Ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ауыл мектептеріндегі педагог.психолог қызметінің құрылымдық
ерекшеліктері
1.1 Ауыл мектептеріндегі педагог.психолог қызметінің мәні ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Педагог.психолог маманның мектептеріндегі оқушылармен
жүргізетін жұмыстарының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. Ауыл мектебіндегі педагог.психолог қызметінің
ғылыми.әдістемелік негіздері
2.1 Ауыл мектебіндегі педагог.психолог қызмет
ерекшелігінің моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Педагогикалық.психологиялық тәжірибенің нәтижесі ұсыныстар ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
1 Ауыл мектептеріндегі педагог.психолог қызметінің құрылымдық
ерекшеліктері
1.1 Ауыл мектептеріндегі педагог.психолог қызметінің мәні ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Педагог.психолог маманның мектептеріндегі оқушылармен
жүргізетін жұмыстарының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. Ауыл мектебіндегі педагог.психолог қызметінің
ғылыми.әдістемелік негіздері
2.1 Ауыл мектебіндегі педагог.психолог қызмет
ерекшелігінің моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Педагогикалық.психологиялық тәжірибенің нәтижесі ұсыныстар ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Зерттеу жұмысының өзектілігі.Қазіргі нарық жағдайындағы ауыл мектебіне, оның ішінде шағын жинақталған мектептерге мемлекет тарапынан ерекше қамқорлық қажет. Бүгінгі күні ауылдық жерлерде қалыптасқан жағдай ешқандай сын көтермейді. Оңтайландыру желеуімен ауылдық жерлердегі мектептердің, оның ішінде шалғайдағы елді мекендерде орналасқан шағын жинақталған қазақ мектептерінің жабылуы ешкімді де бейтарап қалдыруы тиіс емес.
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен салыстырғанда айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл мектептерінің көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі мәдени, ғылыми орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы, ауылдық жерлерде мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жеткіліксіз болуы, мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан шашыраңқылығы және т.б.
Кез келген мемлекетттiң өркениеттiлiгi онда өмiр сүретiн халықтың бiлiм деңгейiмен бағаланады. Ал өркениеттiлiктiң негiзi мектепте қаланып, мектепте қанат жаяды. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Үкiметтiң кеңейтiлген отырысында сөйлеген сөзiнде: “Мектеп туралы мәселенiң көтерiлiп жатқаны өте дұрыс. Мектеп әлеуметтiк мәселелердiң iшiндегi ең өзектiсi”,- деген пiкiрі айта келе әсiресе ауыл мектебiн өркендетуге, ауыл мектебiнiң жағдайын жақсартуға баса көңiл бөлу қажет екенiне баса мән бердi. Сол себепті де қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру ісін ұлттық құндылықтар мен әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру аясында дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi жұмыстар жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындап отыр.
Ауылдағы бiлiм мекемелерін реформалап, оны нарықтық экономика жағдайында нормативтiк құқықтық, ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру, басқару, қаржылық-материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiнің құрылымдық жүйесiн жетілдіруді қоғамдық өмiр мен әлеуметтiк құбылыстардың ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту да өзекті мәселелер қатарынан орын алып отыр.
Қазіргі өркениетті заманда жан-жақты, рухани, үйлесімді, жоғары мәдениетті адамды қалыптастыруға психология ғылымы ерекше үлес қосып отыр. Оның ішінде ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызмет оқу-тәрбие үрдісіне ғылыми және практикалық психологияға аса мұқтаж. Осыған байланысты елімізде күнделікті дамып келе жатқан ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызметтің ұйымдастырылуының ғылыми негіздемелері практикалық тәсілдеріне қатысты көптеген сұрақтар туындап отыр.
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен салыстырғанда айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл мектептерінің көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі мәдени, ғылыми орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы, ауылдық жерлерде мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жеткіліксіз болуы, мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан шашыраңқылығы және т.б.
Кез келген мемлекетттiң өркениеттiлiгi онда өмiр сүретiн халықтың бiлiм деңгейiмен бағаланады. Ал өркениеттiлiктiң негiзi мектепте қаланып, мектепте қанат жаяды. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Үкiметтiң кеңейтiлген отырысында сөйлеген сөзiнде: “Мектеп туралы мәселенiң көтерiлiп жатқаны өте дұрыс. Мектеп әлеуметтiк мәселелердiң iшiндегi ең өзектiсi”,- деген пiкiрі айта келе әсiресе ауыл мектебiн өркендетуге, ауыл мектебiнiң жағдайын жақсартуға баса көңiл бөлу қажет екенiне баса мән бердi. Сол себепті де қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру ісін ұлттық құндылықтар мен әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру аясында дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi жұмыстар жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындап отыр.
Ауылдағы бiлiм мекемелерін реформалап, оны нарықтық экономика жағдайында нормативтiк құқықтық, ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру, басқару, қаржылық-материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiнің құрылымдық жүйесiн жетілдіруді қоғамдық өмiр мен әлеуметтiк құбылыстардың ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту да өзекті мәселелер қатарынан орын алып отыр.
Қазіргі өркениетті заманда жан-жақты, рухани, үйлесімді, жоғары мәдениетті адамды қалыптастыруға психология ғылымы ерекше үлес қосып отыр. Оның ішінде ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызмет оқу-тәрбие үрдісіне ғылыми және практикалық психологияға аса мұқтаж. Осыған байланысты елімізде күнделікті дамып келе жатқан ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызметтің ұйымдастырылуының ғылыми негіздемелері практикалық тәсілдеріне қатысты көптеген сұрақтар туындап отыр.
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы //Егемен Қазақстан, 1999, 1 маусым.
2. Қазақстан Республикасы азамат тарихының жаңа әлеуметтік-әкономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. –Алматы:Қазақстан, 1999- 33–40 б.
3. Қазақстан Республикасы этникалық-мәдени білім дберу тұжырымдамасы. //Егемен Қазақстан, 7 тамыз, 1996 -3 б.
4. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994 ,Б.5-37 б.
5. Набиев Б.Т. Формирование у учащихся позновательного интереса к предмету постсовеиском взаимосвязи урочных и внеурочных занятии. Дисс … канд.пед. наук–Алматы-1998 -146 б.
6. Тамаев А.Т. Әдебиет сабақтарында жоғары класс оқушыларының оқырмандық қызығушылығын қалыптастыру.Дисс … пед.ғыл.канд. –Алматы-1995 -25 б.
7. Актуальные психолого-педагогические проблемы обучения и воспитания. Тезисный доклад конференции… - Рига –АГУ- 1979-17 б.
8. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.,”Политиздат”, 1975-304 б.
9. Жарықбаев Қ.Б. Психология. –Алматы, 1993- 272 б.
10. АнаньевБ.Г. Позновательные потребности интересов // Ленинградский гос. Университет-1959.
11. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.Л., ЛГУ,1968- 339 б.
12. Жарықбаев Қ.Б. Психология.-Алматы, 2000.
13. Т.Т.Тәжібаев. Абай жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1964.
14. Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1991-112 б.
15. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы,”мектеп”, 1982.
16. Жалпы псхология В.В.Богословский, А.А. Степанов, А.Г. Ковалев, редакциясымен. 2-басылымынан қазақ тіліне аударылған. Алматы.:1980.
17. Жүсіпбек А. Психология. Алматы.: 1995 -310 б.
18. ЛихачевБ.Т. ПедагогикаКурс лекций.М.,”Прометей”,1992-330 б.
19. Психология позновательной деятельности // МГУ, М.,197- 244 б.
20. Философиялық сөздік. Алматы, 1996-412 б.
21. Серкқалиұлы З. Дүниетану даналығы // Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері. –Алматы.: Білім, 1994-224 б.
22. Мадин И. Қазіргі дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлердің дамуы. – Алматы, 1974, 5-14-36 б.
23. Педагогикалық-психологиялық іс-әрекеттің маңызы // Мектеп директоры, 2003, №4, 47 б.
24. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004, 362-428 б.
25. Ғаббасов С. Халық педагогикасы мен психологиясының негіздері. – Алматы: ҚазМемҚызПИ, 2005- 323 б.
26. Әуренова М. Балалар үй жағдайындағы психолог іс-әрекеті // Мектептегі психология, 2006, №3, 12-13 б.
27. Адам – қоғам – ғылым – Мәскеу: Педагогикалық психология, 1993, 20-21 ақпан, 121 б.
28. Психологиялық қызмет көрсету //Мектептегі психология,2006,№2,27 б
29. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1982, 246 б.
30. Сақтағанова Т.С. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық- психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6 б.
31. Обухова Л.Ф. Возрастная психология. М.: Изд-во МГУ,1997.-15-21 б.
32. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33б.
33. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической антропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292 б.
34.Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33 б.
35. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков.-М.: 1988.-26-29 б.
36. Кон И.С. Психология ранней юности. М:1980.106-107 б.
37. Фельдштейн Д.И. Психология развития личности в онтогенезе. М:,1989.-55-63 б.
38.Хмель. В. Основы психодиагностики. М:, 1996.-79-100 б.
39. Психология современного подростка / Под. Ред. Фельдштейн Д.И. М.:
Педагогика, 1987.-39-43 б.
40. Формирование личности старшекласника. / Под. Ред. Дубровиной И.В./М:, 1989.-121-124 б.
41. Цукерман М. Психология саморазвития.М:, 1998.-166-169 б.
42. Школа и психическое здоровье учащихся. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М: Медицина, 1988.-6-18 б.
43. Веселова В.В. Билет в будущее. М:, 1990 7-10-18 б.
44. Захаров Н.Н. Профессиональное самоопределение школьников. И:, 1988 7-78-85 б.
45. Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А., 1979.-139 б.
46. Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А., 1979.-203-209 б.
47. Абулханова-Славская К.А. Стратегия жизни. М:, 1990.
48. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М.: Медицина, 1988.-169-171 б.
49.Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. СПб:Союз,1997.-40-41б.
50. Методические рекомендации и материалы к профессиограмме современного учителя /под ред. Г.А.Бордовского. - Л., 1987.
51. Стефановская Т.А. Педагогика: наука и искусство. – М., 1998.
52. Есаулова М.Б., Лобанова Н.Н. Самоанализ профессиональной педагогической деятельности. - СПб. 1999.
53. Поляков В.А. Технология карьеры. – М., 1995.
54.Рогов Е.И. Личность учителя: теория и практика. – Ростов-на-Дону. 1996.
55. Сорина Н. Необходимый имидж. – М., 1999.
56.Радионова Н.Ф. Взаимодействие педагогов и старших школьников. - Л., 1998.
57. Бурбаев Т.К .Этномәдени архетип - ұлт менталитетінің өзегі //Қоғамның рухани дамуы: музыка және ғылым. - Алматы: Ғылым, 2002. -244 б.
58.Дүйсембекова.Ш.Д. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби мәдениеті. – Семей, 2005.
59. Макаренко А.С. Педагогикалық шығармалар. - Алматы.1954.
60. Сухомлинский В.А. Балаѓа жүрек жылуы - Алматы.1987.
61.Краковский. А.П. О подростках. М.: Педагогика, 1970.-19-26 б.
2. Қазақстан Республикасы азамат тарихының жаңа әлеуметтік-әкономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. –Алматы:Қазақстан, 1999- 33–40 б.
3. Қазақстан Республикасы этникалық-мәдени білім дберу тұжырымдамасы. //Егемен Қазақстан, 7 тамыз, 1996 -3 б.
4. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994 ,Б.5-37 б.
5. Набиев Б.Т. Формирование у учащихся позновательного интереса к предмету постсовеиском взаимосвязи урочных и внеурочных занятии. Дисс … канд.пед. наук–Алматы-1998 -146 б.
6. Тамаев А.Т. Әдебиет сабақтарында жоғары класс оқушыларының оқырмандық қызығушылығын қалыптастыру.Дисс … пед.ғыл.канд. –Алматы-1995 -25 б.
7. Актуальные психолого-педагогические проблемы обучения и воспитания. Тезисный доклад конференции… - Рига –АГУ- 1979-17 б.
8. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.,”Политиздат”, 1975-304 б.
9. Жарықбаев Қ.Б. Психология. –Алматы, 1993- 272 б.
10. АнаньевБ.Г. Позновательные потребности интересов // Ленинградский гос. Университет-1959.
11. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.Л., ЛГУ,1968- 339 б.
12. Жарықбаев Қ.Б. Психология.-Алматы, 2000.
13. Т.Т.Тәжібаев. Абай жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1964.
14. Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1991-112 б.
15. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы,”мектеп”, 1982.
16. Жалпы псхология В.В.Богословский, А.А. Степанов, А.Г. Ковалев, редакциясымен. 2-басылымынан қазақ тіліне аударылған. Алматы.:1980.
17. Жүсіпбек А. Психология. Алматы.: 1995 -310 б.
18. ЛихачевБ.Т. ПедагогикаКурс лекций.М.,”Прометей”,1992-330 б.
19. Психология позновательной деятельности // МГУ, М.,197- 244 б.
20. Философиялық сөздік. Алматы, 1996-412 б.
21. Серкқалиұлы З. Дүниетану даналығы // Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері. –Алматы.: Білім, 1994-224 б.
22. Мадин И. Қазіргі дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлердің дамуы. – Алматы, 1974, 5-14-36 б.
23. Педагогикалық-психологиялық іс-әрекеттің маңызы // Мектеп директоры, 2003, №4, 47 б.
24. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004, 362-428 б.
25. Ғаббасов С. Халық педагогикасы мен психологиясының негіздері. – Алматы: ҚазМемҚызПИ, 2005- 323 б.
26. Әуренова М. Балалар үй жағдайындағы психолог іс-әрекеті // Мектептегі психология, 2006, №3, 12-13 б.
27. Адам – қоғам – ғылым – Мәскеу: Педагогикалық психология, 1993, 20-21 ақпан, 121 б.
28. Психологиялық қызмет көрсету //Мектептегі психология,2006,№2,27 б
29. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1982, 246 б.
30. Сақтағанова Т.С. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық- психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6 б.
31. Обухова Л.Ф. Возрастная психология. М.: Изд-во МГУ,1997.-15-21 б.
32. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33б.
33. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической антропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292 б.
34.Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33 б.
35. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков.-М.: 1988.-26-29 б.
36. Кон И.С. Психология ранней юности. М:1980.106-107 б.
37. Фельдштейн Д.И. Психология развития личности в онтогенезе. М:,1989.-55-63 б.
38.Хмель. В. Основы психодиагностики. М:, 1996.-79-100 б.
39. Психология современного подростка / Под. Ред. Фельдштейн Д.И. М.:
Педагогика, 1987.-39-43 б.
40. Формирование личности старшекласника. / Под. Ред. Дубровиной И.В./М:, 1989.-121-124 б.
41. Цукерман М. Психология саморазвития.М:, 1998.-166-169 б.
42. Школа и психическое здоровье учащихся. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М: Медицина, 1988.-6-18 б.
43. Веселова В.В. Билет в будущее. М:, 1990 7-10-18 б.
44. Захаров Н.Н. Профессиональное самоопределение школьников. И:, 1988 7-78-85 б.
45. Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А., 1979.-139 б.
46. Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А., 1979.-203-209 б.
47. Абулханова-Славская К.А. Стратегия жизни. М:, 1990.
48. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М.: Медицина, 1988.-169-171 б.
49.Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. СПб:Союз,1997.-40-41б.
50. Методические рекомендации и материалы к профессиограмме современного учителя /под ред. Г.А.Бордовского. - Л., 1987.
51. Стефановская Т.А. Педагогика: наука и искусство. – М., 1998.
52. Есаулова М.Б., Лобанова Н.Н. Самоанализ профессиональной педагогической деятельности. - СПб. 1999.
53. Поляков В.А. Технология карьеры. – М., 1995.
54.Рогов Е.И. Личность учителя: теория и практика. – Ростов-на-Дону. 1996.
55. Сорина Н. Необходимый имидж. – М., 1999.
56.Радионова Н.Ф. Взаимодействие педагогов и старших школьников. - Л., 1998.
57. Бурбаев Т.К .Этномәдени архетип - ұлт менталитетінің өзегі //Қоғамның рухани дамуы: музыка және ғылым. - Алматы: Ғылым, 2002. -244 б.
58.Дүйсембекова.Ш.Д. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби мәдениеті. – Семей, 2005.
59. Макаренко А.С. Педагогикалық шығармалар. - Алматы.1954.
60. Сухомлинский В.А. Балаѓа жүрек жылуы - Алматы.1987.
61.Краковский. А.П. О подростках. М.: Педагогика, 1970.-19-26 б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің құрылымдық
ерекшеліктері
1.1 Ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Педагог-психолог маманның мектептеріндегі оқушылармен
жүргізетін жұмыстарының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. Ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметінің
ғылыми-әдістемелік негіздері
2.1 Ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызмет
ерекшелігінің
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...37
2. Педагогикалық-психологиялық тәжірибенің нәтижесі
ұсыныстар ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .64
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.Қазіргі нарық жағдайындағы ауыл мектебіне,
оның ішінде шағын жинақталған мектептерге мемлекет тарапынан ерекше
қамқорлық қажет. Бүгінгі күні ауылдық жерлерде қалыптасқан жағдай ешқандай
сын көтермейді. Оңтайландыру желеуімен ауылдық жерлердегі мектептердің,
оның ішінде шалғайдағы елді мекендерде орналасқан шағын жинақталған қазақ
мектептерінің жабылуы ешкімді де бейтарап қалдыруы тиіс емес.
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани
дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние
негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен салыстырғанда
айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл мектептерінің
көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі мәдени, ғылыми
орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы, ауылдық жерлерде
мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жеткіліксіз болуы,
мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан шашыраңқылығы және
т.б.
Кез келген мемлекетттiң өркениеттiлiгi онда өмiр сүретiн халықтың бiлiм
деңгейiмен бағаланады. Ал өркениеттiлiктiң негiзi мектепте қаланып,
мектепте қанат жаяды. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Үкiметтiң кеңейтiлген
отырысында сөйлеген сөзiнде: “Мектеп туралы мәселенiң көтерiлiп жатқаны өте
дұрыс. Мектеп әлеуметтiк мәселелердiң iшiндегi ең өзектiсi”,- деген пiкiрі
айта келе әсiресе ауыл мектебiн өркендетуге, ауыл мектебiнiң жағдайын
жақсартуға баса көңiл бөлу қажет екенiне баса мән бердi. Сол себепті де
қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру ісін
ұлттық құндылықтар мен әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру аясында
дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi жұмыстар
жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындап отыр.
Ауылдағы бiлiм мекемелерін реформалап, оны нарықтық экономика
жағдайында нормативтiк құқықтық, ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру,
басқару, қаржылық-материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiнің
құрылымдық жүйесiн жетілдіруді қоғамдық өмiр мен әлеуметтiк құбылыстардың
ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту да өзекті мәселелер қатарынан орын
алып отыр.[1,〈.33]
Қазіргі өркениетті заманда жан-жақты, рухани, үйлесімді, жоғары
мәдениетті адамды қалыптастыруға психология ғылымы ерекше үлес қосып отыр.
Оның ішінде ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызмет оқу-тәрбие
үрдісіне ғылыми және практикалық психологияға аса мұқтаж. Осыған байланысты
елімізде күнделікті дамып келе жатқан ауылдық мектептік педагогикалық-
психологиялық қызметтің ұйымдастырылуының ғылыми негіздемелері практикалық
тәсілдеріне қатысты көптеген сұрақтар туындап отыр.
Мұндағы зерттеуіміздің мақсаты, ауылды қайта көркейтіп, дамыту және
жастарды өркениеттілікке ұмтылдырып, білімді де тәрбиелі, ұлтын, туып өскен
жерін қадірлеп, жаңалыққа талпынысын қанағаттандыру. Ұлттық рух пайда
болмай, балада ұлтына деген ерекше сезім пайда болмайды -деп әл-Фараби
рухани-адамгершілікті тәрбиелеген жеткіншек ғана өз ұлтын сүйетін,
мейірімді, қайырымды азамат болатынын түсіндіреді. Осыған байланысты жалпы
адамзаттық қадір-қасиетінің мән-маңызын түсінетін, жаны да, тәні де таза
білімді, рухани-адамгершілік сапа-қасиеттері бар, ұрпақ тәрбиелеу міндетін
шешудегі ең алдыңғы мәселе ауыл мектептеріндегі педагогикалық-психологиялық
қызметін дамыту болып отырғаны анық. Яғни, білім, білік, дағды алуын
қаматамасыз етуге олардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай
жасау қажеттілігі артуда. Қазақстандағы халық ағарту ісі және
педагогикалық–психологиялық ой-пікірдің даму тарихына арналған қазақстандық
ғалымдардың ғылыми еңбектері мен диссертациялық жұмыстарының қарастырып
отырған тақырыпты ғылыми тұжырымдауда мәні ерекше (Қ.Б.Бержанов,
Қ.Б.Жарықбаев, А.Н.Ильясова, С.Қалиев, Қ.Құнантаева, Қ.Б.Сейталиев, А.И.
Сембаев, Ә. Сытдықов, Т.Т.Тәжібаев, С.А. Ұзақбаева, Г.А. Уманов,
Г.М.Храпченков, В.Г. Храпченков, К.Ж. Қожахметова, М.М. Мұқанов,
Ж.И.Намазбаева, С.М.Джакупов, Н. Джандильдин).
Ауыл мектептерінің жұмысы мен олардың дамуын тарихи аспектіде
қарастырған еңбектерде біршама (В.М. Величкина, П. Жильцов, А.Е.
Кондратенков, Г.Ф. Суворова және т.б.). Бұл зерттеу жұмыстарында ауыл
мектептерінің даму тарихына жалпы сипаттама берілген. Ал, ТМД елдерінде
ауыл мектептері мәселелерімен Л.Г. Борисова, Н.В. Горбунова, А.Ф. Иванов,
А.М. Низамов, Л.А. РОдова, И.М. Чередов, В.А. Сластенин, А.П. Чалов және
т.б. ғалымдар айналысқан. Республикада ауыл мектептерін Г.З. Әділғазинов,
З.А. Алдамжаров, Ж.С: Сардарова, Қ.Б. Сейталиев, Е.Б. Сақипов, Т.
Машенбаев, Н.М. Сламбекова, К. Әбдімәжитұлы және т.б. зерттеген.[37,б.4]
Педагогика ғылымында ауыл мектебі оқушыларымен педагог-психологтың
қызметімен тәрбиелеу мәселелері кейбір ғылыми зерттеулерде арқау
болған.Бірақ нақты жоқтың қасы.Қазіргі кезде қоғамдағы әсіресе,ауыл
мектептерін де қажеттілігі туындап отыр.Бұл мәселеге тоқталмас бұрын,
рухани адамгершілік ұғымына тоқталып өтсек, оқушыларды рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу қажеттілігін айқындап отыр. Атап айтқанда: рухани-
адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл ғұламалар, қоғам
қайраткерлері мен ағартушы педагогтар әл Фараби, Ж.Баласағұн, Өтейбойдақ
Тілеуқабылұлы, Қожа Ахмет Йассауи, А.Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М.; Жұмабаев, Ж. Аймауытов,
Х. Досмұхамбедов, Н. Құлжанова т.б., қарастыра, құндылықты бағдарлау
негіздері және отбасы тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К. Нұрғалиева,
Г. Байделдинова, Б. Айтмамбетова т.б. зерттеген, - ал, адам сүйгіштік,
имандылық қасиеттерге баулу А. Бейсенбаева, Ж.Р. Бәшірова, А.Н. Көшербаева,
Қ.Қ. Шалғымбаева, Қ. Әтемова, Н. Әлқожаева, А. Елемесова, Б. И. Иманбекова
т.б. еңбектері арқау болған. Қоғамдағы саяси және идеологиялық өзгерістер
еліміздегі психология ғылымы дамуына да күрт өзгерістер алып келді. Ғылыми
білімнің детерминациясындағы мәнді факторларды ашып көрсететін экстерналдық
тұрғыға сүйене отыра, әлеуметтік-саяси фактордың отандық педагогика-
психология ғылымы дамуындағы қозғаушы күш рөлін атқаратынына көзіміз жетті.
Бұрындары еліміздегі жоғары білікті педагог-психолог кадрларды даярлау
республикадан тыс жерлерде жүзеге асса, енді тікелей Қазақстанның өзінде
мамандар әзірлеуге мүмкіндік ашылды.
Қазақстандағы ауыл мектептері дамуы туралы зерттеулерді Шұғаева Г.Қ.
өзінің Қазақстанда ауылдық шағын жинақталған мектептердің дамуы атты
диссертациялық жұмысында қарастырған, ал қарастырған. Ауыл мектебі рухани
байлығымыздың бастауы және ошағы өйткені, жас ұрпағымыз өз тілін, ділін
құрметтеп және өткен рухани байлығымыздың нәрімен осында сусындатып,
келешекте ұлтымыздың тәлім-тәрбиесін дамытып, жалғастыратын, ұлт тілегін
орындайтын болашақ ел иелері, ауылдан шығатынына сенімдіміз. Ауыл мектебі
туралы ғалымдар М.П. Гурьянова, Л.Ф. Стирлин мен Е.С.Зайцева, Ғ. Жалғаспай,
Ә. Сәдуақасұлы және т.б. Ауыл мектебі – оқушыға білім беретін орын ғана
нмнс, ауылдың бүкіл мәдени өміріне қан жүгіртетін, рухани қсуіне ықпал
ететін ордасы және бұл ауыл аумағында орналасқан жалпы білім беру,
ұйымдар түрлерінің жиынтығы, олардың территориялық орналасуы, әлеуметтік
ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлі, оқушылардың білім және еңбек дайындығының
ерекше міндетін орындауға және балалардың білім талаптарын қанағаттандыруға
тырысады- деп ауыл мектебінің оқу-тәрбие үрдісінің қалалық ортадан ерекше
менталитет артықшылығы, халықтық тұрмысы мен өндірісі, қызметтің шартталған
ортасында өтетінін бірнеше ғалымдар түсіндіріп өткен болатын.
Жоғарыда көрсетілген бірнеше ғалымдардың еңбектерін сараптай келе әлі
де өз деңгейінде ауыл мектептерінде педагог-психолог мамандардың
жетіспейтіндігін, ауыл оқушыларымен жұмыс жасайтын педагог-психолог
қызметін көбіне жеке пәндерді жүргізетін мамандар орындайтынын зерттеу
жұмысы барысында осындай қайшылықтар байқалғандықтан бітіру жұмысының
тақырыбын Ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері
деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметі ерекшеліктерінің мазмұны мен әдістемесін теориялық тұрғыда негіздеу
және педагогикалық-психологиялық эксперименттер арқылы жұмыстың
тиімділігін көрсету.
Зерттеу объектісі: ауыл мектептеріндегі педагог-психологтың қызметінің
жүйесі.
Зерттеу пәні: оқушылармен педагог-психологтың атқаратын қызметінің
міндеті.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазіргі ауыл мектептердегі барлық сынып оқушыларынаь
педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, ауыл және қала мектептерінің ерекшеліктерін анықтай
отырып,оқушылардың тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің
қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы: Егер, ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметінің ғылыми мазмұны теориялық тұрғыда негізделсе, онда педагог-
психолог мамандар қоғам талабына сай қызмет атқарып, оқушылардың бойына
ізгі қасиеттермен жеке тұлғалық қасиеттер қалыптасуына ықпал етіп, мінез-
құлықтар мен шынайы қарым-қатынастың реттелуіне мүмкіндік туар еді.
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда ауыл
мектептерінде қызмет жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-
жақты дамытуы компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-
қатынас құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл
ақпаратпен өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін,
белсенділігін, білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын
дамытып, оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп,
адами-құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:
1.Ауыл мектебіндегі педагог-психологтың жұмысының ұйымдастырылуын
жүйеленді
2.Ауыл мектебіндегі педагог-психологының міндеті атқаратын жұмыс
бағыттарын анықталып, ғылыми негізделді.
3.Ауыл мектебіндегі педагог-психологының диагностикалау жұмысының
ерекшелігі анықталды.
Қорғауға ұсынылады:
- ауыл мектебі ұғымының мәнін аша келе, психологиялық-
педагогикалық қызмет,-ұғымына өзіндік тұрғдан берілген
анықтама;
- психологиялық-педагогикалық қызметтің теориялық моделі;
- ауыл мектебіндегі психолиялық-педагогикалық қызмет көрсетудің
педагогикалық шарттары.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: ауыл мектебіндегі
педагог-психолог қызметі ерекшеліктерінің даму мәселелеріне арналған
философиялық, психологиялық, әлеуметтік, тарихи деректер және педагогикалық
еңбектердегі әдіснамалық және теориялық қағидаларды басшылыққа алуымен,
зерттеуін қамтамасыз ету.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмыстарының әдістері: салыстырмалы талдаулар, жинақтау,
зерттеу, аналитикалық шолу, ғылыми дәйектеу, ғылыми тұжырымдау, әдіснамалық
негіздеу.
Алынған нәтижелер:
- ауыл мектептерiнiң қазiргi құрылымдық жүйесiне және шағын
жинақталған мектептердегi оқыту үрдiсiнiң ұйымдастырылуына жасалған
талдаулық мәліметтер мен деректер жиынтығының сипаттамасы;
– нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының қазіргі даму деңгейiнiң
сипаттамасы, мектеп пен ауыл социумының өзара қарым-қатынасын жетiлдiруге
септiгiн тигiзетiн оң әрекеттердiң сараптамасы.
–
1 Ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің құрылымдық ерекшеліктері
1.1 Ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің мәні
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында жеке тұлғаның уақыт талабына
сәйкес дамуы: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның
білімділік деңгейімен айқындалады (Астана, 19 наурыз, 2004 жыл) деп
нақты тоқталып өткен .[40,б.2]
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, пән оқушылары
мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын өзгертіп, толықтыру онда
білімдердің жекелік ерекшелігін ескеру, қабілетіне және тұлғалық бағыттылық
ықпалына қарай жағдай туғызуды қажет етеді.
Осындай психологиялық міндеттерді шешуде теориялық және пратикалық
негізде педагогикалық-психолгиялық қызмет көрсету қажеттілігі туындады.
Педагогика-психология мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог мамандығын
енгізу туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы ауыл мектептеріне педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-
өзінен белгілі. Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде педагог-
психолог маманы болуға тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай педагог-психологты қажет
ететін, елімізде оның үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Қазіргі кезеңде ауыл мектептерінде және кәсіби орта оқу орындарында
педагог-психологтың қызметі өте қажет. Біз педагогикалық практика барысында
байқағанымыздай, көптеген ауыл мектептерде кәсіби мамандығы педагог-
психологтар емес, сағат жетіспеген физик, математик, тарихшы мамандар
педагог-психолог қызметін атқарып жатыр. Олар тек тәрбиелік іс-шаралар,
сынып жетекшісінің қызметі деңгейінде жұмыс жасайды. Ауыл мектептеріндегі
педагог- психолог болсын жоғары деңгейлі педагог-психолог болсын іс-әрекет
– бұл кәсіби іс-әрекет, оның мазмұны оқушыларға білім беру, оқыту,
тәрбиелеу, психологиялық кеңес беру және т.б. қызметтер көрсету.
Педагогикалық- психологиялық іс-әрекеттің ең маңызды қасиеттерінің
бірі – бұл іс-әрекетте педагогтың өзін-өзі шыңдауы мен оқытуға бағытталған
білімділігі, тәртіптілігі, дамытуы.
Кәсіби іс-әрекет арнайы білімді талап етеді, яғни, сол кәсіпке
байланысты қызмет атқаруға қажетті арнайы білім, білік, дағдылар жүйесін
меңгеру. Бұл білім-біліктерді меңгере отырып, теориялық және практикалық
педагогиканы меңгересіздер; іс-єрекеттің жоғары нәтиже алу үшін,
кәсіпкерліктің жоғары деңгейіне жету үшін қажет білімдермен қаруланып
шыңдаласыздар.
Кәсіби педагогикалық іс-әрекетпен шұғылданатын адамды: тәрбиеші,
мұғалім, оқытушы, педагог деп атайды.
Ойланып көріңіздер, педагогикалық іс-әрекет ауқымы қандай кең, осы іс-
әрекет арқылы қанша адам өтеді?
Отбасында оқытады, тәрбиелейді (ата-ана, әже мен ата, бала бағушы,
репетиторлар, үй мұғалімдері); балабақшада оқытады, тәрбиелейді
(тәрбиешілер, үйірме жетекшілері, т.б.); мектепте оқытады, тєрбиелейді
(педагог-психологтар, сынып жетекшілері, ұзартылған топ педагогтары,
қосымша білім беретін педагогтар, т.б). Сондықтан өсіп келе жатќан адам
балалық шағынан бастап, көптеген адамдардың педагогикалық іс-әрекеттің
нысаны болып табылады.
Әрбір педагог-психолог мамандығын алып шыққан соң, өмірде өз білімін
тереңдетіп, мамандығын көтеріп, іс-әрекетін өзгертеді, тіпті әртүрлі
себептерге байланысты мамандығын да өзгертуге тура келеді. Осыған орай, ол
әр түрлі курстарда оқып, білім жетілдіру институттарында білім алады, жаңа
және қосымша білім алады және педагогикалық іс-әрекетке түседі. Яғни, бірде
бір адам педагогикалық іс-әрекет нысаны болмай өмір сүре алмайды екен. Енді
іс-әрекеттің шығуына, пайда болуына келейік. Бұл іс-әрекет қашан пайда
болды? Осы сұраққа жауап беруге бола ма? Жауапты педагогика, психология
сөздігінен қарастырайық.
Онда Антикалық Грецияда алғашқы мектептер ашылып, сауаттылық,
білімділік азаматтардың ерікті қабілет-қасиеті болып есептеле басталды.
Мұнда мектепке барар алдында ерікті азаматтардың балалары отбасылық тәрбие
алған. Құл иеленшілердің балаларын репетиторларға құлдар жетектеп апарған.
Осыдан баланы жетектейтін – педагогика пайда болған.
Ғалымдар былай деп есептейді: тәрбие мен оқыту адамдардың әлеуметтік-
мәдени іс-әрекеттерінің маңызды түріне жатады. Педагогикалық іс-әрекеттің
тууы, оның кәсібилігі, арнайы білімдер мен біліктіліктерді меңгеруі
сауаттылық, жазу пайда болуымен байланысты. Ауызша берілген тәрбие жазу
арқылы бекітілген. Таным тарихында іс-әрекет ұғымы екі түрлі мәнде,
біріншіден, дүниеге көзқарастық ұстанымы ретінде, екіншіден, әр түрлі
әлеуметтік ғылымдарға негіз болған.
ХХ ғасырда әлеуметтік өмір формалары мен мәдени құндылықтардың пайда
болуының негізі, қайнар көзі іс-әрекет деп қарайтын ұстанымы бірқатар
әлеуметтік ғылымдардың қалыптасып дамуына негіз болды. Күнделікті өмірде
„іс-әрекет“ сөзі – еңбек, іс деген қарапайым ұғымды білдіреді. Ал ғылымда
адамның болмысымен байланысты қарастырылады, онымен ғылымның бірнеше
салалары: философия, психология, тарих, мәдениеттану, педагогика жєне
т.с.с. шұғылданады
Л.А.Беляеваның пікірінше, Педагогикалық іс-әрекет - педагогикалық
шындық болмысының тәсілі. Педагогикалық іс-әрекеттен тыс тәрбие туралы да,
педагогикалық шындықтың басқа құбылыстары туралы да айтуға болады.
Педагогикалық іс-әрекеттің пәні (нысаны) - өзіндік белсенділігі басқа адам,
сондықтан іс-әрекет субъектілердің өзара әсері жағдайында жүзеге асады.
Егер іс-әрекетке екі немесе одан да көп субъект: мұғалім жєне оқушы,
оқытушы жєне студент, мұғалім және сынып, оқушы жєне топ, мұғалім және
педагогикалық ұжым және т.с.с., яғни педагогикалық іс-әрекет көпсубъектілі
немесе субъекті аралық сипатта болады. Субъект – іс-әрекетті жасайтын адам,
объект – іс-әрекеттің бағытталуы.Педагогикалық іс-әрекет құрылымындағы
нысаны – педагог-психолог және оқушы.
Іс-әрекеттің түрлері төмендегідей көрсетілген. (кесте 1)
Іс-әрекет құрылымы Өндірістік іс-әрекет Педагогикалық іс-әрекет
Субъект Инженер, техник Педагог
Объект Материалдар, Жеке тұлғаның дамуы
технологиялар
Шаралар Механизмнің құрылымы Мұғалімнің оқыту мен
тәрбиелеу әдісі мен
іс-шаралары
Нәтижесі Бағалы материалдар Жеке тұлғаның білімділігі,
біліктілігі, тәрбиелілігі,
рухани дамуы
Педагогтың іс-әрекет объектісі - оқушының іс-әрекеті. Педагогикалық іс-
әрекетті бейнелеуге, құрастыруға, бағдарлауға және басқаруға болады. Бұл
тәсілдердің әрқайсысы педагог-психологтың белгілі бір іс-әрекетінің
негізі болып табылады. Педагогикалық іс-әрекет аясында ауыл мектептеріндегі
педагог-психологтың оқушымен қарым-қатынас процесінде ғылым әлемін
байланыстырушы рөлін атқарады. Ендеше пән мұғалімі білім мазмұнын бере
отырып, ұжымдық субъектілердің іс-әрекетін жеке субъектілердің жеке іс-
әрекетіне айналдыру процесін ұйымдастырады, сөйтіп жеке тұлғаның қалыптасуы
мен дамуын қамтамасыз етеді. Сонымен, педагогикалық іс-әрекет – педагогтың
білім мазмұны мен оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастырудағы белсенділігі, ол
адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуы мен дамуын қамтамасыз етеді.
Педагогикалық іс-әрекетті зерттеушілер оның құрылымында мынадай
функционалдық элементтері бар жүйе ретінде қарастырады. Олар:
1) педагогикалық өзара іс-қимыл субьектісі мен обьектісі, олармен бірге іс-
әрекеті, оқыту мақсаты және қатынас жасау құралдары;
2) оқушы мен педагог-психолог оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты, мазмұны,
процесі және ұйымдастыру түрлері;
3) педагогикалық ықпалдың мақсаттары субьекті мен обьектіні, мазмұны мен
құралдары, нәтижелері.
Сонымен қатар, Н.В.Кузьмина педагогикалық іс-әрекеттің бес
компоненттен тұратын функционалдық моделін ұсынды:
1) гностикалық, педагогикалық жүйені қолдаудың заңдары мен механизмдері
туралы жаңа білім алу мен білімдік қор жинау міндетін шешеді;
2) жобалаушылық, бұл – оқытылып отырған курс мақсаты мен ол мақсатқа жету
жолдарын жобалаумен байланысты;
3) конструктивтік (сындарлы) компонент, бұған курс мазмұны, сабақты өткізу
түрі мен әдістерінің композициясын түзу мен таңдау жөніндегі іс-әрекеттер
енеді;
4) ұйымдастырушылық бойынша жоспарланғанды жүзеге асыру міндеттері шешеді;
5) коммуникативтік компонент, бұған педагогикалық процесс субъектілерінің
арасында педагогикалық мақсатқа сай өзара қатынас орнатумен байланысты іс-
әрекеттер енеді.
Маманның педагогикалық-психологиялық іс-әрекеті жоғарыда
баяндалғандай, жекелеген іс-әрекет жиынтығы, нақтырақ айтсақ: әртүрлі
әдебиетті, бағдарламаларды, оқулықтарды, оқу-әдістемелік кешендерді және
тағы да басқа оқыту құралдарын талдау, соның негізінде оқушылардың жас
ерекшеліктерін ескере отырып, қажетті оқу материалын іріктеп таңдау және
оларды құрастыру болып табылады.
Яғни ауыл мектебіндегі педагог-психологтардың басты міндеті оқушылардың
жас ерекшеклігіне қарай білім беріп қалыптастыру болып табылатын болса,
оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты Л.С.Выготский бастауыш мектеп,
кіші мектеп және жоғарғы мектеп оқушылары деп үш топқа бөліп
қарастырды.[41,б.49]
Бастауыш мектеп оқушысы – бұл адамның іс-әрекет берілген жағдайда оқу іс-
әрекетінің субъекті ретіндегі қоғамдық болмысының бастауы. Осы сапада
бастауыш мектеп оқушысы, ең алдымен, оған дайындығымен сипатталады. Бұл оқу
мүмкіндігін қамтамассыз ететін физиологиялық және психикалық, ең алдымен
интеллектуалдық даму деңгейімен анықталады. Мектепке оқуға дайындық
мектепке, оқуға, танымға деген жаңаны ашуға қуану, жаңа дүниеге , үлкендер
дүниесіне ену ретіндегі қатынасын білдіреді. Бұл жаңа міндеттерге: мектеп,
мұғалімдер, сынып алдындағы жауапкершілікке дайындық. Жаңаны тосу оған
қызығу бастауыш мектеп оқушысының мотивациясының негізінде жатыр.
Бұл дайындық бүкіл алдыңғы психикалық дамудың қорытындысы ретінде,
отбасындағы және бала бақшадағы тәрбиелеу мен оқытудың бүкіл жүйесінің
нәтижесі ретінде түсіндіріледі. Оларға жататындар: Баланың жалпы физикалық
дамуы, жеткілікті білімдер көлемінің болуы, өзін-өзі күтудің, мінез-құлық
мәдениетінің, қарым-қатынастың, қарапайым еңбектің, тұрмыстық дағдылардың
болуы; тілдің дамуы; жазудың алғышарттарының болуы; оқуға ниеттену.
Бастауыш мектепте, кіші мектеп оқушысында, осы кезеңдегі жетекші іс-
әрекеттің негізгі элементтері, қажетті оқу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Осы кезеңде ойлау формалары дамиды, олар ары қарайғы ғылыми
білімдер жүйесін меңгеруді, ғылыми, теоретикалық ойлаудың дамуын
қамтамассыз етеді. Мұндай оқуда, күнделікті өмірде өз бетінше бағдарланудың
алғышарттары қалыптасады. Осы кезеңде баладан тек елеулі ақыл-ой
жұмсауды ғана емес, сондай-ақ үлкен физикалық төзімділікті талап ететін
психологиялық қайта құру жүреді. Өмір жағдайының өзгеруімен, отбасынан
немесе бала бақшадан мектепке ауысуымен байланысты бастауыш мектеп
оқушысында үстем беделдер біршама өзгереді. Ата-ана беделімен қатар мұғалім
беделі де пайда болады. Ал мұғалім былай айтты, - деп бала шешесінің
айтқанына қарсы шығады. Осындай балалардың жаңа кезеңге келіп түсініспейтін
жағдайлардың пайда болу кезеңдерінде ауыл мектебіндегі педагог-
психологтардың қолдау беріп көмектесуі, кеңестер беруінің пайдасы өте зор.
Бастауыш мектептің соңына қарай, дамудың макрофазасы ретінде негізгі
бейімделу кезеңі аяқталғанда, оқушы тек қана оқу іс-әрекетінің ғана емес,
сондай-ақ, белсенді тұлға аралық өзара әрекеттесудің де субъекті бола
бастайды,оның өзі өте маңызды. Кіші мектеп оқушысы жеткіншек бола бастайды.
Орта мектеп жасында (10-11-ден 14-15 дейін ) жеткіншек өз іс-әрекеті
контексінде құрдастармен қарым-қатынасқа түсу жетекші рөл ойнайды. Осы
жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық-ұйымдастырушылық,
спорттық, көркемдік, еңбек сияқты түрлерін қамтиды. Пайдалы іс-әрекеттің
осы түрлерін орындауда жеткіншекте қоғамдық қажетті жұмысқа қатысуға,
қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылу пайда болады. Ол түрлі ұжымдарда
қабылданған нормаларды есепке ала отырып, қарым-қатынас орнатуды, өз
Менінің мүмкіндіктерін бағалау іскерліктерін үйренеді. Бұл балалықтан
ересектікке өтудің неғұрлым күрделі жасы, бұл кезде адамның орталық
психикалық, тұлғалық жаңа құрылымдары - ересектік сезімі пайда болады.
Егер кіші мектеп жасы үшін оқу іс-әрекеті жетекші болса, онда орта жас
оқушысы үшін жетекші ретінде сан алуан формалардағы қоғамдық пайдалы іс-
әрекет болады, оның арнасында құрдастарымен интимдік – тұлғалық қарым-
қатынаста, басқа жыныс өкілімен өте маңызды қарым-қатынас та жатыр. Бұл
жерде оқу іс-әрекеті іске асырылып жатқан белсенділік бола бастайды – ол
жасөспірімнің даралануын қамтамасыз етеді. Әсіресе, оқу іс-әрекетінің
құралдарын, тәсілдерін таңдауда ол өзін мақұлдап, бекітеді.
Жоғарғы сынып оқушысы (ерте жастық шақ кезеңі 14-15-тен 17 жасқа дейін)
орта буынан жоғары сыныпқа немесе жаңа оқу орындарына – гимназияларға,
колледждерге, училищелерге өткен кезде бірден дамудың жаңа әлеуметтік
ситуациясын атайды. Таңдау жасауға өмірлік ситуациялар мәжбүр етеді, ата-
аналар тарапынан ынталандырады және оқу орны бағыттайды. Осы кезеңде
құндылық бағдар белсенділігі негізгі мәнге ие болады. Бұл автономия, өзі
болуға ұмтылу мен байланыстырылады. И.С.Кон атап көрсеткендей, қазіргі
күнгі психология нақты, мінез-құлықтық автономияны (жас өспірімнің тек
өзіне ғана қатысты мәселелерді өз бетінше шешу қажеттілігі мен құқығы ),
эмоционалдық автономия (ата-аналарынан тәелсіз таңдалған , өзінің соған
деген қызығушылығының, қажеттілігі мен құқығының болуы ), мораль және
құндылықтық автономияны (іс жүзінде өз көзқарасының болуы қажеттілігі мен
құқығы ), ажырата отырып, ер жеткен балаларды автономилау мәселесін қояды
.[26,б.36] Осы жаста достық сенімді қатынастар өте маңызды. Жоғары
сыныпта оқушылардың формалды емес өзара қатынастары біртіндеп құндылыққа ие
болад, - дейді М.Ю.Кондратьев, олар қандай да бір зерттеу полигонының
рөлін атқарады, онда бозбалалар мен бойжеткендер болашақ үлкендер
өмірінің стратегиялары мен тактикаларына жаттықтырылып, сынақтан өткізіліп,
сенімділікке тексеріледі.
Педагог-психологтар әр түрлі кезеңдегі жастардың бейімделуі кезінде
пайда болатын проблемаларды шешіп және кеңестер беріп қана қоймай, сонымен
қатар сол сыныптағы балалардың ішінен дарынды, қиын балаларды анықтап
әрқайсымен жеке сұқпатаса отырып кеңес беруі қажет.
Адамның өмірлік іс-әрекетінің түрлі сферасында педагогикалық-
психологиялық жұмысын жоспарлау икемділігі, диагностикалық коррекциялық
жұмыстың кезеңін құру.
Адаекватты зерттеудің әдістерін пайдаланып түрлі диагностика өткізу.
Коррекциялық жұмыстың бағдарламасын құру және коррекциялық жұмысты
өткізу.
Психодиагностикалық инструментацияны адекватты таңдау, білік пен дағдыны
қалыптастыру.
Коррекциялық жұмыстың түрлі формаларын және адамға әсер ететін түрлі
әдістерді пайдалану.
Психологиялық консультатция дайындау және өткізу.
Түрлі өмір әрекеттері сферасында психологиялық-педагогикалық білімдерді
насихаттау мақсатында халықтың алдына шығу дағдысымен жүргізілген
жұмыстардың нәтижесі бойынша халықтың алдында сөйлеудің қалыптасуы.
Ғылыми зерттеу жұмысын жоспарлау және өткізу.
Санақ жүргізіп жұмыстың қортындысын шығару, жұмыс туралы есеп беру.
Математикалық, статистикалық өңдеуді жүргізуде білім және дағдыларын
қалыптастыру, алынған професстоналдық анализ және нәтижелермен
мәліметтердің интерпритациясын қортындылау, практикалық ұсыныс беру.
Педагогикалық-психологиялық осы немесе басқа сферада ( студенттің таңдауы
бойынша) іс-әрекеттің кеңейуі, тереңдеуі бойынша практикалық ұсыныс жасау.
Мемлекетіміздің білім беру жүйесін тұлғаға бағытталған парадигмаға
ауыстыру сатысында, психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету үлкен
мақсаттарды көздейді, яғни қалыптасып келе жатқан баланың өсуін, оның
ерекшелігін зерттеуде психологиялық қолдау көрсетудің кәсіби, жаңа, әдіс-
тәсілдерін құруды талап етеді.
Ауыл мектептерінде психологиялық-педагогикалық қызмет көрсету
саласымен бірге мектептерде кәсіби әрекеті баланы оқыту, тәрбиелеуге
бағытталған педагог-психолог мамандарды әзірлеу мәселесі туындап отыр.
Білім берудегі психологиялық-педагогикалық қызмет, мемлекетіміздің
білім беру жүйесінің маңызды бөлігі. Бұл бағыттың соншалық өзекті болуының
себебі неде? Оқу-тәрбие тәжірибесіндегі байқалатын өзгерістер, оқушы бала
табиғатындағы тылсым сырын терең білу қажеттілігін туындатып отыр. Оқу-
тәрбие үрдісі жаңаша өзгерістерді талап етеді. Психология ғылымының
дамуының өзі психологиялық зерттеулердің жаңа ғылыми практикалық бағытының
қажет екендігіне келіп отыр. Солай етіп білім берудегі психологиялық-
педагогикалық қызмет, ғылым мен практиканың сабақтастығы негізінде
туындаған сала. Психологиялық-педагогикалық қызмет баланың дамуы туралы
ғылыммен сол дамудың өмірдегі іске асу мүмкіндіктерін бір бірінен
алшақтатпай, тұтастай қарап, біріктірді. Ғылым мен тәжірибенің ара қатынасы
қалайда бір бірімен байланысқан бір біріне тәуелді психологиялық құбылыстар
мен педагогикалық жағдайлар.
Жоғарыда педагог және психолог ғалымдардың еңбектерімен таныса келе,
біз ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері өз
дәрежесінде зерттелінбегенін айқындадық. Сондықтан, ауыл мектебінің
қабырғасына педагог-психолог қызметін қалыптастыру қажеттілігі мен бұл
мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп және ғылыми -әдістемелік жағынан
қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі және аталмыш мәселенің қоғам
талабына сай қарастырылмауы арасында қарама-қайшылық орын алып отырғандығы
байқалады.
Қазiргi кезде әлемдiк қауымдастық Қазақстан Республикасын нарықтық
экономика елi ретiнде танып отыр. Тәуелсiздiк алған қысқа тарихи кезең
iшiнде елiмiз өркениетпен ықпалдаса, жаңа прогресшiл технологияларды
пайдалана отырып, экономика саласында үлкен бетбұрыс жасады. Осыған орай
қоғам өмiрiнiң негiзiн құрайтын және экономикалық қуаты мен ұлттық
қауiпсiздiгiнiң аса маңызды факторы болып табылатын бiлiм беру жүйесiнiң,
соның ішінде ауыл мектептерінің қызметін арттыру мәселесі алға шығып отыр.
Қазіргі жаһандану жағдайында бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енуге
талпынып отырған біздің мемлекетіміздің басты мақсаты да қала мен ауыл
арасындағы байланысты нығайтып, олардағы білім мекемелерінде тұрақты хал-
ахуал орнату болып табылады. Ауылдық мектеп оқушыларының бiлiм жетiстiгiн
өркениеттi елдердiң бiлiм деңгейiне көтеру, нәтижеге бағдарлап оқыту,
ұлттық құндылықтарды оқушылар бойында қалыптастыру, бiлiм берудi
iзгiлендiру, оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескеру, іргелі бiлiм беру,
оқушылардың құзырлылығын арттыру т.б. басым бағыттар оқыту үрдісінің
негізін құрайды. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында төртінші
басымдықтың білім беруге арналғаны да осының айғағы болса, зерттеу
жұмысының нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының даму деңгейін
анықтауды мақсат етуі де қоғамдық талаптардан туындап отырған қажеттілік
екендігі сөзсіз.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауылдың әлеуметтiк педагогикасының негiзгi
ғылыми обьектiсi ретінде “социум”, ауыл социумы, ауыл мектебі деген
ұғымдарға бірқатар ғылыми еңбектерге шолу жасау арқылы төмендегідей
анықтамалар берілді:
Социум –(латын тiлiнде Socium- жалпы, бiрлестiкте ) адамдардың
бiрiгiп, мәдени қоғамдастықта өмiр сүруiне қажеттi үлкен тұрақты
әлеуметтiк қоғамдастық.
Әлеуметтiк орта - адамдардың нақтылы бiрлiкте, белгiлi уақытта,
өзiнiң қандай да болмасын мақсатқа жетуге бағытталған, бiрiккен iс-
әрекетiне жағдай туғызатын факторлардың жиынтығы.
Ауыл әлеуметі (ауыл социумы) - халықтың мәдени- тарихи өмірін дамытуға
бағытталған, мектептегі оқу үрдісіне тікелей қатысы бар мемлекеттік
деңгейдегі әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі ретіндегі инфрақұрылым.
Социумның қоғамдағы қызметі мекендік орналасу жағдайларына байланысты
әлеуметтiк-тарихи, әлеуметтiк- экономикалық, мәдени бағытта қарастырылады.
Социумның әлеуметтiк аумағы жеке адамдардың өзара қатынасы және оларды
қоршаған ортаның құбылыстары мен процестерi арасындығы бiрiгiп еңбек ету
нәтижесiнде ауыл өмiрiнiң тұрмыстық және шаруашылық негiздері қалыптасатын
байланыстарды қамтиды. Ал әлеуметтiк саясат әлеуметтiк мүдделер мен
қажеттiлiктердi қанағаттандыруға, салауатты өмiр салтын орнатуға қажетті
саяси шешiмдер мен iс- әрекеттер жиынтығын құрай отырып, қоғамның тұрақты
дамуын қамтамасыз етеді.
Ауыл социумын барынша сипаттайтын ерекшелiктер қатарына жерге,
табиғатқа айрықша қатынас, ауыл әлеуметiнiң ашықтығы, адамдардың бiр-
бiрiмен қарым- қатынасының сенiмдiлiгi, әрбiр отбасына деген қамқорлық және
т.б. жатқызуға болады.
Еліміздің кең -байтақ дархан даласын алып жатқан халық саны аз, ірі
мәдени орталықтан алыс, өмір салты қарапайым, еңбек түрі көбінесе жер өңдеу
және мал өсірумен байланысты елді мекендер ауыл деп аталады. Ауыл өмірі
оның ірі қалалардан алыс не жақын орналасуына байланысты әр түрлі болады.
Қазіргі статистикалық деректерге қарағанда қазақ ұлтының 60 пайызы, жалпы
Қазақстан халқының 45 пайызы ауылды жер тұрғындары болып табылады. Кейінгі
кездегі ауыл халқының қалаға көшіп-қонуы салдарынан мұнда кәмелетке жеткен,
еңбектену мүмкіндігі жоғары жастардың саны азайған. Жас отбасылардың қалаға
көптеп көшуі себепті ауылдағы балалардың да саны азайып, бала- бақшалар
жабылып қалуда. Бұл өз кезегінде ондағы мектептердің әр түрлі болуына
ықпал етіп, шағын мектеп, аралас мектеп, бастауыш мектеп, 8-9 жылдық мектеп
т.б.білім беру мекемелерін ұйымдастыру қажеттігін туындатып отыр.
Қазiргi ауыл мектептерi- ұлт мектебiнiң негiзiн қалаушы, Қазақстан
Республикасының ұлттық бiлiм саясатын жүзеге асыратын мекеме қызметін
атқарады.
Ауыл мектебi- қазiргi кезеңдегi ауыл дамуының негiзi болып табылатын
оқушылар мен ауыл тұрғындарының мүдделерi мен қажеттiлiктерiн есепке
алатын, ауыл тұрғындарының рухани- адамгершiлiк құндылықтарын, дәстүрiн,
әдеп- ғұрпын, тұрмыстарын және олардың азаматтық құқықтарын сақтап,
дамытатын бiлiм беру мекемесі болып табылады. Ауыл мектебi жеке тұлға мен
бiлiм беру мекемесiнiң, отбасының, ортаның, билiк орындарының арасында
байланыс орнатып, оқушылардың құқықтарының жүзеге асуына, олардың өмiрi
мен денсаулығын қорғауды қамтамасыз етуге, жалпыға бiлiм берудiң
орындалуына, салауатты өмiр салтын насихаттауға көмектесiп, балалардың
шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасайды. Ауыл мектебі дамуының
стратегиялық бағыттары тiршiлiк әрекетiнiң мәдени-бiлiм беру
дәстүрлерiне, тарихи тәжiрибелерге, ауыл мектебiн қазiргi бiлiм беру
жүйесiндегі базалық құбылыс ретiнде тануға және оқушылардың жеке тұлғалық
дамуын қамтамасыз ететiн, ашық мәдени педагогикалық дамушы ортаға
негiзделуi қажет.
Ауыл мектептеріндегі бiлiм беру қызметiн ұйымдастырудың ең өзектi жағы
бiлiм сапасын жоғары деңгейге көтеру, оны дамытудың тиiмдi тәсiлдерiн
анықтау, мектепке практикалық көмек көрсету, маман кадрлармен жабдықтау,
оқу- әдiстемелiк қызметтi жетiлдiру арқылы оқу- тәрбие жұмысындағы
кемшiлiктердi анықтау, оларды болдырмаудың жолдарын iздестiрiп, түйiндi
мәселелердi сараптау болып табылады.Ауыл мектебiнiң тәрбиелiк мүмкiндiгi
зор, олар халық менталитттерiнде: туған жерге, елге деген сүйiспеншiлiк,
табиғатты ерекше қастерлеу, қорғау, аялау, үлкен-кiшiнi сыйлау,
меймандостық, көңiлдiң ашықтығы, адами қатынастар, отбасы мүшелерi мен
ағайын-туыстарға қайырымдылық, өнердi қастерлеу, ар- ұятты ұстау, т.б.
қасиеттерден көрiнедi.
Ауыл мектебiнiң даму моделiнде жас ұрпақты қазақстандық патриотизмге
тәрбиелеу, көпұлтты мемлекетiмiзде халықтар арасындағы өзара түсiнiстiк пен
ынтымақтастықты нығайтуда мектептегi елжандылық тәрбиесiнiң дәрежесi өте
маңызды орын алады. Ауыл мектептерiндегi оқу- тәрбиенi нарықтық экономика
жағдайына бейiмдеу мақсатында әлемдiк өркениеттiң озық үлгiлерiн ұлттық
тәрбие беру процесiнде пайдалану, ата-ананың рөлiн күшейту, оқу- тәрбие
iсiне жаңа технологияларды енгiзу негiзгi өзектi мәселелер қатарына жатады.
Алайда ауыл мектебiнiң нарықтық экономика жағдайындағы нақтылы жобасы әлі
де жасалмаған.
Ауыл мектептерi- елдi мекендегi бiлiм ошағы ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыратын орталық міндетін де
атқарады. Қазiр көпшiлiк ауылдарда мәдениет үйлерi, кiтапхана, радио,
телеарналар жоқ ешкiм жоққа шығара алмайды. Бар болса да бiр ғана телеарна
бар. Мiне сондықтан ауыл мектептерiнiң екенiн оқу- тәрбие жоспарында
ауылдың әлеуметтiк өмiрi де қөрiнiс табуы заңды құбылыс.
Ауыл мектептерiнiң оқу- материалдық базасының нығаюы көбiнесе
мектептiң басшысына байланысты. Көптеген мектептер жеке тұлғалар
кәсiпкерлердiң демеушiлiк көмегi мен жергiлiктi өкiметтiң материалдық
жағынан қолдауының арқасында қиындықтан шығып келедi. Бюджеттен тек
жалақыға ғана тиiстi қаржы бөлiнедi. Ауыл мектебінің өзіндік қиындықтары
мен ерекшеліктерін саралай келе нарықтық экономика жағдайындағы ауыл
мектептерiн дамытудағы атқарылар шаралар қатарына мыналарды жатқызуға
болады:
1.Ауылдың әлеуметтiк жағдайын көтеруде халықтың шаруашылық- тұрмыс
жағдайын жақсарту, мектеп пен жоғары оқу орындарын бiтiрушiлерге жағдай
жасау, мәдениеттi адам құқығын және жер иесi мәртебесiн көтеру;
2.Мәдени орта құрушы тұрғындардың салауатты өмiр салтын ұстануға,
демалысын ұтымды ұйымдастыруға мүмкiндiк беру;
3.Жеке тұлғалардың адамгершiлiк қадiр- қасиеттерiнiң қалыптасуына,
өзiн-өзi шығармашылықпен айналысуға, өмiрде өз орнын табуға,
әрқайсысының бiлiм алуына ұйытқы болу және олардың азаматтық құқықтарын
өмірлік жағдаяттарда орынды пайдалана алуын қамтамасыз ету;
4.Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан оқушылардың ұлттық сана-
сезiмдерiн тәрбиелеу, әлемдiк деңгейге бағдарланған өркениеттi жалпы орта
бiлiм беру.
Бұл шаралардың атқарылуы ауылдағы үздіксіз білім беру үрдісінің бала-
бақшадан бастап, жаңадан енгелі отырған бағдарлы мектепке дейінгі аралықта
өкімет тарапынан қолдау тауып отырғанда ғана іске асады. Ал ауыл
мектептеріндегі үздіксіз білім беру үрдісін жетілдіру үшін бірінші кезекте
мектептің төмендігідей даму бағыттарын айқындап алу қажет:
- ауыл мектебiнiң ғылыми-теориялық, әдiстемелiк негiзiн әлемдiк
бiлiм деңгейiне жақындату;
- этнопедагогика, этнопсихология, әлеуметтік педагогика және
психология жетiстiктерiн білім беру сатыларында ұштастыра отырып, ұлттық
бiлiм саясатын жүзеге асыру;
- ана тiлі, ұлттық дiл, мәдениет пен тарихты өркениет
жетiстiгiмен қатар өрбiту;
- ұрпақтың тәрбиесi мен дамуын қаржылық, денсаулық сақтауды
дамыту тұрғысында қамтамасыз ету тәрізді даму бағыттары айқындалды.
Осы бағыттар негізінде ауыл мектебінің төмендігідей
психологиялық- педагогикалық қызметін жүзеге асыру қарастырылады:
- ауылдық елді мекендердегі білім мекемелерінде оқушыларға
жалпы білім беру мен қатар оларға әлеуметтік тәрбие, психологиялық білім
беруді де жүзеге асыру;
- ауыл мектебіндегі оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды
дұрыс жолға қоюды қадағалау;
- ауыл социумының әлеуметтік жағдайы мен мектеп арасындағы өзара
ынтымақтастықты қалыптастыру;
- оқушыларға және олардың ата-аналарына әлеуметтік-
психологиялық және әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсету;
- оқушыларды ауыл шаруашылық жұмыстарына бейімдеуге бағдар жасау;
- оқушылардың таңдаған мамандықтарына сай өмірден өз орындарын
табулары үшін оларға педагогикалық және әлеуметтік тұрғыда дұрыс бағыт
беруді ұйымдастыру.
Ауыл мектептеріндегі психологиялық-педагогикалық жұмыстарын
ұйымдастырудың төмендегідей сипаттары:
Ауылдағы тұрмыс- тiршiлiктің ірі орталықтардан айырмашылығы; ауыл
экологиясы мен табиғат арасындағы тұтастық; отбасын сақтау, отбасын құру,
ұрпақ жалғастығы; ауыл мәдениетiнің жеке тұлға қалыптастырудағы орны; ауыл
мектебiндегі оқу- тәрбие жұмыстарының сапасы; ауыл мектептеріндегі оқыту
үрдісін әлемдік деңгейге жақындату; ауыл мектебiнiң басшысы, мұғалiмдер мен
тәрбиешiлердiң кәсіби біліктілігі т.б. ауылдық мекендердегі оқыту үрдісінің
өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл ерекшеліктер ауыл мектебінің
құрылымдық сипатына әсер етеді, сол себепті де ауыл мектептерiнiң 40
пайыздан астамы шағын жинақталған мектептер болып табылады. Ауылдық жерде
2148 шағын кешендi мектеп жұмыс iстейдi. Ауыл мектебінің білім беру
жүйесіндегі орны, атқаратын қызметі жөнінде ауыл мектебi проблемаларына
жақын келетiн кейбiр факторларды қазақстандық ғалымдар ғылыми-зерттеу
жұмыстарында арқау еткен. Атап айтқанда, Р.П. Бурганова әлеуметтiк
педагогтардың кәсiби дайындығының үрдiсiн, Е.З.Батталханов оқушы жастардың
гуманистiк дүниетанымының қалыптасу мүмкiндiктерi мен жағдайларын
әлеуметтiк педагогиканың мәселесi ретiнде қарастырса, Т.Б.Машанбаев
қызметiн жаңа бастаған ауыл мектебi мұғалiмiнiң кәсiби бейiмделуiнiң
педагогикалық жағдайларын, Ш.К.Беркiмбаева қазақ мектебiндегi оқу-тәрбие
үрдiсiнiң дамуы (1980-2000ж.), Г.З.Әдiлғазинов шағын жинақталған мектептiң
оқу процесiн басқаруда мұғалiмдерiн дайындауды жетiлдiру, Н.Сламбекова
шағын жинақталған мектепте оқыту мәселесімен айналысқан.
Ауыл мектептерi әрбiр адам, отбасы, ауыл қоғамдастықтары өмiрiнде
маңызды роль атқарады. Көршілес Ресей елінің ғалымдары Е.В. Бондаревская
мен П.П. Пивненконың айтуы бойынша, оның дәстүрлi әлеуметтiк беделi мынадай
факторлармен анықталады: экономикалық ( ауыл мектебi - ауыл шаруашылық
өндiрiс үшiн кадрларды ұсынушы); әлеуметтiк (мамандықтардың кәсiби даярлығы
бар адамдармен жұмыс жасау қауымдастығы); мәдениеттiлiк (ауыл
интеллигенциясы мен ауылдың мәдени күштерiнiң назарын бiр нәрсеге аудару);
өнегелiгi (ауыл өмiрiнiң рухани ошағы) [18,б.42]
М.П. Гурьянова ауыл мектебiне төмендегідей анықтама бередi: “Бұл ауыл
аумағында орналасқан жалпы бiлiм беру ұйымдар түрлерiнiң жиынтығы, олардың
территориялық орналасуы, әлеуметтiк ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлi,
оқушылардың бiлiм және еңбек дайындығының ерекше мiндетiн орындауға және
балалардың бiлiм алу талаптарын қанағаттандыруға тырысады.” [22,б.11]
Ал, ғалымдар Л. Ф. Стерлин мен Е.С. Зайцев “Ауыл мектебi- ауылда
болып жатқан барлық әлеуметтiк-экономикалық үрдiстердiң белсендi аймағы”
болып табылады. Ол ауыл- шаруашылық өндiрiстерiнiң кадрларын дайындап, өз
оқушыларын еңбекке баулып, туған жердегi жұмысқа сүйiспеншiлiгiн
тәрбиелейдi”-деп тұжырым жасаған.
Ауыл мектебiнiң жұмыс жасау жағдайы еңбек ресурстары мен мемлекеттiк
аграрлық секторын қамтамасыз етуден құралады. Ауыл мектебi жұмысының
ерекшелiктерi - шағындылық, үлкен мәдени және ғылыми- әдiстемелiк
орталықтардан қашықтығы, елдi мекендердiң аумақтық әр түрлiлiгi, ауыл
шаруашылық, еңбек пен өндiрiстің ерекшелiктерi сияқты бiрқатар объективтi
факторлармен анықталады.
Сөйтіп жоғарыда келтірілген ой-пікірлер негізінде ауыл мектебiне
мынадай анықтама беруге болады: Ауыл мектебі - елдi мекендегi бiлiм беру
жүйесiнiң орталығы, ауылдағы әлеуметтiк- экономикалық-мәдени үрдiстердiң
ошағы, оны жандандырып тұратын қозғаушы күш. Сондықтан ол, республикалық
деңгейдегі білім беру және әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі болып
саналады.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерінің әлеуметтік- педагогикалық
және психологиялық мәселелерін айқындау тұрғысынан білім беру саласындағы
бірқатар нормативтік ресми құжаттарға аналитикалық шолу жасалды.
“Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005- 2010 жылдарға
арналған Мемлекеттiк бағдарламасында’’(ҚР Президентiнiң 11.10.2004ж. №1459
Жарлығымен бекiтiлген) ауылдық жерде шағын жинақталған мектептердің
балаларына арналған бейіндік мектеп- интернаттар ашу және салу қажеттілігі
айтылып, осы мектептерге көңіл бөлінген. Мектептің тұрғын жерден алыс
орналасуына байланысты 37 мың бала тасымалданатындығы да ауыл мектебінің
жұмысын ұйымдастырудағы қиындықтардың бірі деп есептеуге болады.[1,б,1]
“Бiлiм туралы “ Заңда атап көрсетiлгендей “Ауылда бiлiм берудiң негiзгi
мақсаты –мектеп оқушыларына ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика негiзiнде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсiби шыңдауға бағытталған бiлiм алу үшiн қажеттi жағдайлар жасауы
қажеттiгi атап көрсетiлген (7 маусым1999ж.8 бап,1-10 пункттер).[1,б.1]
“Ауыл мектебi” бағдарламасында (2003-2005 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасы Өкiметiнiң №128 4.02.2003 жылғы қаулысымен бекiткен)
ауылдағы бiлiм жүйесiн модернизациялау,жаңа құқықтық, ғылыми- методикалық,
ұйымдастыру- басқару, қаржылық –материалдық қамтамасыз ету, ауыл мектебiн
өмiрдiң әлеуметтiк құбылыстарының ерекшелiктерiн ескере отырып, бiлiм
жүйесiнiң құрылымдық бөлiгi ретiнде дамыту қажеттiгi көрсетiлген.
“Бiлiм” мемлекеттiк бағдарламасында (Қ.Р.Президентiнiң жарлығы №
448,30.09.2000ж.Астана) ауыл мектептерiндегi бiлiм берудi ұйымдастыру
мақсаты- оқыту мен тәрбиелеу, мектеп оқушыларын оқыту сапасын арттыру,
ауылдық және шағын жинақталған мектептердiң қызметтерiн жетiлдiру үшiн
жағдай жасау керек екендiгi айық көрсетiлген.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауында Ауыл
дегенiмiз -сайып келгенде халықтың тұрмыс салты, мәдениетiмiздiң,
дәстүрiмiздiң, әдет-ғұрпымыз бен рухани тiршiлiгiмiздiң қайнары.Осынау
саяси-моральдық және әлеуметтiк фактордың өзi-ақ бiзден ауылға барынша
байсалды қарауымызды талап етедi. Мен бiлiм беру iстiң жағдайын түбегейлi
өзгертудегi стратегиялық мiндет,- санаймын деген тұжырым жасалған.
Сол сияқты бұл Жолдауда Бiз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрiн,
тiлi мен мәдениетiн сақтап, түлете беремiз.Сонымен қатар ұлтаралық және
мәдениетаралық келiсiмдi, бiртұтас Қазақстан халқының iлгерi дамуын
қамтамасыз етемiз,- деп атап көрсетiлген.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерiнiң қазiргi құрылымдық жүйесi
жалпы бiлiм беретiн ауыл мектептерi мен шағын жинақталған мектептерді
құрайтыны зерделенді. Сонымен бiрге,Қазақстан Республикасында нарықтық
экономика жағдайындағы ауыл мектептерiндегi үздiксiз бiлiм беру үрдiсiнiң
құрылымы мемлекеттiк және мемлекеттiк емес бiлiм мекемелерi болып
бөлiнуiмен ерекшеленетіндігі дәйектелді. Сөйтіп, ауылдағы жалпы бiлiм
беретiн орта мектеп- оқушыларға орта ( толық) жалпы бiлiм беретiн, қоғамдық-
практикалық iс-әрекетке және орта және жоғары кәсiптiк бiлiм мекемелерiне
дайындайтын жалпы бiлiм беретiн бастауыш, негiзгi және жалпы орта бiлiм
беретiн орта мектептiң оқу бағдарламаларын жүзеге асыруды да қамтамасыз
ететiн оқу мекемесi болып саналады.
Жалпы орта бiлiм беретiн орта мектеп үздiксiз бiлiм берудiң негiзгi
саласы болып табылады.Күндiзгi жалпы бiлiм беретiн орта мектеп құрылымы
бiрнеше типтерге бөлiнедi:бастауыш, негiзгi, орта, пәндердi тереңдетiп
оқытатын мектептер, дамуында жетiстiктерi шектеулi балаларға арналған
мектептер, гимназиялар, лицейлер, жеке мектептер.
Ғылыми-зерттеу барысында 2000-2005 жылдардың аралығында ауыл
мектептерiнiң саны 235- кемiгенiн, оның iшiнде бастауыш мектептердiң саны
–90-ға кемiгенiн, ауыл мектептерiнде мұғалiмдер саны –6864-ке артқанын,
ауылдық жеке меншiк мектептер саны-5-ке кемiгенiн байқадық. Жеке меншiк
мектептер саны-2. Республика көлемiнде әртүрлi пәндердi тереңдетiп
оқытатын сыныптар саны-902, оның iшiнде гимназия сыныптары-48.
2001жылдан бастап 104 мектепте 12 жылдық жалпы орта бiлiм беруге көшуге
байланысты тәжiрибе жүргiзiлуде, оның 45-i ауыл мектептерi.
Кесте2 Жалпы бiлiм беретiн орта мектептер саны жөнiнде статистикалық
мәлiметтер
Мектептердiң 2000ж 2007 ж 2000-2007 2000-2007
құрылымы ж.ж барлық ж.ж ауыл
мектеп саны мектептерi
саны
Барлығы Ауыл барлығы ауыл артқанКемiген артқакемiген
н
Мемлекеттiк 8153 6251 8157 6016 6 235
жалпы бiлiм
беретiн
мектептер саны
Бастауыш 1388 1323 1203 1133 185 90
мектеп
Дамуы шектеулi101 11 100 12 1 1
балаларға
арналған
мектептер саны
Мұғалiмдер 271 900 155 800286 345 162 14 445 6864
саны 664
Жеке мектеп 153 7 136 2 17 5
Ауыл мектептерiндегi балалардың 8449-ы жетiм және ата-аналарының
қарауынсыз қалғандар болса, ал 6306 бала –мүгедектер қатарында.Тұрмыс
жағдайы төмен отбасының балаларына қөмек көрсету мақсатында республикада “
Қамқор” қайырымдылық акциясы құрылып, балаларға киiм, аяқ киiм ,мектепке
қажеттi оқу құралдарын алуға көмектестi.Осы акция барысында көмектi қажет
ететiн 171,5 мың балаға 119,5 млн теңге бөлiндi. Мектеп оқушыларының 40-%-i
ыстық тамақпен 40-%-i мемлекет тарапынан ,ал 47%-i қоғамдық ұйымдар
тарапынан қамтамасыз етiлдi.Соның iшiнде 251мың (53% ) тұрмысы төмен, көп
балалар жанұя, жетiм-балаларға тегiн тамақ беру ұйымдастырылып, онда 170,2
мың балаға ыстық тамақ мемлекет, 80,9 мың балаға қоғамдық ұйымдар
көмектескен.Республикамызда 627 мектептен тыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің құрылымдық
ерекшеліктері
1.1 Ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Педагог-психолог маманның мектептеріндегі оқушылармен
жүргізетін жұмыстарының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. Ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметінің
ғылыми-әдістемелік негіздері
2.1 Ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызмет
ерекшелігінің
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...37
2. Педагогикалық-психологиялық тәжірибенің нәтижесі
ұсыныстар ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .64
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.Қазіргі нарық жағдайындағы ауыл мектебіне,
оның ішінде шағын жинақталған мектептерге мемлекет тарапынан ерекше
қамқорлық қажет. Бүгінгі күні ауылдық жерлерде қалыптасқан жағдай ешқандай
сын көтермейді. Оңтайландыру желеуімен ауылдық жерлердегі мектептердің,
оның ішінде шалғайдағы елді мекендерде орналасқан шағын жинақталған қазақ
мектептерінің жабылуы ешкімді де бейтарап қалдыруы тиіс емес.
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани
дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние
негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен салыстырғанда
айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл мектептерінің
көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі мәдени, ғылыми
орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы, ауылдық жерлерде
мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жеткіліксіз болуы,
мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан шашыраңқылығы және
т.б.
Кез келген мемлекетттiң өркениеттiлiгi онда өмiр сүретiн халықтың бiлiм
деңгейiмен бағаланады. Ал өркениеттiлiктiң негiзi мектепте қаланып,
мектепте қанат жаяды. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Үкiметтiң кеңейтiлген
отырысында сөйлеген сөзiнде: “Мектеп туралы мәселенiң көтерiлiп жатқаны өте
дұрыс. Мектеп әлеуметтiк мәселелердiң iшiндегi ең өзектiсi”,- деген пiкiрі
айта келе әсiресе ауыл мектебiн өркендетуге, ауыл мектебiнiң жағдайын
жақсартуға баса көңiл бөлу қажет екенiне баса мән бердi. Сол себепті де
қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру ісін
ұлттық құндылықтар мен әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру аясында
дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi жұмыстар
жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындап отыр.
Ауылдағы бiлiм мекемелерін реформалап, оны нарықтық экономика
жағдайында нормативтiк құқықтық, ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру,
басқару, қаржылық-материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiнің
құрылымдық жүйесiн жетілдіруді қоғамдық өмiр мен әлеуметтiк құбылыстардың
ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту да өзекті мәселелер қатарынан орын
алып отыр.[1,〈.33]
Қазіргі өркениетті заманда жан-жақты, рухани, үйлесімді, жоғары
мәдениетті адамды қалыптастыруға психология ғылымы ерекше үлес қосып отыр.
Оның ішінде ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызмет оқу-тәрбие
үрдісіне ғылыми және практикалық психологияға аса мұқтаж. Осыған байланысты
елімізде күнделікті дамып келе жатқан ауылдық мектептік педагогикалық-
психологиялық қызметтің ұйымдастырылуының ғылыми негіздемелері практикалық
тәсілдеріне қатысты көптеген сұрақтар туындап отыр.
Мұндағы зерттеуіміздің мақсаты, ауылды қайта көркейтіп, дамыту және
жастарды өркениеттілікке ұмтылдырып, білімді де тәрбиелі, ұлтын, туып өскен
жерін қадірлеп, жаңалыққа талпынысын қанағаттандыру. Ұлттық рух пайда
болмай, балада ұлтына деген ерекше сезім пайда болмайды -деп әл-Фараби
рухани-адамгершілікті тәрбиелеген жеткіншек ғана өз ұлтын сүйетін,
мейірімді, қайырымды азамат болатынын түсіндіреді. Осыған байланысты жалпы
адамзаттық қадір-қасиетінің мән-маңызын түсінетін, жаны да, тәні де таза
білімді, рухани-адамгершілік сапа-қасиеттері бар, ұрпақ тәрбиелеу міндетін
шешудегі ең алдыңғы мәселе ауыл мектептеріндегі педагогикалық-психологиялық
қызметін дамыту болып отырғаны анық. Яғни, білім, білік, дағды алуын
қаматамасыз етуге олардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай
жасау қажеттілігі артуда. Қазақстандағы халық ағарту ісі және
педагогикалық–психологиялық ой-пікірдің даму тарихына арналған қазақстандық
ғалымдардың ғылыми еңбектері мен диссертациялық жұмыстарының қарастырып
отырған тақырыпты ғылыми тұжырымдауда мәні ерекше (Қ.Б.Бержанов,
Қ.Б.Жарықбаев, А.Н.Ильясова, С.Қалиев, Қ.Құнантаева, Қ.Б.Сейталиев, А.И.
Сембаев, Ә. Сытдықов, Т.Т.Тәжібаев, С.А. Ұзақбаева, Г.А. Уманов,
Г.М.Храпченков, В.Г. Храпченков, К.Ж. Қожахметова, М.М. Мұқанов,
Ж.И.Намазбаева, С.М.Джакупов, Н. Джандильдин).
Ауыл мектептерінің жұмысы мен олардың дамуын тарихи аспектіде
қарастырған еңбектерде біршама (В.М. Величкина, П. Жильцов, А.Е.
Кондратенков, Г.Ф. Суворова және т.б.). Бұл зерттеу жұмыстарында ауыл
мектептерінің даму тарихына жалпы сипаттама берілген. Ал, ТМД елдерінде
ауыл мектептері мәселелерімен Л.Г. Борисова, Н.В. Горбунова, А.Ф. Иванов,
А.М. Низамов, Л.А. РОдова, И.М. Чередов, В.А. Сластенин, А.П. Чалов және
т.б. ғалымдар айналысқан. Республикада ауыл мектептерін Г.З. Әділғазинов,
З.А. Алдамжаров, Ж.С: Сардарова, Қ.Б. Сейталиев, Е.Б. Сақипов, Т.
Машенбаев, Н.М. Сламбекова, К. Әбдімәжитұлы және т.б. зерттеген.[37,б.4]
Педагогика ғылымында ауыл мектебі оқушыларымен педагог-психологтың
қызметімен тәрбиелеу мәселелері кейбір ғылыми зерттеулерде арқау
болған.Бірақ нақты жоқтың қасы.Қазіргі кезде қоғамдағы әсіресе,ауыл
мектептерін де қажеттілігі туындап отыр.Бұл мәселеге тоқталмас бұрын,
рухани адамгершілік ұғымына тоқталып өтсек, оқушыларды рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу қажеттілігін айқындап отыр. Атап айтқанда: рухани-
адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл ғұламалар, қоғам
қайраткерлері мен ағартушы педагогтар әл Фараби, Ж.Баласағұн, Өтейбойдақ
Тілеуқабылұлы, Қожа Ахмет Йассауи, А.Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М.; Жұмабаев, Ж. Аймауытов,
Х. Досмұхамбедов, Н. Құлжанова т.б., қарастыра, құндылықты бағдарлау
негіздері және отбасы тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К. Нұрғалиева,
Г. Байделдинова, Б. Айтмамбетова т.б. зерттеген, - ал, адам сүйгіштік,
имандылық қасиеттерге баулу А. Бейсенбаева, Ж.Р. Бәшірова, А.Н. Көшербаева,
Қ.Қ. Шалғымбаева, Қ. Әтемова, Н. Әлқожаева, А. Елемесова, Б. И. Иманбекова
т.б. еңбектері арқау болған. Қоғамдағы саяси және идеологиялық өзгерістер
еліміздегі психология ғылымы дамуына да күрт өзгерістер алып келді. Ғылыми
білімнің детерминациясындағы мәнді факторларды ашып көрсететін экстерналдық
тұрғыға сүйене отыра, әлеуметтік-саяси фактордың отандық педагогика-
психология ғылымы дамуындағы қозғаушы күш рөлін атқаратынына көзіміз жетті.
Бұрындары еліміздегі жоғары білікті педагог-психолог кадрларды даярлау
республикадан тыс жерлерде жүзеге асса, енді тікелей Қазақстанның өзінде
мамандар әзірлеуге мүмкіндік ашылды.
Қазақстандағы ауыл мектептері дамуы туралы зерттеулерді Шұғаева Г.Қ.
өзінің Қазақстанда ауылдық шағын жинақталған мектептердің дамуы атты
диссертациялық жұмысында қарастырған, ал қарастырған. Ауыл мектебі рухани
байлығымыздың бастауы және ошағы өйткені, жас ұрпағымыз өз тілін, ділін
құрметтеп және өткен рухани байлығымыздың нәрімен осында сусындатып,
келешекте ұлтымыздың тәлім-тәрбиесін дамытып, жалғастыратын, ұлт тілегін
орындайтын болашақ ел иелері, ауылдан шығатынына сенімдіміз. Ауыл мектебі
туралы ғалымдар М.П. Гурьянова, Л.Ф. Стирлин мен Е.С.Зайцева, Ғ. Жалғаспай,
Ә. Сәдуақасұлы және т.б. Ауыл мектебі – оқушыға білім беретін орын ғана
нмнс, ауылдың бүкіл мәдени өміріне қан жүгіртетін, рухани қсуіне ықпал
ететін ордасы және бұл ауыл аумағында орналасқан жалпы білім беру,
ұйымдар түрлерінің жиынтығы, олардың территориялық орналасуы, әлеуметтік
ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлі, оқушылардың білім және еңбек дайындығының
ерекше міндетін орындауға және балалардың білім талаптарын қанағаттандыруға
тырысады- деп ауыл мектебінің оқу-тәрбие үрдісінің қалалық ортадан ерекше
менталитет артықшылығы, халықтық тұрмысы мен өндірісі, қызметтің шартталған
ортасында өтетінін бірнеше ғалымдар түсіндіріп өткен болатын.
Жоғарыда көрсетілген бірнеше ғалымдардың еңбектерін сараптай келе әлі
де өз деңгейінде ауыл мектептерінде педагог-психолог мамандардың
жетіспейтіндігін, ауыл оқушыларымен жұмыс жасайтын педагог-психолог
қызметін көбіне жеке пәндерді жүргізетін мамандар орындайтынын зерттеу
жұмысы барысында осындай қайшылықтар байқалғандықтан бітіру жұмысының
тақырыбын Ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері
деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметі ерекшеліктерінің мазмұны мен әдістемесін теориялық тұрғыда негіздеу
және педагогикалық-психологиялық эксперименттер арқылы жұмыстың
тиімділігін көрсету.
Зерттеу объектісі: ауыл мектептеріндегі педагог-психологтың қызметінің
жүйесі.
Зерттеу пәні: оқушылармен педагог-психологтың атқаратын қызметінің
міндеті.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазіргі ауыл мектептердегі барлық сынып оқушыларынаь
педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, ауыл және қала мектептерінің ерекшеліктерін анықтай
отырып,оқушылардың тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің
қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы: Егер, ауыл мектептердегі педагог-психолог
қызметінің ғылыми мазмұны теориялық тұрғыда негізделсе, онда педагог-
психолог мамандар қоғам талабына сай қызмет атқарып, оқушылардың бойына
ізгі қасиеттермен жеке тұлғалық қасиеттер қалыптасуына ықпал етіп, мінез-
құлықтар мен шынайы қарым-қатынастың реттелуіне мүмкіндік туар еді.
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда ауыл
мектептерінде қызмет жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-
жақты дамытуы компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-
қатынас құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл
ақпаратпен өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін,
белсенділігін, білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын
дамытып, оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп,
адами-құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:
1.Ауыл мектебіндегі педагог-психологтың жұмысының ұйымдастырылуын
жүйеленді
2.Ауыл мектебіндегі педагог-психологының міндеті атқаратын жұмыс
бағыттарын анықталып, ғылыми негізделді.
3.Ауыл мектебіндегі педагог-психологының диагностикалау жұмысының
ерекшелігі анықталды.
Қорғауға ұсынылады:
- ауыл мектебі ұғымының мәнін аша келе, психологиялық-
педагогикалық қызмет,-ұғымына өзіндік тұрғдан берілген
анықтама;
- психологиялық-педагогикалық қызметтің теориялық моделі;
- ауыл мектебіндегі психолиялық-педагогикалық қызмет көрсетудің
педагогикалық шарттары.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: ауыл мектебіндегі
педагог-психолог қызметі ерекшеліктерінің даму мәселелеріне арналған
философиялық, психологиялық, әлеуметтік, тарихи деректер және педагогикалық
еңбектердегі әдіснамалық және теориялық қағидаларды басшылыққа алуымен,
зерттеуін қамтамасыз ету.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмыстарының әдістері: салыстырмалы талдаулар, жинақтау,
зерттеу, аналитикалық шолу, ғылыми дәйектеу, ғылыми тұжырымдау, әдіснамалық
негіздеу.
Алынған нәтижелер:
- ауыл мектептерiнiң қазiргi құрылымдық жүйесiне және шағын
жинақталған мектептердегi оқыту үрдiсiнiң ұйымдастырылуына жасалған
талдаулық мәліметтер мен деректер жиынтығының сипаттамасы;
– нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының қазіргі даму деңгейiнiң
сипаттамасы, мектеп пен ауыл социумының өзара қарым-қатынасын жетiлдiруге
септiгiн тигiзетiн оң әрекеттердiң сараптамасы.
–
1 Ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің құрылымдық ерекшеліктері
1.1 Ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің мәні
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында жеке тұлғаның уақыт талабына
сәйкес дамуы: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның
білімділік деңгейімен айқындалады (Астана, 19 наурыз, 2004 жыл) деп
нақты тоқталып өткен .[40,б.2]
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, пән оқушылары
мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын өзгертіп, толықтыру онда
білімдердің жекелік ерекшелігін ескеру, қабілетіне және тұлғалық бағыттылық
ықпалына қарай жағдай туғызуды қажет етеді.
Осындай психологиялық міндеттерді шешуде теориялық және пратикалық
негізде педагогикалық-психолгиялық қызмет көрсету қажеттілігі туындады.
Педагогика-психология мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог мамандығын
енгізу туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы ауыл мектептеріне педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-
өзінен белгілі. Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде педагог-
психолог маманы болуға тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай педагог-психологты қажет
ететін, елімізде оның үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Қазіргі кезеңде ауыл мектептерінде және кәсіби орта оқу орындарында
педагог-психологтың қызметі өте қажет. Біз педагогикалық практика барысында
байқағанымыздай, көптеген ауыл мектептерде кәсіби мамандығы педагог-
психологтар емес, сағат жетіспеген физик, математик, тарихшы мамандар
педагог-психолог қызметін атқарып жатыр. Олар тек тәрбиелік іс-шаралар,
сынып жетекшісінің қызметі деңгейінде жұмыс жасайды. Ауыл мектептеріндегі
педагог- психолог болсын жоғары деңгейлі педагог-психолог болсын іс-әрекет
– бұл кәсіби іс-әрекет, оның мазмұны оқушыларға білім беру, оқыту,
тәрбиелеу, психологиялық кеңес беру және т.б. қызметтер көрсету.
Педагогикалық- психологиялық іс-әрекеттің ең маңызды қасиеттерінің
бірі – бұл іс-әрекетте педагогтың өзін-өзі шыңдауы мен оқытуға бағытталған
білімділігі, тәртіптілігі, дамытуы.
Кәсіби іс-әрекет арнайы білімді талап етеді, яғни, сол кәсіпке
байланысты қызмет атқаруға қажетті арнайы білім, білік, дағдылар жүйесін
меңгеру. Бұл білім-біліктерді меңгере отырып, теориялық және практикалық
педагогиканы меңгересіздер; іс-єрекеттің жоғары нәтиже алу үшін,
кәсіпкерліктің жоғары деңгейіне жету үшін қажет білімдермен қаруланып
шыңдаласыздар.
Кәсіби педагогикалық іс-әрекетпен шұғылданатын адамды: тәрбиеші,
мұғалім, оқытушы, педагог деп атайды.
Ойланып көріңіздер, педагогикалық іс-әрекет ауқымы қандай кең, осы іс-
әрекет арқылы қанша адам өтеді?
Отбасында оқытады, тәрбиелейді (ата-ана, әже мен ата, бала бағушы,
репетиторлар, үй мұғалімдері); балабақшада оқытады, тәрбиелейді
(тәрбиешілер, үйірме жетекшілері, т.б.); мектепте оқытады, тєрбиелейді
(педагог-психологтар, сынып жетекшілері, ұзартылған топ педагогтары,
қосымша білім беретін педагогтар, т.б). Сондықтан өсіп келе жатќан адам
балалық шағынан бастап, көптеген адамдардың педагогикалық іс-әрекеттің
нысаны болып табылады.
Әрбір педагог-психолог мамандығын алып шыққан соң, өмірде өз білімін
тереңдетіп, мамандығын көтеріп, іс-әрекетін өзгертеді, тіпті әртүрлі
себептерге байланысты мамандығын да өзгертуге тура келеді. Осыған орай, ол
әр түрлі курстарда оқып, білім жетілдіру институттарында білім алады, жаңа
және қосымша білім алады және педагогикалық іс-әрекетке түседі. Яғни, бірде
бір адам педагогикалық іс-әрекет нысаны болмай өмір сүре алмайды екен. Енді
іс-әрекеттің шығуына, пайда болуына келейік. Бұл іс-әрекет қашан пайда
болды? Осы сұраққа жауап беруге бола ма? Жауапты педагогика, психология
сөздігінен қарастырайық.
Онда Антикалық Грецияда алғашқы мектептер ашылып, сауаттылық,
білімділік азаматтардың ерікті қабілет-қасиеті болып есептеле басталды.
Мұнда мектепке барар алдында ерікті азаматтардың балалары отбасылық тәрбие
алған. Құл иеленшілердің балаларын репетиторларға құлдар жетектеп апарған.
Осыдан баланы жетектейтін – педагогика пайда болған.
Ғалымдар былай деп есептейді: тәрбие мен оқыту адамдардың әлеуметтік-
мәдени іс-әрекеттерінің маңызды түріне жатады. Педагогикалық іс-әрекеттің
тууы, оның кәсібилігі, арнайы білімдер мен біліктіліктерді меңгеруі
сауаттылық, жазу пайда болуымен байланысты. Ауызша берілген тәрбие жазу
арқылы бекітілген. Таным тарихында іс-әрекет ұғымы екі түрлі мәнде,
біріншіден, дүниеге көзқарастық ұстанымы ретінде, екіншіден, әр түрлі
әлеуметтік ғылымдарға негіз болған.
ХХ ғасырда әлеуметтік өмір формалары мен мәдени құндылықтардың пайда
болуының негізі, қайнар көзі іс-әрекет деп қарайтын ұстанымы бірқатар
әлеуметтік ғылымдардың қалыптасып дамуына негіз болды. Күнделікті өмірде
„іс-әрекет“ сөзі – еңбек, іс деген қарапайым ұғымды білдіреді. Ал ғылымда
адамның болмысымен байланысты қарастырылады, онымен ғылымның бірнеше
салалары: философия, психология, тарих, мәдениеттану, педагогика жєне
т.с.с. шұғылданады
Л.А.Беляеваның пікірінше, Педагогикалық іс-әрекет - педагогикалық
шындық болмысының тәсілі. Педагогикалық іс-әрекеттен тыс тәрбие туралы да,
педагогикалық шындықтың басқа құбылыстары туралы да айтуға болады.
Педагогикалық іс-әрекеттің пәні (нысаны) - өзіндік белсенділігі басқа адам,
сондықтан іс-әрекет субъектілердің өзара әсері жағдайында жүзеге асады.
Егер іс-әрекетке екі немесе одан да көп субъект: мұғалім жєне оқушы,
оқытушы жєне студент, мұғалім және сынып, оқушы жєне топ, мұғалім және
педагогикалық ұжым және т.с.с., яғни педагогикалық іс-әрекет көпсубъектілі
немесе субъекті аралық сипатта болады. Субъект – іс-әрекетті жасайтын адам,
объект – іс-әрекеттің бағытталуы.Педагогикалық іс-әрекет құрылымындағы
нысаны – педагог-психолог және оқушы.
Іс-әрекеттің түрлері төмендегідей көрсетілген. (кесте 1)
Іс-әрекет құрылымы Өндірістік іс-әрекет Педагогикалық іс-әрекет
Субъект Инженер, техник Педагог
Объект Материалдар, Жеке тұлғаның дамуы
технологиялар
Шаралар Механизмнің құрылымы Мұғалімнің оқыту мен
тәрбиелеу әдісі мен
іс-шаралары
Нәтижесі Бағалы материалдар Жеке тұлғаның білімділігі,
біліктілігі, тәрбиелілігі,
рухани дамуы
Педагогтың іс-әрекет объектісі - оқушының іс-әрекеті. Педагогикалық іс-
әрекетті бейнелеуге, құрастыруға, бағдарлауға және басқаруға болады. Бұл
тәсілдердің әрқайсысы педагог-психологтың белгілі бір іс-әрекетінің
негізі болып табылады. Педагогикалық іс-әрекет аясында ауыл мектептеріндегі
педагог-психологтың оқушымен қарым-қатынас процесінде ғылым әлемін
байланыстырушы рөлін атқарады. Ендеше пән мұғалімі білім мазмұнын бере
отырып, ұжымдық субъектілердің іс-әрекетін жеке субъектілердің жеке іс-
әрекетіне айналдыру процесін ұйымдастырады, сөйтіп жеке тұлғаның қалыптасуы
мен дамуын қамтамасыз етеді. Сонымен, педагогикалық іс-әрекет – педагогтың
білім мазмұны мен оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастырудағы белсенділігі, ол
адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуы мен дамуын қамтамасыз етеді.
Педагогикалық іс-әрекетті зерттеушілер оның құрылымында мынадай
функционалдық элементтері бар жүйе ретінде қарастырады. Олар:
1) педагогикалық өзара іс-қимыл субьектісі мен обьектісі, олармен бірге іс-
әрекеті, оқыту мақсаты және қатынас жасау құралдары;
2) оқушы мен педагог-психолог оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты, мазмұны,
процесі және ұйымдастыру түрлері;
3) педагогикалық ықпалдың мақсаттары субьекті мен обьектіні, мазмұны мен
құралдары, нәтижелері.
Сонымен қатар, Н.В.Кузьмина педагогикалық іс-әрекеттің бес
компоненттен тұратын функционалдық моделін ұсынды:
1) гностикалық, педагогикалық жүйені қолдаудың заңдары мен механизмдері
туралы жаңа білім алу мен білімдік қор жинау міндетін шешеді;
2) жобалаушылық, бұл – оқытылып отырған курс мақсаты мен ол мақсатқа жету
жолдарын жобалаумен байланысты;
3) конструктивтік (сындарлы) компонент, бұған курс мазмұны, сабақты өткізу
түрі мен әдістерінің композициясын түзу мен таңдау жөніндегі іс-әрекеттер
енеді;
4) ұйымдастырушылық бойынша жоспарланғанды жүзеге асыру міндеттері шешеді;
5) коммуникативтік компонент, бұған педагогикалық процесс субъектілерінің
арасында педагогикалық мақсатқа сай өзара қатынас орнатумен байланысты іс-
әрекеттер енеді.
Маманның педагогикалық-психологиялық іс-әрекеті жоғарыда
баяндалғандай, жекелеген іс-әрекет жиынтығы, нақтырақ айтсақ: әртүрлі
әдебиетті, бағдарламаларды, оқулықтарды, оқу-әдістемелік кешендерді және
тағы да басқа оқыту құралдарын талдау, соның негізінде оқушылардың жас
ерекшеліктерін ескере отырып, қажетті оқу материалын іріктеп таңдау және
оларды құрастыру болып табылады.
Яғни ауыл мектебіндегі педагог-психологтардың басты міндеті оқушылардың
жас ерекшеклігіне қарай білім беріп қалыптастыру болып табылатын болса,
оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты Л.С.Выготский бастауыш мектеп,
кіші мектеп және жоғарғы мектеп оқушылары деп үш топқа бөліп
қарастырды.[41,б.49]
Бастауыш мектеп оқушысы – бұл адамның іс-әрекет берілген жағдайда оқу іс-
әрекетінің субъекті ретіндегі қоғамдық болмысының бастауы. Осы сапада
бастауыш мектеп оқушысы, ең алдымен, оған дайындығымен сипатталады. Бұл оқу
мүмкіндігін қамтамассыз ететін физиологиялық және психикалық, ең алдымен
интеллектуалдық даму деңгейімен анықталады. Мектепке оқуға дайындық
мектепке, оқуға, танымға деген жаңаны ашуға қуану, жаңа дүниеге , үлкендер
дүниесіне ену ретіндегі қатынасын білдіреді. Бұл жаңа міндеттерге: мектеп,
мұғалімдер, сынып алдындағы жауапкершілікке дайындық. Жаңаны тосу оған
қызығу бастауыш мектеп оқушысының мотивациясының негізінде жатыр.
Бұл дайындық бүкіл алдыңғы психикалық дамудың қорытындысы ретінде,
отбасындағы және бала бақшадағы тәрбиелеу мен оқытудың бүкіл жүйесінің
нәтижесі ретінде түсіндіріледі. Оларға жататындар: Баланың жалпы физикалық
дамуы, жеткілікті білімдер көлемінің болуы, өзін-өзі күтудің, мінез-құлық
мәдениетінің, қарым-қатынастың, қарапайым еңбектің, тұрмыстық дағдылардың
болуы; тілдің дамуы; жазудың алғышарттарының болуы; оқуға ниеттену.
Бастауыш мектепте, кіші мектеп оқушысында, осы кезеңдегі жетекші іс-
әрекеттің негізгі элементтері, қажетті оқу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Осы кезеңде ойлау формалары дамиды, олар ары қарайғы ғылыми
білімдер жүйесін меңгеруді, ғылыми, теоретикалық ойлаудың дамуын
қамтамассыз етеді. Мұндай оқуда, күнделікті өмірде өз бетінше бағдарланудың
алғышарттары қалыптасады. Осы кезеңде баладан тек елеулі ақыл-ой
жұмсауды ғана емес, сондай-ақ үлкен физикалық төзімділікті талап ететін
психологиялық қайта құру жүреді. Өмір жағдайының өзгеруімен, отбасынан
немесе бала бақшадан мектепке ауысуымен байланысты бастауыш мектеп
оқушысында үстем беделдер біршама өзгереді. Ата-ана беделімен қатар мұғалім
беделі де пайда болады. Ал мұғалім былай айтты, - деп бала шешесінің
айтқанына қарсы шығады. Осындай балалардың жаңа кезеңге келіп түсініспейтін
жағдайлардың пайда болу кезеңдерінде ауыл мектебіндегі педагог-
психологтардың қолдау беріп көмектесуі, кеңестер беруінің пайдасы өте зор.
Бастауыш мектептің соңына қарай, дамудың макрофазасы ретінде негізгі
бейімделу кезеңі аяқталғанда, оқушы тек қана оқу іс-әрекетінің ғана емес,
сондай-ақ, белсенді тұлға аралық өзара әрекеттесудің де субъекті бола
бастайды,оның өзі өте маңызды. Кіші мектеп оқушысы жеткіншек бола бастайды.
Орта мектеп жасында (10-11-ден 14-15 дейін ) жеткіншек өз іс-әрекеті
контексінде құрдастармен қарым-қатынасқа түсу жетекші рөл ойнайды. Осы
жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық-ұйымдастырушылық,
спорттық, көркемдік, еңбек сияқты түрлерін қамтиды. Пайдалы іс-әрекеттің
осы түрлерін орындауда жеткіншекте қоғамдық қажетті жұмысқа қатысуға,
қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылу пайда болады. Ол түрлі ұжымдарда
қабылданған нормаларды есепке ала отырып, қарым-қатынас орнатуды, өз
Менінің мүмкіндіктерін бағалау іскерліктерін үйренеді. Бұл балалықтан
ересектікке өтудің неғұрлым күрделі жасы, бұл кезде адамның орталық
психикалық, тұлғалық жаңа құрылымдары - ересектік сезімі пайда болады.
Егер кіші мектеп жасы үшін оқу іс-әрекеті жетекші болса, онда орта жас
оқушысы үшін жетекші ретінде сан алуан формалардағы қоғамдық пайдалы іс-
әрекет болады, оның арнасында құрдастарымен интимдік – тұлғалық қарым-
қатынаста, басқа жыныс өкілімен өте маңызды қарым-қатынас та жатыр. Бұл
жерде оқу іс-әрекеті іске асырылып жатқан белсенділік бола бастайды – ол
жасөспірімнің даралануын қамтамасыз етеді. Әсіресе, оқу іс-әрекетінің
құралдарын, тәсілдерін таңдауда ол өзін мақұлдап, бекітеді.
Жоғарғы сынып оқушысы (ерте жастық шақ кезеңі 14-15-тен 17 жасқа дейін)
орта буынан жоғары сыныпқа немесе жаңа оқу орындарына – гимназияларға,
колледждерге, училищелерге өткен кезде бірден дамудың жаңа әлеуметтік
ситуациясын атайды. Таңдау жасауға өмірлік ситуациялар мәжбүр етеді, ата-
аналар тарапынан ынталандырады және оқу орны бағыттайды. Осы кезеңде
құндылық бағдар белсенділігі негізгі мәнге ие болады. Бұл автономия, өзі
болуға ұмтылу мен байланыстырылады. И.С.Кон атап көрсеткендей, қазіргі
күнгі психология нақты, мінез-құлықтық автономияны (жас өспірімнің тек
өзіне ғана қатысты мәселелерді өз бетінше шешу қажеттілігі мен құқығы ),
эмоционалдық автономия (ата-аналарынан тәелсіз таңдалған , өзінің соған
деген қызығушылығының, қажеттілігі мен құқығының болуы ), мораль және
құндылықтық автономияны (іс жүзінде өз көзқарасының болуы қажеттілігі мен
құқығы ), ажырата отырып, ер жеткен балаларды автономилау мәселесін қояды
.[26,б.36] Осы жаста достық сенімді қатынастар өте маңызды. Жоғары
сыныпта оқушылардың формалды емес өзара қатынастары біртіндеп құндылыққа ие
болад, - дейді М.Ю.Кондратьев, олар қандай да бір зерттеу полигонының
рөлін атқарады, онда бозбалалар мен бойжеткендер болашақ үлкендер
өмірінің стратегиялары мен тактикаларына жаттықтырылып, сынақтан өткізіліп,
сенімділікке тексеріледі.
Педагог-психологтар әр түрлі кезеңдегі жастардың бейімделуі кезінде
пайда болатын проблемаларды шешіп және кеңестер беріп қана қоймай, сонымен
қатар сол сыныптағы балалардың ішінен дарынды, қиын балаларды анықтап
әрқайсымен жеке сұқпатаса отырып кеңес беруі қажет.
Адамның өмірлік іс-әрекетінің түрлі сферасында педагогикалық-
психологиялық жұмысын жоспарлау икемділігі, диагностикалық коррекциялық
жұмыстың кезеңін құру.
Адаекватты зерттеудің әдістерін пайдаланып түрлі диагностика өткізу.
Коррекциялық жұмыстың бағдарламасын құру және коррекциялық жұмысты
өткізу.
Психодиагностикалық инструментацияны адекватты таңдау, білік пен дағдыны
қалыптастыру.
Коррекциялық жұмыстың түрлі формаларын және адамға әсер ететін түрлі
әдістерді пайдалану.
Психологиялық консультатция дайындау және өткізу.
Түрлі өмір әрекеттері сферасында психологиялық-педагогикалық білімдерді
насихаттау мақсатында халықтың алдына шығу дағдысымен жүргізілген
жұмыстардың нәтижесі бойынша халықтың алдында сөйлеудің қалыптасуы.
Ғылыми зерттеу жұмысын жоспарлау және өткізу.
Санақ жүргізіп жұмыстың қортындысын шығару, жұмыс туралы есеп беру.
Математикалық, статистикалық өңдеуді жүргізуде білім және дағдыларын
қалыптастыру, алынған професстоналдық анализ және нәтижелермен
мәліметтердің интерпритациясын қортындылау, практикалық ұсыныс беру.
Педагогикалық-психологиялық осы немесе басқа сферада ( студенттің таңдауы
бойынша) іс-әрекеттің кеңейуі, тереңдеуі бойынша практикалық ұсыныс жасау.
Мемлекетіміздің білім беру жүйесін тұлғаға бағытталған парадигмаға
ауыстыру сатысында, психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету үлкен
мақсаттарды көздейді, яғни қалыптасып келе жатқан баланың өсуін, оның
ерекшелігін зерттеуде психологиялық қолдау көрсетудің кәсіби, жаңа, әдіс-
тәсілдерін құруды талап етеді.
Ауыл мектептерінде психологиялық-педагогикалық қызмет көрсету
саласымен бірге мектептерде кәсіби әрекеті баланы оқыту, тәрбиелеуге
бағытталған педагог-психолог мамандарды әзірлеу мәселесі туындап отыр.
Білім берудегі психологиялық-педагогикалық қызмет, мемлекетіміздің
білім беру жүйесінің маңызды бөлігі. Бұл бағыттың соншалық өзекті болуының
себебі неде? Оқу-тәрбие тәжірибесіндегі байқалатын өзгерістер, оқушы бала
табиғатындағы тылсым сырын терең білу қажеттілігін туындатып отыр. Оқу-
тәрбие үрдісі жаңаша өзгерістерді талап етеді. Психология ғылымының
дамуының өзі психологиялық зерттеулердің жаңа ғылыми практикалық бағытының
қажет екендігіне келіп отыр. Солай етіп білім берудегі психологиялық-
педагогикалық қызмет, ғылым мен практиканың сабақтастығы негізінде
туындаған сала. Психологиялық-педагогикалық қызмет баланың дамуы туралы
ғылыммен сол дамудың өмірдегі іске асу мүмкіндіктерін бір бірінен
алшақтатпай, тұтастай қарап, біріктірді. Ғылым мен тәжірибенің ара қатынасы
қалайда бір бірімен байланысқан бір біріне тәуелді психологиялық құбылыстар
мен педагогикалық жағдайлар.
Жоғарыда педагог және психолог ғалымдардың еңбектерімен таныса келе,
біз ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері өз
дәрежесінде зерттелінбегенін айқындадық. Сондықтан, ауыл мектебінің
қабырғасына педагог-психолог қызметін қалыптастыру қажеттілігі мен бұл
мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп және ғылыми -әдістемелік жағынан
қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі және аталмыш мәселенің қоғам
талабына сай қарастырылмауы арасында қарама-қайшылық орын алып отырғандығы
байқалады.
Қазiргi кезде әлемдiк қауымдастық Қазақстан Республикасын нарықтық
экономика елi ретiнде танып отыр. Тәуелсiздiк алған қысқа тарихи кезең
iшiнде елiмiз өркениетпен ықпалдаса, жаңа прогресшiл технологияларды
пайдалана отырып, экономика саласында үлкен бетбұрыс жасады. Осыған орай
қоғам өмiрiнiң негiзiн құрайтын және экономикалық қуаты мен ұлттық
қауiпсiздiгiнiң аса маңызды факторы болып табылатын бiлiм беру жүйесiнiң,
соның ішінде ауыл мектептерінің қызметін арттыру мәселесі алға шығып отыр.
Қазіргі жаһандану жағдайында бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енуге
талпынып отырған біздің мемлекетіміздің басты мақсаты да қала мен ауыл
арасындағы байланысты нығайтып, олардағы білім мекемелерінде тұрақты хал-
ахуал орнату болып табылады. Ауылдық мектеп оқушыларының бiлiм жетiстiгiн
өркениеттi елдердiң бiлiм деңгейiне көтеру, нәтижеге бағдарлап оқыту,
ұлттық құндылықтарды оқушылар бойында қалыптастыру, бiлiм берудi
iзгiлендiру, оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескеру, іргелі бiлiм беру,
оқушылардың құзырлылығын арттыру т.б. басым бағыттар оқыту үрдісінің
негізін құрайды. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында төртінші
басымдықтың білім беруге арналғаны да осының айғағы болса, зерттеу
жұмысының нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының даму деңгейін
анықтауды мақсат етуі де қоғамдық талаптардан туындап отырған қажеттілік
екендігі сөзсіз.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауылдың әлеуметтiк педагогикасының негiзгi
ғылыми обьектiсi ретінде “социум”, ауыл социумы, ауыл мектебі деген
ұғымдарға бірқатар ғылыми еңбектерге шолу жасау арқылы төмендегідей
анықтамалар берілді:
Социум –(латын тiлiнде Socium- жалпы, бiрлестiкте ) адамдардың
бiрiгiп, мәдени қоғамдастықта өмiр сүруiне қажеттi үлкен тұрақты
әлеуметтiк қоғамдастық.
Әлеуметтiк орта - адамдардың нақтылы бiрлiкте, белгiлi уақытта,
өзiнiң қандай да болмасын мақсатқа жетуге бағытталған, бiрiккен iс-
әрекетiне жағдай туғызатын факторлардың жиынтығы.
Ауыл әлеуметі (ауыл социумы) - халықтың мәдени- тарихи өмірін дамытуға
бағытталған, мектептегі оқу үрдісіне тікелей қатысы бар мемлекеттік
деңгейдегі әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі ретіндегі инфрақұрылым.
Социумның қоғамдағы қызметі мекендік орналасу жағдайларына байланысты
әлеуметтiк-тарихи, әлеуметтiк- экономикалық, мәдени бағытта қарастырылады.
Социумның әлеуметтiк аумағы жеке адамдардың өзара қатынасы және оларды
қоршаған ортаның құбылыстары мен процестерi арасындығы бiрiгiп еңбек ету
нәтижесiнде ауыл өмiрiнiң тұрмыстық және шаруашылық негiздері қалыптасатын
байланыстарды қамтиды. Ал әлеуметтiк саясат әлеуметтiк мүдделер мен
қажеттiлiктердi қанағаттандыруға, салауатты өмiр салтын орнатуға қажетті
саяси шешiмдер мен iс- әрекеттер жиынтығын құрай отырып, қоғамның тұрақты
дамуын қамтамасыз етеді.
Ауыл социумын барынша сипаттайтын ерекшелiктер қатарына жерге,
табиғатқа айрықша қатынас, ауыл әлеуметiнiң ашықтығы, адамдардың бiр-
бiрiмен қарым- қатынасының сенiмдiлiгi, әрбiр отбасына деген қамқорлық және
т.б. жатқызуға болады.
Еліміздің кең -байтақ дархан даласын алып жатқан халық саны аз, ірі
мәдени орталықтан алыс, өмір салты қарапайым, еңбек түрі көбінесе жер өңдеу
және мал өсірумен байланысты елді мекендер ауыл деп аталады. Ауыл өмірі
оның ірі қалалардан алыс не жақын орналасуына байланысты әр түрлі болады.
Қазіргі статистикалық деректерге қарағанда қазақ ұлтының 60 пайызы, жалпы
Қазақстан халқының 45 пайызы ауылды жер тұрғындары болып табылады. Кейінгі
кездегі ауыл халқының қалаға көшіп-қонуы салдарынан мұнда кәмелетке жеткен,
еңбектену мүмкіндігі жоғары жастардың саны азайған. Жас отбасылардың қалаға
көптеп көшуі себепті ауылдағы балалардың да саны азайып, бала- бақшалар
жабылып қалуда. Бұл өз кезегінде ондағы мектептердің әр түрлі болуына
ықпал етіп, шағын мектеп, аралас мектеп, бастауыш мектеп, 8-9 жылдық мектеп
т.б.білім беру мекемелерін ұйымдастыру қажеттігін туындатып отыр.
Қазiргi ауыл мектептерi- ұлт мектебiнiң негiзiн қалаушы, Қазақстан
Республикасының ұлттық бiлiм саясатын жүзеге асыратын мекеме қызметін
атқарады.
Ауыл мектебi- қазiргi кезеңдегi ауыл дамуының негiзi болып табылатын
оқушылар мен ауыл тұрғындарының мүдделерi мен қажеттiлiктерiн есепке
алатын, ауыл тұрғындарының рухани- адамгершiлiк құндылықтарын, дәстүрiн,
әдеп- ғұрпын, тұрмыстарын және олардың азаматтық құқықтарын сақтап,
дамытатын бiлiм беру мекемесі болып табылады. Ауыл мектебi жеке тұлға мен
бiлiм беру мекемесiнiң, отбасының, ортаның, билiк орындарының арасында
байланыс орнатып, оқушылардың құқықтарының жүзеге асуына, олардың өмiрi
мен денсаулығын қорғауды қамтамасыз етуге, жалпыға бiлiм берудiң
орындалуына, салауатты өмiр салтын насихаттауға көмектесiп, балалардың
шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасайды. Ауыл мектебі дамуының
стратегиялық бағыттары тiршiлiк әрекетiнiң мәдени-бiлiм беру
дәстүрлерiне, тарихи тәжiрибелерге, ауыл мектебiн қазiргi бiлiм беру
жүйесiндегі базалық құбылыс ретiнде тануға және оқушылардың жеке тұлғалық
дамуын қамтамасыз ететiн, ашық мәдени педагогикалық дамушы ортаға
негiзделуi қажет.
Ауыл мектептеріндегі бiлiм беру қызметiн ұйымдастырудың ең өзектi жағы
бiлiм сапасын жоғары деңгейге көтеру, оны дамытудың тиiмдi тәсiлдерiн
анықтау, мектепке практикалық көмек көрсету, маман кадрлармен жабдықтау,
оқу- әдiстемелiк қызметтi жетiлдiру арқылы оқу- тәрбие жұмысындағы
кемшiлiктердi анықтау, оларды болдырмаудың жолдарын iздестiрiп, түйiндi
мәселелердi сараптау болып табылады.Ауыл мектебiнiң тәрбиелiк мүмкiндiгi
зор, олар халық менталитттерiнде: туған жерге, елге деген сүйiспеншiлiк,
табиғатты ерекше қастерлеу, қорғау, аялау, үлкен-кiшiнi сыйлау,
меймандостық, көңiлдiң ашықтығы, адами қатынастар, отбасы мүшелерi мен
ағайын-туыстарға қайырымдылық, өнердi қастерлеу, ар- ұятты ұстау, т.б.
қасиеттерден көрiнедi.
Ауыл мектебiнiң даму моделiнде жас ұрпақты қазақстандық патриотизмге
тәрбиелеу, көпұлтты мемлекетiмiзде халықтар арасындағы өзара түсiнiстiк пен
ынтымақтастықты нығайтуда мектептегi елжандылық тәрбиесiнiң дәрежесi өте
маңызды орын алады. Ауыл мектептерiндегi оқу- тәрбиенi нарықтық экономика
жағдайына бейiмдеу мақсатында әлемдiк өркениеттiң озық үлгiлерiн ұлттық
тәрбие беру процесiнде пайдалану, ата-ананың рөлiн күшейту, оқу- тәрбие
iсiне жаңа технологияларды енгiзу негiзгi өзектi мәселелер қатарына жатады.
Алайда ауыл мектебiнiң нарықтық экономика жағдайындағы нақтылы жобасы әлі
де жасалмаған.
Ауыл мектептерi- елдi мекендегi бiлiм ошағы ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыратын орталық міндетін де
атқарады. Қазiр көпшiлiк ауылдарда мәдениет үйлерi, кiтапхана, радио,
телеарналар жоқ ешкiм жоққа шығара алмайды. Бар болса да бiр ғана телеарна
бар. Мiне сондықтан ауыл мектептерiнiң екенiн оқу- тәрбие жоспарында
ауылдың әлеуметтiк өмiрi де қөрiнiс табуы заңды құбылыс.
Ауыл мектептерiнiң оқу- материалдық базасының нығаюы көбiнесе
мектептiң басшысына байланысты. Көптеген мектептер жеке тұлғалар
кәсiпкерлердiң демеушiлiк көмегi мен жергiлiктi өкiметтiң материалдық
жағынан қолдауының арқасында қиындықтан шығып келедi. Бюджеттен тек
жалақыға ғана тиiстi қаржы бөлiнедi. Ауыл мектебінің өзіндік қиындықтары
мен ерекшеліктерін саралай келе нарықтық экономика жағдайындағы ауыл
мектептерiн дамытудағы атқарылар шаралар қатарына мыналарды жатқызуға
болады:
1.Ауылдың әлеуметтiк жағдайын көтеруде халықтың шаруашылық- тұрмыс
жағдайын жақсарту, мектеп пен жоғары оқу орындарын бiтiрушiлерге жағдай
жасау, мәдениеттi адам құқығын және жер иесi мәртебесiн көтеру;
2.Мәдени орта құрушы тұрғындардың салауатты өмiр салтын ұстануға,
демалысын ұтымды ұйымдастыруға мүмкiндiк беру;
3.Жеке тұлғалардың адамгершiлiк қадiр- қасиеттерiнiң қалыптасуына,
өзiн-өзi шығармашылықпен айналысуға, өмiрде өз орнын табуға,
әрқайсысының бiлiм алуына ұйытқы болу және олардың азаматтық құқықтарын
өмірлік жағдаяттарда орынды пайдалана алуын қамтамасыз ету;
4.Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан оқушылардың ұлттық сана-
сезiмдерiн тәрбиелеу, әлемдiк деңгейге бағдарланған өркениеттi жалпы орта
бiлiм беру.
Бұл шаралардың атқарылуы ауылдағы үздіксіз білім беру үрдісінің бала-
бақшадан бастап, жаңадан енгелі отырған бағдарлы мектепке дейінгі аралықта
өкімет тарапынан қолдау тауып отырғанда ғана іске асады. Ал ауыл
мектептеріндегі үздіксіз білім беру үрдісін жетілдіру үшін бірінші кезекте
мектептің төмендігідей даму бағыттарын айқындап алу қажет:
- ауыл мектебiнiң ғылыми-теориялық, әдiстемелiк негiзiн әлемдiк
бiлiм деңгейiне жақындату;
- этнопедагогика, этнопсихология, әлеуметтік педагогика және
психология жетiстiктерiн білім беру сатыларында ұштастыра отырып, ұлттық
бiлiм саясатын жүзеге асыру;
- ана тiлі, ұлттық дiл, мәдениет пен тарихты өркениет
жетiстiгiмен қатар өрбiту;
- ұрпақтың тәрбиесi мен дамуын қаржылық, денсаулық сақтауды
дамыту тұрғысында қамтамасыз ету тәрізді даму бағыттары айқындалды.
Осы бағыттар негізінде ауыл мектебінің төмендігідей
психологиялық- педагогикалық қызметін жүзеге асыру қарастырылады:
- ауылдық елді мекендердегі білім мекемелерінде оқушыларға
жалпы білім беру мен қатар оларға әлеуметтік тәрбие, психологиялық білім
беруді де жүзеге асыру;
- ауыл мектебіндегі оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды
дұрыс жолға қоюды қадағалау;
- ауыл социумының әлеуметтік жағдайы мен мектеп арасындағы өзара
ынтымақтастықты қалыптастыру;
- оқушыларға және олардың ата-аналарына әлеуметтік-
психологиялық және әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсету;
- оқушыларды ауыл шаруашылық жұмыстарына бейімдеуге бағдар жасау;
- оқушылардың таңдаған мамандықтарына сай өмірден өз орындарын
табулары үшін оларға педагогикалық және әлеуметтік тұрғыда дұрыс бағыт
беруді ұйымдастыру.
Ауыл мектептеріндегі психологиялық-педагогикалық жұмыстарын
ұйымдастырудың төмендегідей сипаттары:
Ауылдағы тұрмыс- тiршiлiктің ірі орталықтардан айырмашылығы; ауыл
экологиясы мен табиғат арасындағы тұтастық; отбасын сақтау, отбасын құру,
ұрпақ жалғастығы; ауыл мәдениетiнің жеке тұлға қалыптастырудағы орны; ауыл
мектебiндегі оқу- тәрбие жұмыстарының сапасы; ауыл мектептеріндегі оқыту
үрдісін әлемдік деңгейге жақындату; ауыл мектебiнiң басшысы, мұғалiмдер мен
тәрбиешiлердiң кәсіби біліктілігі т.б. ауылдық мекендердегі оқыту үрдісінің
өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл ерекшеліктер ауыл мектебінің
құрылымдық сипатына әсер етеді, сол себепті де ауыл мектептерiнiң 40
пайыздан астамы шағын жинақталған мектептер болып табылады. Ауылдық жерде
2148 шағын кешендi мектеп жұмыс iстейдi. Ауыл мектебінің білім беру
жүйесіндегі орны, атқаратын қызметі жөнінде ауыл мектебi проблемаларына
жақын келетiн кейбiр факторларды қазақстандық ғалымдар ғылыми-зерттеу
жұмыстарында арқау еткен. Атап айтқанда, Р.П. Бурганова әлеуметтiк
педагогтардың кәсiби дайындығының үрдiсiн, Е.З.Батталханов оқушы жастардың
гуманистiк дүниетанымының қалыптасу мүмкiндiктерi мен жағдайларын
әлеуметтiк педагогиканың мәселесi ретiнде қарастырса, Т.Б.Машанбаев
қызметiн жаңа бастаған ауыл мектебi мұғалiмiнiң кәсiби бейiмделуiнiң
педагогикалық жағдайларын, Ш.К.Беркiмбаева қазақ мектебiндегi оқу-тәрбие
үрдiсiнiң дамуы (1980-2000ж.), Г.З.Әдiлғазинов шағын жинақталған мектептiң
оқу процесiн басқаруда мұғалiмдерiн дайындауды жетiлдiру, Н.Сламбекова
шағын жинақталған мектепте оқыту мәселесімен айналысқан.
Ауыл мектептерi әрбiр адам, отбасы, ауыл қоғамдастықтары өмiрiнде
маңызды роль атқарады. Көршілес Ресей елінің ғалымдары Е.В. Бондаревская
мен П.П. Пивненконың айтуы бойынша, оның дәстүрлi әлеуметтiк беделi мынадай
факторлармен анықталады: экономикалық ( ауыл мектебi - ауыл шаруашылық
өндiрiс үшiн кадрларды ұсынушы); әлеуметтiк (мамандықтардың кәсiби даярлығы
бар адамдармен жұмыс жасау қауымдастығы); мәдениеттiлiк (ауыл
интеллигенциясы мен ауылдың мәдени күштерiнiң назарын бiр нәрсеге аудару);
өнегелiгi (ауыл өмiрiнiң рухани ошағы) [18,б.42]
М.П. Гурьянова ауыл мектебiне төмендегідей анықтама бередi: “Бұл ауыл
аумағында орналасқан жалпы бiлiм беру ұйымдар түрлерiнiң жиынтығы, олардың
территориялық орналасуы, әлеуметтiк ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлi,
оқушылардың бiлiм және еңбек дайындығының ерекше мiндетiн орындауға және
балалардың бiлiм алу талаптарын қанағаттандыруға тырысады.” [22,б.11]
Ал, ғалымдар Л. Ф. Стерлин мен Е.С. Зайцев “Ауыл мектебi- ауылда
болып жатқан барлық әлеуметтiк-экономикалық үрдiстердiң белсендi аймағы”
болып табылады. Ол ауыл- шаруашылық өндiрiстерiнiң кадрларын дайындап, өз
оқушыларын еңбекке баулып, туған жердегi жұмысқа сүйiспеншiлiгiн
тәрбиелейдi”-деп тұжырым жасаған.
Ауыл мектебiнiң жұмыс жасау жағдайы еңбек ресурстары мен мемлекеттiк
аграрлық секторын қамтамасыз етуден құралады. Ауыл мектебi жұмысының
ерекшелiктерi - шағындылық, үлкен мәдени және ғылыми- әдiстемелiк
орталықтардан қашықтығы, елдi мекендердiң аумақтық әр түрлiлiгi, ауыл
шаруашылық, еңбек пен өндiрiстің ерекшелiктерi сияқты бiрқатар объективтi
факторлармен анықталады.
Сөйтіп жоғарыда келтірілген ой-пікірлер негізінде ауыл мектебiне
мынадай анықтама беруге болады: Ауыл мектебі - елдi мекендегi бiлiм беру
жүйесiнiң орталығы, ауылдағы әлеуметтiк- экономикалық-мәдени үрдiстердiң
ошағы, оны жандандырып тұратын қозғаушы күш. Сондықтан ол, республикалық
деңгейдегі білім беру және әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі болып
саналады.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерінің әлеуметтік- педагогикалық
және психологиялық мәселелерін айқындау тұрғысынан білім беру саласындағы
бірқатар нормативтік ресми құжаттарға аналитикалық шолу жасалды.
“Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005- 2010 жылдарға
арналған Мемлекеттiк бағдарламасында’’(ҚР Президентiнiң 11.10.2004ж. №1459
Жарлығымен бекiтiлген) ауылдық жерде шағын жинақталған мектептердің
балаларына арналған бейіндік мектеп- интернаттар ашу және салу қажеттілігі
айтылып, осы мектептерге көңіл бөлінген. Мектептің тұрғын жерден алыс
орналасуына байланысты 37 мың бала тасымалданатындығы да ауыл мектебінің
жұмысын ұйымдастырудағы қиындықтардың бірі деп есептеуге болады.[1,б,1]
“Бiлiм туралы “ Заңда атап көрсетiлгендей “Ауылда бiлiм берудiң негiзгi
мақсаты –мектеп оқушыларына ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика негiзiнде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсiби шыңдауға бағытталған бiлiм алу үшiн қажеттi жағдайлар жасауы
қажеттiгi атап көрсетiлген (7 маусым1999ж.8 бап,1-10 пункттер).[1,б.1]
“Ауыл мектебi” бағдарламасында (2003-2005 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасы Өкiметiнiң №128 4.02.2003 жылғы қаулысымен бекiткен)
ауылдағы бiлiм жүйесiн модернизациялау,жаңа құқықтық, ғылыми- методикалық,
ұйымдастыру- басқару, қаржылық –материалдық қамтамасыз ету, ауыл мектебiн
өмiрдiң әлеуметтiк құбылыстарының ерекшелiктерiн ескере отырып, бiлiм
жүйесiнiң құрылымдық бөлiгi ретiнде дамыту қажеттiгi көрсетiлген.
“Бiлiм” мемлекеттiк бағдарламасында (Қ.Р.Президентiнiң жарлығы №
448,30.09.2000ж.Астана) ауыл мектептерiндегi бiлiм берудi ұйымдастыру
мақсаты- оқыту мен тәрбиелеу, мектеп оқушыларын оқыту сапасын арттыру,
ауылдық және шағын жинақталған мектептердiң қызметтерiн жетiлдiру үшiн
жағдай жасау керек екендiгi айық көрсетiлген.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауында Ауыл
дегенiмiз -сайып келгенде халықтың тұрмыс салты, мәдениетiмiздiң,
дәстүрiмiздiң, әдет-ғұрпымыз бен рухани тiршiлiгiмiздiң қайнары.Осынау
саяси-моральдық және әлеуметтiк фактордың өзi-ақ бiзден ауылға барынша
байсалды қарауымызды талап етедi. Мен бiлiм беру iстiң жағдайын түбегейлi
өзгертудегi стратегиялық мiндет,- санаймын деген тұжырым жасалған.
Сол сияқты бұл Жолдауда Бiз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрiн,
тiлi мен мәдениетiн сақтап, түлете беремiз.Сонымен қатар ұлтаралық және
мәдениетаралық келiсiмдi, бiртұтас Қазақстан халқының iлгерi дамуын
қамтамасыз етемiз,- деп атап көрсетiлген.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерiнiң қазiргi құрылымдық жүйесi
жалпы бiлiм беретiн ауыл мектептерi мен шағын жинақталған мектептерді
құрайтыны зерделенді. Сонымен бiрге,Қазақстан Республикасында нарықтық
экономика жағдайындағы ауыл мектептерiндегi үздiксiз бiлiм беру үрдiсiнiң
құрылымы мемлекеттiк және мемлекеттiк емес бiлiм мекемелерi болып
бөлiнуiмен ерекшеленетіндігі дәйектелді. Сөйтіп, ауылдағы жалпы бiлiм
беретiн орта мектеп- оқушыларға орта ( толық) жалпы бiлiм беретiн, қоғамдық-
практикалық iс-әрекетке және орта және жоғары кәсiптiк бiлiм мекемелерiне
дайындайтын жалпы бiлiм беретiн бастауыш, негiзгi және жалпы орта бiлiм
беретiн орта мектептiң оқу бағдарламаларын жүзеге асыруды да қамтамасыз
ететiн оқу мекемесi болып саналады.
Жалпы орта бiлiм беретiн орта мектеп үздiксiз бiлiм берудiң негiзгi
саласы болып табылады.Күндiзгi жалпы бiлiм беретiн орта мектеп құрылымы
бiрнеше типтерге бөлiнедi:бастауыш, негiзгi, орта, пәндердi тереңдетiп
оқытатын мектептер, дамуында жетiстiктерi шектеулi балаларға арналған
мектептер, гимназиялар, лицейлер, жеке мектептер.
Ғылыми-зерттеу барысында 2000-2005 жылдардың аралығында ауыл
мектептерiнiң саны 235- кемiгенiн, оның iшiнде бастауыш мектептердiң саны
–90-ға кемiгенiн, ауыл мектептерiнде мұғалiмдер саны –6864-ке артқанын,
ауылдық жеке меншiк мектептер саны-5-ке кемiгенiн байқадық. Жеке меншiк
мектептер саны-2. Республика көлемiнде әртүрлi пәндердi тереңдетiп
оқытатын сыныптар саны-902, оның iшiнде гимназия сыныптары-48.
2001жылдан бастап 104 мектепте 12 жылдық жалпы орта бiлiм беруге көшуге
байланысты тәжiрибе жүргiзiлуде, оның 45-i ауыл мектептерi.
Кесте2 Жалпы бiлiм беретiн орта мектептер саны жөнiнде статистикалық
мәлiметтер
Мектептердiң 2000ж 2007 ж 2000-2007 2000-2007
құрылымы ж.ж барлық ж.ж ауыл
мектеп саны мектептерi
саны
Барлығы Ауыл барлығы ауыл артқанКемiген артқакемiген
н
Мемлекеттiк 8153 6251 8157 6016 6 235
жалпы бiлiм
беретiн
мектептер саны
Бастауыш 1388 1323 1203 1133 185 90
мектеп
Дамуы шектеулi101 11 100 12 1 1
балаларға
арналған
мектептер саны
Мұғалiмдер 271 900 155 800286 345 162 14 445 6864
саны 664
Жеке мектеп 153 7 136 2 17 5
Ауыл мектептерiндегi балалардың 8449-ы жетiм және ата-аналарының
қарауынсыз қалғандар болса, ал 6306 бала –мүгедектер қатарында.Тұрмыс
жағдайы төмен отбасының балаларына қөмек көрсету мақсатында республикада “
Қамқор” қайырымдылық акциясы құрылып, балаларға киiм, аяқ киiм ,мектепке
қажеттi оқу құралдарын алуға көмектестi.Осы акция барысында көмектi қажет
ететiн 171,5 мың балаға 119,5 млн теңге бөлiндi. Мектеп оқушыларының 40-%-i
ыстық тамақпен 40-%-i мемлекет тарапынан ,ал 47%-i қоғамдық ұйымдар
тарапынан қамтамасыз етiлдi.Соның iшiнде 251мың (53% ) тұрмысы төмен, көп
балалар жанұя, жетiм-балаларға тегiн тамақ беру ұйымдастырылып, онда 170,2
мың балаға ыстық тамақ мемлекет, 80,9 мың балаға қоғамдық ұйымдар
көмектескен.Республикамызда 627 мектептен тыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz