлымы ... .. 19
1. 4.2 Қойларды жайылымдықта күтіп.бағу гигиенасы ... ... ... ... ... ... ... . 21
2 Өзіндік зерттеу (эксперименттік бөлім) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Төл сапасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
3 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... . 10
1.2 Қойлардың биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.3 Қойларды азықтандыруда Е витаминінің маңызы және атқаратын рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.3.1 Е витаминінің химиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.4 Қойларға арналған қоралар және оларға қойылатын гигиеналық . санитариялық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.4.1 Қойларды нормалап азықтандыру және рацион құрлымы ... .. 19
1. 4.2 Қойларды жайылымдықта күтіп.бағу гигиенасы ... ... ... ... ... ... ... . 21
2 Өзіндік зерттеу (эксперименттік бөлім) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Төл сапасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
3 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қой шаруашылығы Қазақстан Республикасында басқа мал шаруашылығы салаларының ішіндегі ертеден келе жатқан дәстүрлі бірден-бір жетекші сала болып табылады. Қой тұқымдарының барлығы негізінен ет алуға пайдаланылады, содан кейінгі үлесті жүн, елітірі, май, сүт өнімдері алады. Қазіргі жағдай елімізде қой шаруашылығы өнімдерін өндіруді дамытып, қой өнімдерін өңдеу технологиясын жетілдірудің мәні зор екенін дәлелдейді. Қой шаруашылығын нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті, ғылым мен озық тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарыда қой жөніндегі ғылым да сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен байытылды. Соның ішінде қой шаруашылығының қазіргі таңдағы жетістіктерін әрі қарай жетілдіріу мақсатында жас мамандарға тәжірибелік жұмыстар жүргізіп өз білімдерін жетілдіру мәселесі алда тұр. Осыған байланысты бұл кітапта алға қойылған мақсат тәуелсіз мемлекетіміздің мал шаруашылығына маман дайындайтын оқу орындары мен факультеттерінің студенттеріне пән бойынша алған білімдерін тереңдетуге, зертханалық сабақтарды ғылыми-зерттеу жұмыстарымен ұштастыруға сонымен бірге сабақтан тыс уақытта өздігінен дайындалуға да арналған. Бұл оқулықта мынандай негізгі мәселелер қарастырылып отыр:
- қой малының өсуі мен дамуы, сыртқы түр-сипаты, өнімділігі, қой өнімдерінің, қой малының сыртқы пішінімен, бітімімен байланысы және оларды анықтау жолдары;
- қой шаруашылығы өнімдері жүн, ет, елітірі, тоңдық тері, мәйек.Қой шаруашылығы өнімдерін өңдеу негізі, дайындау стандарттары, қой өнімдеріне (жүн, ет, елітірі, тері) қойылатын физикалық-техникалық-технологиялық талаптар жөніндегі нұсқаулардың негізгі ережелері (шикізат ретінде), қой өнімдерінен алынатын тауар-бұйымдар ерешеліктері;
- қойдың жоспарлық тұқымдарына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, жартылай қылшық жүнді және қылшық жүнді қой тұқымдары) сипаттама бере келіп олардың тұқымдық ерекшелігіне тоқталу;
- қой бонитировкасы бойынша жалпы жұмыстары, қой тұқымын өз төлі есебінен көбейтіп, өсіріп-жетілдіру, сапасын жақсарту, қой қоздату жоспарын құру. Қошқарлар мен саулықтардың орташа тірідей салмағы 70 - 140 килограмм; 50 - 70 килограмм тартады. Олардан тиісінше 10 - 15; 4 - 8 килограмм (биязы жүнділерінен) 7 - 10; 3 - 6 килограмм (биязылау жүнділерінен); 4 - 6; 2 - 4 килограмм (ұяң және қылшық жүнділерінен) жүн қырқылады. Қой - қозысының елтірісі өте бағалы болатын қой тұқымы. Қылшық жүнді қой тұқымдарының ішіндегі ең көп тарағаны. Біздің жыл санауымыздан бұрын Орта Азия халқының
- қой малының өсуі мен дамуы, сыртқы түр-сипаты, өнімділігі, қой өнімдерінің, қой малының сыртқы пішінімен, бітімімен байланысы және оларды анықтау жолдары;
- қой шаруашылығы өнімдері жүн, ет, елітірі, тоңдық тері, мәйек.Қой шаруашылығы өнімдерін өңдеу негізі, дайындау стандарттары, қой өнімдеріне (жүн, ет, елітірі, тері) қойылатын физикалық-техникалық-технологиялық талаптар жөніндегі нұсқаулардың негізгі ережелері (шикізат ретінде), қой өнімдерінен алынатын тауар-бұйымдар ерешеліктері;
- қойдың жоспарлық тұқымдарына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, жартылай қылшық жүнді және қылшық жүнді қой тұқымдары) сипаттама бере келіп олардың тұқымдық ерекшелігіне тоқталу;
- қой бонитировкасы бойынша жалпы жұмыстары, қой тұқымын өз төлі есебінен көбейтіп, өсіріп-жетілдіру, сапасын жақсарту, қой қоздату жоспарын құру. Қошқарлар мен саулықтардың орташа тірідей салмағы 70 - 140 килограмм; 50 - 70 килограмм тартады. Олардан тиісінше 10 - 15; 4 - 8 килограмм (биязы жүнділерінен) 7 - 10; 3 - 6 килограмм (биязылау жүнділерінен); 4 - 6; 2 - 4 килограмм (ұяң және қылшық жүнділерінен) жүн қырқылады. Қой - қозысының елтірісі өте бағалы болатын қой тұқымы. Қылшық жүнді қой тұқымдарының ішіндегі ең көп тарағаны. Біздің жыл санауымыздан бұрын Орта Азия халқының
1 Қ.С. Сәбденов. Қой шаруашылығы: оқулық / Қ.С. Сәбденов, Т.К. Бексейітов, М.А Абдуллаев и др.- Алматы: ЖШС РПБК “Дәуір”, 2011. -472 б.
2 Қайырханов К. Жануарлар биохимиясы: оқу құралы / Қайырханов К. – Алматы, 2004, - 237 б.
3 Асамбаева Л.К. Биологиялық химия: Әдістемелік нұсқау / Л. К. Асамбаева ; М. Әуезов атындаѓы ОҚМУ. – Шымкент, 2005. - 44 б.
4 Қайырханов К. Жануарлар биохимиясы: оқу құралы / Қайырханов К. – Алматы, 2004, - 237б.
5 Мырзабеков Ж.Б. Зоогигена / Мырзабеков Ж.Б, Сағынлықов К.Л, Асылбеков Б.Л. ж.б. - Алматы, 1991. - 34-56 б.
6 Кузнецов А.Ф. Гигена животных / Кузнецов А.Ф, Найденский М.С и. др. Учебник. - Москва, 2001. – 46 – 60 б.
7 Гершуи В.И. Ветеринарная гигена: Учебник / Гершуи В.И, Туякова Р.К. - Костанай, ТОО, Костанайский печатный дво, 2005. – 67 б.
8 Кузнецовы А.Ф. Справочник по ветеринарной гигена / Кузнецовы А.Ф, Баланин В.И. - М.: Колос, 1998. – 184 б.
9 Аманжолов Қ.Ж., Ет өндірудің қолайлы технологиясы / Аманжолов Қ.Ж., Құлмұхамедов А.И. / Жаршы -№9. –Алматы.: Бастау, 2003. - 3-9 б.
10 Аманжолов К.Ж., Производство говядины и кожевенного сырья высокого качества в Казахстане / Аманжолов К.Ж., Мелдебеков A.M. Монография. -Алматы, 2001. -164 с.
11 Афанасьев Г.И. Эффективность производства говядины при выращивании и откорме помесных симментальных гомитинских бычков / Афанасьев Г.И. Никитченко В.Е. / Молочное и мясное скотоводство. - М., 1990. - 19 с.
12 Бельков Г.И. Технология выращивания и откорма скота в промышленных комплексах и на площадках / Бельков Г.И. -М.: Росагропромиздат, 1989. -32 с.
13 Богданов Е.А. Типы телосложения с.-х. животных и человека и их значение / Богданов Е.А. -М.: Государственное изд-во, 1923. - 11 - 20 б.
14 Булгаков В.Б. Улучшение качества и сокращение потерь продукции животноводства / Булгаков В.Б., Моргун Э.М. - М.: Агропромиздат., 1988. - 135 с.
15 Бурлаков Н.М. Технология производства говядины / Бурлаков Н.М. -М., 1971. - 231 с.
16 Вишневский М.В. Закономерности роста желудочно - кишечного тракта в онтогенезе крупного рогатого скота Животноводство / Вишневский М.В. -№7. -М., 1960. - 33-37 с.
17 Григорьев Н.Г. Влияние концентрации обменной энергии рациона качества мясо откармливаемых бычков / Григорьев Н.Г., Гаганов А.П. Молочное и мясное скотоводство. - Вып.12. -№9. - М, 1989. - 16 c.
18 Дәрібаев А. Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру практикумы / Дәрібаев А., Әткешов Ж.С. 1 бөлім. - Талғар, 1994. - 196 б.
19 Дьяков CM. Высокопитательные корма в рационах молодняка крупного рогатого скота на откорм.: Молочное и мясное скотоводство / Дьяков CM. -Вып.12. -№8. - М., 1990. - 8 б.
20 Жузенов Ш.А. Как правильно выращивать бычков казахской белоголовой породы до высокой кондиции / Жузенов Ш.А., Жусупов М., Кулиев Т.М. / Агроинформ. –Астана, -№8., 2006. - 17-18 б.
21 Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру / Омарқожаұлы Н. - Алматы, 2005. - 230-238 б.
2 Қайырханов К. Жануарлар биохимиясы: оқу құралы / Қайырханов К. – Алматы, 2004, - 237 б.
3 Асамбаева Л.К. Биологиялық химия: Әдістемелік нұсқау / Л. К. Асамбаева ; М. Әуезов атындаѓы ОҚМУ. – Шымкент, 2005. - 44 б.
4 Қайырханов К. Жануарлар биохимиясы: оқу құралы / Қайырханов К. – Алматы, 2004, - 237б.
5 Мырзабеков Ж.Б. Зоогигена / Мырзабеков Ж.Б, Сағынлықов К.Л, Асылбеков Б.Л. ж.б. - Алматы, 1991. - 34-56 б.
6 Кузнецов А.Ф. Гигена животных / Кузнецов А.Ф, Найденский М.С и. др. Учебник. - Москва, 2001. – 46 – 60 б.
7 Гершуи В.И. Ветеринарная гигена: Учебник / Гершуи В.И, Туякова Р.К. - Костанай, ТОО, Костанайский печатный дво, 2005. – 67 б.
8 Кузнецовы А.Ф. Справочник по ветеринарной гигена / Кузнецовы А.Ф, Баланин В.И. - М.: Колос, 1998. – 184 б.
9 Аманжолов Қ.Ж., Ет өндірудің қолайлы технологиясы / Аманжолов Қ.Ж., Құлмұхамедов А.И. / Жаршы -№9. –Алматы.: Бастау, 2003. - 3-9 б.
10 Аманжолов К.Ж., Производство говядины и кожевенного сырья высокого качества в Казахстане / Аманжолов К.Ж., Мелдебеков A.M. Монография. -Алматы, 2001. -164 с.
11 Афанасьев Г.И. Эффективность производства говядины при выращивании и откорме помесных симментальных гомитинских бычков / Афанасьев Г.И. Никитченко В.Е. / Молочное и мясное скотоводство. - М., 1990. - 19 с.
12 Бельков Г.И. Технология выращивания и откорма скота в промышленных комплексах и на площадках / Бельков Г.И. -М.: Росагропромиздат, 1989. -32 с.
13 Богданов Е.А. Типы телосложения с.-х. животных и человека и их значение / Богданов Е.А. -М.: Государственное изд-во, 1923. - 11 - 20 б.
14 Булгаков В.Б. Улучшение качества и сокращение потерь продукции животноводства / Булгаков В.Б., Моргун Э.М. - М.: Агропромиздат., 1988. - 135 с.
15 Бурлаков Н.М. Технология производства говядины / Бурлаков Н.М. -М., 1971. - 231 с.
16 Вишневский М.В. Закономерности роста желудочно - кишечного тракта в онтогенезе крупного рогатого скота Животноводство / Вишневский М.В. -№7. -М., 1960. - 33-37 с.
17 Григорьев Н.Г. Влияние концентрации обменной энергии рациона качества мясо откармливаемых бычков / Григорьев Н.Г., Гаганов А.П. Молочное и мясное скотоводство. - Вып.12. -№9. - М, 1989. - 16 c.
18 Дәрібаев А. Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру практикумы / Дәрібаев А., Әткешов Ж.С. 1 бөлім. - Талғар, 1994. - 196 б.
19 Дьяков CM. Высокопитательные корма в рационах молодняка крупного рогатого скота на откорм.: Молочное и мясное скотоводство / Дьяков CM. -Вып.12. -№8. - М., 1990. - 8 б.
20 Жузенов Ш.А. Как правильно выращивать бычков казахской белоголовой породы до высокой кондиции / Жузенов Ш.А., Жусупов М., Кулиев Т.М. / Агроинформ. –Астана, -№8., 2006. - 17-18 б.
21 Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру / Омарқожаұлы Н. - Алматы, 2005. - 230-238 б.
Аннотация
Ауыл шаруашылығы малдарын азықтандыру пәнінен Е витаминінің
қошқарлардың өніміне тигізетін әсері тақырыбына жазылған курстық жоба 34
беттен тұрады. Курстық жобада Е витаминінің құрылысы, биологиялық
құндылығы, қошқарлардың өніміне тигізетін әсері зерттелген.
Сонымен қатар кіріспе, негізгі бөлім, өзіндік зерттеу, 3 кесте, тіршілік
қауіпсіздігі, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі қарастырылған.
Нормативтік сілтемелер
Осы курстық жобада келесі нормативтік құжаттарды қолдануға сілтемелер
жасалған:
МЖМБС 2.104 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.301 -68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері. Орындауға
қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеу.
Анықтамалар
Рацион - бір тәулікте жейтін азықтардың жиынтығы, олардың қоректік
заттары бір күндік нормаға сәйкестендіріледі
Витаминдер - әр түрлі химиялық табиғаты бар, организмнің тіршілігіне өте
шамалы мөлшерде қажет төмен молекулалы органикалық қосылыстар.
Авитаминоз дегеніміз - белгілі бір витаминнің көп мөлшерде жетіспеуінің
салдарынан болатын организмдегі қалыптпн тыс өзгерістер, құбылыстар.
Гиповитаминоз - витаминдердің біреуінің аздаған бөлігі жетіспегенде
болатын құбылыстар, өзгерістер.
Белгілер мен қысқартулар
см - сантиметр
мм - миллиметр
м - метр
0С - температура
Вт м3 - волт метр куб (өлшем бірлік)
% - пайыз
МДис - мегадисауль
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 10
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... . 10
1.2 Қойлардың биологиялық 12
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Қойларды азықтандыруда Е витаминінің маңызы және атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.3.1 Е витаминінің химиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.4 Қойларға арналған қоралар және оларға қойылатын гигиеналық -
санитариялық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 18
1.4.1 Қойларды нормалап азықтандыру және рацион құрлымы ... .. 19
1. 4.2 Қойларды жайылымдықта күтіп-бағу гигиенасы ... ... ... ... ... ... ... . 21
2 Өзіндік зерттеу (эксперименттік бөлім) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Төл сапасы 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
3 Тіршілік 31
қауіпсіздігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Кіріспе
Қой шаруашылығы Қазақстан Республикасында басқа мал шаруашылығы
салаларының ішіндегі ертеден келе жатқан дәстүрлі бірден-бір жетекші сала
болып табылады. Қой тұқымдарының барлығы негізінен ет алуға пайдаланылады,
содан кейінгі үлесті жүн, елітірі, май, сүт өнімдері алады. Қазіргі жағдай
елімізде қой шаруашылығы өнімдерін өндіруді дамытып, қой өнімдерін өңдеу
технологиясын жетілдірудің мәні зор екенін дәлелдейді. Қой шаруашылығын
нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті, ғылым мен
озық тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл
шаруашылық ғылымдарының қатарыда қой жөніндегі ғылым да сан алуан
жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен байытылды. Соның
ішінде қой шаруашылығының қазіргі таңдағы жетістіктерін әрі қарай
жетілдіріу мақсатында жас мамандарға тәжірибелік жұмыстар жүргізіп өз
білімдерін жетілдіру мәселесі алда тұр. Осыған байланысты бұл кітапта алға
қойылған мақсат тәуелсіз мемлекетіміздің мал шаруашылығына маман
дайындайтын оқу орындары мен факультеттерінің студенттеріне пән бойынша
алған білімдерін тереңдетуге, зертханалық сабақтарды ғылыми-зерттеу
жұмыстарымен ұштастыруға сонымен бірге сабақтан тыс уақытта өздігінен
дайындалуға да арналған. Бұл оқулықта мынандай негізгі мәселелер
қарастырылып отыр:
- қой малының өсуі мен дамуы, сыртқы түр-сипаты, өнімділігі, қой
өнімдерінің, қой малының сыртқы пішінімен, бітімімен байланысы және оларды
анықтау жолдары;
- қой шаруашылығы өнімдері жүн, ет, елітірі, тоңдық тері, мәйек.Қой
шаруашылығы өнімдерін өңдеу негізі, дайындау стандарттары, қой өнімдеріне
(жүн, ет, елітірі, тері) қойылатын физикалық-техникалық-технологиялық
талаптар жөніндегі нұсқаулардың негізгі ережелері (шикізат ретінде), қой
өнімдерінен алынатын тауар-бұйымдар ерешеліктері;
- қойдың жоспарлық тұқымдарына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді,
жартылай қылшық жүнді және қылшық жүнді қой тұқымдары) сипаттама бере келіп
олардың тұқымдық ерекшелігіне тоқталу;
- қой бонитировкасы бойынша жалпы жұмыстары, қой тұқымын өз төлі
есебінен көбейтіп, өсіріп-жетілдіру, сапасын жақсарту, қой қоздату жоспарын
құру. Қошқарлар мен саулықтардың орташа тірідей салмағы 70 - 140 килограмм;
50 - 70 килограмм тартады. Олардан тиісінше 10 - 15; 4 - 8 килограмм (биязы
жүнділерінен) 7 - 10; 3 - 6 килограмм (биязылау жүнділерінен); 4 - 6; 2 - 4
килограмм (ұяң және қылшық жүнділерінен) жүн қырқылады. Қой - қозысының
елтірісі өте бағалы болатын қой тұқымы. Қылшық жүнді қой тұқымдарының
ішіндегі ең көп тарағаны. Біздің жыл санауымыздан бұрын Орта Азия халқының
жылдар бойы сұрыптауының және өсіруінің нәтижесінде шығарылған. Денесі
мығым, шағын, жүрдек, құйып, бұйралары жазылып кетеді. Қой елтірісі қара,
көк, сұр, қоңыр, ақ, қызғылт түсті болып келеді. Жүні тұлымды, жылына екі
рет (көктем, күз) қырқылады. Қошқарларынан 3,0 - 3,5 кг, саулықтарынан 2,0
- 2,5 кг жүн алынады. Одан қалың жүн маталар, кілем тоқылады. Сүттілігі 50
- 60 кг-ға жетеді. Сүтінің майлылығы 7 - 8%. Қойының еті және майы өте
сіңімді әрі дәмді. Қойының негізінен Оңтүстік және Батыс Қазақстанда
(Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан
облыстары) өсіріледі. Қойының сұрыптау жұмысымен Қазақ қой шаруашылық ғылым
-зерттеу иниституты шұғылданады [1].
Курстық жобаның мақсаты - Е витаминінің қошқарлардың өніміне тигізетін
әсерін зерттеп, қолайлы нормасын анықтау.
1 Негізгі бөлім
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы
Қазақстан қой өсірілетін қой тұқымдары: қазақтың етті-биязылау жүнді
қойы, қазақтың оңтүстік мериносы, қазақтың арқар-мериносы, қазақтың ұяң
жүнді құйрықты қойы, қазақтың биязылау ұзын жүнді қойы, қазақтың биязы
жүнді қойы, қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы, ақжайық қойы, ақсеңгір
қойы, алтай қойы, еділбай қойы, дегерес қойы, кавказ қойы, цигай қойы,
қойы; тұқымдық топтары - қарғалы қойы, сараджа қойы. қойдың жаңа типтерін
шығару жұмысында линкольн қойы, ромни-марш қойының тұқымдары пайдаланылады.
Қой шаруашылығы әлемнің көп елдерінде байырғы заманнан кең тараған
кәсіптердің бірі.Қой шаруашылығы әлемнің көп елдерінде байырғы заманнан кең
тараған кәсіптердің бірі. Қой шаруашылығы - қой шаруашылығының қойын
өсіретін саласы. Қой шарушылығы 1928 жылы Оңтүстік Қазақстан өңірінде
Шымқорған кеңшарын құрудан басталды. Оған Өзбекстанның Бұхар және
Самарқан облыстарынан таза тұқымды 5 мың қойы әкелінді. Сонымен қатар әр
түрлі жергілікті қойлар қой қошқарларымен шағылыстырылды. Одан алынған
будандар сіңіріле шағылысты-рылды. 1941 жылға дейін қойын өсіретін 13
кеңшар құрылды. 1941 - 1945 ж. 7 кеңшар, 1946 - 1952 ж. 3 кеңшар
ұйымдастырылды. 1951 - 1960 ж. 25 кеңшар құрылып, 1959 ж. Қазақстан бойынша
1 млн. дана қой елтірісі дайындалды. 1960 - 1980 ж. Қазақстанның Оңтүстік
және Батыс өңірінің көптеген ұжымшарлары қойын өсіруге бағытталып, Гурьев
(қазіргі Атырау), Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және
Оңтүстік Қазақстан облыстарында жаңадан 84 арнайы кеңшарлар құрылды. 1990
ж. қойын өсіруге арналған шаруашылықтар саны 150-ден асып, жылына 2 млн.
дана қой елтірісі дайындалып, қойының басы 6 млн. 200 мыңға жетті.
Қазақстанның Қой шарушылығының өркендеуін 5 кезеңге бөлуге болады: Бірінші
кезең 1920 - 1930 ж. Қазақстанда алғашқы мамандандырылған арнайы Қой
шаруашылығын құрумен бірге қазіргі Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және
Қызылорда облыстарында жергілікті құйрықты қойларды қой қошқарлармен сіңіре
шағылыстыруды жүргізу. Екінші кезең 1930 - 1940 ж. Қазақстанның шөл және
шөлейт жайылымдарын тиімді пайдалану мақсатында арнайы қой шарушылықтары
ұйымдастырылды. 1939 ж. Шымкентте сыртқы сауда Халық комиссариатының
құрамына кіретін Қазсовхозқой тресі ұйымдастырылды. 1941 жылға дейін
Қазақстан бойынша 12 арнайы Қой шаруашылығы болған. Әсіресе, Батыс
Қазақстанда Қой шаруашылығының дамуы кең етек алды. 1949 ж. Гурьевқой
тресі ашылды. Үшінші кезең 1960 - 1990 ж. - Қой шарушылығының өркендеу
кезеңі. Қойын өсіретін арнайы шаруашылықтардың саны 150-ге жетті (1980),
жылдан-жылға мемлекетке өткізетін мал өнімінің көлемі ұлғая түсіп, 1984 ж.
2621 мың дана елтірі тап-сырылды. Қойының саны 6,4 млн. болды (1989). 1962
ж. Қазақ қой ғылылыми-ветеринарлық иниститутының зоотехникалық
факултетітінде жоғары білімді мамандар дайындайтын бөлім ұйымдастырылды
және Қазақ қой шауашылық ғылыми-зерттеу институтында тұрақты жұмыс
істейтін, мамандығын жетілдіретін курстар ашылды. Ғылыми жетістіктерді
өңдіріске ендіру, мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын салалы жүйеге түсіру,
малды азықтандыру мәселелерін жетілдіру нәтижесінде дербес асыл тұқымды мал
қоры жинақталып мемлекеттік асыл тұқымды шаруашылықтар құрылды. Қойы -
қозысының елтірісі өте бағалы болатын қой тұқымы. Қылшық жүнді қой
тұқымдарының ішіндегі ең көп тарағаны. Біздің жыл санауымыздан бұрын Орта
Азия халқының жылдар бойы сұрыптауының және өсіруінің нәтижесінде
шығарылған. Денесі мығым, шағын, жүрдек, құйып, бұйралары жазылып кетеді.
Қой елтірісі қара, көк, сұр, қоңыр, ақ, қызғылт түсті болып келеді. Жүні
тұлымды, жылына екі рет (көктем, күз) қырқылады. Қошқарларынан 3,0 - 3,5
кг, саулықтарынан 2,0 - 2,5 кг жүн алынады. Одан қалың жүн маталар, кілем
тоқылады. Сүттілігі 50 - 60 кг-ға жетеді. Сүтінің майлылығы 7 - 8%. Қойының
еті және майы өте сіңімді әрі дәмді. Қойының негізінен Оңтүстік және Батыс
Қазақстанда (Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Маңғыстау,
Батыс Қазақстан облыстары) өсіріледі. Қойының сұрыптау жұмысымен Қазақ қой
шаруашылық ғылым-зерттеу иниституты шұғылданады [1].
Қой шаруашылығы ет - жүн бағытындағы және биязы, жартылай биязы жүн
бағытындағы болып бөлінеді. Ет-жүн бағытындағы қой шаруашылығы ылғалы
жеткілікті және климаты біршама жұмсақ аудандарда, ал биязы жүнді қой
шаруашылығы неғұрлым құрғақ аудандарда таралған. Дүниежүзі бойынша қой саны
1,2 млрд басқа жетіп отыр. Қой шаруашылығының ет-жүн бағытындағы тауарлы
өндірісі Солтүстік және Оңтүстік Американың, Аустралия мен Оңтүстік
Еуропаның, Орталық және Орта Азияның, Оңтүстік Африканың қоңыржай және
субтропиктік белдеулерінің құрғақ аудандарында жақсы дамыған. Биязы жүнді
қойлар өте сапалы жүн береді, ол жүн маталарын жасау, кілем тоқу мен тері-
былғары өнеркәсібінде қолданылады. Алдыңғы Азия, Орта Азия және Оңтүстік
Африка елдерінде қой елтірісін дайындау жолға қойылған. Дүниежүзіндегі қойы
ең көп ел - Аустралия (130 млн астам), одан кейін Қытай (112 млн-нан
астам). Ал Қазақстандағы қойдың саны 2008 жылы 16 млн-нан сәл ғана асты.
Жүн өндіруден жетекші елдер қатарына Аустралия, Қытай, Жаңа Зеландия,
Уругвай және Ресей жатады. Қой шаруашылығының дүниежүзіндегі аса ірі аймағы
- Аустралияның шөлейтті аудандары. Қойдың басым көпшілігі жеке иелерге
немесе компанияларға қарайтын ірі қой шаруашылығында өсіріледі. Ондай
шаруашылықтар "шипстейшнз" деп аталады. "Шипстейшнз" ондаған, кейде тіпті
жүздеген мың гектарды алып жатады. Оның ең үлкенінің ауданы 2 мың км²-ден
асады. Мұнда бір мезгілдегі қой басы 10-20, тіпті 50-100 мыңға дейін
жетеді. Қой бүкіл жыл бойы табиғи жайылымдарда жайылып бағылады. Көбінесе
жоғары сапалы жүн беретін биязы жүнді қой тұқымы - Аустралия мериносы
өсіріледі. Гоулберне қаласында осы қойға "Үлкен Меринос" деп аталатын
ескерткіш орнатылған. Қой сүтқоректілердің жұптұяқтылар отрядының күйіс
қайыратындар тобына жатады. Қой мен ешкілерді ұқсастық белгілеріне сәйкес
бір топқа біріктіреді. Екеуін төрт түліктің бірі деп есептейді. Қой бұдан
10-11 мың жыл, ешкі 11-12 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Қойдың жабайы
арғы тегі - жабайы қой муфлон және арқар таулы алқаптарда таралған. Қойдың
алғаш қолға үйретілген орталықтарын Жерорта теңізінің маңы, Орта Азия,
Қазақстан, Орталық Азия, Оңтүстік Африка. Қой шаруашылығы - мал
шаруашылығының басты саласының бірі. Қойдан күнделікті тұрмысқа қажетті
жүн, тері, елтірі және тағамдық өнімдер - ет, май, сүт алынады. Халық
шаруашылығында қой жүнінің алатын орны ерекше [2,3,4].
1.2 Қой тұқымының биологиялық ерекшелігі
Үй қойларының басты ерекшеліктерінің бірі- оның қоршаған ортаға
бейімделуі, өзгергіштігі, әр түрлі жағдайларда оңай дағдыланатындығы.
Сондай қасиеттерінің арқасында жер шарының әрқилы жерлерінде бейімделіп,
жерсініп, өсіп-өніп, кеңінен таралып кеткен.
Қойдың басқа малға қарағанда биологиялық ерекшеліктерінің бірі- бас
сүйегінің бейнесі мен жаратылысы. Қойдың басы сүйір, жақ сүйектері ұзын
тұмсығы үшкір, еріндері өте икемді, тез қималдатқыш, тістері өте өткір және
ұзын болады. Бұл қасиеттер қойдың жайылым малы екенін анықтайды. Зерттеуші
ғалымдардың тұжырымына қарағанда қой басының мұндай өзгеруі, өзінің даму
эволюциясында мыңдаған жылдар бойы табиғаттың қиын, азықсыз, шөпсіз,
тапшылық жағдайларына бейімделуінен, тамақ іздеуінен болған. Қой басқа үй
жануарларына қарағанда, табиғатына өсетін шөптердің бәрін жеп қорытуға
өзінің денесін ағзаларын бейімделген. Осының арқасында қой өсіп тұрған
өсімдікті жеумен қатар, үгітіліп жерге түсіп қалған шөп қиқымдарын жеп азық
етеді. Қойдың шөпті үзіп жейтін астыңғы жағында 8- күрек тісі және күйіс
қайыратын 24 азу тісі болады.
Ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде қой басқа шаруаға қажеті төмен,
нашар, ащы арам шөптердің 600% - нан 570%-ын жейтін болса, жылқы соның 82
%, ірі қара56 % ғана жейтіндігі анықталған.
Ас қортылатын ағзалар жүйесі көп камералы қарындардан басталып, ұзын
ішектермен жалғасады. Қойдың ішектерінің ұзындығы 30 есе ұзын болса, ірі
қарада 26 есе, шошқада 12 есе, жылқыда 15есе. Осындай жақсы дамыған ас
қорыту жүйесі қойдың ірі азықтың пайдалы заттарын барынша түгел қорытып
оны сіңіруге мүмкіндік жасайды. Осының нәтижесінде ғылыми зерттеулер
дәлелдегендей, қой 1 кг қосымша салмаққа 8 кг құрғақ азық жұмсаса, ірі қара
12 кг жұмсайды [5,6].
Қойдың көп қарынды жеген азығының құнарының 75 % ( ал етті бағыттағы,
етті- майлы, бағыттағы қойлар одан да жоғары бөлігін) денесінде ет, сүйек,
май құрауға немесе еттілігін арттыруға жұмсайды. Осындай жақсы өсу, азықты
жоғары өнімге пайдалану қой малының бір жасында жоғары болады. Сондықтан,
қойды өсірсе, ет үшін семіртіп, союға пайдалануда да тиімді болады.
Қой малының биологиялық ерекшеліктерінің бірі- ол малдың өсімталдығымен
тез жетілуі. Қой 100 саулықтан 130-150 кейбір тұқымдары 200-250 қозыға
дейін береді. Қойдың ағзалары тез жетіліп, 4 айда жетіліп, 6-7 айда
ұрықтанып, бір жасында төлде береді. Технология жетіліп, бағып - күту
жақсарса, қой жылына 2 рет неме,се үш рет төл бере алады. Мұндай жаңа
технология Франция, Германия, Ұлыбританияда қолданылады. Қойдың қозысы 3-4
айлығында етке қолдануға жарайды. Ал Қой елтірісі туған қозысын 2-3 күндегі
өте құнды да сапалы болады. Қойдың ендігі бір ерекшелігі - оның көп түрлі
өнім беретіндігі; ет, сүт, жүн, тері, елтірі және т.б.
Қойдың табиғи құбылысына биімді екені жоғарыда айтылды. Қой шөл далада
құрғақ жақсы сезінеді, ал сыз және сазы жерді жақтырмайды, ондай жағдайда
әр түрлі ауруларға тап болады Қой шаруашылығы - қой шаруашылығының қойын
өсіретін саласы. Қой шарушылығы 1928 жылы Оңтүстік Қазақстан өңірінде
Шымқорған кеңшарын құрудан басталды. Оған Өз-бекстанның Бұхар және
Самарқан облыстарынан таза тұқымды 5 мың қойы әкелінді. Сонымен қатар әр
түрлі жергілікті қойлар қой қошқарларымен шағылыстырылды. Одан алынған
будандар сіңіріле шағылыстырылды. 1941 жылға дейін қойын өсіретін 13 кеңшар
құрылды. 1941 - 45 ж. 7 кеңшар, 1946 - 52 ж. 3 кеңшар ұйымдастырылды. 1951
- 60 ж. 25 кеңшар құрылып, 1959 ж. Қазақстан бойынша 1 млн. дана қой
елтірісі дайындалды. 1960 - 80 ж. Қазақстанның Оңтүстік және Батыс өңірінің
көптеген ұжымшарлары қойын өсіруге бағытталып, Гурьев (қазіргі Атырау),
Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан
облыстарында жаңадан 84 арнайы кеңшарлар құрылды. 1990 ж. қойын өсіруге
арналған шаруашылықтар саны 150-ден асып, жылына 2 млн. дана қой елтірісі
дайындалып, қойының басы 6 млн. 200 мыңға жетті. Қазақстанның Қой
шарушылығының өркендеуін 5 кезеңге бөлуге болады: Бірінші кезең 1920 - 30
ж. Қазақстанда алғашқы мамандандырылған арнайы Қой шаруашылығын құрумен
бірге қазіргі Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстарында
жергілікті құйрықты қойларды қой қошқарлармен сіңіре шағылыстыруды жүргізу.
Екінші кезең 1930 - 40 ж. Қазақстанның шөл және шөлейт жайылымдарын тиімді
пайдалану мақсатында арнайы қой шарушылықтары ұйымдастырылды. 1939 ж.
Шымкентте сыртқы сауда Халық комиссариатының құрамына кіретін
Қазсовхозқой тресі ұйымдастырылды. 1941 жылға дейін Қазақстан бойынша 12
арнайы Қой шарашылығы болған. Әсіресе, Батыс Қазақстанда Қой шаруашылығының
дамуы кең етек алды. 1949 ж. Гурьевқой тресі ашылды. Үшінші кезең 1960 -
90 ж. - Қой шарушылығының өркендеу кезеңі. Қойын өсіретін арнайы
шаруашылықтардың саны 150-ге жетті (1980), жылдан-жылға мемлекетке
өткізетін мал өнімінің көлемі ұлғая түсіп, 1984 ж. 2621 мың дана елтірі тап-
сырылды. Қойының саны 6,4 млн. болды (1989). 1962 ж. Қазақ қой ғылылыми-
ветеринарлық иниститутының зоотехникалық факультетінде жоғары білімді
мамандар дайындайтын бөлім ұйымдастырылды және Қазақ қой шауашылық ғылыми-
зерттеу институтында тұрақты жұмыс істейтін, мамандығын жетілдіретін
курстар ашылды. Ғылыми жетістіктерді өңдіріске ендіру, мал тұқымын
асылдандыру жұмыстарын салалы жүйеге түсіру, малды азықтандыру мәселелерін
жетілдіру нәтижесінде дербес асыл тұқымды мал қоры жинақталып мемлекеттік
асыл тұқымды шаруашылықтар құрылды [7].
1.3 Қой тұқымын азықтандыруда Е витаминінің маңызы және атқаратын рөлі
Витаминдер - әр түрлі химиялық табиғаты бар, организмнің тіршілігіне өте
шамалы мөлшерде қажет төмен молекулалы органикалық қосылыстар. Зат алмасуда
катализаторлық және реттегіштік қызмет атқарады. Витаминдерді 1880 жылы
орыс ғалымы Н. И. Лунин ашты. Ол тәжірибені ақ тышқандардың 2 тобына
жүргізді. Бірінші топтағы тышқандарға қолдан жасалған рацион, ал екіншіге -
сүт берген. Бірінші топтың тышқандары 20-30 күннің арасында өлген. Екінші
топтың тышқандары тәжірибе жүргізілген 10 аптаның ішінде суығып кеткен.
Тәжірибесіне сүйенген Н. И.Лунин тіршілікке өте аз мөлшерде қажетті,
тағамның құрамды бөлігі болып табылатын, тағы бір әлдеқандай қосылыстардың
керек екндігін анықтады. Голландия дәрігері Х. Эйкман 1896 жылы аса
таңырқалық құбылысты байқады. Ол адамдардың ұзақ уақыт бойы ақталған күріш
жеуінен аса қатерлі дерт “бери- бери” деген ауруға ұшырайтындығын анықтады.
Ақталған күрішке оның кебегін қосқанда, тәжірибедегі тауық та, ауруға
шалдыққан адам да сауыға бастаған. Осыны негізге алған Эйкман, күріш
кебегінде зат алмасуға өте қажетті белгісіз бір зат бар деген болжам
жасайды. 1912 жылы поляк ғалымы К. Функ күріш кебегінен, құрамында азоты
бар, кристалды затты бөліп алып, оған витамин деген ат берді. Бұдан кейінгі
кезендерде витамин мәселесін тереңірек зерттеу ісі басталды. Витаминдерге
ұқсас заттар да тексерілді, химиялық аттар қойылды. Витаминдердің
организмге тигізетін әсерлері анықтала бастады, сауықтыратын мөлшері
тексерілді, оларды зерттеу жұмыстары үдей түсті. Витаминдердің жетіспеуі -
цивилизацияның ауруы. Бүгін де бұл құбылыстардың себептері айқындалды.
Авитаминоз - дегеніміз белгілі бір витаминнің көп мөлшерде жетіспеуінің
салдарынан болатын организмдегі қалыптан тыс өзгерістер, құбылыстар.
Гиповитаминоз - витаминдердің біреуінің аздаған бөлігі жетіспегенде болатын
құбылыстар, өзгерістер. Әрине, гиповитаминоздың қай витаминнің жетісуеінен
пайда болатынын анықтау қиынға соғады. Себебі, бұл өзгерістердің сыртқы
белгілері көмескі келеді. Поливитаминоздер- организмге көптеген
витаминдердің жетіспегендігінен болатын өзгерістерді айтады. Гипервитаминоз-
егер витаминдерді үздіксіз өте көп қабылдаса пайда болады. Витаминдердің
азықта шектен тыс көп болуы зиян келтіреді. Витаминдерді физикалық және
химиялық жіктеулерге бөледі. Химиялық жіктеулер молекуласының құрылысына
негізделген (ароматтық, немесе гетероциклді және т.б. қатардағы).
Витаминдер ерігіштік белгісіне қарай екі үлкен топқа: майда және суда
еритін витаминдер болып бөлінеді. Суда ерімейді, ал органикалық
еріткіштерде ериді. Ортаның рН мәнінің өзгеруіне,жоғары температураға
тұрақты. Әдетте, пластикалық қызмет атқарады. Мал организмінде түзілмейді.
Оған жататындар: А, Д, Е, К, Ғ. А витамині (антиксерофталмалық витамин,
ретинол) Өзінің “А витамині” деген атын 1916 – жылы алған. А витаминінің
табиғи қосындылары А1, А2, А3 болып бөлінеді [8,9].
1.3.1 Е витаминінің химиялық құрылысы
1920 жылы Маттилл мен Конклин аралас азықтың құрамында жануарлардың
қалыпты ұрықтануына өте қажет бір заттың бар екендігін көрсетеді. Олар
ашытқы қосылған жасанды азық берілген жануарлардың бедеулікке ұшырағанын
байқаған. 1936 жылы Иванс бидай тұқымы ұрығынан, кейіннен мақта майынан
бензопиранның үш туындысын – α-, β-, γ-токоферолдарды (грек.tokos–
ұрықтану, phero – әкелемін) бөліп алады. 1938 жылы α-токоферол синтездік
жолмен алынады. Қазіргі кезде Е витаминінің 7 витамері белгілі. Жеке
токоферолдардың бір-бірінен басты айырмашылығы–витаминдік әрекетшілдігі
және циклді компонентіндегі метилдік топтың орналасуы мен саны бойынша. α-,
β-, γ-токоферолдар бір-біріне ауыспайды, олар ақырғы өнімдеріне дейін
ыдырайды. Осы токоферолдардың ішіндегі ең әрекетшілі - α-токоферол, оның
активтілігі β-токоферолмен салыстырғанда 2 есе артық. Бидай дәнінің
ұрығындағы токоферолдың жалпы мөлшерінің 58% астамы α-токоферолдың үлесіне
келеді. Токоферолдар түссіз, май тәріздес қоймалжың, бензолда, спиртте,
хлороформда, ацетонда және басқа да май еріткіштерінде еритін, 170 -қа
дейін қыздыруға төзімді, оптикалық активті, ультракүлгін күн сәулесі
әсерінен тез бұзылатын зат. Е витамині табиғатта өте кең тараған, әр түрлі
астық дәндестерде, өсімдік майларында, күнбағыста, жүгеріде, қытай
бұршағында, қырыққабатта, салатта, етте, сары майда, жұмыртқа сарысында,
т.б. көптеп кездеседі. Е авитаминозы мен гипервитаминозы организмде сирек
кездеседі, себебі, Е витамині әр түрлі ұлпаларда әсіресе, май ұлпаларында
жиналып, қор жасайды. Бұл витаминнің авитаминозы көбінесе көмірсулармен
қоректенетін тропикалық елдерде ғана кездеседі [9,10].
Сурет 1. Токоферолдардың құрылымдық формулалары
Е витаминінің организмде атқаратын қызметі екі орай. Біріншіден,
токоферолдар биомембраналардың құрамындағы фосфолипидтердің қанықпаған
жоғары май қышқылдарымен кешен түзіп, мембраналарды тотығудан сақтайтын
антиоксидант. Екіншіден, сутегіні протон мен электрон түрінде тасымалдап,
биологиялық тотығу процесіне қатысады. Организмде токоферол жетіспесе, ет
ұлпаларының қызметі бұзылады, еттердің жиырылуын қамтамасыз ететін миозин
белогының орнына, оған керісінше әсер ететін коллаген белогі жиналады. Е
авитаминозы бұлшық ет талшықтарының жиырылуына әсер ететін негізгі
қосылыстар креатин мен фосфокреатиннің түзілу реакцияларына қатысады және
ацетилхолиннің түзілуін нашарлатады [11].
Токоферолдар организмде жетіспегенде, немесе жоқ болғанда жатырдағы
ұрықтың өсуі, жыныс органдарының қалыпты жұмыс істеуі нашарлайды, бұлшық
еттерде миозиннің, гликогеннің, калийдің, магнийдің, фосфор мен креатиннің
саны азайып, майлар мен натрий хлориды көбейеді. Қол-аяқ қозғалмай сал
ауруына ұшырайды, бұлшық еттер кеміп, жұлын зақымданады.
Өсімдіктерде синтезделетін витамерлер тобы Е дәрумені деп аталады.
Олардың ішінде α-, β-, γ- токоферолдар кең тараған. Е дәрумені өсімдік пен
жануар майларында кең таралған. Сонымен қатар, барлық табиғи тағамдарда,
белоктық өнімдерде, шырғанақ, жүгері, бидай, жұмыртқа, шпинат, авокадо,
жаңғақ, алмада кездеседі. Е дәруменінің маңызы - клетка мембранасын
тұрақтандыратын ең күшті антиоксидант. Мұның дәлелі - токоферолдар толық
қанықпаған май қышқылдарының пайда болуына қарсы әсер тигізеді, ал олар
пайда болса, мембрана тұрақтылығын жояды, осмостық және уыттылық әсер
тигізеді. Е дәрумені А дәруменінің қалыптасуына және убихинон (Q
коферменті) синтезіне әсерін тигізеді.
Ал Q коферменті - ұлпалардың митохондриялық тыныс алуына қатысады.
Токоферолдардың мембрана тұрақтандырушы қызметі мембраналық ақуыздардың SH-
тобынан қышқылдануынан және қанықпаған май қышқылдарымен гидрофобты қосылыс
құруынан сақтайды.
Токоферол - нуклеин қышқылының синтезіне және құрамында гені бар
ақуыздардың синтезіне қатысады. Е дәруменінің жетіспеушілігі мембрана
өткізгіштігінің жоғарылауы мен бұзылуынан көрінеді, соның ішінде ядро,
митохондрия, лизосома мембраналарының, яғни клеткалардың морфологиялық
құрылысының өзгеруімен сипатталады. Е дәрумені жетіспегенде клеткалық тыныс
алу төмендейді, ферменттік жүйе ырықтанады, ұлпаларда аденилдік
нуклеотидтер, креатинфосфат және АТФ төмендейді. Ересек адамдар күніне 10-
30 мг токоферол (кей деректерде 50 мг дейін) керек [12,13].
1.4 Қойларға арналған қоралар және оларға қойылатын гигиеналық -
санитариялық талаптар
Қой өсіру құрылыстардың арнайы қора-жайлардың болуын талап етеді. Олар
да қыста және ерте көктемде төлдейтін саулықтарға арналған жылы күркесі бар
бөліктер (төлдеу бөлмесі), асыл тұқымды қошқарларға арналған бөлік, жынысы
мен жасына қарай әртүрлі қой бөліктері (қоралары) болады. Еліміздің
орталық, солтүстік және батыс аудандарында мал ұзақ уақыт қолда бағылып қыс
мезгілінде есепті температура - 200С төмен болғанда күрделі құрылыстар
салынғаны ыңғайлы. Оларда қошқарларды, саулықтарды, төлдерді бөлек-бөлек
орналастырған жөн. Шағындау фермаларда жынысы мен жасына қарай топқа
бөлінген мал басы үшін бір жалпы қора салады. Есепті температурасы 100 С
жоғары аудандарда жеңілдетілген жобадағы қой қоралары салынады.
Бұл құрылыстар малға пана болатын уақытша түрінде (катоңдар); төбесі бір
жағына қарай еңіс жабылған (оған ашық азықтық алаңда жапсарлай салынған) үш
қабырғалы база; маусымдық және жиналмалы алаңдар; қолдан үрықтандыру пункті
(жеке үй немесе қой қорасы бар блок); азық сақтайтын орын; шаруашылық құрал-
саймандарына арналған орындар және т.б. Қой фермаларының құрылыстары
негізгі (қой қора, жылы күрке, бастырма-база, карантин мен санитариялық
бөлме) және қосалқы (қойды тоғытатын орын, изолятор, мал азығын сақтайтын
орын мен басқа да малды орналастыруға тікелей байланысы жоқ объектілер)
болып бөлінеді.
Солтүстік аудандарда көлемі шағындау қой қораларын Г әрпі тектес,
оңтүстіктегілер П әрпі тектес үлгіде салады. Қой қорасының жел өтінен ықтау
жағына ашық база жасайды. Оны биіктігі 2 метр қоршаумен тығыз қоршап,
көліктің кіріп-шығуына қақпа орнатады. Қой қорасын салуға аз жылу өткізетін
материалдарды пайдаланады. Олардың жылу сақтау коэффициенті ең кемі 2-2,5
Вт м3 болуы тиіс.Кеңес үкіметі заманында жобалау ұйымдары тарапынан қой
шаруашылығы практикасына көптеген жобалар жасалып, енгізілген. Ал енді
қазіргі кезде қой басының азаюына және олардың шағын жеке меншік шаруашылық
иелігінде болуына байланысты шағын әрі жергілікті қүрылыс материалдарынан
салынған қора-жайлар қолдануда.Қой қораларының басым көпшілігінің еденіне
тығыздалған саз топырақ пен қиыршық тастар, ал солтүстік аудандардағы
шаруашылықтарда - тақтайлар пайдаланылады.
Қой қораларындағы еденге жылына 1-2 мәрте ауыстырып отыратын сабан
төсеніш төселеді.Әртүрлі жобадағы қораларда қойлардың әр басына мынадай
оптимальды алаң мөлшері белгіленген: жабық қораларда көктемде төлдейтін
саулықтарға 1-1,2 м3; топтастырылып ұсталатын қошқарларға 1,8-2 м-; ал жеке
ұсталатындарына 3-4 м3; 1 жасқа дейінгі төлдерге - 0,7-0,8 м\ Бастырмалы
базада ересек қойға 0,5 м3 дейін, бір жасқа дейінгі төлге-0,3-0,4 м\
Тұрақты қозы күркелердегі алаң (суық аудандарда) 2-2,5 м\ Төлдейтін
саулықтарға орынды қой қорасының ең жылы жерін бөледі. Мал төлдету науқаны
кезінде оларды жиналмалы қалқандары бар торлармсн қосымша жабдықтап,
астаулар, суаттар, қозыларды жылытатын термосәулелер орнатады. Ашық
базадағы алаң қой қорадағыдан гөрі 2,5 есе үлкен болуы тиіс. Оны ауа райы
қолайлы болған күндері (жаңбырсыз, борансыз, аязы жоқта) күн ұзақта сыртта
серуендеп, азықтануы және су ішуі үшін пайдаланылады. Қойға арналған ашық
база алаңына бетон, асфальт немесе қиыршық тас пен топырақ төселуі тиіс.
Ауа температурасы - 20 0С төмен аудандарда қой, құйрықты және етті малды
күтіп-ұстау үшін жеңілдетілген жобадағы-төбесі бір жағына еңкіс үш
қабырғалы бастырмалар пайдаланылады. Сібір мен Қиыр Шығыс, Башқортстонда
уақытша баспана (катондар) қүрылыстары салынады. Оларды биіктігі 4 метр
ағаш қалқандардан тұрғызады.
Top қалқандардың сыртына қалың сабан салып, төбесінде диаметрі 2 м дейін
саңылау қалдырады. Тұсынан кеңдігі 2,5 м қақпа орнатады. Негізі кеңдігі
жағынан 16 м (диаметр) болатын катонға бір мезгілде 650 ересек қойлар сыйып
кетеді. Әрбір ересек малға 0,4 м-, ал төлге 0,25 м алаң бөлу белгіленген.
Катондардағы ауа әрдайым таза болады, зиянды газ жинақталмайды. Тіпті қатты
аяздың өзінде ондағы ауаның температурасы (қойлардың арасында) +2 +7 0С
болады. Жалпы микроклиматты қалыпты ұстау қой жүнінің өсуі мен сапасына игі
ықпалын тигізеді [14,15].
1. Қойларды нормалап азықтандыру және рацион құрылымы
Рационда көмірсутегі жетіспесе, қойдың организміндегі көмірсутегі мен
май алмасуының бұзылуына әкеп соғып, ацидоз, бауырдың майлануы пайда
болады. Қойға берілетін азықтың бәрі сапалы әрі дұрыс өңделуі тиіс. Сапасы
төмен азықтан қой ауруға шалдығады. Қойды азықтандыру барысында қылқанды
дақыл топанын пайдалану асқазан-ішек жолының қабынуына әкеліп соғатынын
есте сақтаған жөн. Созымалы тозаңды азықты (ұрпақ, құрама жем) қойға тамыр
жемісті немесе күнжарамен қосып беру керек. Соңғысы алдын-ала майдаланып,
барлық азықтық қоспа жеңіл түрде ылғалдандырылады. Мес қарынның қабынуынан
сақтану үшін қара бидай дәні мен ұрпағын қой рационына енгізбеген жөн. Зат
алмасу бұзылмас үшін және уланбау үшін ересек қойдың рационындағы ас
тұзының тәуліктік мөлшері 10-15 г, ал төлдердің рационында 5-8 г болып
белгіленуі тиіс.
Қойларды азықтандыру үшін бір мезгіл сырттағы азықтық алаңды да
пайдаланған жөн. Оған бір-бірінен ара қашықтығы 3 метр болатын астауларды
орналастырады. Бұл малдың еркін азықтануына мүмкіндік береді. Алаңдағы
ауаның температурасы - 20 0 С төмен болса қойға тек ірі азық береді, ал
қалғаны қора ішінде азықтандырылады. Ірі және құрама жем үшін арнаулы және
құрастырмалы астауларды пайдаланады. Түйіршіктелген азықты бункерлі астауға
5-10 күнде бір рет салады. Қой шаруашылығының технологиясында астаулардың
әр басқа мынадай ұзындықтары белгіленген (м): қошқарлар мен сынаққа
түсетіндерге 0,4-0,5; саулықтарға -0,3-0,4; жасанды күтімге алынған 45
күнгі қозыларға-0,15; одан жоғары жастағыға-0,2; өсімділік төлге-0,2-0,3;
бордақылаудағы мал басына: ересектерге - 0,3, төлдерге -0,2, ісектерге
-0,3. Ересек қойға астаудың биіктігі жерден 0,4, төлдерге - 0,25 м.
Астаудың кеңдігі 0,3 және 0,2 м. Тереңдігі - ең кемі 0,2 және 0,1 м. Қойлар
ауыз сумен жеткілікті қамтамасыз етілуі тиіс. Жазда қойды екі мезгіл
-ертеңгілік өрістен кейін және кешкісін өріске шығар алдында, ал қысында
бір мәрте- мал қораға тынығуға қайтқан кезде суару керек. Әдетте жылдың
суық түскен мезгілінде қойды шөппен азықтандырғаннан кейін суару керек.
Шағын шаруашылықтарда ағаш немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ауыл шаруашылығы малдарын азықтандыру пәнінен Е витаминінің
қошқарлардың өніміне тигізетін әсері тақырыбына жазылған курстық жоба 34
беттен тұрады. Курстық жобада Е витаминінің құрылысы, биологиялық
құндылығы, қошқарлардың өніміне тигізетін әсері зерттелген.
Сонымен қатар кіріспе, негізгі бөлім, өзіндік зерттеу, 3 кесте, тіршілік
қауіпсіздігі, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі қарастырылған.
Нормативтік сілтемелер
Осы курстық жобада келесі нормативтік құжаттарды қолдануға сілтемелер
жасалған:
МЖМБС 2.104 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.301 -68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері. Орындауға
қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеу.
Анықтамалар
Рацион - бір тәулікте жейтін азықтардың жиынтығы, олардың қоректік
заттары бір күндік нормаға сәйкестендіріледі
Витаминдер - әр түрлі химиялық табиғаты бар, организмнің тіршілігіне өте
шамалы мөлшерде қажет төмен молекулалы органикалық қосылыстар.
Авитаминоз дегеніміз - белгілі бір витаминнің көп мөлшерде жетіспеуінің
салдарынан болатын организмдегі қалыптпн тыс өзгерістер, құбылыстар.
Гиповитаминоз - витаминдердің біреуінің аздаған бөлігі жетіспегенде
болатын құбылыстар, өзгерістер.
Белгілер мен қысқартулар
см - сантиметр
мм - миллиметр
м - метр
0С - температура
Вт м3 - волт метр куб (өлшем бірлік)
% - пайыз
МДис - мегадисауль
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 10
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... . 10
1.2 Қойлардың биологиялық 12
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Қойларды азықтандыруда Е витаминінің маңызы және атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.3.1 Е витаминінің химиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.4 Қойларға арналған қоралар және оларға қойылатын гигиеналық -
санитариялық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 18
1.4.1 Қойларды нормалап азықтандыру және рацион құрлымы ... .. 19
1. 4.2 Қойларды жайылымдықта күтіп-бағу гигиенасы ... ... ... ... ... ... ... . 21
2 Өзіндік зерттеу (эксперименттік бөлім) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Төл сапасы 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
3 Тіршілік 31
қауіпсіздігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Кіріспе
Қой шаруашылығы Қазақстан Республикасында басқа мал шаруашылығы
салаларының ішіндегі ертеден келе жатқан дәстүрлі бірден-бір жетекші сала
болып табылады. Қой тұқымдарының барлығы негізінен ет алуға пайдаланылады,
содан кейінгі үлесті жүн, елітірі, май, сүт өнімдері алады. Қазіргі жағдай
елімізде қой шаруашылығы өнімдерін өндіруді дамытып, қой өнімдерін өңдеу
технологиясын жетілдірудің мәні зор екенін дәлелдейді. Қой шаруашылығын
нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті, ғылым мен
озық тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл
шаруашылық ғылымдарының қатарыда қой жөніндегі ғылым да сан алуан
жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен байытылды. Соның
ішінде қой шаруашылығының қазіргі таңдағы жетістіктерін әрі қарай
жетілдіріу мақсатында жас мамандарға тәжірибелік жұмыстар жүргізіп өз
білімдерін жетілдіру мәселесі алда тұр. Осыған байланысты бұл кітапта алға
қойылған мақсат тәуелсіз мемлекетіміздің мал шаруашылығына маман
дайындайтын оқу орындары мен факультеттерінің студенттеріне пән бойынша
алған білімдерін тереңдетуге, зертханалық сабақтарды ғылыми-зерттеу
жұмыстарымен ұштастыруға сонымен бірге сабақтан тыс уақытта өздігінен
дайындалуға да арналған. Бұл оқулықта мынандай негізгі мәселелер
қарастырылып отыр:
- қой малының өсуі мен дамуы, сыртқы түр-сипаты, өнімділігі, қой
өнімдерінің, қой малының сыртқы пішінімен, бітімімен байланысы және оларды
анықтау жолдары;
- қой шаруашылығы өнімдері жүн, ет, елітірі, тоңдық тері, мәйек.Қой
шаруашылығы өнімдерін өңдеу негізі, дайындау стандарттары, қой өнімдеріне
(жүн, ет, елітірі, тері) қойылатын физикалық-техникалық-технологиялық
талаптар жөніндегі нұсқаулардың негізгі ережелері (шикізат ретінде), қой
өнімдерінен алынатын тауар-бұйымдар ерешеліктері;
- қойдың жоспарлық тұқымдарына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді,
жартылай қылшық жүнді және қылшық жүнді қой тұқымдары) сипаттама бере келіп
олардың тұқымдық ерекшелігіне тоқталу;
- қой бонитировкасы бойынша жалпы жұмыстары, қой тұқымын өз төлі
есебінен көбейтіп, өсіріп-жетілдіру, сапасын жақсарту, қой қоздату жоспарын
құру. Қошқарлар мен саулықтардың орташа тірідей салмағы 70 - 140 килограмм;
50 - 70 килограмм тартады. Олардан тиісінше 10 - 15; 4 - 8 килограмм (биязы
жүнділерінен) 7 - 10; 3 - 6 килограмм (биязылау жүнділерінен); 4 - 6; 2 - 4
килограмм (ұяң және қылшық жүнділерінен) жүн қырқылады. Қой - қозысының
елтірісі өте бағалы болатын қой тұқымы. Қылшық жүнді қой тұқымдарының
ішіндегі ең көп тарағаны. Біздің жыл санауымыздан бұрын Орта Азия халқының
жылдар бойы сұрыптауының және өсіруінің нәтижесінде шығарылған. Денесі
мығым, шағын, жүрдек, құйып, бұйралары жазылып кетеді. Қой елтірісі қара,
көк, сұр, қоңыр, ақ, қызғылт түсті болып келеді. Жүні тұлымды, жылына екі
рет (көктем, күз) қырқылады. Қошқарларынан 3,0 - 3,5 кг, саулықтарынан 2,0
- 2,5 кг жүн алынады. Одан қалың жүн маталар, кілем тоқылады. Сүттілігі 50
- 60 кг-ға жетеді. Сүтінің майлылығы 7 - 8%. Қойының еті және майы өте
сіңімді әрі дәмді. Қойының негізінен Оңтүстік және Батыс Қазақстанда
(Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан
облыстары) өсіріледі. Қойының сұрыптау жұмысымен Қазақ қой шаруашылық ғылым
-зерттеу иниституты шұғылданады [1].
Курстық жобаның мақсаты - Е витаминінің қошқарлардың өніміне тигізетін
әсерін зерттеп, қолайлы нормасын анықтау.
1 Негізгі бөлім
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы
Қазақстан қой өсірілетін қой тұқымдары: қазақтың етті-биязылау жүнді
қойы, қазақтың оңтүстік мериносы, қазақтың арқар-мериносы, қазақтың ұяң
жүнді құйрықты қойы, қазақтың биязылау ұзын жүнді қойы, қазақтың биязы
жүнді қойы, қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы, ақжайық қойы, ақсеңгір
қойы, алтай қойы, еділбай қойы, дегерес қойы, кавказ қойы, цигай қойы,
қойы; тұқымдық топтары - қарғалы қойы, сараджа қойы. қойдың жаңа типтерін
шығару жұмысында линкольн қойы, ромни-марш қойының тұқымдары пайдаланылады.
Қой шаруашылығы әлемнің көп елдерінде байырғы заманнан кең тараған
кәсіптердің бірі.Қой шаруашылығы әлемнің көп елдерінде байырғы заманнан кең
тараған кәсіптердің бірі. Қой шаруашылығы - қой шаруашылығының қойын
өсіретін саласы. Қой шарушылығы 1928 жылы Оңтүстік Қазақстан өңірінде
Шымқорған кеңшарын құрудан басталды. Оған Өзбекстанның Бұхар және
Самарқан облыстарынан таза тұқымды 5 мың қойы әкелінді. Сонымен қатар әр
түрлі жергілікті қойлар қой қошқарларымен шағылыстырылды. Одан алынған
будандар сіңіріле шағылысты-рылды. 1941 жылға дейін қойын өсіретін 13
кеңшар құрылды. 1941 - 1945 ж. 7 кеңшар, 1946 - 1952 ж. 3 кеңшар
ұйымдастырылды. 1951 - 1960 ж. 25 кеңшар құрылып, 1959 ж. Қазақстан бойынша
1 млн. дана қой елтірісі дайындалды. 1960 - 1980 ж. Қазақстанның Оңтүстік
және Батыс өңірінің көптеген ұжымшарлары қойын өсіруге бағытталып, Гурьев
(қазіргі Атырау), Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және
Оңтүстік Қазақстан облыстарында жаңадан 84 арнайы кеңшарлар құрылды. 1990
ж. қойын өсіруге арналған шаруашылықтар саны 150-ден асып, жылына 2 млн.
дана қой елтірісі дайындалып, қойының басы 6 млн. 200 мыңға жетті.
Қазақстанның Қой шарушылығының өркендеуін 5 кезеңге бөлуге болады: Бірінші
кезең 1920 - 1930 ж. Қазақстанда алғашқы мамандандырылған арнайы Қой
шаруашылығын құрумен бірге қазіргі Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және
Қызылорда облыстарында жергілікті құйрықты қойларды қой қошқарлармен сіңіре
шағылыстыруды жүргізу. Екінші кезең 1930 - 1940 ж. Қазақстанның шөл және
шөлейт жайылымдарын тиімді пайдалану мақсатында арнайы қой шарушылықтары
ұйымдастырылды. 1939 ж. Шымкентте сыртқы сауда Халық комиссариатының
құрамына кіретін Қазсовхозқой тресі ұйымдастырылды. 1941 жылға дейін
Қазақстан бойынша 12 арнайы Қой шаруашылығы болған. Әсіресе, Батыс
Қазақстанда Қой шаруашылығының дамуы кең етек алды. 1949 ж. Гурьевқой
тресі ашылды. Үшінші кезең 1960 - 1990 ж. - Қой шарушылығының өркендеу
кезеңі. Қойын өсіретін арнайы шаруашылықтардың саны 150-ге жетті (1980),
жылдан-жылға мемлекетке өткізетін мал өнімінің көлемі ұлғая түсіп, 1984 ж.
2621 мың дана елтірі тап-сырылды. Қойының саны 6,4 млн. болды (1989). 1962
ж. Қазақ қой ғылылыми-ветеринарлық иниститутының зоотехникалық
факултетітінде жоғары білімді мамандар дайындайтын бөлім ұйымдастырылды
және Қазақ қой шауашылық ғылыми-зерттеу институтында тұрақты жұмыс
істейтін, мамандығын жетілдіретін курстар ашылды. Ғылыми жетістіктерді
өңдіріске ендіру, мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын салалы жүйеге түсіру,
малды азықтандыру мәселелерін жетілдіру нәтижесінде дербес асыл тұқымды мал
қоры жинақталып мемлекеттік асыл тұқымды шаруашылықтар құрылды. Қойы -
қозысының елтірісі өте бағалы болатын қой тұқымы. Қылшық жүнді қой
тұқымдарының ішіндегі ең көп тарағаны. Біздің жыл санауымыздан бұрын Орта
Азия халқының жылдар бойы сұрыптауының және өсіруінің нәтижесінде
шығарылған. Денесі мығым, шағын, жүрдек, құйып, бұйралары жазылып кетеді.
Қой елтірісі қара, көк, сұр, қоңыр, ақ, қызғылт түсті болып келеді. Жүні
тұлымды, жылына екі рет (көктем, күз) қырқылады. Қошқарларынан 3,0 - 3,5
кг, саулықтарынан 2,0 - 2,5 кг жүн алынады. Одан қалың жүн маталар, кілем
тоқылады. Сүттілігі 50 - 60 кг-ға жетеді. Сүтінің майлылығы 7 - 8%. Қойының
еті және майы өте сіңімді әрі дәмді. Қойының негізінен Оңтүстік және Батыс
Қазақстанда (Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Маңғыстау,
Батыс Қазақстан облыстары) өсіріледі. Қойының сұрыптау жұмысымен Қазақ қой
шаруашылық ғылым-зерттеу иниституты шұғылданады [1].
Қой шаруашылығы ет - жүн бағытындағы және биязы, жартылай биязы жүн
бағытындағы болып бөлінеді. Ет-жүн бағытындағы қой шаруашылығы ылғалы
жеткілікті және климаты біршама жұмсақ аудандарда, ал биязы жүнді қой
шаруашылығы неғұрлым құрғақ аудандарда таралған. Дүниежүзі бойынша қой саны
1,2 млрд басқа жетіп отыр. Қой шаруашылығының ет-жүн бағытындағы тауарлы
өндірісі Солтүстік және Оңтүстік Американың, Аустралия мен Оңтүстік
Еуропаның, Орталық және Орта Азияның, Оңтүстік Африканың қоңыржай және
субтропиктік белдеулерінің құрғақ аудандарында жақсы дамыған. Биязы жүнді
қойлар өте сапалы жүн береді, ол жүн маталарын жасау, кілем тоқу мен тері-
былғары өнеркәсібінде қолданылады. Алдыңғы Азия, Орта Азия және Оңтүстік
Африка елдерінде қой елтірісін дайындау жолға қойылған. Дүниежүзіндегі қойы
ең көп ел - Аустралия (130 млн астам), одан кейін Қытай (112 млн-нан
астам). Ал Қазақстандағы қойдың саны 2008 жылы 16 млн-нан сәл ғана асты.
Жүн өндіруден жетекші елдер қатарына Аустралия, Қытай, Жаңа Зеландия,
Уругвай және Ресей жатады. Қой шаруашылығының дүниежүзіндегі аса ірі аймағы
- Аустралияның шөлейтті аудандары. Қойдың басым көпшілігі жеке иелерге
немесе компанияларға қарайтын ірі қой шаруашылығында өсіріледі. Ондай
шаруашылықтар "шипстейшнз" деп аталады. "Шипстейшнз" ондаған, кейде тіпті
жүздеген мың гектарды алып жатады. Оның ең үлкенінің ауданы 2 мың км²-ден
асады. Мұнда бір мезгілдегі қой басы 10-20, тіпті 50-100 мыңға дейін
жетеді. Қой бүкіл жыл бойы табиғи жайылымдарда жайылып бағылады. Көбінесе
жоғары сапалы жүн беретін биязы жүнді қой тұқымы - Аустралия мериносы
өсіріледі. Гоулберне қаласында осы қойға "Үлкен Меринос" деп аталатын
ескерткіш орнатылған. Қой сүтқоректілердің жұптұяқтылар отрядының күйіс
қайыратындар тобына жатады. Қой мен ешкілерді ұқсастық белгілеріне сәйкес
бір топқа біріктіреді. Екеуін төрт түліктің бірі деп есептейді. Қой бұдан
10-11 мың жыл, ешкі 11-12 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Қойдың жабайы
арғы тегі - жабайы қой муфлон және арқар таулы алқаптарда таралған. Қойдың
алғаш қолға үйретілген орталықтарын Жерорта теңізінің маңы, Орта Азия,
Қазақстан, Орталық Азия, Оңтүстік Африка. Қой шаруашылығы - мал
шаруашылығының басты саласының бірі. Қойдан күнделікті тұрмысқа қажетті
жүн, тері, елтірі және тағамдық өнімдер - ет, май, сүт алынады. Халық
шаруашылығында қой жүнінің алатын орны ерекше [2,3,4].
1.2 Қой тұқымының биологиялық ерекшелігі
Үй қойларының басты ерекшеліктерінің бірі- оның қоршаған ортаға
бейімделуі, өзгергіштігі, әр түрлі жағдайларда оңай дағдыланатындығы.
Сондай қасиеттерінің арқасында жер шарының әрқилы жерлерінде бейімделіп,
жерсініп, өсіп-өніп, кеңінен таралып кеткен.
Қойдың басқа малға қарағанда биологиялық ерекшеліктерінің бірі- бас
сүйегінің бейнесі мен жаратылысы. Қойдың басы сүйір, жақ сүйектері ұзын
тұмсығы үшкір, еріндері өте икемді, тез қималдатқыш, тістері өте өткір және
ұзын болады. Бұл қасиеттер қойдың жайылым малы екенін анықтайды. Зерттеуші
ғалымдардың тұжырымына қарағанда қой басының мұндай өзгеруі, өзінің даму
эволюциясында мыңдаған жылдар бойы табиғаттың қиын, азықсыз, шөпсіз,
тапшылық жағдайларына бейімделуінен, тамақ іздеуінен болған. Қой басқа үй
жануарларына қарағанда, табиғатына өсетін шөптердің бәрін жеп қорытуға
өзінің денесін ағзаларын бейімделген. Осының арқасында қой өсіп тұрған
өсімдікті жеумен қатар, үгітіліп жерге түсіп қалған шөп қиқымдарын жеп азық
етеді. Қойдың шөпті үзіп жейтін астыңғы жағында 8- күрек тісі және күйіс
қайыратын 24 азу тісі болады.
Ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде қой басқа шаруаға қажеті төмен,
нашар, ащы арам шөптердің 600% - нан 570%-ын жейтін болса, жылқы соның 82
%, ірі қара56 % ғана жейтіндігі анықталған.
Ас қортылатын ағзалар жүйесі көп камералы қарындардан басталып, ұзын
ішектермен жалғасады. Қойдың ішектерінің ұзындығы 30 есе ұзын болса, ірі
қарада 26 есе, шошқада 12 есе, жылқыда 15есе. Осындай жақсы дамыған ас
қорыту жүйесі қойдың ірі азықтың пайдалы заттарын барынша түгел қорытып
оны сіңіруге мүмкіндік жасайды. Осының нәтижесінде ғылыми зерттеулер
дәлелдегендей, қой 1 кг қосымша салмаққа 8 кг құрғақ азық жұмсаса, ірі қара
12 кг жұмсайды [5,6].
Қойдың көп қарынды жеген азығының құнарының 75 % ( ал етті бағыттағы,
етті- майлы, бағыттағы қойлар одан да жоғары бөлігін) денесінде ет, сүйек,
май құрауға немесе еттілігін арттыруға жұмсайды. Осындай жақсы өсу, азықты
жоғары өнімге пайдалану қой малының бір жасында жоғары болады. Сондықтан,
қойды өсірсе, ет үшін семіртіп, союға пайдалануда да тиімді болады.
Қой малының биологиялық ерекшеліктерінің бірі- ол малдың өсімталдығымен
тез жетілуі. Қой 100 саулықтан 130-150 кейбір тұқымдары 200-250 қозыға
дейін береді. Қойдың ағзалары тез жетіліп, 4 айда жетіліп, 6-7 айда
ұрықтанып, бір жасында төлде береді. Технология жетіліп, бағып - күту
жақсарса, қой жылына 2 рет неме,се үш рет төл бере алады. Мұндай жаңа
технология Франция, Германия, Ұлыбританияда қолданылады. Қойдың қозысы 3-4
айлығында етке қолдануға жарайды. Ал Қой елтірісі туған қозысын 2-3 күндегі
өте құнды да сапалы болады. Қойдың ендігі бір ерекшелігі - оның көп түрлі
өнім беретіндігі; ет, сүт, жүн, тері, елтірі және т.б.
Қойдың табиғи құбылысына биімді екені жоғарыда айтылды. Қой шөл далада
құрғақ жақсы сезінеді, ал сыз және сазы жерді жақтырмайды, ондай жағдайда
әр түрлі ауруларға тап болады Қой шаруашылығы - қой шаруашылығының қойын
өсіретін саласы. Қой шарушылығы 1928 жылы Оңтүстік Қазақстан өңірінде
Шымқорған кеңшарын құрудан басталды. Оған Өз-бекстанның Бұхар және
Самарқан облыстарынан таза тұқымды 5 мың қойы әкелінді. Сонымен қатар әр
түрлі жергілікті қойлар қой қошқарларымен шағылыстырылды. Одан алынған
будандар сіңіріле шағылыстырылды. 1941 жылға дейін қойын өсіретін 13 кеңшар
құрылды. 1941 - 45 ж. 7 кеңшар, 1946 - 52 ж. 3 кеңшар ұйымдастырылды. 1951
- 60 ж. 25 кеңшар құрылып, 1959 ж. Қазақстан бойынша 1 млн. дана қой
елтірісі дайындалды. 1960 - 80 ж. Қазақстанның Оңтүстік және Батыс өңірінің
көптеген ұжымшарлары қойын өсіруге бағытталып, Гурьев (қазіргі Атырау),
Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан
облыстарында жаңадан 84 арнайы кеңшарлар құрылды. 1990 ж. қойын өсіруге
арналған шаруашылықтар саны 150-ден асып, жылына 2 млн. дана қой елтірісі
дайындалып, қойының басы 6 млн. 200 мыңға жетті. Қазақстанның Қой
шарушылығының өркендеуін 5 кезеңге бөлуге болады: Бірінші кезең 1920 - 30
ж. Қазақстанда алғашқы мамандандырылған арнайы Қой шаруашылығын құрумен
бірге қазіргі Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстарында
жергілікті құйрықты қойларды қой қошқарлармен сіңіре шағылыстыруды жүргізу.
Екінші кезең 1930 - 40 ж. Қазақстанның шөл және шөлейт жайылымдарын тиімді
пайдалану мақсатында арнайы қой шарушылықтары ұйымдастырылды. 1939 ж.
Шымкентте сыртқы сауда Халық комиссариатының құрамына кіретін
Қазсовхозқой тресі ұйымдастырылды. 1941 жылға дейін Қазақстан бойынша 12
арнайы Қой шарашылығы болған. Әсіресе, Батыс Қазақстанда Қой шаруашылығының
дамуы кең етек алды. 1949 ж. Гурьевқой тресі ашылды. Үшінші кезең 1960 -
90 ж. - Қой шарушылығының өркендеу кезеңі. Қойын өсіретін арнайы
шаруашылықтардың саны 150-ге жетті (1980), жылдан-жылға мемлекетке
өткізетін мал өнімінің көлемі ұлғая түсіп, 1984 ж. 2621 мың дана елтірі тап-
сырылды. Қойының саны 6,4 млн. болды (1989). 1962 ж. Қазақ қой ғылылыми-
ветеринарлық иниститутының зоотехникалық факультетінде жоғары білімді
мамандар дайындайтын бөлім ұйымдастырылды және Қазақ қой шауашылық ғылыми-
зерттеу институтында тұрақты жұмыс істейтін, мамандығын жетілдіретін
курстар ашылды. Ғылыми жетістіктерді өңдіріске ендіру, мал тұқымын
асылдандыру жұмыстарын салалы жүйеге түсіру, малды азықтандыру мәселелерін
жетілдіру нәтижесінде дербес асыл тұқымды мал қоры жинақталып мемлекеттік
асыл тұқымды шаруашылықтар құрылды [7].
1.3 Қой тұқымын азықтандыруда Е витаминінің маңызы және атқаратын рөлі
Витаминдер - әр түрлі химиялық табиғаты бар, организмнің тіршілігіне өте
шамалы мөлшерде қажет төмен молекулалы органикалық қосылыстар. Зат алмасуда
катализаторлық және реттегіштік қызмет атқарады. Витаминдерді 1880 жылы
орыс ғалымы Н. И. Лунин ашты. Ол тәжірибені ақ тышқандардың 2 тобына
жүргізді. Бірінші топтағы тышқандарға қолдан жасалған рацион, ал екіншіге -
сүт берген. Бірінші топтың тышқандары 20-30 күннің арасында өлген. Екінші
топтың тышқандары тәжірибе жүргізілген 10 аптаның ішінде суығып кеткен.
Тәжірибесіне сүйенген Н. И.Лунин тіршілікке өте аз мөлшерде қажетті,
тағамның құрамды бөлігі болып табылатын, тағы бір әлдеқандай қосылыстардың
керек екндігін анықтады. Голландия дәрігері Х. Эйкман 1896 жылы аса
таңырқалық құбылысты байқады. Ол адамдардың ұзақ уақыт бойы ақталған күріш
жеуінен аса қатерлі дерт “бери- бери” деген ауруға ұшырайтындығын анықтады.
Ақталған күрішке оның кебегін қосқанда, тәжірибедегі тауық та, ауруға
шалдыққан адам да сауыға бастаған. Осыны негізге алған Эйкман, күріш
кебегінде зат алмасуға өте қажетті белгісіз бір зат бар деген болжам
жасайды. 1912 жылы поляк ғалымы К. Функ күріш кебегінен, құрамында азоты
бар, кристалды затты бөліп алып, оған витамин деген ат берді. Бұдан кейінгі
кезендерде витамин мәселесін тереңірек зерттеу ісі басталды. Витаминдерге
ұқсас заттар да тексерілді, химиялық аттар қойылды. Витаминдердің
организмге тигізетін әсерлері анықтала бастады, сауықтыратын мөлшері
тексерілді, оларды зерттеу жұмыстары үдей түсті. Витаминдердің жетіспеуі -
цивилизацияның ауруы. Бүгін де бұл құбылыстардың себептері айқындалды.
Авитаминоз - дегеніміз белгілі бір витаминнің көп мөлшерде жетіспеуінің
салдарынан болатын организмдегі қалыптан тыс өзгерістер, құбылыстар.
Гиповитаминоз - витаминдердің біреуінің аздаған бөлігі жетіспегенде болатын
құбылыстар, өзгерістер. Әрине, гиповитаминоздың қай витаминнің жетісуеінен
пайда болатынын анықтау қиынға соғады. Себебі, бұл өзгерістердің сыртқы
белгілері көмескі келеді. Поливитаминоздер- организмге көптеген
витаминдердің жетіспегендігінен болатын өзгерістерді айтады. Гипервитаминоз-
егер витаминдерді үздіксіз өте көп қабылдаса пайда болады. Витаминдердің
азықта шектен тыс көп болуы зиян келтіреді. Витаминдерді физикалық және
химиялық жіктеулерге бөледі. Химиялық жіктеулер молекуласының құрылысына
негізделген (ароматтық, немесе гетероциклді және т.б. қатардағы).
Витаминдер ерігіштік белгісіне қарай екі үлкен топқа: майда және суда
еритін витаминдер болып бөлінеді. Суда ерімейді, ал органикалық
еріткіштерде ериді. Ортаның рН мәнінің өзгеруіне,жоғары температураға
тұрақты. Әдетте, пластикалық қызмет атқарады. Мал организмінде түзілмейді.
Оған жататындар: А, Д, Е, К, Ғ. А витамині (антиксерофталмалық витамин,
ретинол) Өзінің “А витамині” деген атын 1916 – жылы алған. А витаминінің
табиғи қосындылары А1, А2, А3 болып бөлінеді [8,9].
1.3.1 Е витаминінің химиялық құрылысы
1920 жылы Маттилл мен Конклин аралас азықтың құрамында жануарлардың
қалыпты ұрықтануына өте қажет бір заттың бар екендігін көрсетеді. Олар
ашытқы қосылған жасанды азық берілген жануарлардың бедеулікке ұшырағанын
байқаған. 1936 жылы Иванс бидай тұқымы ұрығынан, кейіннен мақта майынан
бензопиранның үш туындысын – α-, β-, γ-токоферолдарды (грек.tokos–
ұрықтану, phero – әкелемін) бөліп алады. 1938 жылы α-токоферол синтездік
жолмен алынады. Қазіргі кезде Е витаминінің 7 витамері белгілі. Жеке
токоферолдардың бір-бірінен басты айырмашылығы–витаминдік әрекетшілдігі
және циклді компонентіндегі метилдік топтың орналасуы мен саны бойынша. α-,
β-, γ-токоферолдар бір-біріне ауыспайды, олар ақырғы өнімдеріне дейін
ыдырайды. Осы токоферолдардың ішіндегі ең әрекетшілі - α-токоферол, оның
активтілігі β-токоферолмен салыстырғанда 2 есе артық. Бидай дәнінің
ұрығындағы токоферолдың жалпы мөлшерінің 58% астамы α-токоферолдың үлесіне
келеді. Токоферолдар түссіз, май тәріздес қоймалжың, бензолда, спиртте,
хлороформда, ацетонда және басқа да май еріткіштерінде еритін, 170 -қа
дейін қыздыруға төзімді, оптикалық активті, ультракүлгін күн сәулесі
әсерінен тез бұзылатын зат. Е витамині табиғатта өте кең тараған, әр түрлі
астық дәндестерде, өсімдік майларында, күнбағыста, жүгеріде, қытай
бұршағында, қырыққабатта, салатта, етте, сары майда, жұмыртқа сарысында,
т.б. көптеп кездеседі. Е авитаминозы мен гипервитаминозы организмде сирек
кездеседі, себебі, Е витамині әр түрлі ұлпаларда әсіресе, май ұлпаларында
жиналып, қор жасайды. Бұл витаминнің авитаминозы көбінесе көмірсулармен
қоректенетін тропикалық елдерде ғана кездеседі [9,10].
Сурет 1. Токоферолдардың құрылымдық формулалары
Е витаминінің организмде атқаратын қызметі екі орай. Біріншіден,
токоферолдар биомембраналардың құрамындағы фосфолипидтердің қанықпаған
жоғары май қышқылдарымен кешен түзіп, мембраналарды тотығудан сақтайтын
антиоксидант. Екіншіден, сутегіні протон мен электрон түрінде тасымалдап,
биологиялық тотығу процесіне қатысады. Организмде токоферол жетіспесе, ет
ұлпаларының қызметі бұзылады, еттердің жиырылуын қамтамасыз ететін миозин
белогының орнына, оған керісінше әсер ететін коллаген белогі жиналады. Е
авитаминозы бұлшық ет талшықтарының жиырылуына әсер ететін негізгі
қосылыстар креатин мен фосфокреатиннің түзілу реакцияларына қатысады және
ацетилхолиннің түзілуін нашарлатады [11].
Токоферолдар организмде жетіспегенде, немесе жоқ болғанда жатырдағы
ұрықтың өсуі, жыныс органдарының қалыпты жұмыс істеуі нашарлайды, бұлшық
еттерде миозиннің, гликогеннің, калийдің, магнийдің, фосфор мен креатиннің
саны азайып, майлар мен натрий хлориды көбейеді. Қол-аяқ қозғалмай сал
ауруына ұшырайды, бұлшық еттер кеміп, жұлын зақымданады.
Өсімдіктерде синтезделетін витамерлер тобы Е дәрумені деп аталады.
Олардың ішінде α-, β-, γ- токоферолдар кең тараған. Е дәрумені өсімдік пен
жануар майларында кең таралған. Сонымен қатар, барлық табиғи тағамдарда,
белоктық өнімдерде, шырғанақ, жүгері, бидай, жұмыртқа, шпинат, авокадо,
жаңғақ, алмада кездеседі. Е дәруменінің маңызы - клетка мембранасын
тұрақтандыратын ең күшті антиоксидант. Мұның дәлелі - токоферолдар толық
қанықпаған май қышқылдарының пайда болуына қарсы әсер тигізеді, ал олар
пайда болса, мембрана тұрақтылығын жояды, осмостық және уыттылық әсер
тигізеді. Е дәрумені А дәруменінің қалыптасуына және убихинон (Q
коферменті) синтезіне әсерін тигізеді.
Ал Q коферменті - ұлпалардың митохондриялық тыныс алуына қатысады.
Токоферолдардың мембрана тұрақтандырушы қызметі мембраналық ақуыздардың SH-
тобынан қышқылдануынан және қанықпаған май қышқылдарымен гидрофобты қосылыс
құруынан сақтайды.
Токоферол - нуклеин қышқылының синтезіне және құрамында гені бар
ақуыздардың синтезіне қатысады. Е дәруменінің жетіспеушілігі мембрана
өткізгіштігінің жоғарылауы мен бұзылуынан көрінеді, соның ішінде ядро,
митохондрия, лизосома мембраналарының, яғни клеткалардың морфологиялық
құрылысының өзгеруімен сипатталады. Е дәрумені жетіспегенде клеткалық тыныс
алу төмендейді, ферменттік жүйе ырықтанады, ұлпаларда аденилдік
нуклеотидтер, креатинфосфат және АТФ төмендейді. Ересек адамдар күніне 10-
30 мг токоферол (кей деректерде 50 мг дейін) керек [12,13].
1.4 Қойларға арналған қоралар және оларға қойылатын гигиеналық -
санитариялық талаптар
Қой өсіру құрылыстардың арнайы қора-жайлардың болуын талап етеді. Олар
да қыста және ерте көктемде төлдейтін саулықтарға арналған жылы күркесі бар
бөліктер (төлдеу бөлмесі), асыл тұқымды қошқарларға арналған бөлік, жынысы
мен жасына қарай әртүрлі қой бөліктері (қоралары) болады. Еліміздің
орталық, солтүстік және батыс аудандарында мал ұзақ уақыт қолда бағылып қыс
мезгілінде есепті температура - 200С төмен болғанда күрделі құрылыстар
салынғаны ыңғайлы. Оларда қошқарларды, саулықтарды, төлдерді бөлек-бөлек
орналастырған жөн. Шағындау фермаларда жынысы мен жасына қарай топқа
бөлінген мал басы үшін бір жалпы қора салады. Есепті температурасы 100 С
жоғары аудандарда жеңілдетілген жобадағы қой қоралары салынады.
Бұл құрылыстар малға пана болатын уақытша түрінде (катоңдар); төбесі бір
жағына қарай еңіс жабылған (оған ашық азықтық алаңда жапсарлай салынған) үш
қабырғалы база; маусымдық және жиналмалы алаңдар; қолдан үрықтандыру пункті
(жеке үй немесе қой қорасы бар блок); азық сақтайтын орын; шаруашылық құрал-
саймандарына арналған орындар және т.б. Қой фермаларының құрылыстары
негізгі (қой қора, жылы күрке, бастырма-база, карантин мен санитариялық
бөлме) және қосалқы (қойды тоғытатын орын, изолятор, мал азығын сақтайтын
орын мен басқа да малды орналастыруға тікелей байланысы жоқ объектілер)
болып бөлінеді.
Солтүстік аудандарда көлемі шағындау қой қораларын Г әрпі тектес,
оңтүстіктегілер П әрпі тектес үлгіде салады. Қой қорасының жел өтінен ықтау
жағына ашық база жасайды. Оны биіктігі 2 метр қоршаумен тығыз қоршап,
көліктің кіріп-шығуына қақпа орнатады. Қой қорасын салуға аз жылу өткізетін
материалдарды пайдаланады. Олардың жылу сақтау коэффициенті ең кемі 2-2,5
Вт м3 болуы тиіс.Кеңес үкіметі заманында жобалау ұйымдары тарапынан қой
шаруашылығы практикасына көптеген жобалар жасалып, енгізілген. Ал енді
қазіргі кезде қой басының азаюына және олардың шағын жеке меншік шаруашылық
иелігінде болуына байланысты шағын әрі жергілікті қүрылыс материалдарынан
салынған қора-жайлар қолдануда.Қой қораларының басым көпшілігінің еденіне
тығыздалған саз топырақ пен қиыршық тастар, ал солтүстік аудандардағы
шаруашылықтарда - тақтайлар пайдаланылады.
Қой қораларындағы еденге жылына 1-2 мәрте ауыстырып отыратын сабан
төсеніш төселеді.Әртүрлі жобадағы қораларда қойлардың әр басына мынадай
оптимальды алаң мөлшері белгіленген: жабық қораларда көктемде төлдейтін
саулықтарға 1-1,2 м3; топтастырылып ұсталатын қошқарларға 1,8-2 м-; ал жеке
ұсталатындарына 3-4 м3; 1 жасқа дейінгі төлдерге - 0,7-0,8 м\ Бастырмалы
базада ересек қойға 0,5 м3 дейін, бір жасқа дейінгі төлге-0,3-0,4 м\
Тұрақты қозы күркелердегі алаң (суық аудандарда) 2-2,5 м\ Төлдейтін
саулықтарға орынды қой қорасының ең жылы жерін бөледі. Мал төлдету науқаны
кезінде оларды жиналмалы қалқандары бар торлармсн қосымша жабдықтап,
астаулар, суаттар, қозыларды жылытатын термосәулелер орнатады. Ашық
базадағы алаң қой қорадағыдан гөрі 2,5 есе үлкен болуы тиіс. Оны ауа райы
қолайлы болған күндері (жаңбырсыз, борансыз, аязы жоқта) күн ұзақта сыртта
серуендеп, азықтануы және су ішуі үшін пайдаланылады. Қойға арналған ашық
база алаңына бетон, асфальт немесе қиыршық тас пен топырақ төселуі тиіс.
Ауа температурасы - 20 0С төмен аудандарда қой, құйрықты және етті малды
күтіп-ұстау үшін жеңілдетілген жобадағы-төбесі бір жағына еңкіс үш
қабырғалы бастырмалар пайдаланылады. Сібір мен Қиыр Шығыс, Башқортстонда
уақытша баспана (катондар) қүрылыстары салынады. Оларды биіктігі 4 метр
ағаш қалқандардан тұрғызады.
Top қалқандардың сыртына қалың сабан салып, төбесінде диаметрі 2 м дейін
саңылау қалдырады. Тұсынан кеңдігі 2,5 м қақпа орнатады. Негізі кеңдігі
жағынан 16 м (диаметр) болатын катонға бір мезгілде 650 ересек қойлар сыйып
кетеді. Әрбір ересек малға 0,4 м-, ал төлге 0,25 м алаң бөлу белгіленген.
Катондардағы ауа әрдайым таза болады, зиянды газ жинақталмайды. Тіпті қатты
аяздың өзінде ондағы ауаның температурасы (қойлардың арасында) +2 +7 0С
болады. Жалпы микроклиматты қалыпты ұстау қой жүнінің өсуі мен сапасына игі
ықпалын тигізеді [14,15].
1. Қойларды нормалап азықтандыру және рацион құрылымы
Рационда көмірсутегі жетіспесе, қойдың организміндегі көмірсутегі мен
май алмасуының бұзылуына әкеп соғып, ацидоз, бауырдың майлануы пайда
болады. Қойға берілетін азықтың бәрі сапалы әрі дұрыс өңделуі тиіс. Сапасы
төмен азықтан қой ауруға шалдығады. Қойды азықтандыру барысында қылқанды
дақыл топанын пайдалану асқазан-ішек жолының қабынуына әкеліп соғатынын
есте сақтаған жөн. Созымалы тозаңды азықты (ұрпақ, құрама жем) қойға тамыр
жемісті немесе күнжарамен қосып беру керек. Соңғысы алдын-ала майдаланып,
барлық азықтық қоспа жеңіл түрде ылғалдандырылады. Мес қарынның қабынуынан
сақтану үшін қара бидай дәні мен ұрпағын қой рационына енгізбеген жөн. Зат
алмасу бұзылмас үшін және уланбау үшін ересек қойдың рационындағы ас
тұзының тәуліктік мөлшері 10-15 г, ал төлдердің рационында 5-8 г болып
белгіленуі тиіс.
Қойларды азықтандыру үшін бір мезгіл сырттағы азықтық алаңды да
пайдаланған жөн. Оған бір-бірінен ара қашықтығы 3 метр болатын астауларды
орналастырады. Бұл малдың еркін азықтануына мүмкіндік береді. Алаңдағы
ауаның температурасы - 20 0 С төмен болса қойға тек ірі азық береді, ал
қалғаны қора ішінде азықтандырылады. Ірі және құрама жем үшін арнаулы және
құрастырмалы астауларды пайдаланады. Түйіршіктелген азықты бункерлі астауға
5-10 күнде бір рет салады. Қой шаруашылығының технологиясында астаулардың
әр басқа мынадай ұзындықтары белгіленген (м): қошқарлар мен сынаққа
түсетіндерге 0,4-0,5; саулықтарға -0,3-0,4; жасанды күтімге алынған 45
күнгі қозыларға-0,15; одан жоғары жастағыға-0,2; өсімділік төлге-0,2-0,3;
бордақылаудағы мал басына: ересектерге - 0,3, төлдерге -0,2, ісектерге
-0,3. Ересек қойға астаудың биіктігі жерден 0,4, төлдерге - 0,25 м.
Астаудың кеңдігі 0,3 және 0,2 м. Тереңдігі - ең кемі 0,2 және 0,1 м. Қойлар
ауыз сумен жеткілікті қамтамасыз етілуі тиіс. Жазда қойды екі мезгіл
-ертеңгілік өрістен кейін және кешкісін өріске шығар алдында, ал қысында
бір мәрте- мал қораға тынығуға қайтқан кезде суару керек. Әдетте жылдың
суық түскен мезгілінде қойды шөппен азықтандырғаннан кейін суару керек.
Шағын шаруашылықтарда ағаш немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz