Қаракөл қошқарларын азықтандыру
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
АНЫҚТАМАЛ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Қаракөл қошқарының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Қошқарлардың ас қорыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Етті құйрықты тұқымдық қошқарды азықтаңдыру ерекшеліктері ... ... ... ... .12
2 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1 Қошқарларды азықтандыруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Пртоеинге қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Көмірсуға қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.4 Минерал заттарға қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.5 Витаминдерге қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.1 Қошқарларды азықтандыру нормасы мен рацион туралы ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.2 Рацион туралы анықтама және рациондағы азық мөлшеріне әсер .
ертетінфакторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3.3 Қошқар ағзасына азықтардың сіңімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
4 ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
4.1 Қой шаруашылығындағы техникалық қауіпсіздікті сақтау ... ... ... ... ... ... ... 28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
АНЫҚТАМАЛ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Қаракөл қошқарының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Қошқарлардың ас қорыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Етті құйрықты тұқымдық қошқарды азықтаңдыру ерекшеліктері ... ... ... ... .12
2 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1 Қошқарларды азықтандыруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Пртоеинге қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Көмірсуға қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.4 Минерал заттарға қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.5 Витаминдерге қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.1 Қошқарларды азықтандыру нормасы мен рацион туралы ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.2 Рацион туралы анықтама және рациондағы азық мөлшеріне әсер .
ертетінфакторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3.3 Қошқар ағзасына азықтардың сіңімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
4 ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
4.1 Қой шаруашылығындағы техникалық қауіпсіздікті сақтау ... ... ... ... ... ... ... 28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Елбасы, ¥лт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Жолдауында ауыл шаруашылығы саласын жаңғыртуға баса назар аударды. Стратегиялық кркатта: «Ауыл шаруашылығы тауарларына өсіп отырған жаһандық сұраныс жағдайында ауқымды жаңғырту қажет: егістік алаңын ұлғайту, өнімділікті жаңа технологиялар еңгізу есебінен едәуір көтеру» делінген. Белгіленген мақсаттарды жүзеге асырудың бірінші қадамы - «Агробизнес-2020» бағдарламасы болды.
Олардың ұсыныстарының барлығы қаралып, ескерілді. Қазақстанның барлық өңірлерінде көшпелі кеңестер откізілді. Ол жерлерде аталмыш бағдарламаны талқылау үшін бизнес, ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері, қайта өңдеушілер, облыс жэне аудан басшылығы мен агробизнеске қатысы бар адамдардың барлығы шақырылды. Айта кету керек, барлық талқылаудан кейін бағдарлама соңына дейін әзірленді. Аграрлық ведомство жүргізген үлкен жүмыстың нәтижесі ретінде бүл бағдарлама 12-ші ақпанда жоғары үкіметтік деңгейде бекітілді.
Ауыл шаруашылық шикізатын өндіру жэне өңдеу саласында аграрлық өндірісті түрақтандыру экономикалық дамудың негізі ретінде үлкен көңіл бөлу қажет. Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы.Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013 - 2020 жылдарға арналған «Агробизнес-2020» бағдарламасы. Қазақстан Республикасында нарықтық экономика қалыптасқан жағдайда еліміздегі егемендігін қамтамасыз етудің басты мәселелерінің бірі - жеткілікті азық түрін қүру.Осы аса маңызды бағытқа негізгі күш жігерді шоғырландыру казіргі кезеңнің бірінші дәрежелі міндеті болып саналады. Республикамызда азык түлік проблемасын шешуде шошқа шаруашылығының алатын орны ерекше. Бүл елімізде ет қорын жедел түрде толықтыруға мүмкіндік беретін мал шаруашылығының айрықша саласы. Қазіргі кезде Қазақстанда ет өндірісінің 13 пайызы шошқа етінің үлесіне тиеді, ал тэуелсіз Мемлекеттер Достығында ТМД - 50 пайызға дейін жетеді. Қазір олардың саны 0.8 млрд жетіп отыр. Ірі қарамен салыстырғанда күй талғамайтын тез көбейетіндіктен бүл шаруашылық адамдар тығыз қоныстанған аймақтарда кең таралған.
Қой шаруашылығының жүн өнімі бүл саладағы барлық өткізілген өнімнен түсетін қаржының үштен бірін қүрайды. Оның жүні қалың маталар. Одеялдар, трикотаж бүйымдарын, аяқ-киім жасау мақсатында, ал түсті жүн кілем тоқуға пайдаланылады.
Каракөл қошқарлардың түсі алуан түрлі болады. Қараларының саны 70 пайызға, көк - 15, сүр - 10, басқа түстері - 5 пайызға жуықтайды. Түсі қара койдың тіршілікке бейімділігі жоғары, қиын жағдайларға төзімдірек
Олардың ұсыныстарының барлығы қаралып, ескерілді. Қазақстанның барлық өңірлерінде көшпелі кеңестер откізілді. Ол жерлерде аталмыш бағдарламаны талқылау үшін бизнес, ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері, қайта өңдеушілер, облыс жэне аудан басшылығы мен агробизнеске қатысы бар адамдардың барлығы шақырылды. Айта кету керек, барлық талқылаудан кейін бағдарлама соңына дейін әзірленді. Аграрлық ведомство жүргізген үлкен жүмыстың нәтижесі ретінде бүл бағдарлама 12-ші ақпанда жоғары үкіметтік деңгейде бекітілді.
Ауыл шаруашылық шикізатын өндіру жэне өңдеу саласында аграрлық өндірісті түрақтандыру экономикалық дамудың негізі ретінде үлкен көңіл бөлу қажет. Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы.Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013 - 2020 жылдарға арналған «Агробизнес-2020» бағдарламасы. Қазақстан Республикасында нарықтық экономика қалыптасқан жағдайда еліміздегі егемендігін қамтамасыз етудің басты мәселелерінің бірі - жеткілікті азық түрін қүру.Осы аса маңызды бағытқа негізгі күш жігерді шоғырландыру казіргі кезеңнің бірінші дәрежелі міндеті болып саналады. Республикамызда азык түлік проблемасын шешуде шошқа шаруашылығының алатын орны ерекше. Бүл елімізде ет қорын жедел түрде толықтыруға мүмкіндік беретін мал шаруашылығының айрықша саласы. Қазіргі кезде Қазақстанда ет өндірісінің 13 пайызы шошқа етінің үлесіне тиеді, ал тэуелсіз Мемлекеттер Достығында ТМД - 50 пайызға дейін жетеді. Қазір олардың саны 0.8 млрд жетіп отыр. Ірі қарамен салыстырғанда күй талғамайтын тез көбейетіндіктен бүл шаруашылық адамдар тығыз қоныстанған аймақтарда кең таралған.
Қой шаруашылығының жүн өнімі бүл саладағы барлық өткізілген өнімнен түсетін қаржының үштен бірін қүрайды. Оның жүні қалың маталар. Одеялдар, трикотаж бүйымдарын, аяқ-киім жасау мақсатында, ал түсті жүн кілем тоқуға пайдаланылады.
Каракөл қошқарлардың түсі алуан түрлі болады. Қараларының саны 70 пайызға, көк - 15, сүр - 10, басқа түстері - 5 пайызға жуықтайды. Түсі қара койдың тіршілікке бейімділігі жоғары, қиын жағдайларға төзімдірек
1 Тенлибаева А.С. Витаминное питание овец в аридной зоне Казахстана\ Под общ. Ред. Тенлибаевой А.С., Омбаев А.М. - М.: 2010. -144с.
2 Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Омарқожаұлы Н.- Алматы, Қайнар, 2003.-154б.
3 Бегімбеков Қ. Мал өсіру және селекция: оқулық жоғары оқу орындары үшін /
Қ. Бегімбеков, А. Төреханов, Ә. Байжұманов – Алматы, Нұр – Принт 2003.-197б.
4 Төреханов А. Ә.Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / А. Ә. Төреханов, Н. Ә. Жазылбеков, М. А. Кинеев –Алматы,1998.-167б.
5 Қайырханов К Жануарлар биохимиясы. Оқу құралы. Қайырханов К.- Алматы 2004, 23б.
6 Дәрібаев А. « Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Дәрібаев А. Алматы, 2005.- 199б.
7 Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков Мал шаруашылығы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков, Алматы, 2001. - 161б.
8 Төлеуіш Ж. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Төлеуіш Ж. - 51б.
9 Калашников А.К., Клейменов А.К. ж.б. Нормы и рационы кормление с.-х. животных /Аныктамалык.-М., -М. Агропромиздат,1985. -126б
10 Кормановская М.А. Химический состав и птательность кормов Казахстана. –Алматы.1968.
11 Калашников А.П., Клейменов және т.б. Нормы и рационы кормления с.х. животных. (Анықтамалық) М., Агропромиздат, 2003.-235
12 Төреханов А. Ә. Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / А. Ә. Төреханов, Н. Ә. Жазылбеков, М. А. Кинеев –Алматы,1998.-183б.
13 Қожанов Қ. Қ. Төл ауруларын емдеу және олардан сақтандыру шаралары: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Қожанов Қ. Қ. – Алматы, 2005.-116 б.
15 Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков Мал шаруашылығы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков, Алматы, 2001. - 171б.
Қ. Бегімбеков, А. Төреханов, Ә. Байжұманов – Алматы, Нұр – Принт 2003.-197б.
16 Төреханов А. Ә. Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / А. Ә. Төреханов, Н. Ә. Жазылбеков, М. А. Кинеев –Алматы,1998.-167б.
17 Қайырханов К . Жануарлар биохимиясы. Оқу құралы. Қайырханов К.- Алматы 2004, 23б.
18 Дәрібаев А. « Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Дәрібаев А. Алматы, 2005.- 199б.
19 Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков Мал шаруашылығы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков, Алматы, 2001. - 171б.
20 Қ.С.Сәбденов, Т.К. Бексейітов, М. Абдуллаев, Е.И.Исламов, Б.Т.Құлатаев “Қой шаруашылығы” «Дәуір» Алматы, 2011. 3-16 бет.
21 Е.Шекенов, Р.Қазыханов, А.Бекқожин, С.Әшімов, В.Егоров, А.Ғазизова, З.Танраева, А.Жұмақаева, Т.Боранова, Т.Джаманбаев “Зоотехния негіздері” «Фолиант» Астана, 2007.208-235 бет.
22 А.Ә.Төреханов, Н.Ә.Жазылбеков, М.А.Кинеев “Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы” «Бастау» Алматы, 2006. 246-266 бет.
23 Қ.Ш.Нұрғазы “Мал шаруашылығы”, «Дәуір» Алматы, 2012. 201-бет.
24 Т, Несіпбаев “Қойды тиімді азықтандырудың физиологиялық негіздері”«Қайнар», Алматы-1980.
25 А.В. Алексеев “Мал өсіру негіздері” Алматы, 1974.
26 Алимжанов Л. В. «Буду зоотехником», - Алма-Ата: Қайнар, 1985
27 Кулинов В. М., Рубан Ю.Д. «Общая зоотехния». – М.: Колос, 1976
28 Шекенов Е. Ш. «Мал азықтандыру практикумы». – Астана, 2000
29 Богданов Г. А. «Кормление сельскохозяйственных животных».
М., Колос,1981
30 ДмитриенкоА. П., Пшеничный П. Д. «Кормление сельскохозяйственных животных», Ленинград, Колос, 1975
2 Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Омарқожаұлы Н.- Алматы, Қайнар, 2003.-154б.
3 Бегімбеков Қ. Мал өсіру және селекция: оқулық жоғары оқу орындары үшін /
Қ. Бегімбеков, А. Төреханов, Ә. Байжұманов – Алматы, Нұр – Принт 2003.-197б.
4 Төреханов А. Ә.Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / А. Ә. Төреханов, Н. Ә. Жазылбеков, М. А. Кинеев –Алматы,1998.-167б.
5 Қайырханов К Жануарлар биохимиясы. Оқу құралы. Қайырханов К.- Алматы 2004, 23б.
6 Дәрібаев А. « Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Дәрібаев А. Алматы, 2005.- 199б.
7 Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков Мал шаруашылығы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков, Алматы, 2001. - 161б.
8 Төлеуіш Ж. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Төлеуіш Ж. - 51б.
9 Калашников А.К., Клейменов А.К. ж.б. Нормы и рационы кормление с.-х. животных /Аныктамалык.-М., -М. Агропромиздат,1985. -126б
10 Кормановская М.А. Химический состав и птательность кормов Казахстана. –Алматы.1968.
11 Калашников А.П., Клейменов және т.б. Нормы и рационы кормления с.х. животных. (Анықтамалық) М., Агропромиздат, 2003.-235
12 Төреханов А. Ә. Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / А. Ә. Төреханов, Н. Ә. Жазылбеков, М. А. Кинеев –Алматы,1998.-183б.
13 Қожанов Қ. Қ. Төл ауруларын емдеу және олардан сақтандыру шаралары: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Қожанов Қ. Қ. – Алматы, 2005.-116 б.
15 Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков Мал шаруашылығы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков, Алматы, 2001. - 171б.
Қ. Бегімбеков, А. Төреханов, Ә. Байжұманов – Алматы, Нұр – Принт 2003.-197б.
16 Төреханов А. Ә. Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / А. Ә. Төреханов, Н. Ә. Жазылбеков, М. А. Кинеев –Алматы,1998.-167б.
17 Қайырханов К . Жануарлар биохимиясы. Оқу құралы. Қайырханов К.- Алматы 2004, 23б.
18 Дәрібаев А. « Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Дәрібаев А. Алматы, 2005.- 199б.
19 Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков Мал шаруашылығы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков, Алматы, 2001. - 171б.
20 Қ.С.Сәбденов, Т.К. Бексейітов, М. Абдуллаев, Е.И.Исламов, Б.Т.Құлатаев “Қой шаруашылығы” «Дәуір» Алматы, 2011. 3-16 бет.
21 Е.Шекенов, Р.Қазыханов, А.Бекқожин, С.Әшімов, В.Егоров, А.Ғазизова, З.Танраева, А.Жұмақаева, Т.Боранова, Т.Джаманбаев “Зоотехния негіздері” «Фолиант» Астана, 2007.208-235 бет.
22 А.Ә.Төреханов, Н.Ә.Жазылбеков, М.А.Кинеев “Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы” «Бастау» Алматы, 2006. 246-266 бет.
23 Қ.Ш.Нұрғазы “Мал шаруашылығы”, «Дәуір» Алматы, 2012. 201-бет.
24 Т, Несіпбаев “Қойды тиімді азықтандырудың физиологиялық негіздері”«Қайнар», Алматы-1980.
25 А.В. Алексеев “Мал өсіру негіздері” Алматы, 1974.
26 Алимжанов Л. В. «Буду зоотехником», - Алма-Ата: Қайнар, 1985
27 Кулинов В. М., Рубан Ю.Д. «Общая зоотехния». – М.: Колос, 1976
28 Шекенов Е. Ш. «Мал азықтандыру практикумы». – Астана, 2000
29 Богданов Г. А. «Кормление сельскохозяйственных животных».
М., Колос,1981
30 ДмитриенкоА. П., Пшеничный П. Д. «Кормление сельскохозяйственных животных», Ленинград, Колос, 1975
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
АНЫҚТАМАЛ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Қаракөл қошқарының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Қошқарлардың ас қорыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Етті құйрықты тұқымдық қошқарды азықтаңдыру ерекшеліктері ... ... ... ... .12
2 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
2.1 Қошқарларды азықтандыруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Пртоеинге қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Көмірсуға қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.4 Минерал заттарға қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.5 Витаминдерге қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.1 Қошқарларды азықтандыру нормасы мен рацион туралы ... ... ... ... ... ... ... . .25
3.2 Рацион туралы анықтама және рациондағы азық мөлшеріне әсер -
ертетінфакторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.3 Қошқар ағзасына азықтардың сіңімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
4 ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
4.1 Қой шаруашылығындағы техникалық қауіпсіздікті сақтау ... ... ... ... ... ... ... 2 8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...31
АННОТАЦИЯ
Ауыл шаруашылығы малдарын азықтандыру пәнінен Қаракөл қошқарларын азықтандыру тақырыбына жазылған курстық жұмыс 32 беттен, 7 кестеден тұрады.
Кіріспе, негізгі бөлім: қаракөл қошқарларының халық шаруашылығындағы маңызы, қаракөл қошқарларының биологиялық ерекшелігі, қошқарларды нормалап азықтандыру және рацион құрылымы, өзіндік жұмыс, тіршілік қауіпсіздігі, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі қарастырылған.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Курстық жобада осы стандартта келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер пайдаланылған:
ИСО 3100-1-91 Ет және ет өнімдері. Сынақ сұрыптап алудың әдістері.
ИСО 3100-2-88 Ет және ет өнімдері. Сынақтарды микробиологиялық
МСТ 18157-88 Сойылған мал өнімдері. Терминдер мен анықтамалар.
МЕМСТ 3622-68 Сүт және сүт өнімдері. Сынамаларды іріктеу және оларды сынауға дайындау;
МЕМСТ 5867-90 Сүт және сүт өнімдері. Майлылығын анықтау әдістері;
МЕМСТ 7047-55 А, С, Д, Е, В1 В2 және РР дәрумендері. Сынамаларды іріктеу, дәрумендерді анықтау және дәрумендік препараттар сапасын сынау әдістері;
МСТ 9225-84 Сүт және сүт өнімдері.
ҚР СТ 1062-2002 Жүн. Жалпы техникалық шарттар.
ҚР СТ 1010-2002 Қой өнімдері. Тұтынушыға арналған ақпарат.
МСТ 16020-70 Союға арналған мал. Терминдер мен анықтамалар.
МСТ 23042 Ет және ет өнімдері. Майды анықтау әдісі.
АНЫҚТАМАЛАР
Азық өлшемі - организмнің тіршілігі мен өнім өндіруге қажетті энергия мен құрылымдық және биологиялық әсерлі заттарға мұқтаждығын айқындайтын жалпы нормалық көрсеткіштерге тәулігіне бір басқа қажет азық.
Рацион құрылымы - рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы қоректілігіне (а.ө.не АЭЗ бойынша) пайыздық қатынасы айғақтайды.
Азықтандыру рационы - малға жегізілетін жемшөп пен азықтық қосындылар мөлшерін, қоректілік көрсеткіштерін сәйкестендіру арқылы жүзеге асырылады.
Азықтандыру типі - рацион құрылымындағы басым азық тобы немесе жекелеген азық белгілейді.
Рацион - бір тәулікте жейтін азықтардың жиынтығы, олардың қоректік заттары бір күндік нормаға сәйкестендіріледі.
Мал азығын нормалау - мал организміндегі қоректік заттарға қажеттілікті толықтыру.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
қз - құрғақ зат
Қк - қорытылу коэффиценті
шп - шикі протеин
шм - шикі май
қп - қорытылған протеин
аэ - алмасу энергиясы
г - грамм
мг - милиграм
л - литр
а.ө - азықтық өлшем
кДж - килоджоуль
МДж - мегаджоуль
% - пайыз
КІРІСПЕ
Елбасы, Yenлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Жолдауында ауыл шаруашылығы саласын жаңғыртуға баса назар аударды. Стратегиялық кркатта: Ауыл шаруашылығы тауарларына өсіп отырған жаһандық сұраныс жағдайында ауқымды жаңғырту қажет: егістік алаңын ұлғайту, өнімділікті жаңа технологиялар еңгізу есебінен едәуір көтеру делінген. Белгіленген мақсаттарды жүзеге асырудың бірінші қадамы - Агробизнес-2020 бағдарламасы болды.
Олардың ұсыныстарының барлығы қаралып, ескерілді. Қазақстанның барлық өңірлерінде көшпелі кеңестер откізілді. Ол жерлерде аталмыш бағдарламаны талқылау үшін бизнес, ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері, қайта өңдеушілер, облыс жэне аудан басшылығы мен агробизнеске қатысы бар адамдардың барлығы шақырылды. Айта кету керек, барлық талқылаудан кейін бағдарлама соңына дейін әзірленді. Аграрлық ведомство жүргізген үлкен жүмыстың нәтижесі ретінде бүл бағдарлама 12-ші ақпанда жоғары үкіметтік деңгейде бекітілді.
Ауыл шаруашылық шикізатын өндіру жэне өңдеу саласында аграрлық өндірісті түрақтандыру экономикалық дамудың негізі ретінде үлкен көңіл бөлу қажет. Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы.Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013 - 2020 жылдарға арналған Агробизнес-2020 бағдарламасы. Қазақстан Республикасында нарықтық экономика қалыптасқан жағдайда еліміздегі егемендігін қамтамасыз етудің басты мәселелерінің бірі - жеткілікті азық түрін қүру.Осы аса маңызды бағытқа негізгі күш жігерді шоғырландыру казіргі кезеңнің бірінші дәрежелі міндеті болып саналады. Республикамызда азык түлік проблемасын шешуде шошқа шаруашылығының алатын орны ерекше. Бүл елімізде ет қорын жедел түрде толықтыруға мүмкіндік беретін мал шаруашылығының айрықша саласы. Қазіргі кезде Қазақстанда ет өндірісінің 13 пайызы шошқа етінің үлесіне тиеді, ал тэуелсіз Мемлекеттер Достығында ТМД - 50 пайызға дейін жетеді. Қазір олардың саны 0.8 млрд жетіп отыр. Ірі қарамен салыстырғанда күй талғамайтын тез көбейетіндіктен бүл шаруашылық адамдар тығыз қоныстанған аймақтарда кең таралған.
Қой шаруашылығының жүн өнімі бүл саладағы барлық өткізілген өнімнен түсетін қаржының үштен бірін қүрайды. Оның жүні қалың маталар. Одеялдар, трикотаж бүйымдарын, аяқ-киім жасау мақсатында, ал түсті жүн кілем тоқуға пайдаланылады.
Каракөл қошқарлардың түсі алуан түрлі болады. Қараларының саны 70 пайызға, көк - 15, сүр - 10, басқа түстері - 5 пайызға жуықтайды. Түсі қара койдың тіршілікке бейімділігі жоғары, қиын жағдайларға төзімдірек келетіндігін өмір тәжірибесінің өзі дэлелдеп отыр. Көк және сүр түсті қаракөл қойын күту мен азықтандыруға бірсыпыра жағдай керек.
Каракөл қошқарлар жүнінің түсіне қарай кара, көк, сұр, қызғылт, қоңыр болып бөлінетіндігін ескерсек, бүл типтегі елтірінің түрлерін шығару жолдарын, эсіресе жакеттік ( жартылай шеңберлі бұйра), жазық (жазық бұйра), қабырға (қабырғалы) бұйра жэне калам бұйралы типтегі қойларды : `ардың бұйралық оскелеңдігіне жэне жүні жақсы оскен топографиялық топтарының маңыздылығына қарай жұптастыру, іріктеу мүмкін.
Курстық жүмыстың мақсаты: Қаракөл кошқарларын азықтандыру ерекшеліктерін зерттеу;
Курстық жүмыстың міндеті:
1 .Каракөл қошқарларына жалпы сипаттама;
2.Каракол қошқарларының азығына рацион кұру.
1 ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1.1 Қаракөл қощқарының халық шаруашылығындағы маңызы
Қаракөл шаруашылығы - Қазақстан мен Орта Азия республикасының шөлейт және жартылай шөлейт аудандарында өсірілетін мал шаруашылығының аса маңызды саласы.Қаракөл қой тұқымы ТМД елдерінде өсірілетін қой тұқымдарының ішіндегі саны жағынан аймақтық тарау жағынан да бірінші орында тұрады.Кейінгі 70-80 жылдар аралығында сапа жағынан да өсе отыруына байланысты соған сай бұл саланы зерттейтін арнайы ғылым саласы қалыптасты.
Қаракөл қойын елтірі,ет жүн тағы басқа түрлерін өндіру мақсатында өсіреді. Алайда бұл түліктен алынатын негізгі өнім 2-3 күн шамасындағы жаңа туған қаракөл қозының терісі-елтірі. Қаракөл елтірісінің өзіне тән алуан түрлі бұйраларымен,жүн жабынының түр-түсімен,әсем биязы және жылтырақтығымен және де терінің негізгі тауарлық көлемінде бұйралардың араласуына байланысты әр түрлі өрнектелуімен құбылмалы келеді.
Қаракөл елтірісінің бұйрасының және жүн жабынының тауарлық қасиеттерінің қалыптасуына байланысты тек ішкі рыноктарда ғана емес, сыртқы, яғни экспортқа да шығатын қымбат бағалы мех шикізаттарының бір түрі болып есептеледі. Қаракөл елтірісінен тігілген әртүрлі сәнді бұйымдар тұтынушының талабын қанағаттандыратын кім кисе де жараса кетеді,адам бойына әсем сәнді ажар береді.
Қаракөл шаруашылығында ет өндіруге негізінен жасына байланысты өсіруге жарамсыз деп есептелінетін кәрі саулықтар мен тұқымдық қошқарлар және де бұйра сапасы нашар,яғни селекциялық тұрғыдан қарағанда малды асылдандыруға кері әсерін тигізетін саулықтар және де елтірілік сапасы нашар болғандықтан өсіруге қалдырылған тоқтылар пайдаланылады.Шаруашылықта жыл басына есептегенде мұндай саулықтардың 12-15%-і тұқымдық қошқарлардың 17-20% келешекте мал басын өсіруге жарамсыз деп етке өткізуге іріктелініп топтастырылады.
Бұған қоса, ет өндіруге еркек қозыларды туған жылы 4,5-5 айлық мерзімінде енесінен айырып,етке өткізу керек. Енесіне айырылған 4,5-5 айлық қозылардың орташа салмағы республика көлемінде 28-30 кг болатын болса,елімідің кейбір (Атырау, Жамбыл, Шымкент ) атыраптарының озат шаруашылықтарында бұл көрсеткіш 35-36 килограмға жетеді. Қаракөл қойын өсіретін шаруашылықтарда табиғи жайылымдарды тиімді пайдалана отырып, малдың тірілей салмағын арттыру есебінен ет өндірісінің экономикалық көрсеткішін айтарлықтай көтеруге болады. Соның нәтижесінде қожайын болып келетін мал организмі мен қолайлы жағдай туғызылған микроорганизмдер арасында бір - бірінің тіршілігіне көмектесушілік қатынас, яғни симбиоз қалыптасады. Ірі жасұнықты жемшөпті жақсы қорытуына осы ерекшелігі де жағдай жасаса керек. Республикамыздың қыста қар аз түсетін оңтүстік облыстарында қошқарды жыл бойы жайып шығуға болады. Сайып келгенде, қошқар азықтандыру жұмысын, олар жыл бойына жарау күйінде болатындай етіп ұйымдастырған дұрыс.
1.2 Қошқардың ас қорыту ерекшеліктері
Қошқардың бас сүйегі мен ауыз құрылысының анатомиялық ерекшеліктеріне байланысты мұндай өрістен де шөп тауып жейді. Өйткені, үшкір тұмсығындағы жұқа да икемді еріндері майда да аласа шөптің өзін қырқып жеуге мүмкіндік береді. Қошқардың ас қорту жүйесі ірі аумақты азықтарды жақсы қорытуға бейімделген. Желінген жемшөп қоректік заттарының қорытылуы ауыз қуысынан басталады. Онда енген азық шайналып, ылғалданып, жұтылған сілекейдегі ферменттер мен минералды заттар оның құрамына сіңіп, әсер ете алатын қосындыларын ыдырата бастайды. Жұтылған азық көмекейден өтіп, өңеш арқылы қарынға түседі. Қарында бөлінетін тұз қышқылының әсерінен қышқылданып, қарын сөлінің протеолитикалық ферменттерінің әсерінен тап болады.5. Қарында қышқылданып, борсып - босанған, боркеміктенген азық жыны онекі елі ішек арқылы аш ішекке өтеді. Оған өтерінде қарын асты безінің панкранттық сөлімен және бауыр өтімен араласады. Алдыңғы қарын бөлімдеріне күйістімал жеген азық көмірсуының жартысына жуығы осы жолмен ыдыратылып, қорытылады. Өттің қосындылары азық майының ішек сөлі ферменттерімен ыдыратылуына көмектеседі. Ауыз қуысының сілекеймен ылғалданып, сілекейдегі амилаза ферменті мен көмірсуы ыдырай бастаған, шайналған азыққа қарын құрамында тұз қышқылы бар қарын сөлі әсер етеді.Соның нәтижесінде қожайын болып келетін мал организмі мен қолайлы жағдай туғызылған микроорганизмдер арасында бір - бірінің тіршілігіне көмектесушілік қатынас, яғни симбиоз қалыптасады. Ірі жасұнықты жемшөпті жақсы қорытуына осы ерекшелігі де жағдай жасаса керек. Сондықтан да қошқар салмақ қосуына шығынды мүйізді ірі қара малға қарағанда 2-2,5 есе , жылқыға қарағанда 2,5-3 есе аз жұмсайды. Осындай пайдалы биологоиялық ерекшеліктеріне байланысы қошқар қоңдылығын жайылым отымен ғана көтеріп, қыстауға түскенше денесіне май байлап 12.
( тұқымдық ерекшелігіне байланысты - құйрығына, тері астына және басқа да жерлеріне ) ағзаға қор жинап жылдық жем шөп жетіспеген мезгілінде осы жиналған май қорын жұмсайды. Республикамыздың қыста қар аз түсетін оңтүстік облыстарында қошқарды жыл бойы жайып шығуға болады. Қошқардан алынатын негізгі өлшем - жұн мен ет. Қошқар жүні ағзаны қыста суықтан, жазда ыстықтан сақтайды 8. Оның өсуі, сапасы зат алмасуына тығыз байланысты. Қолайсыз, азық жетіспенге жағдайда ағзаға алдымен қоректік заттарды тері өнімдеріне оның ішінде жүнге жұмсаудан үнемдейді. Осыдан барып қой азықтандыруда жіберілген кемшілік ең алдымен жүн сапасына әсер етіп, аштық жіңішкеру белгісі түріндегі із қалдырады. Сол кезде өскен жүн талшықтары жіңішкеріп, үзілгіш келеді. Қошқардың еті де өте қоректі де , құнарлы өнім. Әсіресе қазақта етті - майлы қошқар тұқымдарының еті өте дәмді. Бірақ қошқар майында ағзаға қажетті холестерин аз 100 грамында не бары - 29 мг, ал сиыр еті майында - 75 мг, шошқа етінің майында - 75-125мг болады. Қошқар жеп қорытқан азық қоректік затының 75% денедегі бұлшықет, май, сүйек құрылысына пайдаланады. Бұл олардың азықты өте жоғары сіңіріп, зат алмасуына игерілетінін көрсетеді [18].
Дүние жүзінде кең тарағандықтан, қой тұқымдары да көптеп саналады. Олар түрлі табиғи жағдайларға бейімділік, өнімділік қаситеттерімен ерекшеленеді. Негізгі өнімдік бағытына қарай Қазақстанда аудандастырылатын 15-ке тарта қошқар тұқымы мен тұқымдық топтары биязы жүнді, биязылау жүнді, қылшық жүнді және ұяң жүнді болып төртке бөлінеді. Солардың ішінде республикамызда жергілікті табиғи шаруашылық жағдайларына бейімделген еділбай қошқары, қазақтың биязы жүнді қошқары, арқар-меринос, солтістік қазақ мериносы, оңтүстік қазақ мериносы, дегерес, қаракөл қошқары өсіріледі. Ақтөбе облысының кейбір аудандарында цигай, сараджа, совет-мериосы, Алматы облысында - Австралия мериносы, қазақтың биязылау жүнді қошқары, Жамбыл, Орталық Қазақстан облыстарында - қазақтың құйрықты қошқары, қазақтың ақ қылшық жүнді сарыарқа қошқары, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Ақмола обылыстарында- Солтүстік қазақ меринос, Алтай қойы, Солтүстік Қазақстан облысында- кроссберт типті қошқар тұқымдары, Батыс Қазақстан облысында - ақ жайық қошқары кездеседі. Олардың басым көпшілігі биязы жүнді тұқымдарға жатады. Тек дегерес, қазақтың биязылау жүнді қошқары, цигай және кроссберт типті қой тұқымдары ғана биязылау жүнді, ал еділбай, қазақтың құйрықты қошқары, қаракөл қошқары, сарыарқа, сараджа қошқарлары қылшық жүнді қошқар тұқымдарына жатады 11.
1.3 Етті құйрықты тұқымдық қошқарды азықтаңдыру ерекшеліктері
Қой шаруашылығындағы күйек алу, ұрықтандыру нәтижесі саулық қоңдылығымен қатар оларды қашыруға (вольная случка) немесе қолдан ұрықтандыруға (искусственное осеменение) қолданылатын ұрық сапасына байланысты. Ұрықтандыруды сапалы ұрықпен қамтамасыз ету үшін негізгі тұқымдық қошқар азықтандыруына жете көңіл бөлу қажет. Күйек алу кезеңінен (случной цериод) 1,5-2 ай бұрын тұқымдық қошқар азықтандыруын күшейтіп, күйек басталарда оның орташадан жоғары болып келетін тұқымдық қоңдылығын (племенная кондиция) қамтамасыз етеді. Күйекке дайындау жәңе күйек алу кезеңінде жүнді, жүнді-етті, етті-жүнді тұқымының қошқарларын норма бойынша азықтандырады 22.
Азықтандыру нормасын қамтамасыз ету үшін тұқымдық қошқарларға құнарлы жемшөп беріледі. Күйектен тыс кезеңде қошқарлар отарын жеке оты шүйгін жайылымда жайып, орта қоңдылығын сақтау үшін қажетті жағдайда қошқар басына тәулігіне 1-1,5 кг пішен мен 0,2-0,3 г арпа жармасы секілді құнарлы жем беру жеткілікті болса, күйекке дайындау және оған түсу кезеңінде қошқардың тұқымдық қоңдылығын қамтамасыз ету үшін 1,5-2 кг биологиялық (аминқышқылдық) құнарлылығы жоғары аралас астық-бұршақ тұқымдастар пішенін, 2-3 кг жеңіл қорытылатын көмірсулар мен каротинге бай сәбіз, асқабақ, қызылша секілді шырынды азық пен аралас шөп пішендемесін, 0,5-1,5 кг энергетикалық қуаттылығымен қоректілік құнарлылығы жоғары жем қосындысын береді. Қошқар азығының протеиндік құнарлылығын арттырып, биологиялық құндылығын көтеру үшін сиыр сүті, көксүт, сүт сары суы, қан ұны, ет ұны, ет-сүйек ұны, тауық жұмыртқасы секілді жануар тектес азықтарды қосады 24.
Қой тұқымын жақсартып, санын көбейтуде, оның өнімділігін арттыруға бағытталған жұмысты дәйектілікпен жүргізуде қошқарларға ерекше назар аударылады, сондықтан да аса бағалы тұқымдық қошқарларды күнінен пайдаланып, дұрыс бағып-күтудің айрықша маңызы бар. Қошқарлар қыста қолда-қорада ұсталады 17.
Өнімі мол, жоғарғы классқа жататын, ұрпақ сапасына қарай тексерілген тұқымдық қошқарлар ұрықтандыру станциялары мен пункттерінде өз алдына бөлек бағылады. Шағылыстыру науқаны басталмастан 1,5-2 ай бұрын қошқарлардың жеке тобын құрастырады да тәжірибелі шопандардың біріне бекітеді. Бөлінген қошқарлар тобын ең жақсы өрісте бағып, қосымша жем (күніне 1,5 кг шамасы) мен сапалы пішеңді еркінше береді. Қошқарларға үнемі минерал азықтарын, ет-сүйек ұнын және ас түзын берген дүрыс. Егер кесек тұз болмаса, нормаға сәйкестендірілген ұсақ тұз берген жөн. Қойдың қысыр қалмауы қошқарларды күйек алуға даярлауға байланысты. Белогы, витамині, минерал заттары мол рацион қошқарлардың өнімділік қабілетін күшейтіп, саулықтардың төлшілдік қасиетін арттырады. Қошқарларды мол азықтаңдыру ұрықтың пайда болу процесін күшейтеді және оның сапалы болуына да себін тигізеді. Кейбір шаруашылықтар қошқарларды тек күйек алу науқаны кезінде ғана жақсылап күте бастайды. Бұл, әрине дұрыс емес. Қошқарларды азықтандырудың белгілі тәртібі, лайықты нормасы болады 10.
Қошқарларды үлкен отарларда бағу тиімсіз, сондықтан, қолдан үрықтандыру станцияларында, тұқымдық қошқарлары бар шаруашылықтарда оларды неғұрлым толық пайдалану үшін жеке топтарда (100 бастан асырмай) бағып, әсіресе шағылыстыру науқаны кезінде мол азықтандырып, жыл бойы протеин, каротин, минерал тұздары жеткілікгі рациондармен азықтандыру керек. Сайып келгенде, қошқар азықтандыру жұмысын, олар жыл бойына жарау күйінде болатындай етіп ұйымдастырған дұрыс 20.
Қошқарлар рационы әр түрлі жоғары сапалы, жеңіл қорытылатын, жақсы желінетін азықтардан түрады. Қыста, шағылыстырмайтын кезеңце қошқарлар рационына тәулігіне 1,2-2,5 кг сапалы шөп, 1-1,5 кг тамыр жемістілер мен сүрлем және қажетгі мөлшерде жем еңгізіледі 15.
Түйіршіктелген азықты қошқарлар жақсы жейді, сондықтан да болу керек, олардан алынатын ұрық концентрациясы, тіршілікке бейімділігі және бөлінетін ұрықтың саны мен сапасы біршама жоғары.
Қошқарларды күйек алу науқанына дайындаған кезде (1-1,5 ай бұрын) олардың күнділікті рационына енгізілетін дәнді және жануар тектес азықтардың мөлшерін бірте-бірте көбейте түскен жөн. Осы кезден бастап әр қошқарға берілетін азықтың мөлшері оның тірілей салмағының 100 килограмына шаққанда 2,5-3 азық өлшеміне дейін көбейтіледі. Салмағы 100 кг шығатын қошқар рационында кемінде 65-75 мг каротин, 14-15 г фосфор болуы керек. Күйек алу науқаны кезінде де қошқарлар осы мөлшерде азықтандырылады. Тұқымдық қошқарды қарқынды түрде (40 күннен астам) пайдаланғанда, оның рационына 3-4 шикі жүмыртқа, 2-3 л қаймағы алынған сүт (дәнді азық азайтылса) қосады. Бұл кезенде қошқарлар рационына ірі азықтарды көп қоспаған дұрыс, ұрықтың пайда болуын үдетіп, оның сапасын жақсарта түсу үшін қошқарларды тәулігіне 6-7 сағат далаға шығарып, үлгі ретінде келтірілгеи төмендегі күн төртібін басшылыққа алған жөн 9.
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ
3.1 Қошқарларды азықтандыруды ұйымдастыру
Қой тұқымын жақсартып,санын көбейтуде,оның өнімділігін арттыруға бағытталған жұмысты дәйектілікпен жүргізуде қошқарларға ерекше назар аударылады,сондықтан да аса бағалы тұқымдық қошқарлардды кеңінен пайдаланып,дұрыс бағып-күтудің айрықша маңызы бар. Қошқарлар қыста қолда қорада ұсталады 3.
Өнімі мол, жоғарғы классқа жататын,ұрпақ сапасына қарай тексерілген тұқымдық қошқарлар ұрықтандыру станциялары мен пунктерінде өз алдына бөлек бағылады. Шағылыстыру науқаны басталмастан 1,5-2 ай бұрын қошқарлардың жеке тобын құрастырады да тәжірибелі шопандардың біріне бекітеді.Бөлінген қошқарлар тобын ең жақсы өрісте бағып,қосымша жем (күніне 1,5 кг шамасы ) мен сапалы пішенді еркінше береді. Қошқарларға үнемі минерал азықтарын,ет-сүйек ұнын және ас тұзын берген дұрыс. Егер кесек тұз болмаса, нормаға сәйкестендіріп ұсақ тұз берген жөн. Қойдың қысыр қалмауы қошқарларды күйек алуға даярлауға байланысты. Белогы,витамині,минерал заттары мол рацион қошқарлардың өнімділік қабілетін күшейтіп, саулықтардың төлшілдік қасиетін арттырады. Қошқарларды мол азықтандыру ұрықтың пайда болу процесін күшейтеді және оның сапалы болуына да себебін тигізеді. Кейбір шаруашылықтар қошқарларды тек күйек алу науқаны кезінде ғана жақсылап күте бастайды. Бұл, әрине дұрыс емес. Қошқарларды азықтандырудың белгілі тәртібі, лайықты нормасы болады (кесте-1).
Кесте 1 - Қаракөл қошқарларын азықтандыру нормасы
Көрсеткіш
Шағылыстыратын кезеңде
Шағылыстырмайтын кезеңде
тірі салмағы, кг
65
65
Азық өлшемі
2,10
1,57
Алмасу энергиясы, МДж
21,0
15,75
Құрғақ зат, кг
2,1
1,60
Шикі протеин, г
315
190
Қорытылатын протеин, г
205
125
Ас тұзы, г
14
11
Кальций, г
10,2
8,5
Фосфор, г
7,8
5,5
Магний
0,5
0,5
Каротин, мг
23
18
Қошқарларды үлкен отарларда бағу тиімсіз, сондықтан, қолдан ұрықтандыру станцияларында, тұқымдық қошқарлары бар шаруашылықтарда оларды неғұрлым толық пайдалану үшін жеке топтарда (100 бастан асырмай ) бағып,әсіресе шағылыстыру науқаны кезінде мол азықтандарып,жыл бойы протейн, каротин, минерал тұздарды жеткілікті рациондармен азықтандыру керек. Сайып келгенде, қошқар азықтандыру жұмысын, олар жыл бойына жарау күйінде болатындай етіп ұйымдастырған дұрыс. Сол үшін қошқарларды шағылыстыру кезеңінде пайдалану қарқынына байланыстыра жасалған азықтандыру нормасы ұсынылып отыр.Бұл норма бойынша қошқарлардың тірілей салмағының әр 65 килограмына,тәулік бойы, шағылыстырмаған кезеңде 1,57 азық өлшемі, шағылыстырғанда 2,10 азық өлшемі белгіленген 4.
Қошқарлар рационы әр түрлі жоғары сапалы, жеңіл қорытылатын,жақсы желінетін азықтардан тұрады. Қыста,шағылыстырылмайтын кезеңде қошқарлар рационына тәулігіне 2 кг пішен жоңышқа, 0,1 кг күнбағыс күнжара мен тамыр жемістілер және сүрлем, қажетті мөлшерде жем енгізіледі.
3.2 Протеинге қажеттілігі
Шикі протеин - жемшөптегі барлық азотты қосындыларды біріктіретін ең маңызды қоректік зат. Жануарлар организмінің құрғақ затының жалпы алғанда 45 проценті, ал кейбір мүшелерінің 85 проценті ақзаттан тұрады. Өсімдіктердегі ақзат көлемі біршама төмен.Тек бұршақ тұқымдастарда, оның ішінде әсіресе соя дәндерінде, протейн көлемі 30-45 процентке жетеді. Ол өсімдіктердің дәнінде, гүлінде және жапырақтарында жиналады. Гүлденген жоңышқаның жапырағының құрғақ затында - 24 процент, піскен дәнінде - 35 процент, ал сабағында - 10процент белок болады 21.
Қоректік заттар ішінде протеиндердің тіршілік үшін маңызы өте зор. Протеин мал азығына үзіліссіз енбесе организм тіршілігіне қауіп төніп, тіпті тоқтауы да мүмкін. Денедегі ақзат алмасуын қамтамасыз етіп, ескіріп ыдыраған қосындылар орынын жаңалармен алмастырып,өсіп келе жатқан жас организмде жас үстеме қосындылар құрастырып, өндірілетін өнім ақзатын түзуге жағдай туғызу үшін сыртқы ортадан қажетті мөлшерде және сапалы деңгейде азоттық заттар еніп тұруы шарт 2.
3.3 Көмірсуға қажеттілігі
Өсімдік тектес азықтар мен мерзімдік азық үлесіндегі құрғақ заттың басты құрамдас бөлігі. Олар ядро мен жасуша шырынының құрамына кіреді және мал ағзасы өзіне қажетті қуаттың көп бөлігін солардың есебінен алады. Мал ағзасына талдау жасағанда, барлық екі топқа - шикі талшықтарға және азотсыз шырынды заттарға бөлу қарастырылған.
Көмірсулар күйіс малының қарындарына қанттар, крахмал, целюлозалар және басқа да кейбір қоспалар түрінде түседі. Қарындағы микроорганизмдер күрделі күрделі көмірсуларды қарапайым қанттар түріне дейін ыдыратады, содан кейін бұл қанттар сірке, пропион, май және басқа да қышқылдар деңгейіне дейін ашиды 14.
Қазіргі уақытта көмірсулы азықтардың, әсіресе астықтардың және оны өңдеу арқылы алынған өнімдердің жұғымдылық қуатының жоғары тиімділікпен пайдаланылмайтыны белгілі болды. Бұл жағдайда оларда дәнінің сыртқы қауыздарының жасушалы қабырғалары мен қоректік заттар жиналған бөлігінде шоғырланатын және крахмалсыз полисахаридтер (ҚП) тобына жататын талшықтың, b - глюкандардың,арабиноксиландардың, пектиндердің және басқа да ерекше көмірсулардың айтарлықтай көптігінен туындап отыр.
3.4 Минерал заттарға қажеттілігі
Минералды заттарға мал азығын жоғары температурада 500-550 С жаққанда қалатын шикі іүл құрамындағы химиялық элементтер жатады. Олардың азық құрамындағы мөлшері грамдап есептеліп сегізі макро көп мөлшердегі элементтер деп, ал қалғаны макро - аз мөлшердегі элементтер деп аталады. Макроэлементтерге жататын азық күлінде көп болатын кремний шақпақ элементі инертті реакцияларға қатыспайтын тотық ретінде болатындықтан,әдетте оны есепке алмайды. Макроэлементтердің төртеуі - кальций, калий, натрий және магний - алмасу барысында сілтілік қасиеттер көрсететіндіктен сілтілік немесе негіздік макроэлементтер деп, ал қышқылдық қасиеттер көрсететін үшеуі - фосфор, күкірт, хлор- қышқылдық макроэлементтер деп аталады. Арақатынастары бұзылған жағдайда бір элементтің мал азығында жеткілікті болуына қарамастан сіңіріліп, пайдаланылуы күрт төмендеп, организм зиян шегеді 16.
Малды қоректендіру барысында жемшөп түрлерін организмге қажетті мөлшерде ғана берілгенде пайдалы екенін ұмытпаған жөн. Жемшөппен қажетті мөлшерден артық не кем азықтандыру да организмге зиянды әсер етеді.
3.5 Витаминдерге қажеттілігі
Витаминдер денедегі зат алмасу барысын қамтамасыз етіп,организмге түзілмегендіктен азықтармен толық жеткізілуі қажет органикалық заттар. Сыртқы ортадан организмге аз енсе зат алмасуы тежеліп, бұзылыпвитамин жетіспеушілік - гиповитаминоздық ауру белгілері, ал витаминдер тіпті болмағанда - витаминсіздік, яғни авитаминоздық ауру белгілері пайда болады. Аурудың алғашқы кезеңінде барлық витаминдердің жетіспеушілігінен туатын арнайы белгілерге ұласады. Олар тек жетіспейтін витаминді бергенде ғана жазыла бастайды. Организмдегі зат алмасу барысы неғұрлым жеделдеген сайын өсіп келе жатқан төл, буаз және жоғары өнімді сақа мал организмінде витаминдер жетіспеушілігінен зардабы өсе түседі 6.
Витаминдерді атқаратын қызметіне байланысты екі топқа бөлінеді. Біріншісі - биокатализаторлар ретінде ферменттер құрамында қызмет ететіндері коферменттер. Оларға В витаминдердің тобы және К витамині жатады. Екіншісі - торша құрылысындағы түзілу процесін реттеу арқасында зат алмасуына ықпалын жүргізетін индуктивтік әсер ететіндері. Оларға А, Д, Е, С витаминдері, холин жатады.
Химиялық құрылысы және физикалық әсері бойынша витаминдерді майда және суда ерігіштігіне қарай бөледі. Майда еритіндерге А, Д, Е, суда еритіндерге В тобының және С витаминдері жатады. Витаминдердің негізгі көзі - азықтар. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
АНЫҚТАМАЛ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Қаракөл қошқарының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Қошқарлардың ас қорыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Етті құйрықты тұқымдық қошқарды азықтаңдыру ерекшеліктері ... ... ... ... .12
2 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
2.1 Қошқарларды азықтандыруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Пртоеинге қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Көмірсуға қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.4 Минерал заттарға қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.5 Витаминдерге қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.1 Қошқарларды азықтандыру нормасы мен рацион туралы ... ... ... ... ... ... ... . .25
3.2 Рацион туралы анықтама және рациондағы азық мөлшеріне әсер -
ертетінфакторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.3 Қошқар ағзасына азықтардың сіңімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
4 ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
4.1 Қой шаруашылығындағы техникалық қауіпсіздікті сақтау ... ... ... ... ... ... ... 2 8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...31
АННОТАЦИЯ
Ауыл шаруашылығы малдарын азықтандыру пәнінен Қаракөл қошқарларын азықтандыру тақырыбына жазылған курстық жұмыс 32 беттен, 7 кестеден тұрады.
Кіріспе, негізгі бөлім: қаракөл қошқарларының халық шаруашылығындағы маңызы, қаракөл қошқарларының биологиялық ерекшелігі, қошқарларды нормалап азықтандыру және рацион құрылымы, өзіндік жұмыс, тіршілік қауіпсіздігі, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі қарастырылған.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Курстық жобада осы стандартта келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер пайдаланылған:
ИСО 3100-1-91 Ет және ет өнімдері. Сынақ сұрыптап алудың әдістері.
ИСО 3100-2-88 Ет және ет өнімдері. Сынақтарды микробиологиялық
МСТ 18157-88 Сойылған мал өнімдері. Терминдер мен анықтамалар.
МЕМСТ 3622-68 Сүт және сүт өнімдері. Сынамаларды іріктеу және оларды сынауға дайындау;
МЕМСТ 5867-90 Сүт және сүт өнімдері. Майлылығын анықтау әдістері;
МЕМСТ 7047-55 А, С, Д, Е, В1 В2 және РР дәрумендері. Сынамаларды іріктеу, дәрумендерді анықтау және дәрумендік препараттар сапасын сынау әдістері;
МСТ 9225-84 Сүт және сүт өнімдері.
ҚР СТ 1062-2002 Жүн. Жалпы техникалық шарттар.
ҚР СТ 1010-2002 Қой өнімдері. Тұтынушыға арналған ақпарат.
МСТ 16020-70 Союға арналған мал. Терминдер мен анықтамалар.
МСТ 23042 Ет және ет өнімдері. Майды анықтау әдісі.
АНЫҚТАМАЛАР
Азық өлшемі - организмнің тіршілігі мен өнім өндіруге қажетті энергия мен құрылымдық және биологиялық әсерлі заттарға мұқтаждығын айқындайтын жалпы нормалық көрсеткіштерге тәулігіне бір басқа қажет азық.
Рацион құрылымы - рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы қоректілігіне (а.ө.не АЭЗ бойынша) пайыздық қатынасы айғақтайды.
Азықтандыру рационы - малға жегізілетін жемшөп пен азықтық қосындылар мөлшерін, қоректілік көрсеткіштерін сәйкестендіру арқылы жүзеге асырылады.
Азықтандыру типі - рацион құрылымындағы басым азық тобы немесе жекелеген азық белгілейді.
Рацион - бір тәулікте жейтін азықтардың жиынтығы, олардың қоректік заттары бір күндік нормаға сәйкестендіріледі.
Мал азығын нормалау - мал организміндегі қоректік заттарға қажеттілікті толықтыру.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
қз - құрғақ зат
Қк - қорытылу коэффиценті
шп - шикі протеин
шм - шикі май
қп - қорытылған протеин
аэ - алмасу энергиясы
г - грамм
мг - милиграм
л - литр
а.ө - азықтық өлшем
кДж - килоджоуль
МДж - мегаджоуль
% - пайыз
КІРІСПЕ
Елбасы, Yenлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Жолдауында ауыл шаруашылығы саласын жаңғыртуға баса назар аударды. Стратегиялық кркатта: Ауыл шаруашылығы тауарларына өсіп отырған жаһандық сұраныс жағдайында ауқымды жаңғырту қажет: егістік алаңын ұлғайту, өнімділікті жаңа технологиялар еңгізу есебінен едәуір көтеру делінген. Белгіленген мақсаттарды жүзеге асырудың бірінші қадамы - Агробизнес-2020 бағдарламасы болды.
Олардың ұсыныстарының барлығы қаралып, ескерілді. Қазақстанның барлық өңірлерінде көшпелі кеңестер откізілді. Ол жерлерде аталмыш бағдарламаны талқылау үшін бизнес, ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері, қайта өңдеушілер, облыс жэне аудан басшылығы мен агробизнеске қатысы бар адамдардың барлығы шақырылды. Айта кету керек, барлық талқылаудан кейін бағдарлама соңына дейін әзірленді. Аграрлық ведомство жүргізген үлкен жүмыстың нәтижесі ретінде бүл бағдарлама 12-ші ақпанда жоғары үкіметтік деңгейде бекітілді.
Ауыл шаруашылық шикізатын өндіру жэне өңдеу саласында аграрлық өндірісті түрақтандыру экономикалық дамудың негізі ретінде үлкен көңіл бөлу қажет. Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы.Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013 - 2020 жылдарға арналған Агробизнес-2020 бағдарламасы. Қазақстан Республикасында нарықтық экономика қалыптасқан жағдайда еліміздегі егемендігін қамтамасыз етудің басты мәселелерінің бірі - жеткілікті азық түрін қүру.Осы аса маңызды бағытқа негізгі күш жігерді шоғырландыру казіргі кезеңнің бірінші дәрежелі міндеті болып саналады. Республикамызда азык түлік проблемасын шешуде шошқа шаруашылығының алатын орны ерекше. Бүл елімізде ет қорын жедел түрде толықтыруға мүмкіндік беретін мал шаруашылығының айрықша саласы. Қазіргі кезде Қазақстанда ет өндірісінің 13 пайызы шошқа етінің үлесіне тиеді, ал тэуелсіз Мемлекеттер Достығында ТМД - 50 пайызға дейін жетеді. Қазір олардың саны 0.8 млрд жетіп отыр. Ірі қарамен салыстырғанда күй талғамайтын тез көбейетіндіктен бүл шаруашылық адамдар тығыз қоныстанған аймақтарда кең таралған.
Қой шаруашылығының жүн өнімі бүл саладағы барлық өткізілген өнімнен түсетін қаржының үштен бірін қүрайды. Оның жүні қалың маталар. Одеялдар, трикотаж бүйымдарын, аяқ-киім жасау мақсатында, ал түсті жүн кілем тоқуға пайдаланылады.
Каракөл қошқарлардың түсі алуан түрлі болады. Қараларының саны 70 пайызға, көк - 15, сүр - 10, басқа түстері - 5 пайызға жуықтайды. Түсі қара койдың тіршілікке бейімділігі жоғары, қиын жағдайларға төзімдірек келетіндігін өмір тәжірибесінің өзі дэлелдеп отыр. Көк және сүр түсті қаракөл қойын күту мен азықтандыруға бірсыпыра жағдай керек.
Каракөл қошқарлар жүнінің түсіне қарай кара, көк, сұр, қызғылт, қоңыр болып бөлінетіндігін ескерсек, бүл типтегі елтірінің түрлерін шығару жолдарын, эсіресе жакеттік ( жартылай шеңберлі бұйра), жазық (жазық бұйра), қабырға (қабырғалы) бұйра жэне калам бұйралы типтегі қойларды : `ардың бұйралық оскелеңдігіне жэне жүні жақсы оскен топографиялық топтарының маңыздылығына қарай жұптастыру, іріктеу мүмкін.
Курстық жүмыстың мақсаты: Қаракөл кошқарларын азықтандыру ерекшеліктерін зерттеу;
Курстық жүмыстың міндеті:
1 .Каракөл қошқарларына жалпы сипаттама;
2.Каракол қошқарларының азығына рацион кұру.
1 ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1.1 Қаракөл қощқарының халық шаруашылығындағы маңызы
Қаракөл шаруашылығы - Қазақстан мен Орта Азия республикасының шөлейт және жартылай шөлейт аудандарында өсірілетін мал шаруашылығының аса маңызды саласы.Қаракөл қой тұқымы ТМД елдерінде өсірілетін қой тұқымдарының ішіндегі саны жағынан аймақтық тарау жағынан да бірінші орында тұрады.Кейінгі 70-80 жылдар аралығында сапа жағынан да өсе отыруына байланысты соған сай бұл саланы зерттейтін арнайы ғылым саласы қалыптасты.
Қаракөл қойын елтірі,ет жүн тағы басқа түрлерін өндіру мақсатында өсіреді. Алайда бұл түліктен алынатын негізгі өнім 2-3 күн шамасындағы жаңа туған қаракөл қозының терісі-елтірі. Қаракөл елтірісінің өзіне тән алуан түрлі бұйраларымен,жүн жабынының түр-түсімен,әсем биязы және жылтырақтығымен және де терінің негізгі тауарлық көлемінде бұйралардың араласуына байланысты әр түрлі өрнектелуімен құбылмалы келеді.
Қаракөл елтірісінің бұйрасының және жүн жабынының тауарлық қасиеттерінің қалыптасуына байланысты тек ішкі рыноктарда ғана емес, сыртқы, яғни экспортқа да шығатын қымбат бағалы мех шикізаттарының бір түрі болып есептеледі. Қаракөл елтірісінен тігілген әртүрлі сәнді бұйымдар тұтынушының талабын қанағаттандыратын кім кисе де жараса кетеді,адам бойына әсем сәнді ажар береді.
Қаракөл шаруашылығында ет өндіруге негізінен жасына байланысты өсіруге жарамсыз деп есептелінетін кәрі саулықтар мен тұқымдық қошқарлар және де бұйра сапасы нашар,яғни селекциялық тұрғыдан қарағанда малды асылдандыруға кері әсерін тигізетін саулықтар және де елтірілік сапасы нашар болғандықтан өсіруге қалдырылған тоқтылар пайдаланылады.Шаруашылықта жыл басына есептегенде мұндай саулықтардың 12-15%-і тұқымдық қошқарлардың 17-20% келешекте мал басын өсіруге жарамсыз деп етке өткізуге іріктелініп топтастырылады.
Бұған қоса, ет өндіруге еркек қозыларды туған жылы 4,5-5 айлық мерзімінде енесінен айырып,етке өткізу керек. Енесіне айырылған 4,5-5 айлық қозылардың орташа салмағы республика көлемінде 28-30 кг болатын болса,елімідің кейбір (Атырау, Жамбыл, Шымкент ) атыраптарының озат шаруашылықтарында бұл көрсеткіш 35-36 килограмға жетеді. Қаракөл қойын өсіретін шаруашылықтарда табиғи жайылымдарды тиімді пайдалана отырып, малдың тірілей салмағын арттыру есебінен ет өндірісінің экономикалық көрсеткішін айтарлықтай көтеруге болады. Соның нәтижесінде қожайын болып келетін мал организмі мен қолайлы жағдай туғызылған микроорганизмдер арасында бір - бірінің тіршілігіне көмектесушілік қатынас, яғни симбиоз қалыптасады. Ірі жасұнықты жемшөпті жақсы қорытуына осы ерекшелігі де жағдай жасаса керек. Республикамыздың қыста қар аз түсетін оңтүстік облыстарында қошқарды жыл бойы жайып шығуға болады. Сайып келгенде, қошқар азықтандыру жұмысын, олар жыл бойына жарау күйінде болатындай етіп ұйымдастырған дұрыс.
1.2 Қошқардың ас қорыту ерекшеліктері
Қошқардың бас сүйегі мен ауыз құрылысының анатомиялық ерекшеліктеріне байланысты мұндай өрістен де шөп тауып жейді. Өйткені, үшкір тұмсығындағы жұқа да икемді еріндері майда да аласа шөптің өзін қырқып жеуге мүмкіндік береді. Қошқардың ас қорту жүйесі ірі аумақты азықтарды жақсы қорытуға бейімделген. Желінген жемшөп қоректік заттарының қорытылуы ауыз қуысынан басталады. Онда енген азық шайналып, ылғалданып, жұтылған сілекейдегі ферменттер мен минералды заттар оның құрамына сіңіп, әсер ете алатын қосындыларын ыдырата бастайды. Жұтылған азық көмекейден өтіп, өңеш арқылы қарынға түседі. Қарында бөлінетін тұз қышқылының әсерінен қышқылданып, қарын сөлінің протеолитикалық ферменттерінің әсерінен тап болады.5. Қарында қышқылданып, борсып - босанған, боркеміктенген азық жыны онекі елі ішек арқылы аш ішекке өтеді. Оған өтерінде қарын асты безінің панкранттық сөлімен және бауыр өтімен араласады. Алдыңғы қарын бөлімдеріне күйістімал жеген азық көмірсуының жартысына жуығы осы жолмен ыдыратылып, қорытылады. Өттің қосындылары азық майының ішек сөлі ферменттерімен ыдыратылуына көмектеседі. Ауыз қуысының сілекеймен ылғалданып, сілекейдегі амилаза ферменті мен көмірсуы ыдырай бастаған, шайналған азыққа қарын құрамында тұз қышқылы бар қарын сөлі әсер етеді.Соның нәтижесінде қожайын болып келетін мал организмі мен қолайлы жағдай туғызылған микроорганизмдер арасында бір - бірінің тіршілігіне көмектесушілік қатынас, яғни симбиоз қалыптасады. Ірі жасұнықты жемшөпті жақсы қорытуына осы ерекшелігі де жағдай жасаса керек. Сондықтан да қошқар салмақ қосуына шығынды мүйізді ірі қара малға қарағанда 2-2,5 есе , жылқыға қарағанда 2,5-3 есе аз жұмсайды. Осындай пайдалы биологоиялық ерекшеліктеріне байланысы қошқар қоңдылығын жайылым отымен ғана көтеріп, қыстауға түскенше денесіне май байлап 12.
( тұқымдық ерекшелігіне байланысты - құйрығына, тері астына және басқа да жерлеріне ) ағзаға қор жинап жылдық жем шөп жетіспеген мезгілінде осы жиналған май қорын жұмсайды. Республикамыздың қыста қар аз түсетін оңтүстік облыстарында қошқарды жыл бойы жайып шығуға болады. Қошқардан алынатын негізгі өлшем - жұн мен ет. Қошқар жүні ағзаны қыста суықтан, жазда ыстықтан сақтайды 8. Оның өсуі, сапасы зат алмасуына тығыз байланысты. Қолайсыз, азық жетіспенге жағдайда ағзаға алдымен қоректік заттарды тері өнімдеріне оның ішінде жүнге жұмсаудан үнемдейді. Осыдан барып қой азықтандыруда жіберілген кемшілік ең алдымен жүн сапасына әсер етіп, аштық жіңішкеру белгісі түріндегі із қалдырады. Сол кезде өскен жүн талшықтары жіңішкеріп, үзілгіш келеді. Қошқардың еті де өте қоректі де , құнарлы өнім. Әсіресе қазақта етті - майлы қошқар тұқымдарының еті өте дәмді. Бірақ қошқар майында ағзаға қажетті холестерин аз 100 грамында не бары - 29 мг, ал сиыр еті майында - 75 мг, шошқа етінің майында - 75-125мг болады. Қошқар жеп қорытқан азық қоректік затының 75% денедегі бұлшықет, май, сүйек құрылысына пайдаланады. Бұл олардың азықты өте жоғары сіңіріп, зат алмасуына игерілетінін көрсетеді [18].
Дүние жүзінде кең тарағандықтан, қой тұқымдары да көптеп саналады. Олар түрлі табиғи жағдайларға бейімділік, өнімділік қаситеттерімен ерекшеленеді. Негізгі өнімдік бағытына қарай Қазақстанда аудандастырылатын 15-ке тарта қошқар тұқымы мен тұқымдық топтары биязы жүнді, биязылау жүнді, қылшық жүнді және ұяң жүнді болып төртке бөлінеді. Солардың ішінде республикамызда жергілікті табиғи шаруашылық жағдайларына бейімделген еділбай қошқары, қазақтың биязы жүнді қошқары, арқар-меринос, солтістік қазақ мериносы, оңтүстік қазақ мериносы, дегерес, қаракөл қошқары өсіріледі. Ақтөбе облысының кейбір аудандарында цигай, сараджа, совет-мериосы, Алматы облысында - Австралия мериносы, қазақтың биязылау жүнді қошқары, Жамбыл, Орталық Қазақстан облыстарында - қазақтың құйрықты қошқары, қазақтың ақ қылшық жүнді сарыарқа қошқары, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Ақмола обылыстарында- Солтүстік қазақ меринос, Алтай қойы, Солтүстік Қазақстан облысында- кроссберт типті қошқар тұқымдары, Батыс Қазақстан облысында - ақ жайық қошқары кездеседі. Олардың басым көпшілігі биязы жүнді тұқымдарға жатады. Тек дегерес, қазақтың биязылау жүнді қошқары, цигай және кроссберт типті қой тұқымдары ғана биязылау жүнді, ал еділбай, қазақтың құйрықты қошқары, қаракөл қошқары, сарыарқа, сараджа қошқарлары қылшық жүнді қошқар тұқымдарына жатады 11.
1.3 Етті құйрықты тұқымдық қошқарды азықтаңдыру ерекшеліктері
Қой шаруашылығындағы күйек алу, ұрықтандыру нәтижесі саулық қоңдылығымен қатар оларды қашыруға (вольная случка) немесе қолдан ұрықтандыруға (искусственное осеменение) қолданылатын ұрық сапасына байланысты. Ұрықтандыруды сапалы ұрықпен қамтамасыз ету үшін негізгі тұқымдық қошқар азықтандыруына жете көңіл бөлу қажет. Күйек алу кезеңінен (случной цериод) 1,5-2 ай бұрын тұқымдық қошқар азықтандыруын күшейтіп, күйек басталарда оның орташадан жоғары болып келетін тұқымдық қоңдылығын (племенная кондиция) қамтамасыз етеді. Күйекке дайындау жәңе күйек алу кезеңінде жүнді, жүнді-етті, етті-жүнді тұқымының қошқарларын норма бойынша азықтандырады 22.
Азықтандыру нормасын қамтамасыз ету үшін тұқымдық қошқарларға құнарлы жемшөп беріледі. Күйектен тыс кезеңде қошқарлар отарын жеке оты шүйгін жайылымда жайып, орта қоңдылығын сақтау үшін қажетті жағдайда қошқар басына тәулігіне 1-1,5 кг пішен мен 0,2-0,3 г арпа жармасы секілді құнарлы жем беру жеткілікті болса, күйекке дайындау және оған түсу кезеңінде қошқардың тұқымдық қоңдылығын қамтамасыз ету үшін 1,5-2 кг биологиялық (аминқышқылдық) құнарлылығы жоғары аралас астық-бұршақ тұқымдастар пішенін, 2-3 кг жеңіл қорытылатын көмірсулар мен каротинге бай сәбіз, асқабақ, қызылша секілді шырынды азық пен аралас шөп пішендемесін, 0,5-1,5 кг энергетикалық қуаттылығымен қоректілік құнарлылығы жоғары жем қосындысын береді. Қошқар азығының протеиндік құнарлылығын арттырып, биологиялық құндылығын көтеру үшін сиыр сүті, көксүт, сүт сары суы, қан ұны, ет ұны, ет-сүйек ұны, тауық жұмыртқасы секілді жануар тектес азықтарды қосады 24.
Қой тұқымын жақсартып, санын көбейтуде, оның өнімділігін арттыруға бағытталған жұмысты дәйектілікпен жүргізуде қошқарларға ерекше назар аударылады, сондықтан да аса бағалы тұқымдық қошқарларды күнінен пайдаланып, дұрыс бағып-күтудің айрықша маңызы бар. Қошқарлар қыста қолда-қорада ұсталады 17.
Өнімі мол, жоғарғы классқа жататын, ұрпақ сапасына қарай тексерілген тұқымдық қошқарлар ұрықтандыру станциялары мен пункттерінде өз алдына бөлек бағылады. Шағылыстыру науқаны басталмастан 1,5-2 ай бұрын қошқарлардың жеке тобын құрастырады да тәжірибелі шопандардың біріне бекітеді. Бөлінген қошқарлар тобын ең жақсы өрісте бағып, қосымша жем (күніне 1,5 кг шамасы) мен сапалы пішеңді еркінше береді. Қошқарларға үнемі минерал азықтарын, ет-сүйек ұнын және ас түзын берген дүрыс. Егер кесек тұз болмаса, нормаға сәйкестендірілген ұсақ тұз берген жөн. Қойдың қысыр қалмауы қошқарларды күйек алуға даярлауға байланысты. Белогы, витамині, минерал заттары мол рацион қошқарлардың өнімділік қабілетін күшейтіп, саулықтардың төлшілдік қасиетін арттырады. Қошқарларды мол азықтаңдыру ұрықтың пайда болу процесін күшейтеді және оның сапалы болуына да себін тигізеді. Кейбір шаруашылықтар қошқарларды тек күйек алу науқаны кезінде ғана жақсылап күте бастайды. Бұл, әрине дұрыс емес. Қошқарларды азықтандырудың белгілі тәртібі, лайықты нормасы болады 10.
Қошқарларды үлкен отарларда бағу тиімсіз, сондықтан, қолдан үрықтандыру станцияларында, тұқымдық қошқарлары бар шаруашылықтарда оларды неғұрлым толық пайдалану үшін жеке топтарда (100 бастан асырмай) бағып, әсіресе шағылыстыру науқаны кезінде мол азықтандырып, жыл бойы протеин, каротин, минерал тұздары жеткілікгі рациондармен азықтандыру керек. Сайып келгенде, қошқар азықтандыру жұмысын, олар жыл бойына жарау күйінде болатындай етіп ұйымдастырған дұрыс 20.
Қошқарлар рационы әр түрлі жоғары сапалы, жеңіл қорытылатын, жақсы желінетін азықтардан түрады. Қыста, шағылыстырмайтын кезеңце қошқарлар рационына тәулігіне 1,2-2,5 кг сапалы шөп, 1-1,5 кг тамыр жемістілер мен сүрлем және қажетгі мөлшерде жем еңгізіледі 15.
Түйіршіктелген азықты қошқарлар жақсы жейді, сондықтан да болу керек, олардан алынатын ұрық концентрациясы, тіршілікке бейімділігі және бөлінетін ұрықтың саны мен сапасы біршама жоғары.
Қошқарларды күйек алу науқанына дайындаған кезде (1-1,5 ай бұрын) олардың күнділікті рационына енгізілетін дәнді және жануар тектес азықтардың мөлшерін бірте-бірте көбейте түскен жөн. Осы кезден бастап әр қошқарға берілетін азықтың мөлшері оның тірілей салмағының 100 килограмына шаққанда 2,5-3 азық өлшеміне дейін көбейтіледі. Салмағы 100 кг шығатын қошқар рационында кемінде 65-75 мг каротин, 14-15 г фосфор болуы керек. Күйек алу науқаны кезінде де қошқарлар осы мөлшерде азықтандырылады. Тұқымдық қошқарды қарқынды түрде (40 күннен астам) пайдаланғанда, оның рационына 3-4 шикі жүмыртқа, 2-3 л қаймағы алынған сүт (дәнді азық азайтылса) қосады. Бұл кезенде қошқарлар рационына ірі азықтарды көп қоспаған дұрыс, ұрықтың пайда болуын үдетіп, оның сапасын жақсарта түсу үшін қошқарларды тәулігіне 6-7 сағат далаға шығарып, үлгі ретінде келтірілгеи төмендегі күн төртібін басшылыққа алған жөн 9.
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ
3.1 Қошқарларды азықтандыруды ұйымдастыру
Қой тұқымын жақсартып,санын көбейтуде,оның өнімділігін арттыруға бағытталған жұмысты дәйектілікпен жүргізуде қошқарларға ерекше назар аударылады,сондықтан да аса бағалы тұқымдық қошқарлардды кеңінен пайдаланып,дұрыс бағып-күтудің айрықша маңызы бар. Қошқарлар қыста қолда қорада ұсталады 3.
Өнімі мол, жоғарғы классқа жататын,ұрпақ сапасына қарай тексерілген тұқымдық қошқарлар ұрықтандыру станциялары мен пунктерінде өз алдына бөлек бағылады. Шағылыстыру науқаны басталмастан 1,5-2 ай бұрын қошқарлардың жеке тобын құрастырады да тәжірибелі шопандардың біріне бекітеді.Бөлінген қошқарлар тобын ең жақсы өрісте бағып,қосымша жем (күніне 1,5 кг шамасы ) мен сапалы пішенді еркінше береді. Қошқарларға үнемі минерал азықтарын,ет-сүйек ұнын және ас тұзын берген дұрыс. Егер кесек тұз болмаса, нормаға сәйкестендіріп ұсақ тұз берген жөн. Қойдың қысыр қалмауы қошқарларды күйек алуға даярлауға байланысты. Белогы,витамині,минерал заттары мол рацион қошқарлардың өнімділік қабілетін күшейтіп, саулықтардың төлшілдік қасиетін арттырады. Қошқарларды мол азықтандыру ұрықтың пайда болу процесін күшейтеді және оның сапалы болуына да себебін тигізеді. Кейбір шаруашылықтар қошқарларды тек күйек алу науқаны кезінде ғана жақсылап күте бастайды. Бұл, әрине дұрыс емес. Қошқарларды азықтандырудың белгілі тәртібі, лайықты нормасы болады (кесте-1).
Кесте 1 - Қаракөл қошқарларын азықтандыру нормасы
Көрсеткіш
Шағылыстыратын кезеңде
Шағылыстырмайтын кезеңде
тірі салмағы, кг
65
65
Азық өлшемі
2,10
1,57
Алмасу энергиясы, МДж
21,0
15,75
Құрғақ зат, кг
2,1
1,60
Шикі протеин, г
315
190
Қорытылатын протеин, г
205
125
Ас тұзы, г
14
11
Кальций, г
10,2
8,5
Фосфор, г
7,8
5,5
Магний
0,5
0,5
Каротин, мг
23
18
Қошқарларды үлкен отарларда бағу тиімсіз, сондықтан, қолдан ұрықтандыру станцияларында, тұқымдық қошқарлары бар шаруашылықтарда оларды неғұрлым толық пайдалану үшін жеке топтарда (100 бастан асырмай ) бағып,әсіресе шағылыстыру науқаны кезінде мол азықтандарып,жыл бойы протейн, каротин, минерал тұздарды жеткілікті рациондармен азықтандыру керек. Сайып келгенде, қошқар азықтандыру жұмысын, олар жыл бойына жарау күйінде болатындай етіп ұйымдастырған дұрыс. Сол үшін қошқарларды шағылыстыру кезеңінде пайдалану қарқынына байланыстыра жасалған азықтандыру нормасы ұсынылып отыр.Бұл норма бойынша қошқарлардың тірілей салмағының әр 65 килограмына,тәулік бойы, шағылыстырмаған кезеңде 1,57 азық өлшемі, шағылыстырғанда 2,10 азық өлшемі белгіленген 4.
Қошқарлар рационы әр түрлі жоғары сапалы, жеңіл қорытылатын,жақсы желінетін азықтардан тұрады. Қыста,шағылыстырылмайтын кезеңде қошқарлар рационына тәулігіне 2 кг пішен жоңышқа, 0,1 кг күнбағыс күнжара мен тамыр жемістілер және сүрлем, қажетті мөлшерде жем енгізіледі.
3.2 Протеинге қажеттілігі
Шикі протеин - жемшөптегі барлық азотты қосындыларды біріктіретін ең маңызды қоректік зат. Жануарлар организмінің құрғақ затының жалпы алғанда 45 проценті, ал кейбір мүшелерінің 85 проценті ақзаттан тұрады. Өсімдіктердегі ақзат көлемі біршама төмен.Тек бұршақ тұқымдастарда, оның ішінде әсіресе соя дәндерінде, протейн көлемі 30-45 процентке жетеді. Ол өсімдіктердің дәнінде, гүлінде және жапырақтарында жиналады. Гүлденген жоңышқаның жапырағының құрғақ затында - 24 процент, піскен дәнінде - 35 процент, ал сабағында - 10процент белок болады 21.
Қоректік заттар ішінде протеиндердің тіршілік үшін маңызы өте зор. Протеин мал азығына үзіліссіз енбесе организм тіршілігіне қауіп төніп, тіпті тоқтауы да мүмкін. Денедегі ақзат алмасуын қамтамасыз етіп, ескіріп ыдыраған қосындылар орынын жаңалармен алмастырып,өсіп келе жатқан жас организмде жас үстеме қосындылар құрастырып, өндірілетін өнім ақзатын түзуге жағдай туғызу үшін сыртқы ортадан қажетті мөлшерде және сапалы деңгейде азоттық заттар еніп тұруы шарт 2.
3.3 Көмірсуға қажеттілігі
Өсімдік тектес азықтар мен мерзімдік азық үлесіндегі құрғақ заттың басты құрамдас бөлігі. Олар ядро мен жасуша шырынының құрамына кіреді және мал ағзасы өзіне қажетті қуаттың көп бөлігін солардың есебінен алады. Мал ағзасына талдау жасағанда, барлық екі топқа - шикі талшықтарға және азотсыз шырынды заттарға бөлу қарастырылған.
Көмірсулар күйіс малының қарындарына қанттар, крахмал, целюлозалар және басқа да кейбір қоспалар түрінде түседі. Қарындағы микроорганизмдер күрделі күрделі көмірсуларды қарапайым қанттар түріне дейін ыдыратады, содан кейін бұл қанттар сірке, пропион, май және басқа да қышқылдар деңгейіне дейін ашиды 14.
Қазіргі уақытта көмірсулы азықтардың, әсіресе астықтардың және оны өңдеу арқылы алынған өнімдердің жұғымдылық қуатының жоғары тиімділікпен пайдаланылмайтыны белгілі болды. Бұл жағдайда оларда дәнінің сыртқы қауыздарының жасушалы қабырғалары мен қоректік заттар жиналған бөлігінде шоғырланатын және крахмалсыз полисахаридтер (ҚП) тобына жататын талшықтың, b - глюкандардың,арабиноксиландардың, пектиндердің және басқа да ерекше көмірсулардың айтарлықтай көптігінен туындап отыр.
3.4 Минерал заттарға қажеттілігі
Минералды заттарға мал азығын жоғары температурада 500-550 С жаққанда қалатын шикі іүл құрамындағы химиялық элементтер жатады. Олардың азық құрамындағы мөлшері грамдап есептеліп сегізі макро көп мөлшердегі элементтер деп, ал қалғаны макро - аз мөлшердегі элементтер деп аталады. Макроэлементтерге жататын азық күлінде көп болатын кремний шақпақ элементі инертті реакцияларға қатыспайтын тотық ретінде болатындықтан,әдетте оны есепке алмайды. Макроэлементтердің төртеуі - кальций, калий, натрий және магний - алмасу барысында сілтілік қасиеттер көрсететіндіктен сілтілік немесе негіздік макроэлементтер деп, ал қышқылдық қасиеттер көрсететін үшеуі - фосфор, күкірт, хлор- қышқылдық макроэлементтер деп аталады. Арақатынастары бұзылған жағдайда бір элементтің мал азығында жеткілікті болуына қарамастан сіңіріліп, пайдаланылуы күрт төмендеп, организм зиян шегеді 16.
Малды қоректендіру барысында жемшөп түрлерін организмге қажетті мөлшерде ғана берілгенде пайдалы екенін ұмытпаған жөн. Жемшөппен қажетті мөлшерден артық не кем азықтандыру да организмге зиянды әсер етеді.
3.5 Витаминдерге қажеттілігі
Витаминдер денедегі зат алмасу барысын қамтамасыз етіп,организмге түзілмегендіктен азықтармен толық жеткізілуі қажет органикалық заттар. Сыртқы ортадан организмге аз енсе зат алмасуы тежеліп, бұзылыпвитамин жетіспеушілік - гиповитаминоздық ауру белгілері, ал витаминдер тіпті болмағанда - витаминсіздік, яғни авитаминоздық ауру белгілері пайда болады. Аурудың алғашқы кезеңінде барлық витаминдердің жетіспеушілігінен туатын арнайы белгілерге ұласады. Олар тек жетіспейтін витаминді бергенде ғана жазыла бастайды. Организмдегі зат алмасу барысы неғұрлым жеделдеген сайын өсіп келе жатқан төл, буаз және жоғары өнімді сақа мал организмінде витаминдер жетіспеушілігінен зардабы өсе түседі 6.
Витаминдерді атқаратын қызметіне байланысты екі топқа бөлінеді. Біріншісі - биокатализаторлар ретінде ферменттер құрамында қызмет ететіндері коферменттер. Оларға В витаминдердің тобы және К витамині жатады. Екіншісі - торша құрылысындағы түзілу процесін реттеу арқасында зат алмасуына ықпалын жүргізетін индуктивтік әсер ететіндері. Оларға А, Д, Е, С витаминдері, холин жатады.
Химиялық құрылысы және физикалық әсері бойынша витаминдерді майда және суда ерігіштігіне қарай бөледі. Майда еритіндерге А, Д, Е, суда еритіндерге В тобының және С витаминдері жатады. Витаминдердің негізгі көзі - азықтар. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz