Би-би-си-дің әлемдік әуе толқынындағы бейнесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ТАРАУ Би.Би.Си.дің әлемдік ақпарат айдынындағы орны ... ... ... .
1.1 Тарих және насихат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Ақпарат таратудың британдық әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІ ТАРАУ Би.Би.Си.дің Орыс қызметінің хабарларының ерекшеліктері
2.1 Би.Би.Си.дің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Би.Би.Си.дің Орыс қызметінің хабарлары ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ИНТЕРНЕТ МАТЕРИАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ТАРАУ Би.Би.Си.дің әлемдік ақпарат айдынындағы орны ... ... ... .
1.1 Тарих және насихат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Ақпарат таратудың британдық әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІ ТАРАУ Би.Би.Си.дің Орыс қызметінің хабарларының ерекшеліктері
2.1 Би.Би.Си.дің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Би.Би.Си.дің Орыс қызметінің хабарлары ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ИНТЕРНЕТ МАТЕРИАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Халықаралық қатынастардың жалпы кешенінде мемлекеттердің ақпараттық қызметінің атқаратын ролі мен алатын орны барған сайын өсе түсіп отырғаны бүгінгі күндердің жұрт таныған заңдылығы болып табылады. Мұның өзі сайып келгенде, объективтік факторларға, идеологиялық процестер күрделілене түсіп, ондаған тәуелсіз жаңа мемлекеттердің халықаралық саясатқа белсенді түрде араласа бастауына және де халықтың сауаты өсе түсуіне байланысты болып отыр. Бұл үрдістің өрістеуіне бейбіт қатар өмір сүру мен қарусыздануда қол жеткен табыстар күшті ықпал етіп, ол халықтардың ынтымақтастығы мен өзара түсіністігінің, соның ішінде мәдени және ақпараттық байланыстардың өркен жаюына жағдай жасауда.
Бұл процесте теледидармен және баспасөзбен қатар, радио хабары да үлкен роль атқаруда. Бүгінгі таңда дүние жүзіндегі мемлекеттердің көпшілігі радионы дипломатиялық қызметтің маңызды тірегі ретінде қарастырып, белгілі бір дәрежедегі және белгілі бір нысандағы сыртқы саясаттарын соған иек арта отырып жүргізуде. Бұқараның дүниетанымын қалыптастырып, қоғамдық пікірге бағыт-бағдар беруде үлкен роль атқарып отырған заманымыздың осы бір маңызды факторының тұғыры барған сайын нығая түсіп отыр.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында әлемде бар болғаны ондаған ғана радиостанциялар бар болатын, ал радио қабылдағышы бар адамдар да онша көп емес-ті. Алайда арада он жыл өтпей жатып радио станциялар жүздеп, радио қабылдағыштар дегеніңіз мыңдап саналатын жағдайға жеттік. Хабарымен көпшілік қауымды қамтитын бұқаралылығы, сондай-ақ шекаралық бөгеттердің болмауы радио хабарын таратудың аса маңызды бағыттарының бірі - шет елдерге арнап насихат тарату бағытын айқындап берді. Голландия,Франция және Англия секілді отаршыл елдер алғашқылардың бірі болып шет елдерге хабар тарата бастады.
30 –жылдардың басында құрылған Би-би-си-дің шет елдерге хабар тарату қызметі маңызды құралға айналып, оның көмегімен Британия имперализмі халықаралық саясатқа, сондай-ақ белгілі бір елдердің ішкі саясатына ықпал етуге ұмтылды. Сыртқы саяси насихатта тәжірибе жинақталған сайын корпорацияның осы саладағы ролі өсіп, адамдардың психологиясына , қоғамдық пікірге әсер етудің әдіс-тәсілдері жетіле түсті.
Бұл процесте теледидармен және баспасөзбен қатар, радио хабары да үлкен роль атқаруда. Бүгінгі таңда дүние жүзіндегі мемлекеттердің көпшілігі радионы дипломатиялық қызметтің маңызды тірегі ретінде қарастырып, белгілі бір дәрежедегі және белгілі бір нысандағы сыртқы саясаттарын соған иек арта отырып жүргізуде. Бұқараның дүниетанымын қалыптастырып, қоғамдық пікірге бағыт-бағдар беруде үлкен роль атқарып отырған заманымыздың осы бір маңызды факторының тұғыры барған сайын нығая түсіп отыр.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында әлемде бар болғаны ондаған ғана радиостанциялар бар болатын, ал радио қабылдағышы бар адамдар да онша көп емес-ті. Алайда арада он жыл өтпей жатып радио станциялар жүздеп, радио қабылдағыштар дегеніңіз мыңдап саналатын жағдайға жеттік. Хабарымен көпшілік қауымды қамтитын бұқаралылығы, сондай-ақ шекаралық бөгеттердің болмауы радио хабарын таратудың аса маңызды бағыттарының бірі - шет елдерге арнап насихат тарату бағытын айқындап берді. Голландия,Франция және Англия секілді отаршыл елдер алғашқылардың бірі болып шет елдерге хабар тарата бастады.
30 –жылдардың басында құрылған Би-би-си-дің шет елдерге хабар тарату қызметі маңызды құралға айналып, оның көмегімен Британия имперализмі халықаралық саясатқа, сондай-ақ белгілі бір елдердің ішкі саясатына ықпал етуге ұмтылды. Сыртқы саяси насихатта тәжірибе жинақталған сайын корпорацияның осы саладағы ролі өсіп, адамдардың психологиясына , қоғамдық пікірге әсер етудің әдіс-тәсілдері жетіле түсті.
1. Артемов.,Би-Би-Си: история, аппарат и методы радиопропаганды. М:Искусство, 1978г.,с.11-21
2. Беглов С.И.: Внешнеполитическая пропаганда. Очерк теории и практики. М.1980 г., с. 80
3. Власов Ю.М.: СМИ и современное буржуазное государство. М:МГУ.1985 г.,с 187
4. Власов Ю.М.: Пропаганда за фасадос новостей: информационые материалы прессы на службе буржуазной пропаганды.М:МГУ.1976
5. Вачнадзе Г., Кашлев Ю.: Международный обмен информацией. Тбилиси.1986 г., с.113
6. В диапазоне современности. Радиовещание 80-х годов внашей стране и зарубежом.М:Искусство.1985 г., с.189-192
7. Белкина Л.: Телевидение и радиовещание зарубежом. М.1973г.
8. ДугинЕ.: Телекоммуникации в стране и мире. М. ВИПК. 1991 г.
9. Карелина В.М.:Организация работы информационной службы Би-Би-Си, М.НМО КРТ, с. 10-18
10. Колосов Ю.:Массовая информация и международное право.Человек и закон. 1978 г. №8 с.31
11. Кашлев Ю.: Массовая информация и международные отношения.М.1981 г. ,с. 61
12. Кашлев Ю.:Информационный взрыв:международный аспект.М:МО. 1988 г.,с.12
13. Кашлев Ю.: Идеологическая борьба или психологическая война.М. 1986 г., с. 81
14. Панфилов А.Ф.: Радиовойна история и современность. М:Исксство. 1984 г.
15. Финкельштейн Э. Русские голоса в зарубежном эфире. Знание. 1996 г. №7, с. 182
16. Фирсов Б.: О некоторых направлениях деятельности Британской радиовещательной корпорации.М. 1968 г.
17. Метологические проблемы изечения телевидения и радиовещания.М:МГУ.1981 г. с.131
18. Строкач А.А.: Международная радиопропаганда в системе информационно-пропагандистской работы.М. 1990 г. с. 20-26
19. В диапазоне современности: тенденции развития радио в современном мире. М. 1984г.
20. Осипов В. Ключи Би-Би-Си. Журналист. 1968 г. №5с. 56-58
21. Кубеков М. Би-Би-Си приходит в Казахстан. Казахстанская правда. 1994 г. 8 декабря
22. Англия. Лондон. 1987 г. №1-5
23. Любимов Б. Средства массовой информации Великобритании в 1995 году. Вестник МГУ.Серия 10.1996 г.№ 6
24. Любимов Б. Телевидение и радиовещание Великобритании в 1996 году. Вестник МГУ. Серия № 10.1997 г. №6 с.42-68
25. Любимов Б. Телевидение и радиовещание Великобритании в 1997 году. Вестник МГУ. 1998 г. №6
26. Панкин А. Королевство своих зеркал: вся история мировых СМИ.Итоги. 1998 г. №6
27. Радиостанция холодной войны.М: Новости.1972 г. с.73-78
28. Head Sterling Broadcasting in America.USA.Boston.1990.P.36
29. Barrie Macdonald. Broadcasting in the United Kingdom. Great Britain.London.1994.P.84
30. Times.1996.27 November.P.9
31. BBC on Air. 1999.№33-35
32. Интернет жйесінің ақпараттары.
33. Michael Tracey. The decline and Fall jf Public Service Broadcasting. Oxford university press.N.Y. 1998
34. BBC music magazine. 1997. June.P.46
35. Focus on Britain.1998.January.P.37
36. Transitions.1997. Voll.4.№7. Р.78
2. Беглов С.И.: Внешнеполитическая пропаганда. Очерк теории и практики. М.1980 г., с. 80
3. Власов Ю.М.: СМИ и современное буржуазное государство. М:МГУ.1985 г.,с 187
4. Власов Ю.М.: Пропаганда за фасадос новостей: информационые материалы прессы на службе буржуазной пропаганды.М:МГУ.1976
5. Вачнадзе Г., Кашлев Ю.: Международный обмен информацией. Тбилиси.1986 г., с.113
6. В диапазоне современности. Радиовещание 80-х годов внашей стране и зарубежом.М:Искусство.1985 г., с.189-192
7. Белкина Л.: Телевидение и радиовещание зарубежом. М.1973г.
8. ДугинЕ.: Телекоммуникации в стране и мире. М. ВИПК. 1991 г.
9. Карелина В.М.:Организация работы информационной службы Би-Би-Си, М.НМО КРТ, с. 10-18
10. Колосов Ю.:Массовая информация и международное право.Человек и закон. 1978 г. №8 с.31
11. Кашлев Ю.: Массовая информация и международные отношения.М.1981 г. ,с. 61
12. Кашлев Ю.:Информационный взрыв:международный аспект.М:МО. 1988 г.,с.12
13. Кашлев Ю.: Идеологическая борьба или психологическая война.М. 1986 г., с. 81
14. Панфилов А.Ф.: Радиовойна история и современность. М:Исксство. 1984 г.
15. Финкельштейн Э. Русские голоса в зарубежном эфире. Знание. 1996 г. №7, с. 182
16. Фирсов Б.: О некоторых направлениях деятельности Британской радиовещательной корпорации.М. 1968 г.
17. Метологические проблемы изечения телевидения и радиовещания.М:МГУ.1981 г. с.131
18. Строкач А.А.: Международная радиопропаганда в системе информационно-пропагандистской работы.М. 1990 г. с. 20-26
19. В диапазоне современности: тенденции развития радио в современном мире. М. 1984г.
20. Осипов В. Ключи Би-Би-Си. Журналист. 1968 г. №5с. 56-58
21. Кубеков М. Би-Би-Си приходит в Казахстан. Казахстанская правда. 1994 г. 8 декабря
22. Англия. Лондон. 1987 г. №1-5
23. Любимов Б. Средства массовой информации Великобритании в 1995 году. Вестник МГУ.Серия 10.1996 г.№ 6
24. Любимов Б. Телевидение и радиовещание Великобритании в 1996 году. Вестник МГУ. Серия № 10.1997 г. №6 с.42-68
25. Любимов Б. Телевидение и радиовещание Великобритании в 1997 году. Вестник МГУ. 1998 г. №6
26. Панкин А. Королевство своих зеркал: вся история мировых СМИ.Итоги. 1998 г. №6
27. Радиостанция холодной войны.М: Новости.1972 г. с.73-78
28. Head Sterling Broadcasting in America.USA.Boston.1990.P.36
29. Barrie Macdonald. Broadcasting in the United Kingdom. Great Britain.London.1994.P.84
30. Times.1996.27 November.P.9
31. BBC on Air. 1999.№33-35
32. Интернет жйесінің ақпараттары.
33. Michael Tracey. The decline and Fall jf Public Service Broadcasting. Oxford university press.N.Y. 1998
34. BBC music magazine. 1997. June.P.46
35. Focus on Britain.1998.January.P.37
36. Transitions.1997. Voll.4.№7. Р.78
КІРІСПЕ
Халықаралық қатынастардың жалпы кешенінде мемлекеттердің ақпараттық
қызметінің атқаратын ролі мен алатын орны барған сайын өсе түсіп отырғаны
бүгінгі күндердің жұрт таныған заңдылығы болып табылады. Мұның өзі
сайып келгенде, объективтік факторларға, идеологиялық процестер
күрделілене түсіп, ондаған тәуелсіз жаңа мемлекеттердің халықаралық
саясатқа белсенді түрде араласа бастауына және де халықтың сауаты өсе
түсуіне байланысты болып отыр. Бұл үрдістің өрістеуіне бейбіт қатар өмір
сүру мен қарусыздануда қол жеткен табыстар күшті ықпал етіп, ол
халықтардың ынтымақтастығы мен өзара түсіністігінің, соның ішінде мәдени
және ақпараттық байланыстардың өркен жаюына жағдай жасауда.
Бұл процесте теледидармен және баспасөзбен қатар, радио хабары да
үлкен роль атқаруда. Бүгінгі таңда дүние жүзіндегі мемлекеттердің
көпшілігі радионы дипломатиялық қызметтің маңызды тірегі ретінде
қарастырып, белгілі бір дәрежедегі және белгілі бір нысандағы сыртқы
саясаттарын соған иек арта отырып жүргізуде. Бұқараның дүниетанымын
қалыптастырып, қоғамдық пікірге бағыт-бағдар беруде үлкен роль атқарып
отырған заманымыздың осы бір маңызды факторының тұғыры барған сайын нығая
түсіп отыр.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында әлемде бар болғаны ондаған
ғана радиостанциялар бар болатын, ал радио қабылдағышы бар адамдар да
онша көп емес-ті. Алайда арада он жыл өтпей жатып радио станциялар
жүздеп, радио қабылдағыштар дегеніңіз мыңдап саналатын жағдайға жеттік.
Хабарымен көпшілік қауымды қамтитын бұқаралылығы, сондай-ақ шекаралық
бөгеттердің болмауы радио хабарын таратудың аса маңызды бағыттарының
бірі - шет елдерге арнап насихат тарату бағытын айқындап берді.
Голландия,Франция және Англия секілді отаршыл елдер алғашқылардың бірі
болып шет елдерге хабар тарата бастады.
30 –жылдардың басында құрылған Би-би-си-дің шет елдерге хабар тарату
қызметі маңызды құралға айналып, оның көмегімен Британия имперализмі
халықаралық саясатқа, сондай-ақ белгілі бір елдердің ішкі саясатына ықпал
етуге ұмтылды. Сыртқы саяси насихатта тәжірибе жинақталған сайын
корпорацияның осы саладағы ролі өсіп, адамдардың психологиясына ,
қоғамдық пікірге әсер етудің әдіс-тәсілдері жетіле түсті.
Имперализм дәуірінде капитализмнің іркілісті дамуы капиталистік
елдер арасында шикізат көздері жолындағы қайшылық күресті шиеленістіріп,
оның ақыр аяғы соғысқа әкеліп соқтырды. Сондықтан да Англияның радиосы
Ұлыбританияның сыртқы саясатын негіздеп, оны қолдап отыруға бағытталған
саясат үшін пайдаланылды. Би-би-си радиосы , әсіресе, Англияның шет елдерге
хабар тарату қызметі антифашистік күрес міндеттерімен тізе қосқан екінші
дүниежүзілік соғыс кезінде өрістеп дами түсті. Соғыстан кейінгі кезеңде
Англияның шет елдерге хабар тарату қызметінің дамуы антисоциалистік сыртқы
саясатпен байланысып жатты. Шет елдерге хабар тарату қызметі бұл уақытта
имперализмге қарсы ұлт-азаттық қозғалысы өріс алған социалистік достастық
елдерінде қарсы іріткі салу қызметінің міндеттеріне бағындырылды.
Бүгінгі күннің өзінде көп кезеңді дамуының нәтижесі ретінде
жеделділігі жоғары әрі объективті ақпарат көзі деген биік беделге ие болып
отырған Би-Би –Си дүние жүзілік радио қызметін барша әлемдегі алдыңғы
қатарлы шетелдік қызметтердің қатарына батыл қосуға болады. Алайда
Англияның шет елдерге хабар тарату қызметі бүгінгі таңда өзі ие болып
отырған осынау қасиеттерінің, сапалары мен мүмкіндіктерінің баршасына
бірден қол жеткізе қоймағаны белгілі. Сондықтан да магистрлік жұмысымның
негізгі мақсаты: мұндай дәрежеге жету үшін Би-Би –Си өз дамуында қандай
кезеңдерден өткендігін ашып көрсету. Бүкіл дүниежүзілік радио қызметтің
құрамындағы өз хабарларын белгілі бір аудандар мен елдерге тарататын
аймақтық қызметтердің қазіргі кезде дайындап жүрген алуан түрлі хабарлар
мен бағдарламалар жайын , олардың Би-Би-Си радиосында қандай міндеттерді
атқарып отырғандығын анықтау. Бүкіл дүние жүзілік радио қызметтің
ақпараттық хабарларының жалпы бейнесін көрсету. Ол үшін мына мәселелерді
қарастырдым: Би-би-сидің даму кезеңдерінің өзіне тән ерекшеліктерін
көрсеттім. Ағылшын тілінде шет елдерге бағытталып әзірленетін
бағдарламалардың берілу формасы мен жанрларын анықтадым. Орыс редакциясының
жаңалық хабарларын мысалға ала отырып, ақпараттық хабарлардың мазмұнына
талдау жасадым.
Аталған тақырыптың, атап айтқанда қазіргі кездегі Би-Би-Си-дің шет
елдерге хабар тарату қызметінің зерттелу деңгейі, белгілі дейтін
халықаралық радио қызметтерінің хабар тарату саласындағы жұмысына
жүргізілген зерттеулермен салыстырғанда, онша көп емес. Би-Би-Си радиосын
тереңдей зерттеген кітаптар да аз және де олар негізінен алғанда Кеңес
Одағы кезінде, 70-80 жылдары жазылған. Осыған орай көптеген есерткіштер
ескірген, жылдар өте келе Англияның өзі де экономикалық, әлеуметтік-саяси
және коммуникациялық тұрғыдан өзгеріске ұшыраған. Осы саланы үңіле
талдаған әрі өз еңбектерін Би-би-си радиосын , соның ішінде оның Бүкіл
дүние жүзілік радио хабарын тарату қызметін зерттеуге арнаған мамандардың
қатарында мен өзінің еңбектерінде 60-жылдардағы Британия радио хабарын
тарату корпорациясының қызметін сипаттауға ұмтылыс жасаған Б.Фирсовты,
сондай-ақ Би-би-си-дің 1975 жылға дейінгі даму үрдісін толық талдап шыққан
В.Артемов пен В.Семеновты, өз зерттеулерін халықаралық радиохабарын тарату
мәселесіне арнаған А.Панфиловты, Ұлыбританиядағы коммуникациялық жағдаймен
шұғылданған В.Карелина мен Б.Любимовты алдымен атар едім. Би-Би-Си
Бүкілдүние жүзілік радио қызметін зерттеген қазақстандық журналистер мүлдем
дерлік жоқ. Сондықтан да менің магистрлік қорытынды жұмысымның құрылымы
ресейлік зерттеулердің және бірқатар шетелдік журналдардың ақпарат
көздеріне негізделіп құрылды. Сондай-ақ мен өз жұмысымда Бүкіләлемдік
Интернет желісінен алынған тың деректер мен материалдарды пайдаландым.
Қазақстанның шетелдік әріптестермен арадағы экономикалық,
дипломатиялық, саяси қарым - қатынастарында қол жеткен табыстармен қатар,
шет елдердің ішкі өмір –тіршілігі туралы, олардың бұқаралық ақпарат
құралдарының әлемде атқарып отырған ролі туралы ақпараттарға деген
қажеттілік те өсе түсіп отыр. Республикамыздың бүгін таңда барлық салалар
бойынша іске асырып жатқан көп қырлы ынтымақтастығы аталған тақырыптың
өзектілігін айқындайды, өйткені шет елдердегі бұқралық ақпарат құралдары
жайында, олардың әлемдік эфирдегі қызметі жайында біліп отыру Қазақстанның
журналистері үшін өте қажет. Сондықтан да менің жұмысымның мақсаты Би-Би-
Си Бүкіл дүние жүзілік радио қызметінің шет елдерге хабар тарататын жүйесін
таныстыруға, кейінгі жылдары ақпараттық саясат қандай өзгерістерге
ұшырағанын, олар әлемдік хабар Тарту ісінде қандай бағыт ұстанып отырғанын
ашып көрсетуге бағытталдыв.
Жұмыстың қүұрылысы - кіріспеден,үш бөлімнен,
қорытындыдан,библиграфиялық көрсеткіштерден және қосымшадан тұрады.
Бірінші тарада, Лондон радиосының даму кезеңдері, мемлекеттің
жүргізген саясатына байланысты олардың атқарған міндетттері мен ұстанған
бағыттары жайында баян етіледі.
Екінші тарауда, Би-Би-Си радиосының шет елдерге хабар тарату
қызметінің бүгінгі таңдағы даму үрдісіне арнадым.
Үшінші тарауда, Бүкіл дүние жүзілік радио қызметі орыс
редакциясының жаңалық хабарларының құрылымын мазмұны жағынан қандай
екендігін қарастырдым.
Қорытындыда жұмыстың негізгі қол жеткен қағидалары, Би-Би-Си-дің
қазіргі кездегі жетістіктері атап өтіледі.
Қосымшада Интернет жүйесінен алынған кейбір материалдар
келтірілген.
І ТАРАУ
“БИ-БИ-СИ-ДІҢ“ ӘЛЕМДІК АҚПАРАТ АЙДЫНЫНДАҒЫ ОРНЫ
1.1 Тарих және насихат
Бүгінгі таңда осы заманғы қоғам дамуын радиосыз ойға алудың өзі
мүмкін емес, ол қазір жұмыр жердің әртүрлі түкпірлерінде әлденеше
миллиондаған адамдардың негізгі ақпарат көзіне айналып отыр. Бұқараның
дүниетанымын қалыптастыруда үлкен роль атқаратын осы заманғы бұл маңызды
фактордың қоғамдық пікірге бағыт-бағдар берудегі тұғыры барған сайын беки
түсуде.
Егер тарихқа үңілер болсақ, біз радиоэфирді игеру ғаламат қарқынмен
басталғанына көз жеткізер едік. Бірінші дүние жүзілік соғыстың қарсаңында
радио ең алдыменен таза қадеге жарайтын мақсатта – атап айтқанда, байланыс
үшін пайдаланылды. Радионың әскери мүмкіндіктеріне мүдделілік танытқан
Британия мен Американың әскери-теңіз күштері кемелерге байланыс орнату
тәжірибесін қолға алды. Радио олардың бір-бірімен байланысуына, сондай-ақ
алыс көкжиектің арғы жағындағы жағалау бекеттерімен байланыс орнатуына
мүмкіндік берді 1 . Алайда объективтік жағдайларға - әртүрлі елдердің
экономикалық және саяси мүдделеріне, әртүрлі әлеуметтік топтар мен
таптардың мүдделеріне орай радио бірте-бірте халықаралық насихат құралына
айнала бастады. Әсіресе, Германия,Италия,АҚШ және Англия секілді алдыңғы
қатарлы елдер радионы халықаралық насихат мақсатында пайдалануға тырысып
бақты. Енді Англияның халықаралық раио хабарын таратуда қандай роль
атқарғанын қарастырып көрелік.
Үстіміздегі ғасырдың жиырмасыншы жылдары отаршыл империялардың, соның
ішінде Англияның тарихында езілген халықтардың ұлт-азаттық қозғалысының кең
қанат жаюымен атап өтілетіні белгілі. Басқа да капиталистік елдер секілді,
Англияның билеуші топтары өздерінің отаршыл өктемдігін сақтап қалу үшін
қолдан келгеннің бәрін істеп бақты. Радио насихаты да дәл осы мақсатқа
қызмет етті. Ұлыбритания Би-Би-Си пайда болған сәттен бастап-ақ радионы
отарлау саясатының құралы, халыққа ықпал етудің жаңа мүмкіндігі ретінде,
ағылшын билеп-төстеушілерінің әлемдік саясат пен экономикаға ықпал етіп,
бақылап отыруының әдіс-тәсілі ретінде пайдалануға ұмтылды.
Би-Би-Си-дің шет елдерге хабар таратуы 1932 жылдың 19 желтоқсанында
ресми түрде ашылды. Ағылшын тіліндегі оның хабарлары Австралияның,
Үндістанның, Оңтүстік Африканың, Батыс Африка мен Канаданың аумақтарын
қамтиды 2 .
Техникалық себептерге байланысты шет елдерге хабар тарату ішкі
хабарларға қарағанда он жыл кеш басталды. Алайда 1925 жылдың өзінде-ақ
әскери - әуе күштері Еуропа құрлығына тәжірибе ретінде ағылшын тілінде
хабар тарата бастады, ал 1930- 31 жылдары АҚШ-тың, Австралияның,
Скандинавия елдерінің ішкі радио хабарлары Би-Би-Си-дің қайсыбір мәдени,
спорт және басқа тақырыптағы бағдарламаларын таратып тұрды. Билік
басындағы топтар шет елдерге хабар таратуды одан әрі өсіре түсуге мүдделі
болатын, сондықтан да 1933 жылдың күзінде үкімет радио насихатына қаржы
салуды едәуір арттырды 3.
Би-Би-Си-дің шетке хабар таратуы тек 1938 жылы ғана жеке – дара
қызмет болып ресми түрде рәсімделді және де мұның себебін ең алдымен
Ұлыбританияның ішкі саясатындағы ерекшеліктерден іздестірген дұрыс. Ең
алдымен империяны “ ықпалдастырумен“ әбігерге түскен Англияның билеуші
топтары белгілі бір уақытқа дейін отар елдерде радио насихатын жүргізген
дұрыс деп санап, шет тілдерде хабар таратуға асыға қойған жоқ, оның үстіне
ағылшын үкіметі ынтымақтастық саясатын ұстанып, “агрессорды ауыздықтауға“
бағыт алған болатын. Бұл жердегі тағы бір себеп тілдің кең таралғандығы
еді, ал мұның өзі , түптеп келгенде, әлемнің барлық аймақтарында ағылшын
тілінде хабарлар тартуға мүмкіндік бергшен- ді. Ағылшын тілінің кең
таралғандығы тілдік кедергілерді ғана емес, сонымен бірге психологиялық
кедергілерді де атап өтуде үлкен роль атқарды, сөйтіп бүкіл әлем сөйлеп
отырған тілде хабар тарататын ақпарат көзінің беделін асқақтатты. Осылайша,
Британ империясы 1938 жылға дейін өзінің колонияларына қысқа толқындағы
хабарларды тек ағылшын тілінде ғана таратып келді. Әйтсе де Британияның
билік басындағы топтарының саясатына қажет болған кезде Би-Би-Си бұл
кемшілікті барынша қысқа мерзімде түзетіп, радио майданына бел шеше кірісіп
кетті.
30-шы жылдардың екінші жартысында Жерорта теңізі мен Таяу Шығыс
ауданындағы саяси, әскери, экономикалық ықпал жолындағы тартыста ағылшын
және итальян имперализмінің мүдделері бір-біріне кереғар келіп қалды.
Нацистік Германияның пікірлесі болып табылатын Италия, Муссолини, өкімет
билігін басып алғаннан кейін, сыртқы саяси насихатты өрістете түсіп, 1935
жылы Бариде қуатты станция салды, сол жерден Солтүстік Африка мен Таяу
Шығыстың ұлан-байтақ аудандарына араб тілінде насихат жүргізе бастады.
Өзінің империалистік мүдделерін қорғап, Италияға қарсы Англияның
экономикалық санкциялар саясатын жүргізуі итальян фашистерін әбден
ашындырды. Олар Жерорта теңізіне көрші жатқан елдерде ағылшындарға қарсы
кең ауқымды науқан бастады. Ағылшындар жағы да итальян насихатына есе
жібермей бақты. Сөйтіп, эфирде “ағылшын-итальян радиосоғысы“ деп аталған
шын мәніндегі шайқас қызу өрістеді.
Бұл тақырыпты қозғамас бұрын “радио соғысы“ ұғымын талдап алған
дұрыс. Шынында, радио соғысының өз тарихы бар. Оның пайда болуы мен
өрістеуі, бағыт-бағдары мен мазмұны, нысандары мен әдіс-тәсілдері таптық
саясатпен астасып жатыр. Капитализмнің әр текті дамуы империалзм дәуірінде
капиталистік елдердің арасындағы өнім өткізу рыногы, шикізат көздері
жолындағы қайшылықтар мен күрес-тартысты шиеленістіріп жібереді. Осының
бәрі соғыс өртін тұтандырып, өзге біреудің жерлерін басып алуға апарып
соқтырады. Экономикалық экспанция саяси және идеологиялық экспанциямен біте
қайнасып, бұл өз кезегінде капиталистік мемлекеттердегі бұқаралық ақпарат
құралдарының қызмет сипатына ықпал етеді. Ақпарат құралдары белгілі бір
капиталистік елдің басқыншы сыртқы саясатын негіздеп, қолдауға бағытталған
насихат үшін қолданыла бастайды.
Халықаралық радио хабарының пайда болу процесі әрқилы болып
келетініне қарамастан, әртүрлі капиталистік елдерде оның аппаратының
қалыптасу ерекшеліктерін , бағыт-бағдарларын , жұмыс тәсілдері әрқалай
болса да , ол “өзі ықпал жасап отырған мемлекеттегі көпшілік
аудиториялардың қалыптасқан түсініктерін, талап-тілектері мен арман-
мүдделерін өзгертуге, осы арқылы бұл қаруды қолданып отырған мемлекетке
ұнамды болатын қарым-қатынастар мен саяси-сипаттағы іс-әрекеттерді
туындатуға немесе ынталандыруға “ 4 әрдайым ұмтылып бағады.
Сөйтіп, АҚШ-тың, Англия мен Германияның, сол секілді басқа да
бірқатар капиталистік елдердің халықаралық радио хабарының пайда болуы ең
алдымен олардың агрессияшыл сыртқы саясатына байланысты болды. Осылайша
империалистік радиосоғыс басталып кетті. Ағылшын-итальян соғысы 1935 жылдан
бастап 1938 жылға дейін созылды. Жоғарыда атап көрсетілгеніндей,
итальяндар Бариде өздері салған радио станциясы арқылы британ империясы
хақындағы жан түршігерлік жаңалықтарды өз тыңдаушыларына күн сайын әртүрлі
араб диалектілерінде хабарлап жатты, осы арқылы олар араб халықтарын
ағылшындарға қарсы айдап салып, оларды көтеріліске үндеумен болды. Ең бір
сорақысы, эфирдегі осы бір империалистік радио соғысында, осы бір саяси
ойында негізінен тыңдаушы халық қақпақылға түсті. Колонияларда қолынан
келгенше қонышынан басып дағдыланып қалған Англия бұл радио соғыста есесін
алдыра бастаса да, көп кешікпей өзінің насихатын қайта құра алды.
Үкіметтің демеу қаржысына араб тілінде хабар тарататын арнайы қызмет
құрылды. Сөйтіп, Би-Би-Си 1938 жылдың 3 қантарында өз тарихында алғаш рет
шет тілде насихат жүргізе бастады 5. Лондон радиосы өзінің хабар
тарататын қызметін ашқан бойда қарсы шабуылға көшті. Итальяндық
қарсыластары секілді, олар да араб әлемінде тұрақты бағытталған
радиоқабылдағыштар тарата бастады. Би-Би-Си-ге Кипр радио станциясынан
тәжірибелі екі бірдей маман шақырылып, жаңалықтар, “көңіл көтеретін
көріністер“, араб әлемінің ағылшындарға іш тартып тұратын белгілі саяси
серкелермен әңгімелері беріліп жатты. Ислам да қадеге жаратылды. Бари радио
станциясының “қос әншісіне“ жауап ретінде Би-Би - Си мұсылман дінінің
ықпалды қайраткері Мұхамед Абдолла Вакабтың уағыздарын таратып, Құран оқуға
кірісті. Дініне берік әрбір мұсылман баласы күн шыққаннан күн батқанға
дейін ораза айы бойы Би-Би-Си мұсылман әлемінің тағы бір беделді дінбасы –
Абдол Мұстафа аль-Марагхидің оразаны қалай ұстап жүргенін бейнелеп
көрсетумен болады 6.
Лондон радиосы халықтың психологиясына шебер ықпал ете отырып, араб
тыңдаушыларына ықпал жасау жолындағы күресте итальян насихатын тықсыра
берді. Араб халықтары біртіндеп Бари радиосының ақиқаттығына шүбә келтіре
бастады. Ақырында, 1938 жылы қарсыласушы жақтар арасында келісім жасалып,
ол бойынша Италия өз насихаты арқылы Араб Шығысы елдеріндегі ағылшын
шептеріне тиіспейтін болды. Осы радио соғысының қорытындылпарын шығара
келіп, мына жайды атап көрсетуге болады: эфирдегі бұл шайқас империалистік
державалардың Таяу және Орта Шығыс елдеріне ықылас қоюынан пайда болды.
Италиямен арадағы радио жекпе-жегін ойдағыдай өткізген Би-Би-Си эфирдегі
өз қарсыластарымен күш сынасуда айтарлықтай тәжірибе жинақтады. Екінші
сөзбен айтқанда, Би-Би-Си радио өнерінің жаңа заңдарын қолдана отырып,
бұқара халықтың сана - сезіміне ықпал ету технологиясын –ежелден
буржуазияның қолшоқпары болып келген алдау-арбау, өтірік-өсек, демагогия
технологиясын дамытып, жетілдіре түсті.
Араб тілінде хабар таратумен қатар Би-Би-Си-де шет тілдерде хабар
беретін бөлімдер де бірінен соң бірі құрыла бастады. Мысалы, 1938 жылы
Латын Америкасы мен Еуропаға хабар тарату қолға алынып, француз, неміс және
итальян тілдеріндде жаңалықтар бюллетеньдері беріліп тұрды 7. Би-Би-Си
есе қайыруға асығып бақты. Ол Германия тарапынан кеңейе түсіп келе жатқан
идеологиялық экспанцияны, оның қару- жарағы көбейіп бара жатқанын сескене
қадағалап отырған Британия бишікештерінің саяси мүдделеріне сай әрекет
етті. Мюнхен шарты гитлерлік басқыншылықты тіптен де кеміте алған жоқ,
қайта Германия соғысқа әзірленуде белгілі бір қадамдар жасап, насихат
аппаратын қайта құрып, оның қуатын арттыра түскен еді. Сөйтіп, Германия
ағылшындарға қарсы саясатпен дендеп айналуға кірісті. Ал Англия боса, ол
да өз кезегінде саясатын біртіндеп қайта қарауға, демек жалпы насихат
ісін, соның ішінде шетелдік аудиторияға арналған насихатты қайта қарауға
мәжбүр болды. Би-Би-Си хабар таратылатын тілдердің санын көбейтіп қана
қоймай, радио насихатын айтарлықтай кеңейте түсу мақсатында 1939 жылы қысқа
толқында төрт бірдей қуатты хабар таратқыш салды. Нақ сол жылы
Ұлыбританияда Ақпарат министрлігі, сондай-ақ “психологиялық соғыс
комитеті“ құрылды. Насихат жұмысының сол кездегі аумағын мынадан аңғаруға
болады: Англияның өзінде ақпарат министрлігінің 2950 қызметкері және шет
елдерде 3600 қызметкері болды. Шет елдердегі ақпарат және насихат органдары
ағылшын елшіліктері мен дипломатиялық миссияларына бағынышты етілді 8.
Бұған қоса, Лондон радиосы Ақпарат министрлігінің көмегімен хабарларды
жасырып тыңдау және оларға көлденең килігу қызметін құрды. Бұл бөлім басқа
елдердегі радио насихаты туралы ақпараттардың басты көзіне айналып,
әртүрлі мемлекеттердегі халықаралық саясат мәселелері бойынша, сондай-ақ
олардың ішкі жағдайы жөнінде алуан түрлі құнды материалдар беріп отырды.
Бірінші дүние жүзілік соғыс басталғаннан кейін Британия
радиокорпорациясына, ең алдымен оның шет елдерге хабар тарататын
бөлімдеріне, жаңа да жауапты міндеттер жүктеді. Би-Би-Си ағылшын барлау
орындарымен және құпия радиостанциялармен біріге отырып, неміс халқына,
вермахтың жеке адам құрамына қарсы жаппай “психологиялық“ соғыс жүргізуге
тиісті болды.
Сонымен бірге Лондон радиосы басқа да мемлекеттерге -қарсыластарға,
одақтастарға, қалыстарға және де ең бастысы – Гитлер басып алған елдерге
арналған насихатты күшейте түсті 9. Эфирдегі ағылшын - неміс шайқасы
Англия Германияға қарсы соғысқа кіріспес бұрын басталды. Би-Би-Си-дің
неміс тіліндегі алғашқы хабары 1938 жылдың 28 ақпанында, Лондон
радиостанциясының толқындары арқылы берілді. Би-Би-Си-дің неміс тілінде
хабар тарататын қызметі барынша тез қарқынмен дами бастады. 1939 жылғы 3
қыркүйекте Англия Германияға қарсы соғысқа кірісті. Би-Би-Си жүйесінде
төтенше жағдайға бәрі де дайын етіп қойылған болатын, радио
бағдарламаларының жаңа жүйесі іске қосылып, тағы бір радио толқын
пайдалыныла бастады, ол арқылы Еуропаға хабар таратылып, қызметкерлердің
барлығы соғыс жағдайына көшірілді. 1939 жылы еуропаға хабар тарату
қызметінің көлемі аптасына 84 сағаттан астам, ал 1940 жылы 65 сағат болды.
1940 жылы Лондон радиосы он бес шақты тілде хабарлар таратып тұрды.
Радиокорпорацияның штаты, ішкі хабар тарату қызметін қосқанда, екі есе
дерлік көбейіп, шамамен бес мың адамға жетті 10. Атап айтқанда,
Ұлыбританияда тұрып жатқан немесе нацистік оккупациядан кейін осында қоныс
аударып келген ондаған-жүздеген шетелдіктер жұмысқа алынды. Соғыстың басқы
шенінде шетелдік тыңдаушыларға арнап хабар тарату жөніндегі жауапкершілік
Би-Би-Си-ге және жауласушы елдер мен жау басып алған елдердің халқына
арналған насихат басқармасына жүктелді, бұл басқарма Саяси барлау
басқармасымен қоян-қолтық жұмыс істеді. Бұл мекемелер бір-бірімен тізе қоса
отырып, толып жатқан сарапшылар мен кеңесшілердің көмегімен жаңа саяси
бағытқа сай болуға тиісті насихат тактикасын әзірлеумен айналысты. Би-Би-Си-
дің негізгі қарсыласы - гитлерік радио насихаты соғыстың бастапқы кезеңінде
хабар таратылатын тілдердің саны жағынан Лондон радиосынан айтарлықтай
басым түсіп жатты, өйткені Геббельс ведомствосының қаржысы көп әрі
техникасы жетілген болатын. Гитлерлік насихат Англияның экономикалық және
саяси әлсіздігіне және оның түбі жеңіліп тынатынына тыңдаушыларды иландырып
бақты. Сондықтан да көптеген тарихшы – зерттеушілер техникалық және
ұйымдық тұрғыдан алғанда Би-Би-Си соғысқа дайын емес еді деп пайымдайды.
Өзінің дәстүрлерін берік ұстанатын Би-Би-Си осынау ағылшын – неміс радио
соғысында барынша дәл қимылдап бақты. Оның бүлікшіл әдістері “ сенімді
ақпараттар“, “объективті түсініктемелер“ дейтіндермен бүркемеленіп отырды.
Осы заманғы Би-Би-Си қызметінің негізін құрайтын бұл насихаттық әдіс-
тәсілдер алғаш рет дәл сол кезеңде кеңінен сынап көрілген болатын.
Ақпараттарды бұлайша жеткізу ашықтан-ашық бүлікшіл хабарлар секілді,
саясаттан тыс нәтижелерге әкеліп соқтыратыны дәл сол кезде айқын болған
еді. Сөйтіп, Англия насихаттың әдіс-тәсілдерін шеберлікпен пайдаланып
бақты: “соғыс кезінде немістер Би-Би-Си –ді тыңдағанды артық көрді, өйткені
олар майдандағы жағдай туралы шындықты біліп отырғысы келді және олар
Берлинге қарағанда сенімді болатын 11.
Ағылшын – неміс радио соғысы басталған кезде Англия жағы
психологиялық соғыста қолға тиген құралдардың барлығын пайдалану қажеттігін
анық түсінді. Соғыс кезінде Би-Би-Си-дің ешкімге бүйрегі бұрмайтын
“турашылдығы“ дәуірлеп тұрса да, мамандар жағы ол таратып жүрген
ақпараттардың сенімділігін онша бағаламады. Фашистік Германия жұрт көзінен
жасырып пайдаланып келген радионасихаттың әдіс-тәсілдерін өзі де қолданып
отырғанын Англияның үкіметі ресми түрде мойындай алмады. Олар негізінен
алғанда бірнеше тезистерді ұстанды. Мысалы: жаппай иландыру қағидалары
(қалың бұқараның ортасында жүрген адамға тән психологиялық ерекшеліктер
өзгермейді); сезімге тиетіндей сөз арнау (“идея дегеніңіз тыңдаушыларға
олардың көңіл ауаны арқылы жеткені дұрыс“); қара-дүрсіндікке бара-бар
дейтіндей қарапайымдылық ( “насихатшы өзінің уәждерін дайын емес ақыл да оп-
оңай қабылдай алатындай етіп қарапайым да түсінікті етіп құра білуі тиіс“);
объективтік дегенді аластау ( “насихат төзуге болмайтындай догматы әрі бір
жақты сипатта болуы жөн“); қайталап отыру қағидасы (“басты дейтін
проблемалардың бірнешеуін жалпы жұртқа түсінікті етіп ұсына отырып, сіз
олардың қалың бұқара ойланып жатпастан қабылдай бастағанша ұдайы қайталай
беруден еш тайсалмауымыз керек“, алайда “қайталау әдісі өзгеріп отырғаны
дұрыс“); өсек-аяңды пайдалана білу қағидасы (“насихатшы ақиқатты ашып
көрсету міндетін алдына қоймайды, өсек-аяңды пайдалану керек пе, жоқ па -
бұл мәселе насихаттық саясат саласына қатысты емес, қайта насихаттың
мақсаты мен оның қолда бар құралдарына көбірек қатысты болуы мүмкін");
жаппай иландыру процесіндегі ауызша сөздің қуат-күші (көп адам қатысқан
митингілер және радио арқылы сөз сөйлегенде шешенге көпшіліктің көңіл
ауанын қоздыру әлдеқайда жеңіл); күш-қуатыңның көп екенін сездіру (жаппай
иландыру процесі, істің шынтуайтына келгенде, насихатшының ерік-жігері мен
аудиторияның ерік-жігері арасындағы қақтығыс болып табылады; егерде
насихатшы осы екі тараптың неғұрлым күшті тірегі ретінде аудиторияға
өзінің ерік-жігерін таңа алса, онда ол өзінің батылдығы мен мінез-
құлқының икемді күш-қуатын аудиторияға сездіре білуі тиіс" 12.
Аталған тезистерді талдай келіп, мынадай түйін жасауға болар еді: бұл
тезистердің идеологиялық жағы- қоғамдық сананы түсіне біліп, оған
тиісінше баға беру – насихаттың жалпы тұжырымдамасы болып табылады. Ал
насихаттық қызметтің толымды болуы мен оның нысандары қоғамдық санаға
қандай сипаттардың жатқызылуына байланысты болады. Сөйтіп, насихат "көңіл-
күй жағдаяттарын" таза механикалық түрде қақпақылдап отыруға айнала
бастады. Насихаттың өңі айналдырылған осындай түсінікке арқа сүйей отырып,
ағылшынның идеологиялық диверсанттары, өз қарсыластары секілді, халыққа
психологиялық тұрғыдан ықпал етудің барынша құйтұрқы әдістері мен
құралдарын пайдаланып бақты. Мәселен, Би-Би-Си соғыс кезінде
түсініктемелердің санын едәуір ұлғайтты, Германияға таралған хабарларда "
белгілі бір адамдарға арналған бағдарлама" дейтін пайда болды. Белгілі бір
тақырып бойынша маманданып алған және эфирге үнемі шығып тұратын
насихатшы аудиторияны аузына қаратуға ұмтылып, онымен көзге көрінбейтін,
бірақ психологиялық тұрғыдан берік байланыс орнатуға тырысты. Би-Би-Си
болса, дөрекі шабуылдаушы мақамға, мезі болған ұрандарға бой алдырмай, өз
хабарларына барынша "объективті" сипат беруге ұмтылды: бұл орайда ол тіпті
Англия мен оның одақтастарын сынап жіберуге, олардың табысты болмаған
істерін жария етуге және т.б. әзір тұрды. Нәзік насихат тактикасын ұстана
отырып, Лондон радиосы нақ осы кезеңде ауа райы мәліметтерін беруді
практикаға енгізді, кейін ол басқа да әдіс-тәсілдермен бірге "психологиялық
соғыс" арсеналына қосылды. Ауа - райы мәліметтерінің саясатқа байланысы
жоқ-ты және де олардың өңін айналдырып берудің де қажеті жоқ-ты, мұны
неміс тыңдаушыларының өздері ұғынатын еді. Екінші жағынан, оның тәп-тәуір
насихаттық тиімділігі де бар болатын.
Ағылшын радиосының жоғарыда атап көрсетілген қасиеттеріне оның тағы
бір таптырмас қасиетін - хабарларды жедел тарата білетінін қосуға болар
еді. Бас-аяғы әлденеше ғана қысқа жолдардан тұратын радио хабарлары
аудиторияның көңіл-күйіне күшті әсер етіп, ұзын- сонар түсініктемелерге
қарағанда насихат тұрғысынан әлдеқайда тиімді болып шығатын-ды. Би-Би-Си
нақ осы жағдаятты толық көлемінде пайдалана білді.
Германияға насихат тарататын Лондон радиосы күн сайын эфирге он бес
- жиырма реттен шығып отырды. Неміс тілінде берілетін хабарлардың көлемі
аптасына 1939 жылы -7, 1941 жылы -28,5, 1943 жылы - 34,5 сағаттан асып
түсті. Іс жүзінде әр бағдарлама соғыс іс-қимылдары жайлы хабарлармен,
соңғы жаңалықтармен басталып отырды. "Би-Би-Си“ хабарларындағы жаңалықтар
ең бастысы ғана болып қойған жоқ, сондай-ақ хабар тарату уақытының дені де
соған беріліп отырды",- деп атап көрсетті кейін Би-Би-Си-дің жылнамашысы
болып саналатын А.Бригс 13. Шындығында да, халық бұқарасының қалың
топтарын радио хабары тез берілетін ақпараттардың сарқылмас көзі ретінде
қызықтырды. Дегенмен, әрбір хабар, әсіресе саяси хабарлар қайткенмен де
белгілі бір адамдардың пікірінен аулақ кете алмайтын, ал империалистік
хабар тарату практикасында бұған саналы әрі жоспарлы түрдегі жалған хабар
тарату дағдысы да ілесе жүретін. " Насихат, бір қарағанда, жаңалықтармен
берілетін секілді болып көрінеді, яғни ол адамдардың нақты ақпарат
жөніндегі қажеттерін қанағаттандырады. Алайда іс жүзінде фактілерді немесе
жалған фактілерді (“ұйымдастырылған оқиғаларды“ ) іріктеп алу, сондай-ақ
оларды ақпарат арналары арқылы тықпалап тарату адамдарды ойға берілуден
аластау үшін, олардың бір сәт болса да ойлануына уақыт қалдырмау үшін
реттеліп отырады 14. Осылайша, радио соғысына бел шеше араласып кеткен
Англия Би-Би-Си арқылы да, “қара “ радиостанциялар желісі арқылы да
шетелдік аудиторияға ықпал етудің небір қитұрқы әдістерін кең көлемде
қолданып бақты. Соғыс жылдарында Би-Би-Си Канада мен Австралияның, Жаңа
Зеландияның, Қытайдың, Оңтүстік Африканың, Малайдың, Гонконктың,
Найробидың, Батыс Африканың бірнеше станциялары мен АҚШ-тың 72
радиостанциясын өзінің ақпараттарымен қамтамасыз етіп отырды. Және де ол
осының өзін ғаламат табыспен жүргізді. Ал екінші дүние жүзілік соғыстың
аяқталуымен бірге радио соғысы да аяқталды.
Екінші дүие жүзілік соғыс Анлия үшін радио насихатының стратегиялық
және тактикалық қағидаларын,тұжырымдамалары мен құйтұрқы әдіс-айлаларын
одан әрі жетілдіре түсудің жақсы бір мектебі болды, мұның өзі сайып
келгенде, империалистік идеологияның өзіндік мән-мазмұнынан туындап
насихаттық ықпал етудің нысандары мен әдіс-тәсілдерін айқындап берді. Соғыс
аяқталды. Лондон радиосы сапалық тұрғыдан жаңа кезеңге аяқ басты.
Соғыс жылдарында Англия мен басқа да бірқатар елдердің ішкі радио
насихатын саяси тұрғыдан жоспарлаудың көп деңгейлі жүйесі негізінен пайда
болып, қалыптасты. Ол империалистік мемлекеттердің сыртқы саясатының
негізгі бөлігіне айналды, саяси директивалар сипатына ие болып, үкімет
деңгейінде жүргізіліп отырды.
Англияның барлық деңгейлердегі радио хабарларын жоспарлауда Кеңес
Одағына және басқа да социалистік елдерге насихат жүрізуге байланысты
проблемалар негізгі орын алды. Сол кездегі Батыс радио орталықтарының
арасында Кеңес Одағына арнап бірінші болып тұрақты радио хабарларын ашқан
да осы Би-Би-Си еді. Оның орыс тілінде хабар тарататын қызметі ресми түрде
1946 жылдың 24 наурызында ашылды. Алайда осы орайда орыс тіліндегі алғашқы
хабарлар 1942 жылы таратыла бастағанын атап өткен жөн. Бұл хабарлар көпе-
көрнеу дұшпандық сипатта болғандықтан, көп кешікпей оларды тоқтатып
тастауға тура келді. Тек 1946 жылы ғана бұл қызмет қайтадан жұмыс істей
бастады. Оның ашылуы Черчильдің Фултонда сөйлеген сөзінен кейін бір айға
жетпейтін уақыт өткенде болған еді. Нақ сол кезде Англияның парламентінде
“Хабар тарату саласындағы саясат туралы“ деген атқа ие болған үкімет
ұсынысы талқылана бастап, 1947 жылы күшіне енген арнаулы ереже
қабылданды. Осы ережеге сәйкес Би-Би-Си-ге “Британ достастығынан тыс
елдер мен аудандарда қабылдауға арналған хабарлар таратуды қатамасыз ету“
міндеті заң жүзінде жүктелді 15. КСРО-ға “қырғи қабақ соғыс “ жариялаған
Черчильдің сөзінен кейін Би-Би-Си оның бірінші нөмерлі айғайшысына айналды.
Лондон радиосы салыстырмалы түрде көзге ұрып тұрмаған цифрлармен бастады.
Мысалы, алғашқы үш жылда оның орыс тіліндегі хабарларының көлемі аптасына
тоғыз сағаттан асқан жоқ. Көп кешікпей Лондон радиосы өз хабарларын
жүргізетін шет тілдерінің ішінде орыс тілі бастыларының біріне айналды.
1947 жылы шет елдік тыңдаушыларға арналған бағдарламалардың : жаңалықтарды
ешнәрсе қосып-алмай беріп тұру, Англияның өмір – тіршілігін, оның
мәдениетін, ғылым мен өнеркәсіп саласындағы жетістіктерін көрсету
жөніндегі мақсаттары мен міндеттері ресми түрде тұжырымдалды. Бағдарламалар
дүние жүзінде болып жатқан оқиғалар турасындағы жедел де дәл ақпараттарды
қамтуға, сондай-ақ осы оқиғаларды терең де объективті түрде талдауға тиіс
болды.
Алайда істің шын мәнісінде Би-Би-Си-дің хабарлары Ұлыбритания ұстанып
отырған сыртқы саясаттың бағытымен біте қайнасып жатты. Би-Би-Си-дің шет
елдерге хабар тарату қызметі мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын
еді, сондықтан да Корольдік хартияның барлық корпорациялары үшін ортақ
негізде жұмыс істейтін Британ радио хабарларын тарату корпорациясының осы
бір қызмет буыны сырт қарағанда тәуелсіз болатын. Бірақ тек сырт қарағанда
ғана, өйткені ол мемлекеттің қадағалауында еді және де хабарлардың қай
тілдерде таратылатынын, қай елдерге таратылатынын және қандай көлемде
таратылатынын ағылшын үкіметі айқындап отырды. Бір бұл ғана емес. Түптеп
келгенде, белгілі бір елдерге таратылатын хабарларда оқиғалар қай тұрғыдан
көрсетілуі керектігін де үкімет айтып отырады, яғни бағдарлама саясатын
қалыптастыруда да шешуші сөз - соның еншісінде.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ағылшын үкіметі мемлекет аралық
ауқымда антикеңестік және антисоциалистік радио насихатын үйлестіріп отыру
бағытын ұстанды, сондықтан да социалистік мемлекеттердің тұрғындары шетке
таратылатын ағылшын хабарлары үшін басты нысанаға айналды. Сөйтіп, Би-Би-Си-
дің орыс тіліндегі хабарлары ұзақ жылдар бойына ағылшын - кеңес
қатынастарының жақсаруына едәуір дәрежеде кедергі жасап келген факторға
айналды. Осы станцияның рухына тән дейтін “ объективизм“ стилінде
әзірленген халықаралық оқиғалар туралы ақылы ақпараттардың айтарлықтай
ауқымы Кеңес Одағының ішкі және сыртқы саясатының өңін айналдырып көрсетуге
ұмтылған Би-Би-Си-дің дөрекі әрекеттерін жасыра алмайтын еді. Британ радио
хабарын тарату корпорацияның күн сайынғы дерлік қызметінде эфирге өсек-аяң
мен ойдан шығарылған жаланы тарту, қоғамдық пікірді біржақты қайрай түсу
мысалдары толып жатты. Радиостанция, кімнің аузынан шықанына қарамастан,
кез-келген антикеңестік сөздерді қақпақылдай қағып алып, таратты. Би-Би-Си
барып тұрған анти кеңесшілерге, КСРО-дан кетіп қалған Отан опасыздарына өз
микрофондарын ықыласпен ұсынып отырды. 60-жылдары КСРО халықтарының
тілдерінде хабар таратып тұратын капиталистік елдердегі басқа да
радиостанциялар секілді, Би-Би-Си бағдарламаларында да халықаралық
тақырыптағы жаңалықтар, ақпараттық хабарлар негізгі орындарының біріне ие
болды. Ақпаратпен жұмыс істеудің әдіс-тәсілдері бірден бірнеше мақсатты
көздеді, тактикалық тұрғыдан алғанда олардың ішіндегі ең бастылары:
тыңдаушылардың назарын қайткен күнде де өзіне аударып, оны ұстап тұру,
фактілер мен оқиғаларды оларға өз ыңғайына қарай өңдеп ұсыну,
тыңдаушылардың өз елдеріндегі ақпарат көздеріне деген сеніміне жарықшақ
түсіру болды. Кеңес Одағына арнап таратылатын бүлікшіл насихаттың
техникасын жетілдіруде Би-Би-Си ерекше табыстарға жетті. 60- жылдардың
аяғында және 70-жылдардың басында Би-Би-Си-дің орыс тілінде тарататын бес
бірдей хабарының әрқайсысы әдеттегі жаңалықтармен басталып, былайша
алғанда, оқиғаның тек өзін ғана қамтығандай болып көрінетін, алайда оған
ілесе әлдебіреудің (газеттің немесе радионың меншік тілшісінің) осы
оқиғаға баға берген пікірі қосақталған 16. Пікірлердің ұқыпты іріктеліп
алатыны соншалық, материал сырт қарағанда “объективті түрде ұсынылған “
секілді боолып көрінгенімен, түптеп келгенде ол радиостанцияның насихаттық
мақсаттарына сай өңін айналдырып шығатын. Хабарларға сондай-ақ Англияның
өмір-тіршілігінен алынған келеңсіз фактілер, мысалы, ағылшынның алтын қоры
азайып кеткендігі жайлы ақпарат енгізіліп отырды. Бұл да саналы түрде
белгілі бір есеппен істелді-тыңдаушыларға жаңалықтарды бергенде ешкімге іш
тартпайтындай әсер қалдыру қажет болды. Баспасөзге шолу жасалғанда
радиостанцияның белгілі бір мәселеге өз көзқарастарын айқындап , ол өзі
баса көрсеткісі келіп отырған жайға тыңдаушылардың назарын - ықыласын
байлайтын кіріспелер жасалып отырды. Одан әрмен қарай газеттің материалдары
объективті түрде баяндалған секілді болса да, шын мәніне келгенде ол да
көзделіп отырған насихаттық мақсатқа ойыса беретін. “Психологиялық
соғыстың“ өріс ала түсуі КСРО-ға таратылатын Би-Би-Си радио хабарларының
көлемі күрт өсуіне әкеп соқтырды. Мәселен, 1980-1981 қаржы жылында осы
редакцияға арналып бөлінген қаржы сомасы 1,8 фунттан 5,1 миллион фунтқа
дейін өсті 17.
Кеңес Одағына арнап насихат жүргізе отырып, Би-Би-Си сондай-ақ
Чехословакия, Польша, Румыния, Болгария, Югославия және Венгрия секілді
басқа да социалистік елдерді өз насихатының аясына қамтып отырды. Бұл
елдерге арналған империалистік радио насихаты да осы тақылеттес тәртіппен
ұйымдастырылды. Оның мақсаты да ел ішінде өмір сүріп отырған құрылыстың
беделін түсіруге тиісті дейтін ішкі оппозиция ұйымдастыру болды. Бір
ерекшелігі, Ұлыбританияның Еуропадағы социалистік елдерге арналған
империалистік радио насихаты өзінің антиполяктық немесе античехтық яки
антивенгерлік сипатын емес, қайта ең алдымен антикоммунистік сипатын баса
көрсетуге тырысып бақты. Радиостанция таратқан антикоммунистік ұрандар
социалистік елдер халықтарының ұлттық мүдделеріне қарсы бағытталды. Би-Би-
Си хабарларының сырттай қарағандағы жұмсақтығы мен салыстырмалы түрдегі
байыпты мақамының өзіндік себептері бар-ды. “Социалистік елдердің жастар
қауымын капитализмге немесе басқа бір “измге“ тікелей тартпақ болсақ, біз
сөз жоқ ұтылысқа ұшыраған болар едік“,- деп мойындаған еді корпорацияның
Шығыс Еуропа бөлімінің басшысы М.Лейти. Насихаттың бетін бүркемелеп, жат
идеологияны аударма айналма жолдармен жеткізуге деген ұмтылыс осыдан
туындап жататын 18.
Кеңес Одағы мен Еуропаның социалистік елдеріне берілетін
бағдарламаларды корпорацияның шығысеуропалық және кіндікеуропалық
қызметтері әзірлеп отырды. 1977 жылы шығысеуропалық қызмет Кеңес Одағына
аптасына 32 сағат, Югославияға – серб-хорват-словен тілдерінде -16,5
сағат, Румынияға - 14 және Болгарияға - 12,5 сағат хабар таратып тұрды.
Кіндікеуропалық қызмет чех және словак тілдерінде аптасына 21,5 сағат,
поляк тілінде -21,5 сағат және венгер тілінде - 18 сағат хабар беріп
отырды. Салыстыру үшін Би-Би-Си-дің айтарлықтай ықшамдалған
бағдарламаларын: фин тілінде таратылатын - 8 сағаттық, грек тіліндегі-5
сағаттық және түрік тіліндегі -7 сағаттық бағдарламаларын мысалға
келтіруге болады. Сөйтіп, шет елдерге таратылған хабарлардың жалпы ұзақтығы
704,5 сағатқа жетті 19. Бұл деректерді салыстыру арқылы басқа
капиталистік елдерге қарағанда социалистік мемлекеттерге таратылған
хабарлардың уақыт көлемі айтарлықтай артық екенін байқауға болады.
Осылайша, Англия мен басқа да империалистік мемлекеттер үшін социалистік
елдердің қаншалықты маңызды роль атқарғанын айқын аңғарамыз. Сондай-ақ
мына жағдай да айқын: басқа капиталистік елдер секілді, Англия да өзінің
ықтимал тыңдаушылардың ақыл-ойында сол елдердің өңі айналдырылған, жалған
бейнесін қалыптастырып, үрей мен сенімсіздік көңіл күйін туғызуды мақсат
тұтты. Сондықтан да осы елдерге радио хабарламалары түгелімен бір ғана
мақсатқа – ондағы орнап тұрған құрылысты құлату мақсатына бағындырылды.
Түптеп келгенде, мұндай көз-қарасты дұшпандық ниеттен өзгеше айқындауға
болмайтын еді.
Би-Би-Си өз кезегінде осынау саяси ойынға " шет адамдарды" таратудың
маңызды да ең басты жаршысы болды. Би-Би-Си-дің шет елдерге хабар таратуға
арналған бюджеті 1980 жылы 43 миллион фунт стерлинг құрады, ал 1982 жылы
ол, Британияның " Экономист" апталығының деректері бойынша, 62 миллион
фунт стерлингке жетті. Сол кезден бері де ол тағы да ұлғая түсті 20.
Би-Би-Си-дің тарихы мен насихаты жайындағы осы тарауды қорытындылай
келіп, мынаны атап өтуге болар еді: Лондон радиосының осы жұмыста
сипатталып отырған қалыптасуы мен дамуының бүкіл кезеңінде ол шет елдерге
хабар мол тәжірибеге ие болды. Британия радио хабарын тарату
корпорациясының шет елдерге хабар тарату қызметі өз дамуында бірнеше
кезеңдерден өтті. Бірінші кезең 1932 жылдан басталып, 1938 жылға дейін
созылды. Капиталистік елдер арасында тауарларды өткізу рыногы мен шикізат
көзі жолындағы күрестің шиеленісе түсуіне байланысты Би-Би-Си Англияның
сыртқы саяси бағытын негіздеуге және оны қолдауға бағытталған насихат
үшін пайдаланылды. Екінші кезең-1938 жылдан 1945 жылға дейін, екінші
дүниежүзілік соғыс жылдарында антигитлерлік коалицияға қосылған Англияның
сыртқы саяси радио насихатының бағыт- бағдары да өзгерді: шетке хабар
тарату қызметі антифашистік күрес міндеттерімен тізе қосып, мұның
алдындағы жылдарға қарағанда бірқыдыру өзгеше сипат алды. Үшінші кезең
соғыстан кейін басталып, Кеңес Одағы ыдыраған кезге дейін созылды. Осы
уақыт аралығындағы Англияның шетке хабар тарату қызметінің дамуы ең алдымен
осы елдің антикеңестік, антисоциалистік сыртқы саясатымен тығыз
байланысты. Сондай-ақ сексенінші жылдар Ұлыбритания үшін ядролық
қарусыздану жолындағы соғысқа қарсы кең құлаш жайған қозғалыс кезеңі
болды. Қалың бұқараның қолдауына ие болған бұл қозғалыс Би-Би-Си-дің
ақпараттық-насихаттық хабарларында басты нысанаға айналды. Радио
капиталистік құрылыстың насихатшы жаршысы болды.
Демек, Би-Би-Си-дің осындай үлкен мектептен өте келіп, шетке хабар
таратуда қомақты тәжірибе жинақтады және де бүгінгі таңда да Лондон
радиосы, егер саяси жағдаят қажет ете қалса, эфирдегі өз насихатының
ауқымын ондаған әрі тіпті жүздеген сағатқа ұлғайта алатындай жеткілікті
дәрежедегі қуаттты техникалық база мен байыпты тәжірибеге ие болып отыр.
2.2. Ақпарат таратудың британдық үлгісі
Соңғы жылдары халықаралық ақпарат алмасудың ауқымы мен жеделдігі
айтарлықтай арта түсті. Бұл жайды бірқатар объективті факторлар арқылы,
соның ішінде дүние жүзілік даму процесінің тереңдеуі, азаматтардың жалпы
әлеуметтік-саяси және мәдени өмір-тірлігінің жандана түсуі арқылы
түсіндіруге болады. Саяси бейбіт қатар өмір сүру және халықаралық
шиеленісті бәсеңдету осы үрдістің одан әрі өріс алуына күшті ықпал жасап,
халықтардың ынтымағы мен өзара түсіністігінің, соның мәдени және
ақпараттық байланыстардың өсе түсуіне қажетті жағдайлар туғызып отыр. Бұл
істе шет елдерге хабар таратудың атқаратын ролі үлкен. Ал бүгінгі таңдағы
озат дейтін шетелдік қызметтердің қатарына біз жеделдігі жоғары әрі ақиқат
ақпарат көзі ретінде биік беделге ие болып отырған Бүкіл дүние жүзілік Би-
Би-Си радио қызметін жатқыза аламыз. Шет елдерге хабар тарататын Британия
корпорациясының жұмысын сипаттап, талдамас бұрын аталған қызметтің
бірқатар ортақ сипаттамаларын келтіріп көрелік.
Қазіргі уақытта шет елдерге хабар тарататын Би-Би-Си үлкен де күрделі
механизм болып табылады, оның жүйесінде үш жарым мыңға тарта қызмет керлер
жұмыс істейді. Би-Би-Си корпорациясы үкіметтен тыс әрі коммерциямен
айналыспайтын ұйым болып табылады, оған хабарларды әзірлеп, тарату
жөніндегі жауапкершілік жүктелген. Корпорацияның үкіметпен және
парламентпен арадағы қатынас Корльдік хартия негізінде реттеліп отырады.
1996 жылдың аяғында үкімет Бүкіл дүние жүзілік қызметтің жұмыс істеуіне
арналған қаражатты 1997 жылы 5 миллион фунт стерлингке (көзделген 166
миллион фунт стерлингтің орнына 171 миллион фунт стерлинг) ұлғайту туралы
шешім қабылдады 21 . Егерде Британия қазынасы 70-жылдардың соңына қарай
Бүкіл дүние жүзілік қызметке жыл сайын жиырма миллионнан астам фунт
стерлинг көлемінде қаражат бөліп отырған болса, онда қазіргі қаражат
көлемімен салыстыра отырып, аталған қызметке жұмсалған шығындардың
қаншалықты өскенін, демек, оның қызмет ауқымы да қаншалықты кеңейгенін
байқау қиынға түспейді. Мұндағы елу екі студияда дайындалған хабарлардың
жалпы көлемі ағылшын тілінде аптасына 800 сағат және басқа тілдерде 36
сағат құрайды. Бағдарламалар шет елдерге 44 тілде таратылады. Қысқа,
сондай-ақ орта және ұзын толқындарда жұмыс істейтін жетпіс алты хабар
таратқыш лондондық дикторлардың дауысы әлемнің әр түкпірінде әрдайым
саңқылдап естіліп тұруын қамтамасыз етеді. Бұл хабар таратқыштар әлемнің
әр түрлі аймақтарына ең шалғай дейтін аумақтарды да қамти алатындай етіп
орналастырылған. Бүгінгі таңда Буш - Хаустың (Лондондағы Би-Би-Си-дің шет
елдерге хабарлар тарататын бас қызметі орналасқан ғимарат осылай деп
аталады) радио толқындары Еуропа, Африка мен Азия секілді ұлан-байтақ
құрлықтарды өз хабарларымен қамтып тұр. Әр түрлі аймақтарға хабар тарату
уақыты мен жиілігі кестеде көрсетілген ( қосымшадан қараңыз).
Қазіргі Би-Би-Си-дің шет елдерге хабар тарату құрылымын хабар тарату
қызметінің бір үлен тобы, орталықтандырылған екінші бір топ және қосалқы
әрі техникалық үшінші топ құрап отыр. Хабар тарату қызметінің арасында
"ағылшын желісі" деп аталатын Буш- Хаустың бөлімшелер тобы едәуір роль
атқарады. Оның барлық дерлік бөлімдері хабарларды тек бір ғана ағылшын
тілінде дайындайды.
Бүкіл дүние жүзілік Би-Би-Си қызметі "ағылшын желісі" бөлімдерінің
арасында ең бастысы болып табылады. Тәулік бойы берілетін оның хабарлары
әлемнің қай елінде жүрсе де ағылшын тілін еркін білетін тыңдаушылардың
баршасына есептелген. Бұл қызмет күн сайын негізінен халықаралық
тақырыпқа арналған жаңалықтар бюллетеньдерін, сондай-ақ экономикалық,
спорт ақпараттарын таратып тұрады. Осындай хабарлармен қатар баспасөзге
шолулар, сазды әуендер, ғылым мен техника жөніндегі бағдарламалар
беріледі. Бүкіл дүние жүзілік қызметтің хабарларын әлемнің көптеген елдері
таратып жатады 22.
Би-Би-Си-де Бүкіл дүние жүзілік қызметке және жалпы алғанда "ағылшын
желісіне" көп көңіл бөлініп отырғанына қарамастан, Буш-Хаус
бағдарламаларында он аймақтық хабар тарату қызметінің хабарлары одан да
үлкен орын алады. Бұлар бес еуропалық (шығысеуропалық, кіндікеуропалық,
оңтүстікеуропалық, неміс және француз) және мұхиттың арғы жағына хабар
тарататын бес қызмет (африкалық, арабтық, шығыс, қиыршығыстық және
латынамерикандық). Бұл қызметтер өз кезегінде әрқайсысының өз тілі және
хабар тарату ауданы бар секцияларға бөлінген. Мысалы, шығысеуропалық
қызмет өз хабарларын орыс, болғар, румын, словен, серб-хорват тілдерінде
дайындайды. Тиісінше орыс, болғар, югослав және румын секциялары да бар.
Осылардың ішінде ең көп көңіл бөлінетіні - орыс секциясы. Би-Би-Си-дің шет
елдерге таратылатын хабарларында шет елдердің ішінде араб, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық қатынастардың жалпы кешенінде мемлекеттердің ақпараттық
қызметінің атқаратын ролі мен алатын орны барған сайын өсе түсіп отырғаны
бүгінгі күндердің жұрт таныған заңдылығы болып табылады. Мұның өзі
сайып келгенде, объективтік факторларға, идеологиялық процестер
күрделілене түсіп, ондаған тәуелсіз жаңа мемлекеттердің халықаралық
саясатқа белсенді түрде араласа бастауына және де халықтың сауаты өсе
түсуіне байланысты болып отыр. Бұл үрдістің өрістеуіне бейбіт қатар өмір
сүру мен қарусыздануда қол жеткен табыстар күшті ықпал етіп, ол
халықтардың ынтымақтастығы мен өзара түсіністігінің, соның ішінде мәдени
және ақпараттық байланыстардың өркен жаюына жағдай жасауда.
Бұл процесте теледидармен және баспасөзбен қатар, радио хабары да
үлкен роль атқаруда. Бүгінгі таңда дүние жүзіндегі мемлекеттердің
көпшілігі радионы дипломатиялық қызметтің маңызды тірегі ретінде
қарастырып, белгілі бір дәрежедегі және белгілі бір нысандағы сыртқы
саясаттарын соған иек арта отырып жүргізуде. Бұқараның дүниетанымын
қалыптастырып, қоғамдық пікірге бағыт-бағдар беруде үлкен роль атқарып
отырған заманымыздың осы бір маңызды факторының тұғыры барған сайын нығая
түсіп отыр.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында әлемде бар болғаны ондаған
ғана радиостанциялар бар болатын, ал радио қабылдағышы бар адамдар да
онша көп емес-ті. Алайда арада он жыл өтпей жатып радио станциялар
жүздеп, радио қабылдағыштар дегеніңіз мыңдап саналатын жағдайға жеттік.
Хабарымен көпшілік қауымды қамтитын бұқаралылығы, сондай-ақ шекаралық
бөгеттердің болмауы радио хабарын таратудың аса маңызды бағыттарының
бірі - шет елдерге арнап насихат тарату бағытын айқындап берді.
Голландия,Франция және Англия секілді отаршыл елдер алғашқылардың бірі
болып шет елдерге хабар тарата бастады.
30 –жылдардың басында құрылған Би-би-си-дің шет елдерге хабар тарату
қызметі маңызды құралға айналып, оның көмегімен Британия имперализмі
халықаралық саясатқа, сондай-ақ белгілі бір елдердің ішкі саясатына ықпал
етуге ұмтылды. Сыртқы саяси насихатта тәжірибе жинақталған сайын
корпорацияның осы саладағы ролі өсіп, адамдардың психологиясына ,
қоғамдық пікірге әсер етудің әдіс-тәсілдері жетіле түсті.
Имперализм дәуірінде капитализмнің іркілісті дамуы капиталистік
елдер арасында шикізат көздері жолындағы қайшылық күресті шиеленістіріп,
оның ақыр аяғы соғысқа әкеліп соқтырды. Сондықтан да Англияның радиосы
Ұлыбританияның сыртқы саясатын негіздеп, оны қолдап отыруға бағытталған
саясат үшін пайдаланылды. Би-би-си радиосы , әсіресе, Англияның шет елдерге
хабар тарату қызметі антифашистік күрес міндеттерімен тізе қосқан екінші
дүниежүзілік соғыс кезінде өрістеп дами түсті. Соғыстан кейінгі кезеңде
Англияның шет елдерге хабар тарату қызметінің дамуы антисоциалистік сыртқы
саясатпен байланысып жатты. Шет елдерге хабар тарату қызметі бұл уақытта
имперализмге қарсы ұлт-азаттық қозғалысы өріс алған социалистік достастық
елдерінде қарсы іріткі салу қызметінің міндеттеріне бағындырылды.
Бүгінгі күннің өзінде көп кезеңді дамуының нәтижесі ретінде
жеделділігі жоғары әрі объективті ақпарат көзі деген биік беделге ие болып
отырған Би-Би –Си дүние жүзілік радио қызметін барша әлемдегі алдыңғы
қатарлы шетелдік қызметтердің қатарына батыл қосуға болады. Алайда
Англияның шет елдерге хабар тарату қызметі бүгінгі таңда өзі ие болып
отырған осынау қасиеттерінің, сапалары мен мүмкіндіктерінің баршасына
бірден қол жеткізе қоймағаны белгілі. Сондықтан да магистрлік жұмысымның
негізгі мақсаты: мұндай дәрежеге жету үшін Би-Би –Си өз дамуында қандай
кезеңдерден өткендігін ашып көрсету. Бүкіл дүниежүзілік радио қызметтің
құрамындағы өз хабарларын белгілі бір аудандар мен елдерге тарататын
аймақтық қызметтердің қазіргі кезде дайындап жүрген алуан түрлі хабарлар
мен бағдарламалар жайын , олардың Би-Би-Си радиосында қандай міндеттерді
атқарып отырғандығын анықтау. Бүкіл дүние жүзілік радио қызметтің
ақпараттық хабарларының жалпы бейнесін көрсету. Ол үшін мына мәселелерді
қарастырдым: Би-би-сидің даму кезеңдерінің өзіне тән ерекшеліктерін
көрсеттім. Ағылшын тілінде шет елдерге бағытталып әзірленетін
бағдарламалардың берілу формасы мен жанрларын анықтадым. Орыс редакциясының
жаңалық хабарларын мысалға ала отырып, ақпараттық хабарлардың мазмұнына
талдау жасадым.
Аталған тақырыптың, атап айтқанда қазіргі кездегі Би-Би-Си-дің шет
елдерге хабар тарату қызметінің зерттелу деңгейі, белгілі дейтін
халықаралық радио қызметтерінің хабар тарату саласындағы жұмысына
жүргізілген зерттеулермен салыстырғанда, онша көп емес. Би-Би-Си радиосын
тереңдей зерттеген кітаптар да аз және де олар негізінен алғанда Кеңес
Одағы кезінде, 70-80 жылдары жазылған. Осыған орай көптеген есерткіштер
ескірген, жылдар өте келе Англияның өзі де экономикалық, әлеуметтік-саяси
және коммуникациялық тұрғыдан өзгеріске ұшыраған. Осы саланы үңіле
талдаған әрі өз еңбектерін Би-би-си радиосын , соның ішінде оның Бүкіл
дүние жүзілік радио хабарын тарату қызметін зерттеуге арнаған мамандардың
қатарында мен өзінің еңбектерінде 60-жылдардағы Британия радио хабарын
тарату корпорациясының қызметін сипаттауға ұмтылыс жасаған Б.Фирсовты,
сондай-ақ Би-би-си-дің 1975 жылға дейінгі даму үрдісін толық талдап шыққан
В.Артемов пен В.Семеновты, өз зерттеулерін халықаралық радиохабарын тарату
мәселесіне арнаған А.Панфиловты, Ұлыбританиядағы коммуникациялық жағдаймен
шұғылданған В.Карелина мен Б.Любимовты алдымен атар едім. Би-Би-Си
Бүкілдүние жүзілік радио қызметін зерттеген қазақстандық журналистер мүлдем
дерлік жоқ. Сондықтан да менің магистрлік қорытынды жұмысымның құрылымы
ресейлік зерттеулердің және бірқатар шетелдік журналдардың ақпарат
көздеріне негізделіп құрылды. Сондай-ақ мен өз жұмысымда Бүкіләлемдік
Интернет желісінен алынған тың деректер мен материалдарды пайдаландым.
Қазақстанның шетелдік әріптестермен арадағы экономикалық,
дипломатиялық, саяси қарым - қатынастарында қол жеткен табыстармен қатар,
шет елдердің ішкі өмір –тіршілігі туралы, олардың бұқаралық ақпарат
құралдарының әлемде атқарып отырған ролі туралы ақпараттарға деген
қажеттілік те өсе түсіп отыр. Республикамыздың бүгін таңда барлық салалар
бойынша іске асырып жатқан көп қырлы ынтымақтастығы аталған тақырыптың
өзектілігін айқындайды, өйткені шет елдердегі бұқралық ақпарат құралдары
жайында, олардың әлемдік эфирдегі қызметі жайында біліп отыру Қазақстанның
журналистері үшін өте қажет. Сондықтан да менің жұмысымның мақсаты Би-Би-
Си Бүкіл дүние жүзілік радио қызметінің шет елдерге хабар тарататын жүйесін
таныстыруға, кейінгі жылдары ақпараттық саясат қандай өзгерістерге
ұшырағанын, олар әлемдік хабар Тарту ісінде қандай бағыт ұстанып отырғанын
ашып көрсетуге бағытталдыв.
Жұмыстың қүұрылысы - кіріспеден,үш бөлімнен,
қорытындыдан,библиграфиялық көрсеткіштерден және қосымшадан тұрады.
Бірінші тарада, Лондон радиосының даму кезеңдері, мемлекеттің
жүргізген саясатына байланысты олардың атқарған міндетттері мен ұстанған
бағыттары жайында баян етіледі.
Екінші тарауда, Би-Би-Си радиосының шет елдерге хабар тарату
қызметінің бүгінгі таңдағы даму үрдісіне арнадым.
Үшінші тарауда, Бүкіл дүние жүзілік радио қызметі орыс
редакциясының жаңалық хабарларының құрылымын мазмұны жағынан қандай
екендігін қарастырдым.
Қорытындыда жұмыстың негізгі қол жеткен қағидалары, Би-Би-Си-дің
қазіргі кездегі жетістіктері атап өтіледі.
Қосымшада Интернет жүйесінен алынған кейбір материалдар
келтірілген.
І ТАРАУ
“БИ-БИ-СИ-ДІҢ“ ӘЛЕМДІК АҚПАРАТ АЙДЫНЫНДАҒЫ ОРНЫ
1.1 Тарих және насихат
Бүгінгі таңда осы заманғы қоғам дамуын радиосыз ойға алудың өзі
мүмкін емес, ол қазір жұмыр жердің әртүрлі түкпірлерінде әлденеше
миллиондаған адамдардың негізгі ақпарат көзіне айналып отыр. Бұқараның
дүниетанымын қалыптастыруда үлкен роль атқаратын осы заманғы бұл маңызды
фактордың қоғамдық пікірге бағыт-бағдар берудегі тұғыры барған сайын беки
түсуде.
Егер тарихқа үңілер болсақ, біз радиоэфирді игеру ғаламат қарқынмен
басталғанына көз жеткізер едік. Бірінші дүние жүзілік соғыстың қарсаңында
радио ең алдыменен таза қадеге жарайтын мақсатта – атап айтқанда, байланыс
үшін пайдаланылды. Радионың әскери мүмкіндіктеріне мүдделілік танытқан
Британия мен Американың әскери-теңіз күштері кемелерге байланыс орнату
тәжірибесін қолға алды. Радио олардың бір-бірімен байланысуына, сондай-ақ
алыс көкжиектің арғы жағындағы жағалау бекеттерімен байланыс орнатуына
мүмкіндік берді 1 . Алайда объективтік жағдайларға - әртүрлі елдердің
экономикалық және саяси мүдделеріне, әртүрлі әлеуметтік топтар мен
таптардың мүдделеріне орай радио бірте-бірте халықаралық насихат құралына
айнала бастады. Әсіресе, Германия,Италия,АҚШ және Англия секілді алдыңғы
қатарлы елдер радионы халықаралық насихат мақсатында пайдалануға тырысып
бақты. Енді Англияның халықаралық раио хабарын таратуда қандай роль
атқарғанын қарастырып көрелік.
Үстіміздегі ғасырдың жиырмасыншы жылдары отаршыл империялардың, соның
ішінде Англияның тарихында езілген халықтардың ұлт-азаттық қозғалысының кең
қанат жаюымен атап өтілетіні белгілі. Басқа да капиталистік елдер секілді,
Англияның билеуші топтары өздерінің отаршыл өктемдігін сақтап қалу үшін
қолдан келгеннің бәрін істеп бақты. Радио насихаты да дәл осы мақсатқа
қызмет етті. Ұлыбритания Би-Би-Си пайда болған сәттен бастап-ақ радионы
отарлау саясатының құралы, халыққа ықпал етудің жаңа мүмкіндігі ретінде,
ағылшын билеп-төстеушілерінің әлемдік саясат пен экономикаға ықпал етіп,
бақылап отыруының әдіс-тәсілі ретінде пайдалануға ұмтылды.
Би-Би-Си-дің шет елдерге хабар таратуы 1932 жылдың 19 желтоқсанында
ресми түрде ашылды. Ағылшын тіліндегі оның хабарлары Австралияның,
Үндістанның, Оңтүстік Африканың, Батыс Африка мен Канаданың аумақтарын
қамтиды 2 .
Техникалық себептерге байланысты шет елдерге хабар тарату ішкі
хабарларға қарағанда он жыл кеш басталды. Алайда 1925 жылдың өзінде-ақ
әскери - әуе күштері Еуропа құрлығына тәжірибе ретінде ағылшын тілінде
хабар тарата бастады, ал 1930- 31 жылдары АҚШ-тың, Австралияның,
Скандинавия елдерінің ішкі радио хабарлары Би-Би-Си-дің қайсыбір мәдени,
спорт және басқа тақырыптағы бағдарламаларын таратып тұрды. Билік
басындағы топтар шет елдерге хабар таратуды одан әрі өсіре түсуге мүдделі
болатын, сондықтан да 1933 жылдың күзінде үкімет радио насихатына қаржы
салуды едәуір арттырды 3.
Би-Би-Си-дің шетке хабар таратуы тек 1938 жылы ғана жеке – дара
қызмет болып ресми түрде рәсімделді және де мұның себебін ең алдымен
Ұлыбританияның ішкі саясатындағы ерекшеліктерден іздестірген дұрыс. Ең
алдымен империяны “ ықпалдастырумен“ әбігерге түскен Англияның билеуші
топтары белгілі бір уақытқа дейін отар елдерде радио насихатын жүргізген
дұрыс деп санап, шет тілдерде хабар таратуға асыға қойған жоқ, оның үстіне
ағылшын үкіметі ынтымақтастық саясатын ұстанып, “агрессорды ауыздықтауға“
бағыт алған болатын. Бұл жердегі тағы бір себеп тілдің кең таралғандығы
еді, ал мұның өзі , түптеп келгенде, әлемнің барлық аймақтарында ағылшын
тілінде хабарлар тартуға мүмкіндік бергшен- ді. Ағылшын тілінің кең
таралғандығы тілдік кедергілерді ғана емес, сонымен бірге психологиялық
кедергілерді де атап өтуде үлкен роль атқарды, сөйтіп бүкіл әлем сөйлеп
отырған тілде хабар тарататын ақпарат көзінің беделін асқақтатты. Осылайша,
Британ империясы 1938 жылға дейін өзінің колонияларына қысқа толқындағы
хабарларды тек ағылшын тілінде ғана таратып келді. Әйтсе де Британияның
билік басындағы топтарының саясатына қажет болған кезде Би-Би-Си бұл
кемшілікті барынша қысқа мерзімде түзетіп, радио майданына бел шеше кірісіп
кетті.
30-шы жылдардың екінші жартысында Жерорта теңізі мен Таяу Шығыс
ауданындағы саяси, әскери, экономикалық ықпал жолындағы тартыста ағылшын
және итальян имперализмінің мүдделері бір-біріне кереғар келіп қалды.
Нацистік Германияның пікірлесі болып табылатын Италия, Муссолини, өкімет
билігін басып алғаннан кейін, сыртқы саяси насихатты өрістете түсіп, 1935
жылы Бариде қуатты станция салды, сол жерден Солтүстік Африка мен Таяу
Шығыстың ұлан-байтақ аудандарына араб тілінде насихат жүргізе бастады.
Өзінің империалистік мүдделерін қорғап, Италияға қарсы Англияның
экономикалық санкциялар саясатын жүргізуі итальян фашистерін әбден
ашындырды. Олар Жерорта теңізіне көрші жатқан елдерде ағылшындарға қарсы
кең ауқымды науқан бастады. Ағылшындар жағы да итальян насихатына есе
жібермей бақты. Сөйтіп, эфирде “ағылшын-итальян радиосоғысы“ деп аталған
шын мәніндегі шайқас қызу өрістеді.
Бұл тақырыпты қозғамас бұрын “радио соғысы“ ұғымын талдап алған
дұрыс. Шынында, радио соғысының өз тарихы бар. Оның пайда болуы мен
өрістеуі, бағыт-бағдары мен мазмұны, нысандары мен әдіс-тәсілдері таптық
саясатпен астасып жатыр. Капитализмнің әр текті дамуы империалзм дәуірінде
капиталистік елдердің арасындағы өнім өткізу рыногы, шикізат көздері
жолындағы қайшылықтар мен күрес-тартысты шиеленістіріп жібереді. Осының
бәрі соғыс өртін тұтандырып, өзге біреудің жерлерін басып алуға апарып
соқтырады. Экономикалық экспанция саяси және идеологиялық экспанциямен біте
қайнасып, бұл өз кезегінде капиталистік мемлекеттердегі бұқаралық ақпарат
құралдарының қызмет сипатына ықпал етеді. Ақпарат құралдары белгілі бір
капиталистік елдің басқыншы сыртқы саясатын негіздеп, қолдауға бағытталған
насихат үшін қолданыла бастайды.
Халықаралық радио хабарының пайда болу процесі әрқилы болып
келетініне қарамастан, әртүрлі капиталистік елдерде оның аппаратының
қалыптасу ерекшеліктерін , бағыт-бағдарларын , жұмыс тәсілдері әрқалай
болса да , ол “өзі ықпал жасап отырған мемлекеттегі көпшілік
аудиториялардың қалыптасқан түсініктерін, талап-тілектері мен арман-
мүдделерін өзгертуге, осы арқылы бұл қаруды қолданып отырған мемлекетке
ұнамды болатын қарым-қатынастар мен саяси-сипаттағы іс-әрекеттерді
туындатуға немесе ынталандыруға “ 4 әрдайым ұмтылып бағады.
Сөйтіп, АҚШ-тың, Англия мен Германияның, сол секілді басқа да
бірқатар капиталистік елдердің халықаралық радио хабарының пайда болуы ең
алдымен олардың агрессияшыл сыртқы саясатына байланысты болды. Осылайша
империалистік радиосоғыс басталып кетті. Ағылшын-итальян соғысы 1935 жылдан
бастап 1938 жылға дейін созылды. Жоғарыда атап көрсетілгеніндей,
итальяндар Бариде өздері салған радио станциясы арқылы британ империясы
хақындағы жан түршігерлік жаңалықтарды өз тыңдаушыларына күн сайын әртүрлі
араб диалектілерінде хабарлап жатты, осы арқылы олар араб халықтарын
ағылшындарға қарсы айдап салып, оларды көтеріліске үндеумен болды. Ең бір
сорақысы, эфирдегі осы бір империалистік радио соғысында, осы бір саяси
ойында негізінен тыңдаушы халық қақпақылға түсті. Колонияларда қолынан
келгенше қонышынан басып дағдыланып қалған Англия бұл радио соғыста есесін
алдыра бастаса да, көп кешікпей өзінің насихатын қайта құра алды.
Үкіметтің демеу қаржысына араб тілінде хабар тарататын арнайы қызмет
құрылды. Сөйтіп, Би-Би-Си 1938 жылдың 3 қантарында өз тарихында алғаш рет
шет тілде насихат жүргізе бастады 5. Лондон радиосы өзінің хабар
тарататын қызметін ашқан бойда қарсы шабуылға көшті. Итальяндық
қарсыластары секілді, олар да араб әлемінде тұрақты бағытталған
радиоқабылдағыштар тарата бастады. Би-Би-Си-ге Кипр радио станциясынан
тәжірибелі екі бірдей маман шақырылып, жаңалықтар, “көңіл көтеретін
көріністер“, араб әлемінің ағылшындарға іш тартып тұратын белгілі саяси
серкелермен әңгімелері беріліп жатты. Ислам да қадеге жаратылды. Бари радио
станциясының “қос әншісіне“ жауап ретінде Би-Би - Си мұсылман дінінің
ықпалды қайраткері Мұхамед Абдолла Вакабтың уағыздарын таратып, Құран оқуға
кірісті. Дініне берік әрбір мұсылман баласы күн шыққаннан күн батқанға
дейін ораза айы бойы Би-Би-Си мұсылман әлемінің тағы бір беделді дінбасы –
Абдол Мұстафа аль-Марагхидің оразаны қалай ұстап жүргенін бейнелеп
көрсетумен болады 6.
Лондон радиосы халықтың психологиясына шебер ықпал ете отырып, араб
тыңдаушыларына ықпал жасау жолындағы күресте итальян насихатын тықсыра
берді. Араб халықтары біртіндеп Бари радиосының ақиқаттығына шүбә келтіре
бастады. Ақырында, 1938 жылы қарсыласушы жақтар арасында келісім жасалып,
ол бойынша Италия өз насихаты арқылы Араб Шығысы елдеріндегі ағылшын
шептеріне тиіспейтін болды. Осы радио соғысының қорытындылпарын шығара
келіп, мына жайды атап көрсетуге болады: эфирдегі бұл шайқас империалистік
державалардың Таяу және Орта Шығыс елдеріне ықылас қоюынан пайда болды.
Италиямен арадағы радио жекпе-жегін ойдағыдай өткізген Би-Би-Си эфирдегі
өз қарсыластарымен күш сынасуда айтарлықтай тәжірибе жинақтады. Екінші
сөзбен айтқанда, Би-Би-Си радио өнерінің жаңа заңдарын қолдана отырып,
бұқара халықтың сана - сезіміне ықпал ету технологиясын –ежелден
буржуазияның қолшоқпары болып келген алдау-арбау, өтірік-өсек, демагогия
технологиясын дамытып, жетілдіре түсті.
Араб тілінде хабар таратумен қатар Би-Би-Си-де шет тілдерде хабар
беретін бөлімдер де бірінен соң бірі құрыла бастады. Мысалы, 1938 жылы
Латын Америкасы мен Еуропаға хабар тарату қолға алынып, француз, неміс және
итальян тілдеріндде жаңалықтар бюллетеньдері беріліп тұрды 7. Би-Би-Си
есе қайыруға асығып бақты. Ол Германия тарапынан кеңейе түсіп келе жатқан
идеологиялық экспанцияны, оның қару- жарағы көбейіп бара жатқанын сескене
қадағалап отырған Британия бишікештерінің саяси мүдделеріне сай әрекет
етті. Мюнхен шарты гитлерлік басқыншылықты тіптен де кеміте алған жоқ,
қайта Германия соғысқа әзірленуде белгілі бір қадамдар жасап, насихат
аппаратын қайта құрып, оның қуатын арттыра түскен еді. Сөйтіп, Германия
ағылшындарға қарсы саясатпен дендеп айналуға кірісті. Ал Англия боса, ол
да өз кезегінде саясатын біртіндеп қайта қарауға, демек жалпы насихат
ісін, соның ішінде шетелдік аудиторияға арналған насихатты қайта қарауға
мәжбүр болды. Би-Би-Си хабар таратылатын тілдердің санын көбейтіп қана
қоймай, радио насихатын айтарлықтай кеңейте түсу мақсатында 1939 жылы қысқа
толқында төрт бірдей қуатты хабар таратқыш салды. Нақ сол жылы
Ұлыбританияда Ақпарат министрлігі, сондай-ақ “психологиялық соғыс
комитеті“ құрылды. Насихат жұмысының сол кездегі аумағын мынадан аңғаруға
болады: Англияның өзінде ақпарат министрлігінің 2950 қызметкері және шет
елдерде 3600 қызметкері болды. Шет елдердегі ақпарат және насихат органдары
ағылшын елшіліктері мен дипломатиялық миссияларына бағынышты етілді 8.
Бұған қоса, Лондон радиосы Ақпарат министрлігінің көмегімен хабарларды
жасырып тыңдау және оларға көлденең килігу қызметін құрды. Бұл бөлім басқа
елдердегі радио насихаты туралы ақпараттардың басты көзіне айналып,
әртүрлі мемлекеттердегі халықаралық саясат мәселелері бойынша, сондай-ақ
олардың ішкі жағдайы жөнінде алуан түрлі құнды материалдар беріп отырды.
Бірінші дүние жүзілік соғыс басталғаннан кейін Британия
радиокорпорациясына, ең алдымен оның шет елдерге хабар тарататын
бөлімдеріне, жаңа да жауапты міндеттер жүктеді. Би-Би-Си ағылшын барлау
орындарымен және құпия радиостанциялармен біріге отырып, неміс халқына,
вермахтың жеке адам құрамына қарсы жаппай “психологиялық“ соғыс жүргізуге
тиісті болды.
Сонымен бірге Лондон радиосы басқа да мемлекеттерге -қарсыластарға,
одақтастарға, қалыстарға және де ең бастысы – Гитлер басып алған елдерге
арналған насихатты күшейте түсті 9. Эфирдегі ағылшын - неміс шайқасы
Англия Германияға қарсы соғысқа кіріспес бұрын басталды. Би-Би-Си-дің
неміс тіліндегі алғашқы хабары 1938 жылдың 28 ақпанында, Лондон
радиостанциясының толқындары арқылы берілді. Би-Би-Си-дің неміс тілінде
хабар тарататын қызметі барынша тез қарқынмен дами бастады. 1939 жылғы 3
қыркүйекте Англия Германияға қарсы соғысқа кірісті. Би-Би-Си жүйесінде
төтенше жағдайға бәрі де дайын етіп қойылған болатын, радио
бағдарламаларының жаңа жүйесі іске қосылып, тағы бір радио толқын
пайдалыныла бастады, ол арқылы Еуропаға хабар таратылып, қызметкерлердің
барлығы соғыс жағдайына көшірілді. 1939 жылы еуропаға хабар тарату
қызметінің көлемі аптасына 84 сағаттан астам, ал 1940 жылы 65 сағат болды.
1940 жылы Лондон радиосы он бес шақты тілде хабарлар таратып тұрды.
Радиокорпорацияның штаты, ішкі хабар тарату қызметін қосқанда, екі есе
дерлік көбейіп, шамамен бес мың адамға жетті 10. Атап айтқанда,
Ұлыбританияда тұрып жатқан немесе нацистік оккупациядан кейін осында қоныс
аударып келген ондаған-жүздеген шетелдіктер жұмысқа алынды. Соғыстың басқы
шенінде шетелдік тыңдаушыларға арнап хабар тарату жөніндегі жауапкершілік
Би-Би-Си-ге және жауласушы елдер мен жау басып алған елдердің халқына
арналған насихат басқармасына жүктелді, бұл басқарма Саяси барлау
басқармасымен қоян-қолтық жұмыс істеді. Бұл мекемелер бір-бірімен тізе қоса
отырып, толып жатқан сарапшылар мен кеңесшілердің көмегімен жаңа саяси
бағытқа сай болуға тиісті насихат тактикасын әзірлеумен айналысты. Би-Би-Си-
дің негізгі қарсыласы - гитлерік радио насихаты соғыстың бастапқы кезеңінде
хабар таратылатын тілдердің саны жағынан Лондон радиосынан айтарлықтай
басым түсіп жатты, өйткені Геббельс ведомствосының қаржысы көп әрі
техникасы жетілген болатын. Гитлерлік насихат Англияның экономикалық және
саяси әлсіздігіне және оның түбі жеңіліп тынатынына тыңдаушыларды иландырып
бақты. Сондықтан да көптеген тарихшы – зерттеушілер техникалық және
ұйымдық тұрғыдан алғанда Би-Би-Си соғысқа дайын емес еді деп пайымдайды.
Өзінің дәстүрлерін берік ұстанатын Би-Би-Си осынау ағылшын – неміс радио
соғысында барынша дәл қимылдап бақты. Оның бүлікшіл әдістері “ сенімді
ақпараттар“, “объективті түсініктемелер“ дейтіндермен бүркемеленіп отырды.
Осы заманғы Би-Би-Си қызметінің негізін құрайтын бұл насихаттық әдіс-
тәсілдер алғаш рет дәл сол кезеңде кеңінен сынап көрілген болатын.
Ақпараттарды бұлайша жеткізу ашықтан-ашық бүлікшіл хабарлар секілді,
саясаттан тыс нәтижелерге әкеліп соқтыратыны дәл сол кезде айқын болған
еді. Сөйтіп, Англия насихаттың әдіс-тәсілдерін шеберлікпен пайдаланып
бақты: “соғыс кезінде немістер Би-Би-Си –ді тыңдағанды артық көрді, өйткені
олар майдандағы жағдай туралы шындықты біліп отырғысы келді және олар
Берлинге қарағанда сенімді болатын 11.
Ағылшын – неміс радио соғысы басталған кезде Англия жағы
психологиялық соғыста қолға тиген құралдардың барлығын пайдалану қажеттігін
анық түсінді. Соғыс кезінде Би-Би-Си-дің ешкімге бүйрегі бұрмайтын
“турашылдығы“ дәуірлеп тұрса да, мамандар жағы ол таратып жүрген
ақпараттардың сенімділігін онша бағаламады. Фашистік Германия жұрт көзінен
жасырып пайдаланып келген радионасихаттың әдіс-тәсілдерін өзі де қолданып
отырғанын Англияның үкіметі ресми түрде мойындай алмады. Олар негізінен
алғанда бірнеше тезистерді ұстанды. Мысалы: жаппай иландыру қағидалары
(қалың бұқараның ортасында жүрген адамға тән психологиялық ерекшеліктер
өзгермейді); сезімге тиетіндей сөз арнау (“идея дегеніңіз тыңдаушыларға
олардың көңіл ауаны арқылы жеткені дұрыс“); қара-дүрсіндікке бара-бар
дейтіндей қарапайымдылық ( “насихатшы өзінің уәждерін дайын емес ақыл да оп-
оңай қабылдай алатындай етіп қарапайым да түсінікті етіп құра білуі тиіс“);
объективтік дегенді аластау ( “насихат төзуге болмайтындай догматы әрі бір
жақты сипатта болуы жөн“); қайталап отыру қағидасы (“басты дейтін
проблемалардың бірнешеуін жалпы жұртқа түсінікті етіп ұсына отырып, сіз
олардың қалың бұқара ойланып жатпастан қабылдай бастағанша ұдайы қайталай
беруден еш тайсалмауымыз керек“, алайда “қайталау әдісі өзгеріп отырғаны
дұрыс“); өсек-аяңды пайдалана білу қағидасы (“насихатшы ақиқатты ашып
көрсету міндетін алдына қоймайды, өсек-аяңды пайдалану керек пе, жоқ па -
бұл мәселе насихаттық саясат саласына қатысты емес, қайта насихаттың
мақсаты мен оның қолда бар құралдарына көбірек қатысты болуы мүмкін");
жаппай иландыру процесіндегі ауызша сөздің қуат-күші (көп адам қатысқан
митингілер және радио арқылы сөз сөйлегенде шешенге көпшіліктің көңіл
ауанын қоздыру әлдеқайда жеңіл); күш-қуатыңның көп екенін сездіру (жаппай
иландыру процесі, істің шынтуайтына келгенде, насихатшының ерік-жігері мен
аудиторияның ерік-жігері арасындағы қақтығыс болып табылады; егерде
насихатшы осы екі тараптың неғұрлым күшті тірегі ретінде аудиторияға
өзінің ерік-жігерін таңа алса, онда ол өзінің батылдығы мен мінез-
құлқының икемді күш-қуатын аудиторияға сездіре білуі тиіс" 12.
Аталған тезистерді талдай келіп, мынадай түйін жасауға болар еді: бұл
тезистердің идеологиялық жағы- қоғамдық сананы түсіне біліп, оған
тиісінше баға беру – насихаттың жалпы тұжырымдамасы болып табылады. Ал
насихаттық қызметтің толымды болуы мен оның нысандары қоғамдық санаға
қандай сипаттардың жатқызылуына байланысты болады. Сөйтіп, насихат "көңіл-
күй жағдаяттарын" таза механикалық түрде қақпақылдап отыруға айнала
бастады. Насихаттың өңі айналдырылған осындай түсінікке арқа сүйей отырып,
ағылшынның идеологиялық диверсанттары, өз қарсыластары секілді, халыққа
психологиялық тұрғыдан ықпал етудің барынша құйтұрқы әдістері мен
құралдарын пайдаланып бақты. Мәселен, Би-Би-Си соғыс кезінде
түсініктемелердің санын едәуір ұлғайтты, Германияға таралған хабарларда "
белгілі бір адамдарға арналған бағдарлама" дейтін пайда болды. Белгілі бір
тақырып бойынша маманданып алған және эфирге үнемі шығып тұратын
насихатшы аудиторияны аузына қаратуға ұмтылып, онымен көзге көрінбейтін,
бірақ психологиялық тұрғыдан берік байланыс орнатуға тырысты. Би-Би-Си
болса, дөрекі шабуылдаушы мақамға, мезі болған ұрандарға бой алдырмай, өз
хабарларына барынша "объективті" сипат беруге ұмтылды: бұл орайда ол тіпті
Англия мен оның одақтастарын сынап жіберуге, олардың табысты болмаған
істерін жария етуге және т.б. әзір тұрды. Нәзік насихат тактикасын ұстана
отырып, Лондон радиосы нақ осы кезеңде ауа райы мәліметтерін беруді
практикаға енгізді, кейін ол басқа да әдіс-тәсілдермен бірге "психологиялық
соғыс" арсеналына қосылды. Ауа - райы мәліметтерінің саясатқа байланысы
жоқ-ты және де олардың өңін айналдырып берудің де қажеті жоқ-ты, мұны
неміс тыңдаушыларының өздері ұғынатын еді. Екінші жағынан, оның тәп-тәуір
насихаттық тиімділігі де бар болатын.
Ағылшын радиосының жоғарыда атап көрсетілген қасиеттеріне оның тағы
бір таптырмас қасиетін - хабарларды жедел тарата білетінін қосуға болар
еді. Бас-аяғы әлденеше ғана қысқа жолдардан тұратын радио хабарлары
аудиторияның көңіл-күйіне күшті әсер етіп, ұзын- сонар түсініктемелерге
қарағанда насихат тұрғысынан әлдеқайда тиімді болып шығатын-ды. Би-Би-Си
нақ осы жағдаятты толық көлемінде пайдалана білді.
Германияға насихат тарататын Лондон радиосы күн сайын эфирге он бес
- жиырма реттен шығып отырды. Неміс тілінде берілетін хабарлардың көлемі
аптасына 1939 жылы -7, 1941 жылы -28,5, 1943 жылы - 34,5 сағаттан асып
түсті. Іс жүзінде әр бағдарлама соғыс іс-қимылдары жайлы хабарлармен,
соңғы жаңалықтармен басталып отырды. "Би-Би-Си“ хабарларындағы жаңалықтар
ең бастысы ғана болып қойған жоқ, сондай-ақ хабар тарату уақытының дені де
соған беріліп отырды",- деп атап көрсетті кейін Би-Би-Си-дің жылнамашысы
болып саналатын А.Бригс 13. Шындығында да, халық бұқарасының қалың
топтарын радио хабары тез берілетін ақпараттардың сарқылмас көзі ретінде
қызықтырды. Дегенмен, әрбір хабар, әсіресе саяси хабарлар қайткенмен де
белгілі бір адамдардың пікірінен аулақ кете алмайтын, ал империалистік
хабар тарату практикасында бұған саналы әрі жоспарлы түрдегі жалған хабар
тарату дағдысы да ілесе жүретін. " Насихат, бір қарағанда, жаңалықтармен
берілетін секілді болып көрінеді, яғни ол адамдардың нақты ақпарат
жөніндегі қажеттерін қанағаттандырады. Алайда іс жүзінде фактілерді немесе
жалған фактілерді (“ұйымдастырылған оқиғаларды“ ) іріктеп алу, сондай-ақ
оларды ақпарат арналары арқылы тықпалап тарату адамдарды ойға берілуден
аластау үшін, олардың бір сәт болса да ойлануына уақыт қалдырмау үшін
реттеліп отырады 14. Осылайша, радио соғысына бел шеше араласып кеткен
Англия Би-Би-Си арқылы да, “қара “ радиостанциялар желісі арқылы да
шетелдік аудиторияға ықпал етудің небір қитұрқы әдістерін кең көлемде
қолданып бақты. Соғыс жылдарында Би-Би-Си Канада мен Австралияның, Жаңа
Зеландияның, Қытайдың, Оңтүстік Африканың, Малайдың, Гонконктың,
Найробидың, Батыс Африканың бірнеше станциялары мен АҚШ-тың 72
радиостанциясын өзінің ақпараттарымен қамтамасыз етіп отырды. Және де ол
осының өзін ғаламат табыспен жүргізді. Ал екінші дүние жүзілік соғыстың
аяқталуымен бірге радио соғысы да аяқталды.
Екінші дүие жүзілік соғыс Анлия үшін радио насихатының стратегиялық
және тактикалық қағидаларын,тұжырымдамалары мен құйтұрқы әдіс-айлаларын
одан әрі жетілдіре түсудің жақсы бір мектебі болды, мұның өзі сайып
келгенде, империалистік идеологияның өзіндік мән-мазмұнынан туындап
насихаттық ықпал етудің нысандары мен әдіс-тәсілдерін айқындап берді. Соғыс
аяқталды. Лондон радиосы сапалық тұрғыдан жаңа кезеңге аяқ басты.
Соғыс жылдарында Англия мен басқа да бірқатар елдердің ішкі радио
насихатын саяси тұрғыдан жоспарлаудың көп деңгейлі жүйесі негізінен пайда
болып, қалыптасты. Ол империалистік мемлекеттердің сыртқы саясатының
негізгі бөлігіне айналды, саяси директивалар сипатына ие болып, үкімет
деңгейінде жүргізіліп отырды.
Англияның барлық деңгейлердегі радио хабарларын жоспарлауда Кеңес
Одағына және басқа да социалистік елдерге насихат жүрізуге байланысты
проблемалар негізгі орын алды. Сол кездегі Батыс радио орталықтарының
арасында Кеңес Одағына арнап бірінші болып тұрақты радио хабарларын ашқан
да осы Би-Би-Си еді. Оның орыс тілінде хабар тарататын қызметі ресми түрде
1946 жылдың 24 наурызында ашылды. Алайда осы орайда орыс тіліндегі алғашқы
хабарлар 1942 жылы таратыла бастағанын атап өткен жөн. Бұл хабарлар көпе-
көрнеу дұшпандық сипатта болғандықтан, көп кешікпей оларды тоқтатып
тастауға тура келді. Тек 1946 жылы ғана бұл қызмет қайтадан жұмыс істей
бастады. Оның ашылуы Черчильдің Фултонда сөйлеген сөзінен кейін бір айға
жетпейтін уақыт өткенде болған еді. Нақ сол кезде Англияның парламентінде
“Хабар тарату саласындағы саясат туралы“ деген атқа ие болған үкімет
ұсынысы талқылана бастап, 1947 жылы күшіне енген арнаулы ереже
қабылданды. Осы ережеге сәйкес Би-Би-Си-ге “Британ достастығынан тыс
елдер мен аудандарда қабылдауға арналған хабарлар таратуды қатамасыз ету“
міндеті заң жүзінде жүктелді 15. КСРО-ға “қырғи қабақ соғыс “ жариялаған
Черчильдің сөзінен кейін Би-Би-Си оның бірінші нөмерлі айғайшысына айналды.
Лондон радиосы салыстырмалы түрде көзге ұрып тұрмаған цифрлармен бастады.
Мысалы, алғашқы үш жылда оның орыс тіліндегі хабарларының көлемі аптасына
тоғыз сағаттан асқан жоқ. Көп кешікпей Лондон радиосы өз хабарларын
жүргізетін шет тілдерінің ішінде орыс тілі бастыларының біріне айналды.
1947 жылы шет елдік тыңдаушыларға арналған бағдарламалардың : жаңалықтарды
ешнәрсе қосып-алмай беріп тұру, Англияның өмір – тіршілігін, оның
мәдениетін, ғылым мен өнеркәсіп саласындағы жетістіктерін көрсету
жөніндегі мақсаттары мен міндеттері ресми түрде тұжырымдалды. Бағдарламалар
дүние жүзінде болып жатқан оқиғалар турасындағы жедел де дәл ақпараттарды
қамтуға, сондай-ақ осы оқиғаларды терең де объективті түрде талдауға тиіс
болды.
Алайда істің шын мәнісінде Би-Би-Си-дің хабарлары Ұлыбритания ұстанып
отырған сыртқы саясаттың бағытымен біте қайнасып жатты. Би-Би-Си-дің шет
елдерге хабар тарату қызметі мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын
еді, сондықтан да Корольдік хартияның барлық корпорациялары үшін ортақ
негізде жұмыс істейтін Британ радио хабарларын тарату корпорациясының осы
бір қызмет буыны сырт қарағанда тәуелсіз болатын. Бірақ тек сырт қарағанда
ғана, өйткені ол мемлекеттің қадағалауында еді және де хабарлардың қай
тілдерде таратылатынын, қай елдерге таратылатынын және қандай көлемде
таратылатынын ағылшын үкіметі айқындап отырды. Бір бұл ғана емес. Түптеп
келгенде, белгілі бір елдерге таратылатын хабарларда оқиғалар қай тұрғыдан
көрсетілуі керектігін де үкімет айтып отырады, яғни бағдарлама саясатын
қалыптастыруда да шешуші сөз - соның еншісінде.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ағылшын үкіметі мемлекет аралық
ауқымда антикеңестік және антисоциалистік радио насихатын үйлестіріп отыру
бағытын ұстанды, сондықтан да социалистік мемлекеттердің тұрғындары шетке
таратылатын ағылшын хабарлары үшін басты нысанаға айналды. Сөйтіп, Би-Би-Си-
дің орыс тіліндегі хабарлары ұзақ жылдар бойына ағылшын - кеңес
қатынастарының жақсаруына едәуір дәрежеде кедергі жасап келген факторға
айналды. Осы станцияның рухына тән дейтін “ объективизм“ стилінде
әзірленген халықаралық оқиғалар туралы ақылы ақпараттардың айтарлықтай
ауқымы Кеңес Одағының ішкі және сыртқы саясатының өңін айналдырып көрсетуге
ұмтылған Би-Би-Си-дің дөрекі әрекеттерін жасыра алмайтын еді. Британ радио
хабарын тарату корпорацияның күн сайынғы дерлік қызметінде эфирге өсек-аяң
мен ойдан шығарылған жаланы тарту, қоғамдық пікірді біржақты қайрай түсу
мысалдары толып жатты. Радиостанция, кімнің аузынан шықанына қарамастан,
кез-келген антикеңестік сөздерді қақпақылдай қағып алып, таратты. Би-Би-Си
барып тұрған анти кеңесшілерге, КСРО-дан кетіп қалған Отан опасыздарына өз
микрофондарын ықыласпен ұсынып отырды. 60-жылдары КСРО халықтарының
тілдерінде хабар таратып тұратын капиталистік елдердегі басқа да
радиостанциялар секілді, Би-Би-Си бағдарламаларында да халықаралық
тақырыптағы жаңалықтар, ақпараттық хабарлар негізгі орындарының біріне ие
болды. Ақпаратпен жұмыс істеудің әдіс-тәсілдері бірден бірнеше мақсатты
көздеді, тактикалық тұрғыдан алғанда олардың ішіндегі ең бастылары:
тыңдаушылардың назарын қайткен күнде де өзіне аударып, оны ұстап тұру,
фактілер мен оқиғаларды оларға өз ыңғайына қарай өңдеп ұсыну,
тыңдаушылардың өз елдеріндегі ақпарат көздеріне деген сеніміне жарықшақ
түсіру болды. Кеңес Одағына арнап таратылатын бүлікшіл насихаттың
техникасын жетілдіруде Би-Би-Си ерекше табыстарға жетті. 60- жылдардың
аяғында және 70-жылдардың басында Би-Би-Си-дің орыс тілінде тарататын бес
бірдей хабарының әрқайсысы әдеттегі жаңалықтармен басталып, былайша
алғанда, оқиғаның тек өзін ғана қамтығандай болып көрінетін, алайда оған
ілесе әлдебіреудің (газеттің немесе радионың меншік тілшісінің) осы
оқиғаға баға берген пікірі қосақталған 16. Пікірлердің ұқыпты іріктеліп
алатыны соншалық, материал сырт қарағанда “объективті түрде ұсынылған “
секілді боолып көрінгенімен, түптеп келгенде ол радиостанцияның насихаттық
мақсаттарына сай өңін айналдырып шығатын. Хабарларға сондай-ақ Англияның
өмір-тіршілігінен алынған келеңсіз фактілер, мысалы, ағылшынның алтын қоры
азайып кеткендігі жайлы ақпарат енгізіліп отырды. Бұл да саналы түрде
белгілі бір есеппен істелді-тыңдаушыларға жаңалықтарды бергенде ешкімге іш
тартпайтындай әсер қалдыру қажет болды. Баспасөзге шолу жасалғанда
радиостанцияның белгілі бір мәселеге өз көзқарастарын айқындап , ол өзі
баса көрсеткісі келіп отырған жайға тыңдаушылардың назарын - ықыласын
байлайтын кіріспелер жасалып отырды. Одан әрмен қарай газеттің материалдары
объективті түрде баяндалған секілді болса да, шын мәніне келгенде ол да
көзделіп отырған насихаттық мақсатқа ойыса беретін. “Психологиялық
соғыстың“ өріс ала түсуі КСРО-ға таратылатын Би-Би-Си радио хабарларының
көлемі күрт өсуіне әкеп соқтырды. Мәселен, 1980-1981 қаржы жылында осы
редакцияға арналып бөлінген қаржы сомасы 1,8 фунттан 5,1 миллион фунтқа
дейін өсті 17.
Кеңес Одағына арнап насихат жүргізе отырып, Би-Би-Си сондай-ақ
Чехословакия, Польша, Румыния, Болгария, Югославия және Венгрия секілді
басқа да социалистік елдерді өз насихатының аясына қамтып отырды. Бұл
елдерге арналған империалистік радио насихаты да осы тақылеттес тәртіппен
ұйымдастырылды. Оның мақсаты да ел ішінде өмір сүріп отырған құрылыстың
беделін түсіруге тиісті дейтін ішкі оппозиция ұйымдастыру болды. Бір
ерекшелігі, Ұлыбританияның Еуропадағы социалистік елдерге арналған
империалистік радио насихаты өзінің антиполяктық немесе античехтық яки
антивенгерлік сипатын емес, қайта ең алдымен антикоммунистік сипатын баса
көрсетуге тырысып бақты. Радиостанция таратқан антикоммунистік ұрандар
социалистік елдер халықтарының ұлттық мүдделеріне қарсы бағытталды. Би-Би-
Си хабарларының сырттай қарағандағы жұмсақтығы мен салыстырмалы түрдегі
байыпты мақамының өзіндік себептері бар-ды. “Социалистік елдердің жастар
қауымын капитализмге немесе басқа бір “измге“ тікелей тартпақ болсақ, біз
сөз жоқ ұтылысқа ұшыраған болар едік“,- деп мойындаған еді корпорацияның
Шығыс Еуропа бөлімінің басшысы М.Лейти. Насихаттың бетін бүркемелеп, жат
идеологияны аударма айналма жолдармен жеткізуге деген ұмтылыс осыдан
туындап жататын 18.
Кеңес Одағы мен Еуропаның социалистік елдеріне берілетін
бағдарламаларды корпорацияның шығысеуропалық және кіндікеуропалық
қызметтері әзірлеп отырды. 1977 жылы шығысеуропалық қызмет Кеңес Одағына
аптасына 32 сағат, Югославияға – серб-хорват-словен тілдерінде -16,5
сағат, Румынияға - 14 және Болгарияға - 12,5 сағат хабар таратып тұрды.
Кіндікеуропалық қызмет чех және словак тілдерінде аптасына 21,5 сағат,
поляк тілінде -21,5 сағат және венгер тілінде - 18 сағат хабар беріп
отырды. Салыстыру үшін Би-Би-Си-дің айтарлықтай ықшамдалған
бағдарламаларын: фин тілінде таратылатын - 8 сағаттық, грек тіліндегі-5
сағаттық және түрік тіліндегі -7 сағаттық бағдарламаларын мысалға
келтіруге болады. Сөйтіп, шет елдерге таратылған хабарлардың жалпы ұзақтығы
704,5 сағатқа жетті 19. Бұл деректерді салыстыру арқылы басқа
капиталистік елдерге қарағанда социалистік мемлекеттерге таратылған
хабарлардың уақыт көлемі айтарлықтай артық екенін байқауға болады.
Осылайша, Англия мен басқа да империалистік мемлекеттер үшін социалистік
елдердің қаншалықты маңызды роль атқарғанын айқын аңғарамыз. Сондай-ақ
мына жағдай да айқын: басқа капиталистік елдер секілді, Англия да өзінің
ықтимал тыңдаушылардың ақыл-ойында сол елдердің өңі айналдырылған, жалған
бейнесін қалыптастырып, үрей мен сенімсіздік көңіл күйін туғызуды мақсат
тұтты. Сондықтан да осы елдерге радио хабарламалары түгелімен бір ғана
мақсатқа – ондағы орнап тұрған құрылысты құлату мақсатына бағындырылды.
Түптеп келгенде, мұндай көз-қарасты дұшпандық ниеттен өзгеше айқындауға
болмайтын еді.
Би-Би-Си өз кезегінде осынау саяси ойынға " шет адамдарды" таратудың
маңызды да ең басты жаршысы болды. Би-Би-Си-дің шет елдерге хабар таратуға
арналған бюджеті 1980 жылы 43 миллион фунт стерлинг құрады, ал 1982 жылы
ол, Британияның " Экономист" апталығының деректері бойынша, 62 миллион
фунт стерлингке жетті. Сол кезден бері де ол тағы да ұлғая түсті 20.
Би-Би-Си-дің тарихы мен насихаты жайындағы осы тарауды қорытындылай
келіп, мынаны атап өтуге болар еді: Лондон радиосының осы жұмыста
сипатталып отырған қалыптасуы мен дамуының бүкіл кезеңінде ол шет елдерге
хабар мол тәжірибеге ие болды. Британия радио хабарын тарату
корпорациясының шет елдерге хабар тарату қызметі өз дамуында бірнеше
кезеңдерден өтті. Бірінші кезең 1932 жылдан басталып, 1938 жылға дейін
созылды. Капиталистік елдер арасында тауарларды өткізу рыногы мен шикізат
көзі жолындағы күрестің шиеленісе түсуіне байланысты Би-Би-Си Англияның
сыртқы саяси бағытын негіздеуге және оны қолдауға бағытталған насихат
үшін пайдаланылды. Екінші кезең-1938 жылдан 1945 жылға дейін, екінші
дүниежүзілік соғыс жылдарында антигитлерлік коалицияға қосылған Англияның
сыртқы саяси радио насихатының бағыт- бағдары да өзгерді: шетке хабар
тарату қызметі антифашистік күрес міндеттерімен тізе қосып, мұның
алдындағы жылдарға қарағанда бірқыдыру өзгеше сипат алды. Үшінші кезең
соғыстан кейін басталып, Кеңес Одағы ыдыраған кезге дейін созылды. Осы
уақыт аралығындағы Англияның шетке хабар тарату қызметінің дамуы ең алдымен
осы елдің антикеңестік, антисоциалистік сыртқы саясатымен тығыз
байланысты. Сондай-ақ сексенінші жылдар Ұлыбритания үшін ядролық
қарусыздану жолындағы соғысқа қарсы кең құлаш жайған қозғалыс кезеңі
болды. Қалың бұқараның қолдауына ие болған бұл қозғалыс Би-Би-Си-дің
ақпараттық-насихаттық хабарларында басты нысанаға айналды. Радио
капиталистік құрылыстың насихатшы жаршысы болды.
Демек, Би-Би-Си-дің осындай үлкен мектептен өте келіп, шетке хабар
таратуда қомақты тәжірибе жинақтады және де бүгінгі таңда да Лондон
радиосы, егер саяси жағдаят қажет ете қалса, эфирдегі өз насихатының
ауқымын ондаған әрі тіпті жүздеген сағатқа ұлғайта алатындай жеткілікті
дәрежедегі қуаттты техникалық база мен байыпты тәжірибеге ие болып отыр.
2.2. Ақпарат таратудың британдық үлгісі
Соңғы жылдары халықаралық ақпарат алмасудың ауқымы мен жеделдігі
айтарлықтай арта түсті. Бұл жайды бірқатар объективті факторлар арқылы,
соның ішінде дүние жүзілік даму процесінің тереңдеуі, азаматтардың жалпы
әлеуметтік-саяси және мәдени өмір-тірлігінің жандана түсуі арқылы
түсіндіруге болады. Саяси бейбіт қатар өмір сүру және халықаралық
шиеленісті бәсеңдету осы үрдістің одан әрі өріс алуына күшті ықпал жасап,
халықтардың ынтымағы мен өзара түсіністігінің, соның мәдени және
ақпараттық байланыстардың өсе түсуіне қажетті жағдайлар туғызып отыр. Бұл
істе шет елдерге хабар таратудың атқаратын ролі үлкен. Ал бүгінгі таңдағы
озат дейтін шетелдік қызметтердің қатарына біз жеделдігі жоғары әрі ақиқат
ақпарат көзі ретінде биік беделге ие болып отырған Бүкіл дүние жүзілік Би-
Би-Си радио қызметін жатқыза аламыз. Шет елдерге хабар тарататын Британия
корпорациясының жұмысын сипаттап, талдамас бұрын аталған қызметтің
бірқатар ортақ сипаттамаларын келтіріп көрелік.
Қазіргі уақытта шет елдерге хабар тарататын Би-Би-Си үлкен де күрделі
механизм болып табылады, оның жүйесінде үш жарым мыңға тарта қызмет керлер
жұмыс істейді. Би-Би-Си корпорациясы үкіметтен тыс әрі коммерциямен
айналыспайтын ұйым болып табылады, оған хабарларды әзірлеп, тарату
жөніндегі жауапкершілік жүктелген. Корпорацияның үкіметпен және
парламентпен арадағы қатынас Корльдік хартия негізінде реттеліп отырады.
1996 жылдың аяғында үкімет Бүкіл дүние жүзілік қызметтің жұмыс істеуіне
арналған қаражатты 1997 жылы 5 миллион фунт стерлингке (көзделген 166
миллион фунт стерлингтің орнына 171 миллион фунт стерлинг) ұлғайту туралы
шешім қабылдады 21 . Егерде Британия қазынасы 70-жылдардың соңына қарай
Бүкіл дүние жүзілік қызметке жыл сайын жиырма миллионнан астам фунт
стерлинг көлемінде қаражат бөліп отырған болса, онда қазіргі қаражат
көлемімен салыстыра отырып, аталған қызметке жұмсалған шығындардың
қаншалықты өскенін, демек, оның қызмет ауқымы да қаншалықты кеңейгенін
байқау қиынға түспейді. Мұндағы елу екі студияда дайындалған хабарлардың
жалпы көлемі ағылшын тілінде аптасына 800 сағат және басқа тілдерде 36
сағат құрайды. Бағдарламалар шет елдерге 44 тілде таратылады. Қысқа,
сондай-ақ орта және ұзын толқындарда жұмыс істейтін жетпіс алты хабар
таратқыш лондондық дикторлардың дауысы әлемнің әр түкпірінде әрдайым
саңқылдап естіліп тұруын қамтамасыз етеді. Бұл хабар таратқыштар әлемнің
әр түрлі аймақтарына ең шалғай дейтін аумақтарды да қамти алатындай етіп
орналастырылған. Бүгінгі таңда Буш - Хаустың (Лондондағы Би-Би-Си-дің шет
елдерге хабарлар тарататын бас қызметі орналасқан ғимарат осылай деп
аталады) радио толқындары Еуропа, Африка мен Азия секілді ұлан-байтақ
құрлықтарды өз хабарларымен қамтып тұр. Әр түрлі аймақтарға хабар тарату
уақыты мен жиілігі кестеде көрсетілген ( қосымшадан қараңыз).
Қазіргі Би-Би-Си-дің шет елдерге хабар тарату құрылымын хабар тарату
қызметінің бір үлен тобы, орталықтандырылған екінші бір топ және қосалқы
әрі техникалық үшінші топ құрап отыр. Хабар тарату қызметінің арасында
"ағылшын желісі" деп аталатын Буш- Хаустың бөлімшелер тобы едәуір роль
атқарады. Оның барлық дерлік бөлімдері хабарларды тек бір ғана ағылшын
тілінде дайындайды.
Бүкіл дүние жүзілік Би-Би-Си қызметі "ағылшын желісі" бөлімдерінің
арасында ең бастысы болып табылады. Тәулік бойы берілетін оның хабарлары
әлемнің қай елінде жүрсе де ағылшын тілін еркін білетін тыңдаушылардың
баршасына есептелген. Бұл қызмет күн сайын негізінен халықаралық
тақырыпқа арналған жаңалықтар бюллетеньдерін, сондай-ақ экономикалық,
спорт ақпараттарын таратып тұрады. Осындай хабарлармен қатар баспасөзге
шолулар, сазды әуендер, ғылым мен техника жөніндегі бағдарламалар
беріледі. Бүкіл дүние жүзілік қызметтің хабарларын әлемнің көптеген елдері
таратып жатады 22.
Би-Би-Си-де Бүкіл дүние жүзілік қызметке және жалпы алғанда "ағылшын
желісіне" көп көңіл бөлініп отырғанына қарамастан, Буш-Хаус
бағдарламаларында он аймақтық хабар тарату қызметінің хабарлары одан да
үлкен орын алады. Бұлар бес еуропалық (шығысеуропалық, кіндікеуропалық,
оңтүстікеуропалық, неміс және француз) және мұхиттың арғы жағына хабар
тарататын бес қызмет (африкалық, арабтық, шығыс, қиыршығыстық және
латынамерикандық). Бұл қызметтер өз кезегінде әрқайсысының өз тілі және
хабар тарату ауданы бар секцияларға бөлінген. Мысалы, шығысеуропалық
қызмет өз хабарларын орыс, болғар, румын, словен, серб-хорват тілдерінде
дайындайды. Тиісінше орыс, болғар, югослав және румын секциялары да бар.
Осылардың ішінде ең көп көңіл бөлінетіні - орыс секциясы. Би-Би-Си-дің шет
елдерге таратылатын хабарларында шет елдердің ішінде араб, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz