Сусымалығы нашар құрама жем құрауыштарының сапасын жақсарту
Мазмұны
Кіріспе
1 бөлім. Сусымалығы нашар құрама жем құрауыштарының сапасын
жақсарту
туралы әдебиеттерге шолу
1.1 Құрама жем туралы жалпы мәліметтер
1.2 Сусымалығы нашар құрама жем құрауыштарына сипаттама
1.3 Табиғи минералдар шунгит, вермикулитке сипаттама
2 бөлім. Зерттеуді жүргізудің нысаны мен әдістемелері
2.1 Зерттеудің нысаны
2.2 Зерттеуді жүргізудің әдістемелері
3 бөлім. Сусымалығы нашар құрауыштардың сапасын жақсарту жолдары
3.1 Сусымалығы нашар құрауыштардың физика-химиялық қасиеттері
3.2 Табиғи минералдарды құрама жемге енгізу рецебін есептеу
3.3 Сусымалығы нашар құрауыштардан алдын-ала қоспа дайындау
3.4 Шунгит пен вермикулиттің құрама жем құрауыштарымен араласуының
біркелкілігі
3.5 Құрамына шунгит, вермикулит енгізілген құрама жемнің сақтау
мерзіміндегі сапасының өзгеруі
4 бөлім Зерттеудің техника – экономикалық тиімділігі
Кіріспе
Қазіргі кездегі еліміздің экономикалық саясатының негізгі бір мәселесі –
мал, құс шаруашылығындағы жемдік қорды күшейту. Толыққұрамды азықтандыру –
мал өнімділігін жоғарылатудың бірден – бір шешімі. Ауылшаруашылығы малын,
құсын ғылыми негізбен азықтандыруды ұйымдастыруда құрама жемнің маңызы зор.
Мал шаруашылығының тиімділігін жоғарылату, одан жоғары нәтижелер алу
құрама жемнің сапасына тікелей байланысты.
Құрама жем өндірісін дамытудағы басты мәселе – оның шикізат қорларын
кеңейту және кәсіпорынның техникалық деңгейін жоғарылату негізінде сапасын
жақсарту.
Шаруашылықты жүргзудің қарқынды әдісіне көшуге байланысты ғылыми –
техникалық прогрестің жетістіктері енгізіле бастады. Құрама жем өндірісінде
ғылыми – техникалық потенциалды жүзеге асыру арқылы өндірісті кеңейту және
құрама жемнің сапасын жақсартуға байланысты.
Жаңа прогрессивті технологияны игеру шикізатты дайындау және өңдеудің
технологиялық желілерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Дайындау желілеріндегі ең маңызды орынды дәнді, гранулданған және
сусымалығы нашар минералды шикізаттардың алдын – ала қоспасын дайындау
желісі алады. Құрама жем кәсіпорындарында соңғы кезде жүргізілген қайта
жөндеу жұмыстары алдын – ала мөлшерлеу және араластыру желісін енгізуді
қарастырады.
Алдын – ала қоспа желісін қолдану мөлшерлеудің дәлдігін жоғарылатып,
дайын құрама жемнің біркелкілігін жоғарылаталы, сусымалығы нашар
шикізаттардың технологиялық қасиеттерінің жақсаруынан технологиялық
жабдықтың өнімділігі жоғарылайды.
Құрама жем зауыттарындағы тәжірибелер алдын – ала қоспа желілерін
енгізудің тасымалдау желілері мен мөлшрлеу желісіндегі мөлшерлегіштің
санын, қораптар санын азайту, өнім сапасын жақсартуға жіне сонымен қатар
өндіріске шикізатты дайындау уақытының 15-20% азаюына байланысты өндірістің
өнімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді. 1,2,3
Осыған байланысты нашар құрауыштар мен сусымалығы жақсы минералды
шикізаттардың алдын – ала қоспасын дайындап, соның негізінде құрама жем
дайындау – дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Табиғи минералдар – шунгит, вермикулиттердің жақсы физика – технологиялық
қасиеттеріне қоса бай химиялық құрамы да құрама жемді қосымша макро- және
микроэлементтермен байытып, сапасын жақсартады.
1 бөлім. Сусымалығы нашар құрама жем құрауыштарының сапасын жақсарту
туралы әдебиеттерге шолу
1. Құрама жем туралы мәліметтер
Ғылыми негізделген азықтандыруды ұйымдастыруда ауыл шаруашылығы малдарын
азықтандыру мәліметтері негізінде құрылған құрама жемнің маңызы зор.
Жеке азықтар (дән, кебек, күнжара, пішен, сабан, балық және т.б.)
немесе біртекті қоспалар (сұлы немесе сұлы ұны, бидай немесе бидай
кебегі) малдың қоректік заттарға деген қажеттілігін толық қамтамасыз ете
алмайды. Өйткені, бұл қоспаға кіретін қоректік заттардың құрамы біртекті
және организмге қажетті ақуыз, минералды тұздар, витаминдер, амин
қышқылдарының толық жиынтығын сақтай алмайды. Соның нәтижесінде бұндай
азықпен азықтандырылған малдар өнімнің қажетті мөлшерін бере алмай, дамуы
тежеліп, өміршеңдігі төмендеп, көп ауырады.
Жеке азықтарды әр түрлі қатынас пен үйлесімде қолдану толық құнды
рационды жасауға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда бір азықтағы қажетті
қоректік заттардың жетіспеген мөлшері басқа азықтар арқылы толықтырылып,
соның нәтижесінде құрама жемнің қоректік құндылығы жоғары болады.
Құрамалы рационды құрауыштарды алдын – ала дайындамай, яғни тазалау,
кептіру, ұнтақтау, жылумен өңдеусіз қолдану мүмкін емес.
Құрама жем дегеніміз ғылыми негізделген рецепт бойынша дайындалып,
малдың толық құнды азықтандырылуын қамтамасыз ететін әртүрлі жем қоспасы
мен микроқосымшаның тазаланған және қажетті ірілікке дейін ұнтақталған
біркелкі қоспасы.
Жем тағамдылығының өлшем бірлігі немесе жемдік бірлік ретінде –
көлемдік массасы 450-480 гл, ылғалдылығы 13% 1 кг сапалы сұлының
тағамдылығы қабылданған.
Жемдік маңыздылығына қарай құрама жем келесі түрлерге бөлінеді: толық
рационды құрама жем концентраты, нәруызды (белокты)- витаминді
қосымшалар, жем қоспасы, премикс, байытқыш қоспа және карбамидті
концентрат.
Толық рационды құрама жем – негізінен құс, доңыз, жылқы, ірі қара және
жас малға арналған. Мұндай құрама жем мал мен организмін керекті тағамдық
затармен толық қамтамасыз етіп, жемнің басқа түрлерін қосуды қажет
етпейді. Ал жылқыға арналған толық рационды құрама жемге пішен шөп қосқан
тиімді болады.
Құрама жем конценраты – мал мен құстың ірі және құнарлы жем азықарына
қосуға арналған, оның құрамында протеин, минералды заттар мен
микроқосымшалар көп мөлшерде болады.
Нәруызды – витаминді қосымшалар - әдее ұсатылған дән қоспаларын байыту
үшін қолданылады. Олардың құрамында нәруызға, витаминдерге, минералды
заттарға, микроэлементтерге және антибиотиктерге бай шикізаттар болады.
Премикстердің құрамында белсенді биологиялық заттар көп. Сондықтан
құрама жем мен нәруызды витаминді қосымшаларды керекті биологиялық
заттармен байыту үшін қолданады.
Жем қоспасы – үш немесе төрт компоненттерден немесе дән өңдеу
өндірістерінің жанама өнімдерінен дайындалады. Оны ірі қара мен қойлардың
азығы ретінде қолданады.
Байытқыш қоспа дегеніміз – құрама жем кәсіпорындарының арнаулы жем
рецептісі бойынша жасалынатын біркелкі ұсатылған нәруызды, минералды және
микроқосымшалармен толықтандырылған заттар.
Карбамиді концентрат дегеніміз – ұсатылған дән, карбамид және
бентониттен бекітілген рецепт бойынша жасалынған біркелкі ұсатылған жем
азығы.
Құрама жем, нәруызды – витаминді және минералды қосымшалар шашпа немесе
гранул түрінде шығарылады. Мөлшері процентпен берілген нәруыз немесе
протеин аса маңызды азықтық за болып табылады. Бірақ, іс жүзінде ірі
организм үшін оның сіңімді бөлігінің маңызы ғана ескеріледі.
Малға сіңетін жем бірлігіндегі энергияны алмасу энергиясы деп атайды.
Дайын өнімдегі мөлшері шектелетін клечатка – сутекті зат, оны тек күйіс
қайыраын мал сіңіре алады.
Келтірілген негізгі көрсекіштермен қатар нәруызды құрайтын амин
қышқылдары минералды жемдердегі бөлек элементтер, мысалы, кальций,
фосфор, натрий, т.б.
Құрама жем, нәруызды – витаминді қосымшалар, премикстер және басқа
құрама жем өндірісі өнімдерін шығару үшін өсімдік, жануар және минерал
тектес шикізаттардың жүзден астам түрлері қолданылады.
1. Дәнді дақылдарға: бидай, қара бидай, арпа, сұлы, бұршақ, тары және
басқа да дән түрлері жатады. Сондай – ақ өзге астық дақылдарының табиғи
қоспалары да кіреді.
Төрт түлік малға және құстарға арпа азық ретінде беріледі. Оның қабығы
ядромен біесе өскен, сондықтан дәннің 9-16%-ін құрайтын қабықты ажырау
қиын.
Құрама жемге қосылаын қара бидайдың крахмалы мал асқазанында қаы
ісініп, ас қорыту жүйесінің бұзылуына әкеп соғады. Сол себепті жемге
қосатын қара бидайдың мөлшерін шекеу қажет.
Сұлының азықтық құндылығы аса жоғары деп саналады. Оның дәні мөлшері 30
%-ті құрайтын оңай ажырайтын қабықпен қапталған. Жас мал мен құсқа сұлыны
қабықсыз берген дұрыс. Бұршақ құрама жем өндірісінде кең қолданылатын
дақыл болып саналады.
2. Диірмен және жарма өндірістерінің жанама өнімдері: ұн және жарма алу
кезеңінде түзілген жем, ұншық және жемдік ұнақ пен кебек.
Диірмен өндірісінің негізгі жанама өнімдері кебек пен жемдік ұншық.
Қабық құрамында протеин мөлшері дәнмен пара – пар, бірақ крахмалы аз,
клечаткасы көп болады. Сондай – ақ фосфор мен В отбындағы виаминдер өте
көп. Жемдік ұншық пен дән көрсеткіштерінің айырмасы аз.
3. Май өндіреін заводтардың жанама өнімдері: күнжара мен шұлық
(күнбағыс, соя, мақта, зығыр, т.б.), және фосфаидті концентрат.
Май айырып алу заводары қалдықтары – майсыздандырылған дақылдар. Егер
майды престеу арқылы алса, күнжара, ал органикалық еріткіштермен айырса,
шұлық түзіледі. Мақта, күнбағыс күнжаралары мен шұлықары кең тараған.
4. Қант кәсіпорындарының жем өнімдері: кептірілген қызылша жомы және
жемдік сірне.
Қантын бөліп алып, кептірілген қызылша жаңқаларын жом деп атайды.
Қызылша жомы мен сірнесі қант кәсіпорындарының негізгі қалдықтары.
Жем патокасы – құрамында 50%-ке дейін қанты бар қалыпты температурадағы
сұйық зат. Жом мен сірне дән шикізаын алмастырыа алады.
5. Крахмал кәсіпорындарының жем өнімдері: экстракциялы және
экстракциясыз жүгері мен бидай езінді жемдері, гидрол.
6. Ашыу (арақ, шарап, сыра, т.б.) кәсіпорындарының жем өнімдері: жемдік
ашытқы, кептірілген сыра быыршақары.
7. Жануар ектес жем ұндары: етті-сүйек, қан-жын, гидролизденген
қауырсын ұндары; балық теңіз сүтқоректілері мен шаян тәріздес
жәндіктердің жемдік ұны.
Жануар текес жем ұндарының құндалығы жоғары. өйткені олардың құрамында
тиімді аминқышқылды нәруыз көп (50-60% ). Етті-сүйек, сүйек ұндары
кальций мен фосфорға аса бай.
8. Шөп және көк бұтақшалардың витаминді ұны.
Шөп ұнын орылған шөпті кептіргіште кептіріп, оны балғалы ұсатқыштарда
ұнтақтау арқылы алады. Құрамындағы протеині дәнді дақылдармен шамалас
және каротин А провитаминге бай шөп ұнын шашпа және гранулденген түрде
шығарады.
9. Минерал текттес шикізаттар: бор, әк, ас тұзы, бетонитті ұнтақ,
жемдік фосфат, фосфат дикальциі, т.б.
Минерал ектес шикізаар құрама жемнің дәмін жақсарту, сондай – ақ
кальций мен фосфор, натрий мен калийдің қажетті қатынастарын түзеуге
арналған.
10. Химия, микробиология (медицина) кәсіпорындарының өнімдері: карбамид
және басқа синтетикалық азотты заттар, микроэлемент тұздары, витаминдер,
антибиотиктер, амин қышқылдары, т.б.
Құрама жемге енгізеін витамин мөлшерін масса немесе халықаралық бірлік
арқылы белгілейді.
А витамині – тірі организмді өсіруші витамин. Құрама жемге көбінесе,
каротин түрінде қосады (шөп ұны). Организмнің минералды алмасуын
реттейтін Д витамині жем ашытқыларында көптеп кездеседі. Мал мен
құстардың табиғи көбеюіне ықпал ететін Е витамині дәнді дақылдардың
ұрығының құрамында болады. Микробиологиялық синтез жолымен алынған В
витамині (цианкобаламин) өсімдік нәруыздарын сіңіруге көмекеседі.
Антибиотиктер мал мен құстарды аурудан сақтап, олардың өсуін
жеделдетеді.
Мал, құс рационында берілген жемнің ең жоғарғы қорытылуын қамтамасыз
ету үшін қажетті қоректік заттар дұрыс, үйлесімді қатынаста болуы қажет.
Бұндай қоректік заттарға ақуыз, майлар, көмірсулар, витаминдер,
микроэлементтер жатады.
Ақуыз, ақуызды заттар.
Олар тірі клетканың негізін құрайды. Клетка ақуызы үнемі азықтың
ақуызды заттарымен жаңарып тұрады, ал ақуызды заттар жаңа клетка түзіп,
әр түрлі ұлпа түзуге, ферменттер мен гормондарды жасауға қатынасады.
Азықтың ақуызды заттарының биологиялық құндылығы оның аминқышқылдық
құрамына байланысты. Мал үшін әсіресе лизин, цистин, метионин, триптофан,
тирозин, аргенин, гистидин аминқышқылдары өте қажет. Аминқышқылынсыз
немесе азықтағы оның жетіспеуі организмнің өсуі мен дамуын тежейді,
өнімділік төмендеп, әр түрлі ауруға ұшырайды.
Азықтың ақуызды заттарын шартты түрде шикі протеин деп атайды.Шикі
протеинде ақуыздар және ақуыз емес азотты заттар- амидтер болады.
Амидтер – бейорганикалық заттардан (аммиак және т.б.) ақуыздың
синтезделуі кезінде өсімдікте пайда болатын аралық өнімдер.
Құрама жемнің бағалығын қоректік заттар, майлар мен көмірсулар
анықтайды.
Майлар. Азықта әртүрлі мөлшерде сақталады. Өсмдікте ол негізінен тұқымы
мен дәнінде көп, ал сабағы мен жапырағында аз, тамыры мен түйнегінде өте
аз болады. Майлардың ақуыз бен көиірсулардан калориясы көп және жылу
бөлгіш қасиеті бар. Майлар мал организмінде энергетикалық қорды құрайды,
организмді тез тоңудан, механикалық зақымдалудан қорғап, клеткарың
құрамына аздап кіріп, организмде В витаминінің тұрақтап қалуына әсер
етеді.
Ауылшаруашылығы малдарының ішінде май түзушілік қабілетті ағынан
шошқалар бірінші орында. Сондықтан шошқаны бордақылау-бағалы мал майын
алудың ең тиімді әдісі.
Шикізат пен құама жемдегі май мөлшері шикі майдың массалық үлесі
атты көрсеткішпен белгіленеді. Шикі май-шикізатты этил эфирімен өңдегенде
бөлінетін әртүрлі заттар.Өсімдік майлары (майлы дақылдарды өңдеу
өнімдері) малға жақсы сіңеді.Негізінен майлр организмге көмірсулар арқылы
синтезделеді.
Көмірсулар. Олар құрамажем құрамына кіретін азотсыз экстактивті
қосылыстарға жатады. Қоректік заттардың түзілуінде көмірсулардың синтезі
жетекші орын алады. Көмірсулардың химиялық өзгеруі нәтижесінде мал
организмінде өміршеңдік процестер мен бұлшық еттің жұмысына жұмсалатын
энергия бөлінеді. Көмірсулар мал организмінің барлық клеткаларына
гликоген (мал крахмалы) мен қант түрінде енеді. Одан май,ақуыз және басқа
заттр түзіледі. Құрама жемде көмірсулар ең көп пайызды құрайы, өйткені
олар өсімдік текті азықтарда болады.
Крахмалды дән бір дәннің құраушы бөліктерінде біркелкі таралмайды
және сонымен қатар құрамы мен химиялық қасиеттері бойынша өзгеше болады.
Крахмалдың көп мөлшері (65-80%) дәнді дақыл дәндерінде болады. Мал
организмінде крахмал асқазан сөлінң ферментерінің әсерінен глюкозаға
айналады, ал ол малды көмірсулық азықтандыруда бірінші орынды иеленеді.
Глюкоза мал организміндегі 50% шамасында энергияны құрайды.
Клечатка (целлюлоза) өсімдіктің клеткалы қабырғасының негізгі массасын
құрайды. Алайда құрама жемнің қоректілігі клечатка мөлшері көбейген сайын
төмендейді. Клетчатка көп мөлшерде ірі азыта дән сабағында (40...45%),
пішенде (20...35%), дақылды дәнде (2...12%) сақталады. Мал текті шикізат
клечатканы сақтамайды. Құрама жемдегі клечатка мөлшері шикі клечатканың
массалық үлесі деген көрсеткішпен белгіленеді.
Микроэлементтер. Олардың мал организмі үшін маңызы зор. Күкірт, калий,
кальций, магний, темір, фосфор, магний және басқа микроэлементтер
топырақтан өсімдікке тұз ерітіндісі күйінде түседі. Минералды заттардың
мал организмінде өміршеңдік функцияларды дұрыс ұстап тұруға қатысады. Мал
организмінде олар биологиялық тамақтың қорытылу процесіне әсер етеді және
жүйке мен бұлшық еттің дұрыс қозушылығына қажет, сонымен қатар дене
клеткаларына қоректік заттардың сіңу және қорытылу процестеріне
қатынасып, ұлпа ақуыздарының, сүйек ұлпасы, тері бүркеніштері, қан
құрамына кіреді, организмде ішкі және сыртқы секреция бездері
гормондарын, ферменттерін, сүтті түзуде қолданылады.
Витаминдер. Мал дұрыс өсуі үшін қажет витаминдердің негізгі көзі -
өсімдік текті азықтар. Малдарды ұзақ уақыт витаминді аз сақтайтын азықпен
азықтандырса, авитаминоз және гиповитаминоз деген ауруларға шалдығады.
Малдардың витаминге деген қажеттілігі олардың түрі, жасы мен
физиологиялық жағдайына байланысты.
Өндірістік мал және құс шаруашылықтарында табиғи витамин көздері жоқ
жағдайда, мал рационына міндетті түрде витаминдер енгізеді.
Егер малдың ақуыз бен көмірсуларға деген қажеттілігі граммен есептелсе,
ал көптеген витаминдер грамның мыңдық және миллиондық үлесімен
есептеледі. Көбінесе синтетикалық жемдік витаминдерді құрама жемге
премикс құрамында енгізеді.
Ферменттер. Ферменттер тірі клеткада түзіліп, биологиялық катализатор
ретінде, яғни алмасу процесін жылдамдатқыш ретінде қызмет атқарады.
Ферменттердің жіктемесі лоардың әсер ету сипатына байланысты – біреулері
ақуыздың әсерін күшейтеді, басқалары – көмірсудың. Ферменттерді құрама
жем құрамына бірден немесе премикс құрамына енгізеді.
Қарастырылған азықта сақталатын қоректік заттардың мал организмінде
түзілетін органикалық қосылыстардан айырмашылығы бар. Мысалы: өсімдік
азықтарынд негізінен көмірсулар (клечатка, крахмал мен қант) сақталса,
мал организмінде көмірсу өте аз, ал клечатка жоқ.
Құрама жемнің құрамын анықтағанда қоректік заттардың ең тиімді
қолданылуын қамтамасыз ететін құрауыштардың үйлесімін таңдайды. Ол үшін
құрама жем құрауыштары аминқышқылдық құрамы бойынша теңгерілген
протеиннің жеткілікті мөлшерін сақтап, витамин, микроэлемент, антибиотик,
фермент және басқа да малдың өсуі мен өнімділігіне ықпал ететін
қосымшалармен байытылуы керек.
Жем және құрама жемнің түрлері.
Мал азығында қолданатын өнім жемдік азық деп аталады. 4,5,6,7,8,9,10
Ауыл шаруашылығы малдарына арналған жемдік азықтарға өсімдік және
минерал текті азықтар жатады. Сонымен қатар, мал рационына минералды
заттар мен ынталандыратын қоспалар енгізіледі. Азық өзінің шығу тегі,
консистенциясы мен қоректілігіне байланысты мына топтарға бөлінеді:
- ірі;
- шырынды;
- жасыл;
- құнарлы;
- минералды;
- басқа өндіріс қлдықтары.
Ірі азыққа пішен, сабан, топан, ағаш азықтары, ал шырындыға (қыстық) –
сүрлем, пішендеме, тамыржемістілер, картоп, бақшалық дақылдар; жасылға
(жаздық шырынды) – шөптер, шөпті және жемісті дақылдар; құнарлыға -
әртүрлі дәндік дақылдар, дәнді өңдеуде алынатын қалдықтар мен жанама
өнімдер; минералдыға – ас тұзы, бор, әктас және т.б. әртүрлі өндіріс
қалдықтарына – қант қызылшасы, спирт, сыра және басқа өндірістердің жаңа
қалдықтары (кептірілмеген) жатады.
Құрама жем дайындауда алуан шикізат түрлері қолданады.
Шикізат – құрамажем зауыттарында құрама жем құрауышын дайындауда
қолданатын жемдік азық.
Құрама жем құрауышы – деп оның рецепт бойынша технологиялық дайындалған
құраушы бөлігін айтады. Құрамажем дайындау үшін 4- тен 12 дейін әртүрлі
шикізат түрлері (көбінесе 6-9), микроқосымшаларды есепке алмағанда
қолданады. Құрамажем зауытында құрама жем дайындау үшін қолданатын
шикізат, егер қажет болса, қоспалардан тазартылып, қауыздалып,
ұнтақталады, одан кейін құрауыштар мөлшерленіп, араластырылады.
Құрама жемді ауыл шаруашылығы малдары, құстары, терілі аңдар мен
балықтарға түрін, жасын, бағытын есепке алып дайындайды. Құрамажем
қажетті қатынаста малға қажетті барлық қоректік заттарды сақтайды.
Құрамажем минералды заттарға (фосфор, калий, кальций, натрий) бай және
микроқосымшалармен байытылған.
Микроқосымшалар - бұл малдың өсуі мен өнімділігін ынталандыратын
биологиялық белсенді заттар: витаминдер (A1, B2, PP және т.б.),
микроэлементтер (кобальт, мыс, йод және т.б.), антибиотиктер мен басқа да
құрама жем құрамына ең аз мөлшерде (10 мг- 100 г дейін 1 т құрама жемде)
кіретін заттар.
Кейбір зауыттарда құрама жемге енгізу үшін ақуызды – витаминді қосымша
(АВҚ) мен премикс жасалынады.
Ақуызды – витаминді қосымша (АВҚ) – қажетті дәрежеге дейін ұнтақталған
жоғары ақуызды жемдік азық пен микроқосымшалардың біркелкі қоспасы. Ол
құрама жем өндіру үшін қолданады.
Премикс – биологиялық белсенді заттардан (антибиотик, витаминдер,
микроэлементтер және т.б.) тұратын микроқосымшалар мен толықтырғыштың
біркелкі ұнтақталған қоспасы.
Премикс тоықтырғышы – микроқосымшалардың дұрыс таралуына қажетті орта
ретінде қолданылып, премикстің құрама жемде арласуының ең жоғарғы
тиімділігін қамтамасыз ететін құрамажем құрауышы. Негізінен премикс
толықтырғышы ретінде бидай кебегі көп қолданады.
Физикалық күйіне байланысты құрама жемнің келесі түрлері болады:
шашыранды, гранулданған, брикеттелген және галет күйінде.
Шашыранды құрамажем – біркелкі ұнтақталған өнім күйінде болады.
шашыранды құрамажем дайындағанда шикізатты бөтен қоспалардан тазалап,
қауыздайды (қауызды дақылды) және ұнтақтайды. Осылай дайындалған
құрауыштар мөлшерленіп араластырылып.
Брикеттелген құрамажем – бұл биологиялық дұрыс пшіндегі және белгілі
өлшемдегі тақта күйіндегі өнім. Мысалы, сегізбұрыш пішіндегі брикеттер,
ұзындығы – 160-170 мм, ені- 70-80 мм, қалыңдығы (биіктігі) – 30-60 мм.
Оны дайындау үшін ұнтақталған құрауыштардың қоспасын дайындайды, алынған
сусымалы масса арнайы араластырғышқа түседі, оған бір мезгілде
мөлшерленген меласса түседі. Ұнтақталған құрауыштар мен мелассадан
тұратын қоспа сығымдағышта брикеттеледі. Кейбір брикеттелген құрама жемге
ұнтақталған пішен мен сабан қосылады.
Гранулданған құрамажем – белгілі пішін мен өлшемдегі тығыз түйірлерден
тұратын сусымалы масса. Әдетте: белгілі диаметр мен биіктіктегі кішкене
цилиндр күйінде болады. гранул жасау үшін екі әдіс – құрғақ және сулы
қолданылады.
Гранулданған құрамажем көбінесе тоған балықтар мен терілі аңдар үшін
пайдалы.
Гранулданған жемді ұнтақтау арқылы тағы бір дайын өнім – құрама жем
қиыршығын алады. Оны жас балапандарға, балықтарға арнап дайындайды.
Гранулданған және брикеттелген құрама жемдер тасымалдау, сақтау мен
азықтандыруда қолайлы болып саналады.
Өзінің құрамы мен жемдік құндылығы бойынша құрама жем екі негізгі
топқа: толық рационды құрамажем мен құрамажем – концентратына бөлінеді.
Толық рационды құрамажем – малдың қоректік, минералдық және биологиялық
белсенді заттарға деген қажеттілігін толық қамтамасыз ететін өнім.
Тәуліктік жемдік рацион мөлшерінде толық рационды құрама жеммен малды
азықтандыруда оған қосымша басқа азық беру қажет емес.
Құрамажем концентраты – мал (құс) рационына қосымша енгізіліп, оны
толық рационды азықтандыруға арналған азық. Оған ірі, шырынды азықтар
және әртүрлі өндірістердің (қант қызылшасы, сыра, спирт және т,б,)
қалдықтары қосылады.
Құрамажем концентраты да шашыранды, брикеттелген және гранулданған
түрде дайындалады.
Құрамажем өндірісінде ақуыздың тапшылығына байланысты карбамидті
концентрат қолданылуда.
Карбамидті концентрат – карбамид, ұнтақталған дән мен бентониттің
біркелкі қоспасын экструдерде өңдеу арқылы алынатын қиыршық күіндегі
өнім. Карбамидті концентратты күйісті малға арналған құрама жем, АВҚ және
жем қоспасында қолданады.11,1213,14,15,16
Құрама жемнің шикізат қорлары. Құрамажем, АВҚ, премикс және басқа
өнімдер өндіру үшін құрама жем өндірісінде шикізаттардың жүзден астам
түрлері қолданылады. Шикізаттарды шартты түрде 3 топқа бөлуге болады:
өсімдік, мал текті, химиялық және микробиологиялық текті.
Бұл топтар ауылшаруашылығы малдарына арналған құрама жемнің негізін
құрайды, соның ішінде 70-90% - бұл дәнді және бұршақты дақылдар.
Жемдік өнімдер мен қосымшалар құрамажем құрамында қолданылғанда сапасы
жоғары болуы, сұрыпы біріншіден төмен болмауы керек.
ТМД елдерінде шикізаттың негізгі қорын дәнді дақылдар, оның ішінде арпа
мен бидай құрайды. Сонымен қатар сұлы, жүгері, қонақжүгері, тары т.б.
қолданылады. Дәннің қосынды мөлшері 1 т құрама жемде 65-70% құрайды.
Бұршақ дақылдарынан асбұршақ, жемдік бұршақ, бөрібұршақ, және басқа да
ақуызға бай дақылдардың мөлшері – кейбір кезеңдерде 2-5% құрайды.
Шикізат балансындағы маңызды рөл (10...15%) бидай және күріш кебегі мен
ұнтағы – диірмен өндірісінің жанама өнімдеріне, сонымен қатар жарма
өндірісінің арпа, күріш, асбұршақ және т.б. ұншықтарының үлесіне келеді.
Сонымен бірге әр түрлі өсімдік майлары өндірісінің жанама өнімдері –
күнжара мен шроттың (7% шамасында) құрамажем құрамындағы үлесі маңызды.
Соның ішінде бірінші орында күнбағыс күнжарасы мен шроты, екіншіде –
мақта, одан кейін қытайбұршақ, зығыр, жер жаңғағы және басқа да майлы
дақылдар тұр.
Мал текті жемдік өнімдер – ет, еттісүйек, қан ұндары, құрғақ
майсыздандырылған сүт, сонымен бірге балық, асшаян, таңқы шаян ұндары өте
бағалы. Мал текті өнімдер толық құнды протеинді, витаминдерді,
микроэлемент тұздарын көп сақтайды.
Микробиологиялық жолмен алынатын меласса, гидролизді қант, тазаланған
сұйық мұнай парафиндері және басқа да субстраттарда өсірілетін жемдік
ашытқы да протеинге бай.
Еттісүйек, балық ұндары, ашытқы және басқа да осы топқа кіретін ақуызды
өнімдердің құрама жемдегі үлесі 3-5% шамасында құрамажем түріне
байланысты.
1,5-2,0 % мөлшері витаминделген шөп ұны, қылқан ұны, жасыл ағаш ұны
құрайды, олар каротин мен витаминдердің құнды көзі болып табылады.
Құрамажем құрамының 3% дейін минерал текті шикізаттар – құрғақ
ұнтақталған бор, ас тұзы, қабыршақ ұны, доломит пен әктас ұндары,
фосфаттар, сүйек ұны, бентонит сазының ұнтақтары құрайды.
Шикізаттың белгілі бір тобын сұйық қосымшалар – меласса, тұзды гидрол,
сұйық L- лизині, жемдік мал майлары құрайды. Пайыздық қатынаста олар
аздаған көлемді құрайды, алайда келешекте меласса мен жемдік майларды көп
мөлшерде қолдану қарастырылуда. Кейбір елдерде құрама жем өндірісінің
технологиясында карбамидтің меласса мен ортрфосфор қышқылындағы
ерітіндісі, балық гидролизаттары қолданылады. Құрама жемнің кейбір
түрлеріне 68% майды арнайы дайындалған, 30-50 % май сақтайтын
концентраттар күйінде (экструдерленген жүгері немесе басқа да дәнді дақыл
негізіндегі майлы концентрат, қан және буланған сорпа негізіндегі ақуызды
– майлы концентрат (АМК)) енгізеді.
Шикізаттың қорының құрамына ірі азықтар – қауыз, сабан, қызылша
сығындысы да кіреді. Олардың көлемдік салмағы аз, технологиялығы нашар
болғандықтан кең қолданылмайды.
Құрамажем өндірісінің технологиялық процестері мына негізгі
операциялардан тұрады:
1) шикізатты қабылдау, сақтау және өндіріске жіберу;
2) шикізатты органикалық, минералды және металды – магнитті қоспалардан
тазарту;
3) құрама жемнің кейбір түрлерін дайындау үшін сұлы мен арпаның қабығын
аршу;
4) тазартылған шикізатты ұнтақтау;
5) ұнтақталған өнімді бақылау (елеу);
6) мөлшерлеу және араластыру;
7) гранулдау.
1.2 Сусымалығы нашар құрама жем құрауыштарына сипаттама.
Құрама жем өндірсінің технологиялық өнімдерінің маңызды
сипаттамаларының бірі сусымалық болып табылады.
Ыдыстан белгіленген өлшеммен шығару шығару тесігінен ағатын шикізаттың
қасиетін сусымалық деп аталады. (ГОСТ 21669-76)
Құрама жем өндірсінде шикізаттың жүзден астам түрлері қайта өңделеді
және олар жоғары сапалы өнім деп белгіленген, олардың жартысына жуығы
сусымалылығы нашар құрама жемге жатады. Сусымалылығы нашар өнімдерге
бытыраңқы құрама жем жатады. Бөлшектерден құралған геометриялық пішіні
анықталған физика – механикалық қасиеттері бойынша үйінді жүктен
ажыратылатын ұнтақталған өнімге құрамажем және сусымалылығы нашар құрама
жем жатады. Құрама жем және сусымалылығы нашар шикізат өнімдерінің
пішінін құрайтын бөлшектердің үлпілдек түрден онша емес түрге дейін
өзгеретінін, физика – механикалық зерттеулер нәтижесінде олардың
құрылымдық қасиеттері көрсетті. Бөлшектің шамасы 5 мм-ден бірнеше
микронға дейін өзгереді.
Массалық көлемі 300-600 кгм3 , тығыздығы 0,8-1,8 гсм3 аралығында
болады. Сусымалығы нашар өнімдердің табиғи құлама бұрышы 38-39° аралығына
тең. Сыртқы үйкелудің ең аз коэффициенті сусымалылығы нашар өнімнің тегіс
болатпен және ағаш бетте қозғалғандағы орын болады. Ал ең үлкен
коэффициент – бетондық бетте қозғалу кезінде болады. Сыртқы үйкелудің
коэффициенті 0,26-0,80 аралығында болады. 17,18
Сусымалығы нашар өнімдердің қасиеттері тұрақты емес. Олар мынадай ішкі
факторларға тәуелді: бөлшек беттерінің сипаттамалары және пішіні,
түйіршіктердің ірілігі, көлемдік массалары, ылғалдылығы, гигроскопиялық,
химиялық құрамы, өнімдердің температурасы және т.б. Одан басқа ішкі
факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін: қоршаған ортаның ылғалдылығы мен
температурасы, тегіс беттің қолданылуы және оның қалыңдығы, пішіні мен
сақтау орнының көлемі, сақтау мерзімдері және т.б. бірақ, егер
стандарттың талабына және оның стандартты сақталу талабына, оның сақталу
шартымен бірдей қанағатталындырылса, онда физика – механикалық қасиеті іс
жүзінде тұрақты болып қалады. Инженерлік есепте шынайы қасиеттер немесе
олардың нақты мәнін қолдануға болады. Осы мақсатпен олардың физика –
механикалық көрсеткіштері 1 - кестеде келтірілген.
1 – кесте. Сусымалығы нашар өнімдердің физика – механикалық
көрсеткіштері
Компоненттің ЫлғалдыҰнтақталу Көлемдік Табиғи
атауы лығы, модулі, масса, құлама
W M γ бұрышы
Α
Физикалық шамалардың % мм кгм3 градус
бірліктері
Арпа дән түйіршіктері 0,71 462 48
15,0
Ет – сүйек ұны 0,76 462
11,0 44
Шөп ұны 11,0 1,04 482 42
Балық ұны 1,25 474 49
12,0
Мақта күнжарасы 1,36 557 40
10,0
Бидай кебегі 0,69 328 44
14,0
Күнбағыс күнжарасы 0,93 579 47
4,0
Күнбағыс мақтасы 1,44 420 40
8,0
Азықтық ашытқысы 0,12 506 40
8,0
Ас тұзы 0,77 1121 42
0,04
Майы алынған құрғақ сүт 9,0 0,75 632 37
Азықтық бор 7,0 0,39 787 49
Бентонит Асканның туған жер 8,0 15-760 770 43
мк
Бентонит Саригюхтің туған 8,0 15-760 1030
жері мк 45
Шикізаттың барлық түрлері анықталған физика – механикалық және
химиялық қасиеттері бойынша сипатталады. Олардың қасиеттері арқылы құрама
жем мен БВД дайындау үшін шикізаттың құрамы анықталынады. Физика –
механикалық қасиеттері: бөлшектердің ірілігімен, олардың пішінімен және
беттің сипатымен, көлемдік массасымен, қыртыстығымен, табиғи құлама
бүрышпен, үйкеліс бұрышымен, аэродинамикалық және құрылымдық –
механикалық сипатымен анықталады.
Сусымалығы нашар шикізаттарға сұлы ұны, арпа ұны, күріш ұны,
асбұршақ ұны, уыт өскіндері, жүгері ұны, кебек, қызылша сірнесі, құрғақ
барда ұны, кит ұны, ас тұзы және бор т.б. жатады.
Сусымалығы нашар шикізаттан БВД мен құрама жем компоненттерін
бөлшектеу тәсілі арқылы дайындаған кезде олардың физика – механикалық
қасиеттері жоғарыламайды, керісінше төмендейді.
Сусымалығы нашар шикізатты дайындау технологиялық желісіне, кейін
басты желіге мөлшерлеу – араластыру желісіне жіберген кезде өндіріс
процесінде күтпеген келеңсіз жағдайлар болуы мүмкін: шикізат бункерлерде
тұрып қалады, ірі түйірлерге айналады, мыжғыланады, транспортты
механизмдер дұрыс жұмыс істемей қалады, мөлшерлеу процесі бұзылады.
Осылардың бәрі өнім сапасының төмендеуіне және техникалық жабдықтардың
жұмыс істемей қалуына әкеледі. Осы жетіспеушіліктерді жою үшін,
мөлшерлеудің нақтылығын жоғарылату үшін, сусымалығы нашар
компоненттердің технологиялық қасиеттерін жақсарту үшін шикізаттан
жуықталған қоспа дайындалады. Кейін оны мөлшерлеу – араластырудың басты
жүйесіне бір компонент ретінде жіберіледі.
2. Табиғи минералдар шунгит, вермикулитке сипаттама
Шунгит. Шунгит құрылысы ерекше минерал болып саналады. Шунгит
көміртек құрайтын, Онеж өзенінің жағасында Шунга селосында пайда болған
минерал. Оның құрамына кіретін шунгитті көміртек молекулярлы құрылысты
кристалды емес, гравитацияға бейім емес. Шунгиттің негізгі элементі болып
көп қабатты ішінде 10 нм – ге дейін кеуектері бар глобул саналады.
Шунгиттің негізгі қоры Онеж өзенінің солтүстік жағындағы территорияда
қазіргі кезде 35 тонна қорымен Заногинское кен орны белгілі.
Шунгитті минералдар – құрамы, құрылысы және түзілу қасиеттері бойынша
ерекше.
Шунгиттің негізгі тұтынушылары Тула, Липецк, Челябинск металлургия
зауыттары.
Шунгиттің емдік, бактерицидтік қасиеттері мал тұрмақ адамға да
пайдаланатыны белгілі. Шунгитке тұндырлған су көптеген тері
ауруларын жазып, адам организмін жақсартатынын айтпаса да болады.
Шунгиттті минералдар сорбциялық, каталитикалық және бактерицидтік
қасиетке ие. Бұл қасиеттерімен шунгитті таза, жүзу бассейндеріндегі
суларды, катализаторларды дайындау филтрінде пайдаланады. Сондай – ақ
ағын суларды тазартуда фильтр ретінде қолданады.
Шунгит су тұнбасы мен шунгитті паста дәрілік қасиеттер, яғни көп
ауруларды – аллергиялық, гинекологиялық, тері, буындарды емдейді. Сондай
– ақ шунгитті препаратты фармакология мен косметикада кең қолданады.
Ғалымдардың санауы бойынша шунгиттің жасы 2 млрд жылға тең. Бұл көмір
тасына ұқсас. Шунгит – құрылыс пен өндіріс үшін бағалы шикізат.
Көміртек заттың және минералдың құрылысы мен құрамын зерттеу
Қазақстандық шунгит орындарын анықтауға мүмкіндік береді.
1970 жылдың соңында шунгитке ұқсас қара сланецті зат Шығыс
Қазақстанда ашылды.
Одан кейін Шығыс Қазақстан облысы, Шар ауданының Большевик кен
орны табылды. Большевик кен орнында шунгитті шикізаттың қоры 557,4 млн
тоннаны құрайды.
Химиялық анализ нәтижелері шунгитті минералдың құрамы тұрақсыздығын
берді. Орташа шамамен оның құрамында 60-70% көміртек және 30-40 % күл
болады. Шунгиттің түсі қара (жылтыраған) немесе графитті сұр түсті болып
келеді. Маос бойынша тығыздығы 3-4.
Шунгиттің тағы зерттелген кен орындары Яблоновое, Текелі, Көксу,
Черные ворота, Черкасс блогы болып табылады.
Қазақстанның шунгитті минералдың құрамы мен құрылысын зерттеу арқылы
толықтырғыш материалдар ретінде шунгиттің табиғатын түсіндіреді.
Шунгитті өнеркәсіп шаруашылығына енгізу экономикалық және экологиялық
сипаты бірқатар мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. \19,20,21,22\
Вермикулит. Вермикулит – табиғатта салыстырмалы кең таралған
минерал. Оның маңызды қасиеті қыздыру кезінде 10-15 есе көлемінде
ұлғаюы. Вермикулит – жеңіл, инертті, зарарсыз және химиялық тұрақты
материал. Тамаша жылу және дыбыс изоляциясымен қамтылған.
Вермикулит латын сөзі Vermikulatus – құрттәріздес сөзінен шыққан.
Қыздырған кезде құрамындағы суға байланысты буға айналатын, вермикулит
жіңішке жапырақшаларын перпендикуляр бағытта гармошка түзіп, жылжытатын
құрт тәріздес кристалдар.
Вермикулит – гидрослюд тобындағы минерал, қоңыр – сарғыш түсті,
жылтыр реңді, 400-10000С температурада көлемі 7-10 есе ұлғаяды.
Қазіргі кезде вермикулит шетелде 100-ден астам өнім өндіруде
қолданылады.
Вермикулит шикізатының қоры мен сапасы бойынша Оңтүстік Африка
бірінші орында, ал екінші орында Ресей Федерациясындағы Мурманск облысының
Ковдор кен орны тұр. Біздің елімізде вермикулит 1960-шы жылдан бастап
қолданылуда. Бұрынғы ТМД территориясында 22-ге жуық (оның ішінде 17-і
Ресейде) 200млн. тонна қорымен вермикулит кен орындары ашылды.
Барлық өндірілетін вермикулиттің 13-і Батыста ауыл-шаруашылығында
қолданылады: жеміс-жидек, бау-бақша, мал шаруашылығы, ветеринария,
гидропоника, жемістерді сақтауда және тұқымдарды ашытуда және т.б. Сондай-
ақ жоғарыда айтып кеткен қасиеттерімен құрылыста, жылуизоляция
құрылғыларында, картон, фанер жасауда, металлургияда, эмальды толтыру
ретінде пластмасса өңдеуде және басқаларда тиімді қолданылады.
Вермикулит залалсыздандырылған, бұзылып көгермейді, суда ерімейді,
иісі жоқ және басқа иістерді сіңіріп алады, саңырауқұлақтар мен
зиянкестердің көбеюін бөгейді.
Әдетте вермикулит дәні неғұрлым үлкен болған сайын, оның көлемдік
массасы соғұрлым үлкен.
Қазақстанда 20-ға жуық вермикулит орындары ашылды. Ең тәжірибелік
қызығушылықты Қазақстандық кен орындары танытты. Олардың ішінде Қаратас,
Красномай, Ірісіу, Баршы кен орындары. Орташа қорлары шамамен 45-50%
құрайды.
Вермикулит өндірістік талаптармен қолданылады, мысалы ауыл-
шаруашылығында: күрделі жерлер сапасын структуралық және аэрационды
жақсарту, тыңайтқыштарды, гүлдер. Рассадалар, жеміс-жидек отырғызу үшін
толықтырғыш болып табылады.
МемСТ 12865-67 бойынша шығарылған вермикулит тауары
сертификатталмайды.
1. Құс шаруашылығы:
Негізгі рационға 1-5% қосу арқылы концентрленген жемнің шығынын
азайтады, олардың структуралық қоспасын макро- және микроэлементтермен
байытып, жақсартады, тауықтардың жұмыртқалағыштығын 1-3%-ке, жұмыртқаның
жиналуын 4%-ке, бастарының сақталуын 1,5%-ке жоғарылатады.
2. Шошқа шаруашылығы:
Рационға вермикулитті еметін торайларға, өсіп келе жатқан жас
торайларға азықтандыру кезінде 3% мөлшерінде енгізсе, олардың
физиологиялық жағдайы мен денсаулығына жақсы әсер етеді:
- шошқалардың гемоглабинін 8%-ке, ірілігі 1,5-10%, сүттілігі 2,6-6,0%-
ке өседі;
- 3,3% енгізсе, шошқалардың өнімділігі, етінің минералды және химиялық
құрамы өседі.
Осылайша вермикулит жоғары сиымдылығымен өзінің сусымалдық қасиетін
сақтайды. Бұл 70%май мен 30% вермикулит құрайтын сусымалды концетрат
дайындауға мүмкіндік береді. Вермикулитті сондай-ақ витаминдер, меласса,
холин-хлорид және басқа да дәрілік заттарды суйық күйінде таратқыш ретінде
қолданады.
Адамға белгілі минералдың кейбіреулері ғана вермикулит секілді әр
қызығушылықты туғыза алады. Құрылыс, энергетика, өнеркәсіп,
ауылшаруашылық, көлік - бұлар халық шаруашылығында практикалық қолданысқа
ие болған түрлері бұрында көп. Ол жанармайды үнемдеуге тиімді болып келеді,
ғимараттардың салмағын жеңілдетеді, бөлмелердің жылулық ылғалдылығының
жақсартады, құрылысты арзандатады. Ауыл шаруашылығында вермикулит өнім
мөлшерін арттыруға зор ықпал етеді.
Вермикулит – экологиялық таза, кеуекті минерал. Оны шетелде –
өнімділік минералы, ал жапондықтар - емдік минерал деп те атайды.
Өйткені шетелдегі және Ресейдегі зерттеулер вермикулиттің зарарлығы
жоқ, зиянкестермен зақымданбайтын экологиялық таза минерал екендігін
және құс, шошқа, мал рациондарын макро- және микроэлементтермен
байытып, оның өнімділігін жоғарылатып, еметін торайлардың асқазан
–ішек жолдарының ауруын төмендететінін көрсетеді.
Әлдеқашан КСРО-да вермикулит қорлары аз деп есептелген. Ол кезде КСРО-
да Бутымск кен орнында жүз мыңға жуық минерал табылатын. Сол кезде жалғыз
вермикулитті кен орны деп есептеген.
Кейінгі он жылдық геологтардың бұл минералды қарқынды іздестірумен
сипатталады. Бірі артынан бірін, Кеңес Одағының түпкір түпкірінен, жаңа
вермикулит кен орындары ашыла бастады. Солтүстіктегі Кольск бастап,
оңтүстіктегі Призобьяға дейін, батыстағы Валынидан бастап, шығыстағы
Приморьеге дейін таралған жүз млн тоннадан астам ірі вермикулит кен
орындары пайда болды. Осылайша вермикулит көптеген экономикалық аудандарға
жергілікті материал ретінде қолданылды, бұл бүкіл Кеңес Одағының
территориясында қолдануды дамытуға жағымды жағдайлар туғызды.
Қазіргі кезде отандық өнеркәсіпте тырсиған вермикулит пен оның
бұйымдарын шығаратын жаңа сала пайда болды. Вермикулит концентратын,
сонымен бірге тырсиған вермикулит және вермикулитті материалдар мен
бұйымдар шығаратын байыту фабрикалары мен өнеркәсіптер іске қосылуда. Халық
шаруашылығының әртүрлі салаларында вермикулитт тұтыншылар көбеюде. Сонымен
қатар вермикулиттің халық шаруашылығында әлі көптеген пайдалы жақтары
зерттелмеген.
Құрылыста вермикулиттің ең басты қолдану жағдайлары: жылу
изолияциялық материал ретінде, қопсытылган түрінде, даналы бұйымдар
ретінеде, вермикулитті бетондар мен ерітінділер ретінде. Оның бұршақ
тәрізділігі салмағының аздығы және минералды құрамы, отқа қарсы тұру
мүмкіндігі және биотұрақтылығы бойынша оны басқа жылу изолияциялық
материалдары ішінде бірінші орынға ие деп білуге болады.
Вермикулиттің өзінің де одан құралған материалдардың да жылуға деген
үлкен тұрақтылығы өнеркәсіптік өндірісте де тырсиған вермикулиті
пайдалануды арттырды.
Жеңіл жанғыш материалдарға жағылған вермикулитті сылақ бұл
материалдарға күшті жылуға тұрақтылық қасиетін береді, сонымен қатар
жанбайтың материалдардың жанбау шегін ұзартады. Мысалы, жіңішке қабырғалы
армоцементті плитала және қосушы қабықтар арнайы жылуға тұрақты
қабаттарынсыз өте жанғыш болып келетіні белгілі. Ал вермикумиттен жасалған
отқа төзімді қабат олардың жылуға тұрақтылығын 10 есеге дейін арттырады.
Ағаш талшықты ағаш жоңышқалы және фанера өнеркәсібінде вермикулитті
қолдану бұл материалдарға отқа төзімділікпен қатар биотұрақтылық және әдемі
сыртқы әлпетін береді. Отқа төзімді күшімен қатар, вермикулит, өте аңа
дыбыс сіңушілік қасиетк ие. Тырсиған вермикулиттің алтын секілді жылтыраған
қабыршақтары оның декоративті сылақ, қаптау плиткалары (керамикалық,
плстмассалық және т.б.) сияқты материалдарға декоративті эффект береді.
Ауыл шаруашылықта да вермикулитті пайдаланудың зор перспективалары
бар, мысалы оны топырақтың құрылымы, құрамы және ионды айырбастау
қасиетің жақсарту мақсатында, сонымен қатар оны топырақсыз өсірлетін
өсімдіктердің (гидропоника) өсу ортасы ретінде қолдануға болады. Мұның
арқаснда тығы сазды топырақ пен шөлді құм өнімді топыраққа айналулары
мүмкін.
Стерильдігі мен жылу изолияциялық қасиеттерінің арқасында тырсиған
вермикулитті өсімдік материалдарын алыс қашықтарға апарғанда және өсімдік
материлды тірідей ұзақ уақытқа сақтау үшін орауға қолданады.
Сонымен қатар вермикулиттің тырсиған түрін шатырдың материалдарына
шашу үшін, пластмасса және резеңке пигменттерін толтырушы ретінде су
тазарту технологиясында (оның ішінде радиоактивті), газдар мен ауаны
ылғалсыздандыру үшін, бензин мен майды тазарту үшін, графитті жағу
материал ретінде ауыстыру үшін, материалдарда антикоррозионды қорғаныс
туғызу үшін, атомды және радиоациялық техникада қолданылатын ескеру
керек. \23,24\
Бұлай есептегенде вермикулиттің қолдану аумақтары әлі сан-алуан.
Слюдалар, гидрослюдалар және вермикулиттердің пайда болу
шарттары
Табиғи жағдайда вермикуттер, табиғатта аса кең тараған минералдар
слюдалардан құрылады. Слюдалар жиі атқылаған, метаморфтардың және кейбір
тұнбаның тау жыныстарының құамдасы болып кездеседі. Жер қыртысы көлемінің
3.8%слюдадан тұрса бұнда өндірстік мәні бар ір кең орны ашылуы мүмкін.
Слюдалардың химиялық құрамы тұақсыз болып келеді. Олардың құрамына 40
элементтей кіреді.
Слюдалар қайта кристализациялану мен бір минералдан басқасына өзгеру
құбылысы (метасамотоз құбылысы) арқасында және метаморфизм нәтижесінде
пайда болатын ультранегізді. Сілтілі, карбонатты, гранитоидті және т.б.
жер қыртыстарында пайда болады. Магмадан бөлініп, жер қыртыстарның стық
температуралы аймақтарында слюда кездеспейді. Магма сууының ең соңғы
тадиясында жердің терең бедерлерінде, сонымен қатар контактты –
метаморфтық өзгерістер нәтижесінде пайда болады. Кристалдың тақта тастар
мен гнейстер сияқты көптеген метаморфты жыныстадың слюдалары көп тараған.
Табиғатта слюда мусковитті флогопитті және биотитті түрінде кездеседі.
Вермикулиттің өндірістік мәні бар жиындары ретінде флогопит немесе биотит
слюдалары негіз болып саналады.
Флогопит метасамотоз құбылысынан кейін долмит пен люмосиликатты
жыныстардың әрекеттесуінен пайда болады.
Биотит жыныс құраушы минерал ретінде көптеген атқылаған тау
жыныстарында кездеседі. Метаморфты жыныстарда кең тараған тақта тастар
мен гнейстер, сонымен қатар биотит карбонатты емес құрамді гранитті
магма әсерінен пайда болған мусковитте және тамшы тәріздес контакттық
роговиктерде кездеседі. Мраморланған ізбестті тастарда да табылған
жағдайлар да белгілі.
Флогопиттер мен биотиттердің гидрослюдаға, ал одан кейін
вермикулитке ауысуы баяу жүріп отырады. Ғалымдардың айтуы бойынша бұл
процесс слюдаларға жер асты суларының әсерінен іске асады.
Вермикулиттің ең маңызды кең орындары
КСРО территориясында көптеген вермикулит кен орындары барланған
(сурет 1). Бұл минерал көбінесе Коль және Уралда кездеседі.
КСРО территориясында бірінші ашылған және 1932-1935 жж өндірілген
Челябинск облысындағы Булдымск кен орны болып есептеледі. Соңғы жылдары
мұнда жыл сайын 4000 тоннадан аса вермикулит табылған. Бұл кен орнының
қорлары көп емес, сондықтан қазіргі кезде ол өзінің қорларын бітіруге
жақын қалды.
КСРО-дағы ең үлкен кен орны 1955 жылы барланған Мурманск
облысындағы, Ковдор темір жол станциясы қасындағы, Ковдор кен орны болып
саналады. Массивтің ауданы 37,8 км кв. тең. Жыныстардағы вермикулит
мөлшері 1-2-ден 30-40 % дейін кездеседі, орташа есеппен 12 %.
Пластиналардың кесе - көлденең жуандығы 500-600 мм-ге дейін .
Вермикулиттің көп бөлігі (75 % шамасында) үлкендігі 2,5-5 мм дән
тәріздес, алайда 50-60 %-і 1,2 мм- ден ұсақ болып келеді.
Челябинск облысындағы Потанин кен орны ең перспективалы кен орны
болып табылалы. Массив ауданы 20 км кв болып келеді. Вермикулит
таралуының максималды тереңдігі 50-60м, орташа есеппен 10-25 м.
Вермикулит негізінде 0,3 – 2,5 мм дәрдер түрінде кездеседі. Болжаулар
бойынша мұнда 12 млн т вермикулит қоры бар. Осы және басқа да кең
орындардың сипаттамасы 2 - кестеде берілген.
2 –кесте.КСРО – ғы маңызды вермикулит кең орындарының сипаттамалары.
Кен орны Қорлары Вермикулиттің Дәндік құрамы, % Жандырудан
млн. т. жыныстағы кейінгі
орташа мөлшері көлемдік
салмағы,
кгм3
10 мм 1,2-10 мм1,2мм
асқан фракция фракция
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 бөлім. Сусымалығы нашар құрама жем құрауыштарының сапасын
жақсарту
туралы әдебиеттерге шолу
1.1 Құрама жем туралы жалпы мәліметтер
1.2 Сусымалығы нашар құрама жем құрауыштарына сипаттама
1.3 Табиғи минералдар шунгит, вермикулитке сипаттама
2 бөлім. Зерттеуді жүргізудің нысаны мен әдістемелері
2.1 Зерттеудің нысаны
2.2 Зерттеуді жүргізудің әдістемелері
3 бөлім. Сусымалығы нашар құрауыштардың сапасын жақсарту жолдары
3.1 Сусымалығы нашар құрауыштардың физика-химиялық қасиеттері
3.2 Табиғи минералдарды құрама жемге енгізу рецебін есептеу
3.3 Сусымалығы нашар құрауыштардан алдын-ала қоспа дайындау
3.4 Шунгит пен вермикулиттің құрама жем құрауыштарымен араласуының
біркелкілігі
3.5 Құрамына шунгит, вермикулит енгізілген құрама жемнің сақтау
мерзіміндегі сапасының өзгеруі
4 бөлім Зерттеудің техника – экономикалық тиімділігі
Кіріспе
Қазіргі кездегі еліміздің экономикалық саясатының негізгі бір мәселесі –
мал, құс шаруашылығындағы жемдік қорды күшейту. Толыққұрамды азықтандыру –
мал өнімділігін жоғарылатудың бірден – бір шешімі. Ауылшаруашылығы малын,
құсын ғылыми негізбен азықтандыруды ұйымдастыруда құрама жемнің маңызы зор.
Мал шаруашылығының тиімділігін жоғарылату, одан жоғары нәтижелер алу
құрама жемнің сапасына тікелей байланысты.
Құрама жем өндірісін дамытудағы басты мәселе – оның шикізат қорларын
кеңейту және кәсіпорынның техникалық деңгейін жоғарылату негізінде сапасын
жақсарту.
Шаруашылықты жүргзудің қарқынды әдісіне көшуге байланысты ғылыми –
техникалық прогрестің жетістіктері енгізіле бастады. Құрама жем өндірісінде
ғылыми – техникалық потенциалды жүзеге асыру арқылы өндірісті кеңейту және
құрама жемнің сапасын жақсартуға байланысты.
Жаңа прогрессивті технологияны игеру шикізатты дайындау және өңдеудің
технологиялық желілерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Дайындау желілеріндегі ең маңызды орынды дәнді, гранулданған және
сусымалығы нашар минералды шикізаттардың алдын – ала қоспасын дайындау
желісі алады. Құрама жем кәсіпорындарында соңғы кезде жүргізілген қайта
жөндеу жұмыстары алдын – ала мөлшерлеу және араластыру желісін енгізуді
қарастырады.
Алдын – ала қоспа желісін қолдану мөлшерлеудің дәлдігін жоғарылатып,
дайын құрама жемнің біркелкілігін жоғарылаталы, сусымалығы нашар
шикізаттардың технологиялық қасиеттерінің жақсаруынан технологиялық
жабдықтың өнімділігі жоғарылайды.
Құрама жем зауыттарындағы тәжірибелер алдын – ала қоспа желілерін
енгізудің тасымалдау желілері мен мөлшрлеу желісіндегі мөлшерлегіштің
санын, қораптар санын азайту, өнім сапасын жақсартуға жіне сонымен қатар
өндіріске шикізатты дайындау уақытының 15-20% азаюына байланысты өндірістің
өнімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді. 1,2,3
Осыған байланысты нашар құрауыштар мен сусымалығы жақсы минералды
шикізаттардың алдын – ала қоспасын дайындап, соның негізінде құрама жем
дайындау – дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Табиғи минералдар – шунгит, вермикулиттердің жақсы физика – технологиялық
қасиеттеріне қоса бай химиялық құрамы да құрама жемді қосымша макро- және
микроэлементтермен байытып, сапасын жақсартады.
1 бөлім. Сусымалығы нашар құрама жем құрауыштарының сапасын жақсарту
туралы әдебиеттерге шолу
1. Құрама жем туралы мәліметтер
Ғылыми негізделген азықтандыруды ұйымдастыруда ауыл шаруашылығы малдарын
азықтандыру мәліметтері негізінде құрылған құрама жемнің маңызы зор.
Жеке азықтар (дән, кебек, күнжара, пішен, сабан, балық және т.б.)
немесе біртекті қоспалар (сұлы немесе сұлы ұны, бидай немесе бидай
кебегі) малдың қоректік заттарға деген қажеттілігін толық қамтамасыз ете
алмайды. Өйткені, бұл қоспаға кіретін қоректік заттардың құрамы біртекті
және организмге қажетті ақуыз, минералды тұздар, витаминдер, амин
қышқылдарының толық жиынтығын сақтай алмайды. Соның нәтижесінде бұндай
азықпен азықтандырылған малдар өнімнің қажетті мөлшерін бере алмай, дамуы
тежеліп, өміршеңдігі төмендеп, көп ауырады.
Жеке азықтарды әр түрлі қатынас пен үйлесімде қолдану толық құнды
рационды жасауға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда бір азықтағы қажетті
қоректік заттардың жетіспеген мөлшері басқа азықтар арқылы толықтырылып,
соның нәтижесінде құрама жемнің қоректік құндылығы жоғары болады.
Құрамалы рационды құрауыштарды алдын – ала дайындамай, яғни тазалау,
кептіру, ұнтақтау, жылумен өңдеусіз қолдану мүмкін емес.
Құрама жем дегеніміз ғылыми негізделген рецепт бойынша дайындалып,
малдың толық құнды азықтандырылуын қамтамасыз ететін әртүрлі жем қоспасы
мен микроқосымшаның тазаланған және қажетті ірілікке дейін ұнтақталған
біркелкі қоспасы.
Жем тағамдылығының өлшем бірлігі немесе жемдік бірлік ретінде –
көлемдік массасы 450-480 гл, ылғалдылығы 13% 1 кг сапалы сұлының
тағамдылығы қабылданған.
Жемдік маңыздылығына қарай құрама жем келесі түрлерге бөлінеді: толық
рационды құрама жем концентраты, нәруызды (белокты)- витаминді
қосымшалар, жем қоспасы, премикс, байытқыш қоспа және карбамидті
концентрат.
Толық рационды құрама жем – негізінен құс, доңыз, жылқы, ірі қара және
жас малға арналған. Мұндай құрама жем мал мен организмін керекті тағамдық
затармен толық қамтамасыз етіп, жемнің басқа түрлерін қосуды қажет
етпейді. Ал жылқыға арналған толық рационды құрама жемге пішен шөп қосқан
тиімді болады.
Құрама жем конценраты – мал мен құстың ірі және құнарлы жем азықарына
қосуға арналған, оның құрамында протеин, минералды заттар мен
микроқосымшалар көп мөлшерде болады.
Нәруызды – витаминді қосымшалар - әдее ұсатылған дән қоспаларын байыту
үшін қолданылады. Олардың құрамында нәруызға, витаминдерге, минералды
заттарға, микроэлементтерге және антибиотиктерге бай шикізаттар болады.
Премикстердің құрамында белсенді биологиялық заттар көп. Сондықтан
құрама жем мен нәруызды витаминді қосымшаларды керекті биологиялық
заттармен байыту үшін қолданады.
Жем қоспасы – үш немесе төрт компоненттерден немесе дән өңдеу
өндірістерінің жанама өнімдерінен дайындалады. Оны ірі қара мен қойлардың
азығы ретінде қолданады.
Байытқыш қоспа дегеніміз – құрама жем кәсіпорындарының арнаулы жем
рецептісі бойынша жасалынатын біркелкі ұсатылған нәруызды, минералды және
микроқосымшалармен толықтандырылған заттар.
Карбамиді концентрат дегеніміз – ұсатылған дән, карбамид және
бентониттен бекітілген рецепт бойынша жасалынған біркелкі ұсатылған жем
азығы.
Құрама жем, нәруызды – витаминді және минералды қосымшалар шашпа немесе
гранул түрінде шығарылады. Мөлшері процентпен берілген нәруыз немесе
протеин аса маңызды азықтық за болып табылады. Бірақ, іс жүзінде ірі
организм үшін оның сіңімді бөлігінің маңызы ғана ескеріледі.
Малға сіңетін жем бірлігіндегі энергияны алмасу энергиясы деп атайды.
Дайын өнімдегі мөлшері шектелетін клечатка – сутекті зат, оны тек күйіс
қайыраын мал сіңіре алады.
Келтірілген негізгі көрсекіштермен қатар нәруызды құрайтын амин
қышқылдары минералды жемдердегі бөлек элементтер, мысалы, кальций,
фосфор, натрий, т.б.
Құрама жем, нәруызды – витаминді қосымшалар, премикстер және басқа
құрама жем өндірісі өнімдерін шығару үшін өсімдік, жануар және минерал
тектес шикізаттардың жүзден астам түрлері қолданылады.
1. Дәнді дақылдарға: бидай, қара бидай, арпа, сұлы, бұршақ, тары және
басқа да дән түрлері жатады. Сондай – ақ өзге астық дақылдарының табиғи
қоспалары да кіреді.
Төрт түлік малға және құстарға арпа азық ретінде беріледі. Оның қабығы
ядромен біесе өскен, сондықтан дәннің 9-16%-ін құрайтын қабықты ажырау
қиын.
Құрама жемге қосылаын қара бидайдың крахмалы мал асқазанында қаы
ісініп, ас қорыту жүйесінің бұзылуына әкеп соғады. Сол себепті жемге
қосатын қара бидайдың мөлшерін шекеу қажет.
Сұлының азықтық құндылығы аса жоғары деп саналады. Оның дәні мөлшері 30
%-ті құрайтын оңай ажырайтын қабықпен қапталған. Жас мал мен құсқа сұлыны
қабықсыз берген дұрыс. Бұршақ құрама жем өндірісінде кең қолданылатын
дақыл болып саналады.
2. Диірмен және жарма өндірістерінің жанама өнімдері: ұн және жарма алу
кезеңінде түзілген жем, ұншық және жемдік ұнақ пен кебек.
Диірмен өндірісінің негізгі жанама өнімдері кебек пен жемдік ұншық.
Қабық құрамында протеин мөлшері дәнмен пара – пар, бірақ крахмалы аз,
клечаткасы көп болады. Сондай – ақ фосфор мен В отбындағы виаминдер өте
көп. Жемдік ұншық пен дән көрсеткіштерінің айырмасы аз.
3. Май өндіреін заводтардың жанама өнімдері: күнжара мен шұлық
(күнбағыс, соя, мақта, зығыр, т.б.), және фосфаидті концентрат.
Май айырып алу заводары қалдықтары – майсыздандырылған дақылдар. Егер
майды престеу арқылы алса, күнжара, ал органикалық еріткіштермен айырса,
шұлық түзіледі. Мақта, күнбағыс күнжаралары мен шұлықары кең тараған.
4. Қант кәсіпорындарының жем өнімдері: кептірілген қызылша жомы және
жемдік сірне.
Қантын бөліп алып, кептірілген қызылша жаңқаларын жом деп атайды.
Қызылша жомы мен сірнесі қант кәсіпорындарының негізгі қалдықтары.
Жем патокасы – құрамында 50%-ке дейін қанты бар қалыпты температурадағы
сұйық зат. Жом мен сірне дән шикізаын алмастырыа алады.
5. Крахмал кәсіпорындарының жем өнімдері: экстракциялы және
экстракциясыз жүгері мен бидай езінді жемдері, гидрол.
6. Ашыу (арақ, шарап, сыра, т.б.) кәсіпорындарының жем өнімдері: жемдік
ашытқы, кептірілген сыра быыршақары.
7. Жануар ектес жем ұндары: етті-сүйек, қан-жын, гидролизденген
қауырсын ұндары; балық теңіз сүтқоректілері мен шаян тәріздес
жәндіктердің жемдік ұны.
Жануар текес жем ұндарының құндалығы жоғары. өйткені олардың құрамында
тиімді аминқышқылды нәруыз көп (50-60% ). Етті-сүйек, сүйек ұндары
кальций мен фосфорға аса бай.
8. Шөп және көк бұтақшалардың витаминді ұны.
Шөп ұнын орылған шөпті кептіргіште кептіріп, оны балғалы ұсатқыштарда
ұнтақтау арқылы алады. Құрамындағы протеині дәнді дақылдармен шамалас
және каротин А провитаминге бай шөп ұнын шашпа және гранулденген түрде
шығарады.
9. Минерал текттес шикізаттар: бор, әк, ас тұзы, бетонитті ұнтақ,
жемдік фосфат, фосфат дикальциі, т.б.
Минерал ектес шикізаар құрама жемнің дәмін жақсарту, сондай – ақ
кальций мен фосфор, натрий мен калийдің қажетті қатынастарын түзеуге
арналған.
10. Химия, микробиология (медицина) кәсіпорындарының өнімдері: карбамид
және басқа синтетикалық азотты заттар, микроэлемент тұздары, витаминдер,
антибиотиктер, амин қышқылдары, т.б.
Құрама жемге енгізеін витамин мөлшерін масса немесе халықаралық бірлік
арқылы белгілейді.
А витамині – тірі организмді өсіруші витамин. Құрама жемге көбінесе,
каротин түрінде қосады (шөп ұны). Организмнің минералды алмасуын
реттейтін Д витамині жем ашытқыларында көптеп кездеседі. Мал мен
құстардың табиғи көбеюіне ықпал ететін Е витамині дәнді дақылдардың
ұрығының құрамында болады. Микробиологиялық синтез жолымен алынған В
витамині (цианкобаламин) өсімдік нәруыздарын сіңіруге көмекеседі.
Антибиотиктер мал мен құстарды аурудан сақтап, олардың өсуін
жеделдетеді.
Мал, құс рационында берілген жемнің ең жоғарғы қорытылуын қамтамасыз
ету үшін қажетті қоректік заттар дұрыс, үйлесімді қатынаста болуы қажет.
Бұндай қоректік заттарға ақуыз, майлар, көмірсулар, витаминдер,
микроэлементтер жатады.
Ақуыз, ақуызды заттар.
Олар тірі клетканың негізін құрайды. Клетка ақуызы үнемі азықтың
ақуызды заттарымен жаңарып тұрады, ал ақуызды заттар жаңа клетка түзіп,
әр түрлі ұлпа түзуге, ферменттер мен гормондарды жасауға қатынасады.
Азықтың ақуызды заттарының биологиялық құндылығы оның аминқышқылдық
құрамына байланысты. Мал үшін әсіресе лизин, цистин, метионин, триптофан,
тирозин, аргенин, гистидин аминқышқылдары өте қажет. Аминқышқылынсыз
немесе азықтағы оның жетіспеуі организмнің өсуі мен дамуын тежейді,
өнімділік төмендеп, әр түрлі ауруға ұшырайды.
Азықтың ақуызды заттарын шартты түрде шикі протеин деп атайды.Шикі
протеинде ақуыздар және ақуыз емес азотты заттар- амидтер болады.
Амидтер – бейорганикалық заттардан (аммиак және т.б.) ақуыздың
синтезделуі кезінде өсімдікте пайда болатын аралық өнімдер.
Құрама жемнің бағалығын қоректік заттар, майлар мен көмірсулар
анықтайды.
Майлар. Азықта әртүрлі мөлшерде сақталады. Өсмдікте ол негізінен тұқымы
мен дәнінде көп, ал сабағы мен жапырағында аз, тамыры мен түйнегінде өте
аз болады. Майлардың ақуыз бен көиірсулардан калориясы көп және жылу
бөлгіш қасиеті бар. Майлар мал организмінде энергетикалық қорды құрайды,
организмді тез тоңудан, механикалық зақымдалудан қорғап, клеткарың
құрамына аздап кіріп, организмде В витаминінің тұрақтап қалуына әсер
етеді.
Ауылшаруашылығы малдарының ішінде май түзушілік қабілетті ағынан
шошқалар бірінші орында. Сондықтан шошқаны бордақылау-бағалы мал майын
алудың ең тиімді әдісі.
Шикізат пен құама жемдегі май мөлшері шикі майдың массалық үлесі
атты көрсеткішпен белгіленеді. Шикі май-шикізатты этил эфирімен өңдегенде
бөлінетін әртүрлі заттар.Өсімдік майлары (майлы дақылдарды өңдеу
өнімдері) малға жақсы сіңеді.Негізінен майлр организмге көмірсулар арқылы
синтезделеді.
Көмірсулар. Олар құрамажем құрамына кіретін азотсыз экстактивті
қосылыстарға жатады. Қоректік заттардың түзілуінде көмірсулардың синтезі
жетекші орын алады. Көмірсулардың химиялық өзгеруі нәтижесінде мал
организмінде өміршеңдік процестер мен бұлшық еттің жұмысына жұмсалатын
энергия бөлінеді. Көмірсулар мал организмінің барлық клеткаларына
гликоген (мал крахмалы) мен қант түрінде енеді. Одан май,ақуыз және басқа
заттр түзіледі. Құрама жемде көмірсулар ең көп пайызды құрайы, өйткені
олар өсімдік текті азықтарда болады.
Крахмалды дән бір дәннің құраушы бөліктерінде біркелкі таралмайды
және сонымен қатар құрамы мен химиялық қасиеттері бойынша өзгеше болады.
Крахмалдың көп мөлшері (65-80%) дәнді дақыл дәндерінде болады. Мал
организмінде крахмал асқазан сөлінң ферментерінің әсерінен глюкозаға
айналады, ал ол малды көмірсулық азықтандыруда бірінші орынды иеленеді.
Глюкоза мал организміндегі 50% шамасында энергияны құрайды.
Клечатка (целлюлоза) өсімдіктің клеткалы қабырғасының негізгі массасын
құрайды. Алайда құрама жемнің қоректілігі клечатка мөлшері көбейген сайын
төмендейді. Клетчатка көп мөлшерде ірі азыта дән сабағында (40...45%),
пішенде (20...35%), дақылды дәнде (2...12%) сақталады. Мал текті шикізат
клечатканы сақтамайды. Құрама жемдегі клечатка мөлшері шикі клечатканың
массалық үлесі деген көрсеткішпен белгіленеді.
Микроэлементтер. Олардың мал организмі үшін маңызы зор. Күкірт, калий,
кальций, магний, темір, фосфор, магний және басқа микроэлементтер
топырақтан өсімдікке тұз ерітіндісі күйінде түседі. Минералды заттардың
мал организмінде өміршеңдік функцияларды дұрыс ұстап тұруға қатысады. Мал
организмінде олар биологиялық тамақтың қорытылу процесіне әсер етеді және
жүйке мен бұлшық еттің дұрыс қозушылығына қажет, сонымен қатар дене
клеткаларына қоректік заттардың сіңу және қорытылу процестеріне
қатынасып, ұлпа ақуыздарының, сүйек ұлпасы, тері бүркеніштері, қан
құрамына кіреді, организмде ішкі және сыртқы секреция бездері
гормондарын, ферменттерін, сүтті түзуде қолданылады.
Витаминдер. Мал дұрыс өсуі үшін қажет витаминдердің негізгі көзі -
өсімдік текті азықтар. Малдарды ұзақ уақыт витаминді аз сақтайтын азықпен
азықтандырса, авитаминоз және гиповитаминоз деген ауруларға шалдығады.
Малдардың витаминге деген қажеттілігі олардың түрі, жасы мен
физиологиялық жағдайына байланысты.
Өндірістік мал және құс шаруашылықтарында табиғи витамин көздері жоқ
жағдайда, мал рационына міндетті түрде витаминдер енгізеді.
Егер малдың ақуыз бен көмірсуларға деген қажеттілігі граммен есептелсе,
ал көптеген витаминдер грамның мыңдық және миллиондық үлесімен
есептеледі. Көбінесе синтетикалық жемдік витаминдерді құрама жемге
премикс құрамында енгізеді.
Ферменттер. Ферменттер тірі клеткада түзіліп, биологиялық катализатор
ретінде, яғни алмасу процесін жылдамдатқыш ретінде қызмет атқарады.
Ферменттердің жіктемесі лоардың әсер ету сипатына байланысты – біреулері
ақуыздың әсерін күшейтеді, басқалары – көмірсудың. Ферменттерді құрама
жем құрамына бірден немесе премикс құрамына енгізеді.
Қарастырылған азықта сақталатын қоректік заттардың мал организмінде
түзілетін органикалық қосылыстардан айырмашылығы бар. Мысалы: өсімдік
азықтарынд негізінен көмірсулар (клечатка, крахмал мен қант) сақталса,
мал организмінде көмірсу өте аз, ал клечатка жоқ.
Құрама жемнің құрамын анықтағанда қоректік заттардың ең тиімді
қолданылуын қамтамасыз ететін құрауыштардың үйлесімін таңдайды. Ол үшін
құрама жем құрауыштары аминқышқылдық құрамы бойынша теңгерілген
протеиннің жеткілікті мөлшерін сақтап, витамин, микроэлемент, антибиотик,
фермент және басқа да малдың өсуі мен өнімділігіне ықпал ететін
қосымшалармен байытылуы керек.
Жем және құрама жемнің түрлері.
Мал азығында қолданатын өнім жемдік азық деп аталады. 4,5,6,7,8,9,10
Ауыл шаруашылығы малдарына арналған жемдік азықтарға өсімдік және
минерал текті азықтар жатады. Сонымен қатар, мал рационына минералды
заттар мен ынталандыратын қоспалар енгізіледі. Азық өзінің шығу тегі,
консистенциясы мен қоректілігіне байланысты мына топтарға бөлінеді:
- ірі;
- шырынды;
- жасыл;
- құнарлы;
- минералды;
- басқа өндіріс қлдықтары.
Ірі азыққа пішен, сабан, топан, ағаш азықтары, ал шырындыға (қыстық) –
сүрлем, пішендеме, тамыржемістілер, картоп, бақшалық дақылдар; жасылға
(жаздық шырынды) – шөптер, шөпті және жемісті дақылдар; құнарлыға -
әртүрлі дәндік дақылдар, дәнді өңдеуде алынатын қалдықтар мен жанама
өнімдер; минералдыға – ас тұзы, бор, әктас және т.б. әртүрлі өндіріс
қалдықтарына – қант қызылшасы, спирт, сыра және басқа өндірістердің жаңа
қалдықтары (кептірілмеген) жатады.
Құрама жем дайындауда алуан шикізат түрлері қолданады.
Шикізат – құрамажем зауыттарында құрама жем құрауышын дайындауда
қолданатын жемдік азық.
Құрама жем құрауышы – деп оның рецепт бойынша технологиялық дайындалған
құраушы бөлігін айтады. Құрамажем дайындау үшін 4- тен 12 дейін әртүрлі
шикізат түрлері (көбінесе 6-9), микроқосымшаларды есепке алмағанда
қолданады. Құрамажем зауытында құрама жем дайындау үшін қолданатын
шикізат, егер қажет болса, қоспалардан тазартылып, қауыздалып,
ұнтақталады, одан кейін құрауыштар мөлшерленіп, араластырылады.
Құрама жемді ауыл шаруашылығы малдары, құстары, терілі аңдар мен
балықтарға түрін, жасын, бағытын есепке алып дайындайды. Құрамажем
қажетті қатынаста малға қажетті барлық қоректік заттарды сақтайды.
Құрамажем минералды заттарға (фосфор, калий, кальций, натрий) бай және
микроқосымшалармен байытылған.
Микроқосымшалар - бұл малдың өсуі мен өнімділігін ынталандыратын
биологиялық белсенді заттар: витаминдер (A1, B2, PP және т.б.),
микроэлементтер (кобальт, мыс, йод және т.б.), антибиотиктер мен басқа да
құрама жем құрамына ең аз мөлшерде (10 мг- 100 г дейін 1 т құрама жемде)
кіретін заттар.
Кейбір зауыттарда құрама жемге енгізу үшін ақуызды – витаминді қосымша
(АВҚ) мен премикс жасалынады.
Ақуызды – витаминді қосымша (АВҚ) – қажетті дәрежеге дейін ұнтақталған
жоғары ақуызды жемдік азық пен микроқосымшалардың біркелкі қоспасы. Ол
құрама жем өндіру үшін қолданады.
Премикс – биологиялық белсенді заттардан (антибиотик, витаминдер,
микроэлементтер және т.б.) тұратын микроқосымшалар мен толықтырғыштың
біркелкі ұнтақталған қоспасы.
Премикс тоықтырғышы – микроқосымшалардың дұрыс таралуына қажетті орта
ретінде қолданылып, премикстің құрама жемде арласуының ең жоғарғы
тиімділігін қамтамасыз ететін құрамажем құрауышы. Негізінен премикс
толықтырғышы ретінде бидай кебегі көп қолданады.
Физикалық күйіне байланысты құрама жемнің келесі түрлері болады:
шашыранды, гранулданған, брикеттелген және галет күйінде.
Шашыранды құрамажем – біркелкі ұнтақталған өнім күйінде болады.
шашыранды құрамажем дайындағанда шикізатты бөтен қоспалардан тазалап,
қауыздайды (қауызды дақылды) және ұнтақтайды. Осылай дайындалған
құрауыштар мөлшерленіп араластырылып.
Брикеттелген құрамажем – бұл биологиялық дұрыс пшіндегі және белгілі
өлшемдегі тақта күйіндегі өнім. Мысалы, сегізбұрыш пішіндегі брикеттер,
ұзындығы – 160-170 мм, ені- 70-80 мм, қалыңдығы (биіктігі) – 30-60 мм.
Оны дайындау үшін ұнтақталған құрауыштардың қоспасын дайындайды, алынған
сусымалы масса арнайы араластырғышқа түседі, оған бір мезгілде
мөлшерленген меласса түседі. Ұнтақталған құрауыштар мен мелассадан
тұратын қоспа сығымдағышта брикеттеледі. Кейбір брикеттелген құрама жемге
ұнтақталған пішен мен сабан қосылады.
Гранулданған құрамажем – белгілі пішін мен өлшемдегі тығыз түйірлерден
тұратын сусымалы масса. Әдетте: белгілі диаметр мен биіктіктегі кішкене
цилиндр күйінде болады. гранул жасау үшін екі әдіс – құрғақ және сулы
қолданылады.
Гранулданған құрамажем көбінесе тоған балықтар мен терілі аңдар үшін
пайдалы.
Гранулданған жемді ұнтақтау арқылы тағы бір дайын өнім – құрама жем
қиыршығын алады. Оны жас балапандарға, балықтарға арнап дайындайды.
Гранулданған және брикеттелген құрама жемдер тасымалдау, сақтау мен
азықтандыруда қолайлы болып саналады.
Өзінің құрамы мен жемдік құндылығы бойынша құрама жем екі негізгі
топқа: толық рационды құрамажем мен құрамажем – концентратына бөлінеді.
Толық рационды құрамажем – малдың қоректік, минералдық және биологиялық
белсенді заттарға деген қажеттілігін толық қамтамасыз ететін өнім.
Тәуліктік жемдік рацион мөлшерінде толық рационды құрама жеммен малды
азықтандыруда оған қосымша басқа азық беру қажет емес.
Құрамажем концентраты – мал (құс) рационына қосымша енгізіліп, оны
толық рационды азықтандыруға арналған азық. Оған ірі, шырынды азықтар
және әртүрлі өндірістердің (қант қызылшасы, сыра, спирт және т,б,)
қалдықтары қосылады.
Құрамажем концентраты да шашыранды, брикеттелген және гранулданған
түрде дайындалады.
Құрамажем өндірісінде ақуыздың тапшылығына байланысты карбамидті
концентрат қолданылуда.
Карбамидті концентрат – карбамид, ұнтақталған дән мен бентониттің
біркелкі қоспасын экструдерде өңдеу арқылы алынатын қиыршық күіндегі
өнім. Карбамидті концентратты күйісті малға арналған құрама жем, АВҚ және
жем қоспасында қолданады.11,1213,14,15,16
Құрама жемнің шикізат қорлары. Құрамажем, АВҚ, премикс және басқа
өнімдер өндіру үшін құрама жем өндірісінде шикізаттардың жүзден астам
түрлері қолданылады. Шикізаттарды шартты түрде 3 топқа бөлуге болады:
өсімдік, мал текті, химиялық және микробиологиялық текті.
Бұл топтар ауылшаруашылығы малдарына арналған құрама жемнің негізін
құрайды, соның ішінде 70-90% - бұл дәнді және бұршақты дақылдар.
Жемдік өнімдер мен қосымшалар құрамажем құрамында қолданылғанда сапасы
жоғары болуы, сұрыпы біріншіден төмен болмауы керек.
ТМД елдерінде шикізаттың негізгі қорын дәнді дақылдар, оның ішінде арпа
мен бидай құрайды. Сонымен қатар сұлы, жүгері, қонақжүгері, тары т.б.
қолданылады. Дәннің қосынды мөлшері 1 т құрама жемде 65-70% құрайды.
Бұршақ дақылдарынан асбұршақ, жемдік бұршақ, бөрібұршақ, және басқа да
ақуызға бай дақылдардың мөлшері – кейбір кезеңдерде 2-5% құрайды.
Шикізат балансындағы маңызды рөл (10...15%) бидай және күріш кебегі мен
ұнтағы – диірмен өндірісінің жанама өнімдеріне, сонымен қатар жарма
өндірісінің арпа, күріш, асбұршақ және т.б. ұншықтарының үлесіне келеді.
Сонымен бірге әр түрлі өсімдік майлары өндірісінің жанама өнімдері –
күнжара мен шроттың (7% шамасында) құрамажем құрамындағы үлесі маңызды.
Соның ішінде бірінші орында күнбағыс күнжарасы мен шроты, екіншіде –
мақта, одан кейін қытайбұршақ, зығыр, жер жаңғағы және басқа да майлы
дақылдар тұр.
Мал текті жемдік өнімдер – ет, еттісүйек, қан ұндары, құрғақ
майсыздандырылған сүт, сонымен бірге балық, асшаян, таңқы шаян ұндары өте
бағалы. Мал текті өнімдер толық құнды протеинді, витаминдерді,
микроэлемент тұздарын көп сақтайды.
Микробиологиялық жолмен алынатын меласса, гидролизді қант, тазаланған
сұйық мұнай парафиндері және басқа да субстраттарда өсірілетін жемдік
ашытқы да протеинге бай.
Еттісүйек, балық ұндары, ашытқы және басқа да осы топқа кіретін ақуызды
өнімдердің құрама жемдегі үлесі 3-5% шамасында құрамажем түріне
байланысты.
1,5-2,0 % мөлшері витаминделген шөп ұны, қылқан ұны, жасыл ағаш ұны
құрайды, олар каротин мен витаминдердің құнды көзі болып табылады.
Құрамажем құрамының 3% дейін минерал текті шикізаттар – құрғақ
ұнтақталған бор, ас тұзы, қабыршақ ұны, доломит пен әктас ұндары,
фосфаттар, сүйек ұны, бентонит сазының ұнтақтары құрайды.
Шикізаттың белгілі бір тобын сұйық қосымшалар – меласса, тұзды гидрол,
сұйық L- лизині, жемдік мал майлары құрайды. Пайыздық қатынаста олар
аздаған көлемді құрайды, алайда келешекте меласса мен жемдік майларды көп
мөлшерде қолдану қарастырылуда. Кейбір елдерде құрама жем өндірісінің
технологиясында карбамидтің меласса мен ортрфосфор қышқылындағы
ерітіндісі, балық гидролизаттары қолданылады. Құрама жемнің кейбір
түрлеріне 68% майды арнайы дайындалған, 30-50 % май сақтайтын
концентраттар күйінде (экструдерленген жүгері немесе басқа да дәнді дақыл
негізіндегі майлы концентрат, қан және буланған сорпа негізіндегі ақуызды
– майлы концентрат (АМК)) енгізеді.
Шикізаттың қорының құрамына ірі азықтар – қауыз, сабан, қызылша
сығындысы да кіреді. Олардың көлемдік салмағы аз, технологиялығы нашар
болғандықтан кең қолданылмайды.
Құрамажем өндірісінің технологиялық процестері мына негізгі
операциялардан тұрады:
1) шикізатты қабылдау, сақтау және өндіріске жіберу;
2) шикізатты органикалық, минералды және металды – магнитті қоспалардан
тазарту;
3) құрама жемнің кейбір түрлерін дайындау үшін сұлы мен арпаның қабығын
аршу;
4) тазартылған шикізатты ұнтақтау;
5) ұнтақталған өнімді бақылау (елеу);
6) мөлшерлеу және араластыру;
7) гранулдау.
1.2 Сусымалығы нашар құрама жем құрауыштарына сипаттама.
Құрама жем өндірсінің технологиялық өнімдерінің маңызды
сипаттамаларының бірі сусымалық болып табылады.
Ыдыстан белгіленген өлшеммен шығару шығару тесігінен ағатын шикізаттың
қасиетін сусымалық деп аталады. (ГОСТ 21669-76)
Құрама жем өндірсінде шикізаттың жүзден астам түрлері қайта өңделеді
және олар жоғары сапалы өнім деп белгіленген, олардың жартысына жуығы
сусымалылығы нашар құрама жемге жатады. Сусымалылығы нашар өнімдерге
бытыраңқы құрама жем жатады. Бөлшектерден құралған геометриялық пішіні
анықталған физика – механикалық қасиеттері бойынша үйінді жүктен
ажыратылатын ұнтақталған өнімге құрамажем және сусымалылығы нашар құрама
жем жатады. Құрама жем және сусымалылығы нашар шикізат өнімдерінің
пішінін құрайтын бөлшектердің үлпілдек түрден онша емес түрге дейін
өзгеретінін, физика – механикалық зерттеулер нәтижесінде олардың
құрылымдық қасиеттері көрсетті. Бөлшектің шамасы 5 мм-ден бірнеше
микронға дейін өзгереді.
Массалық көлемі 300-600 кгм3 , тығыздығы 0,8-1,8 гсм3 аралығында
болады. Сусымалығы нашар өнімдердің табиғи құлама бұрышы 38-39° аралығына
тең. Сыртқы үйкелудің ең аз коэффициенті сусымалылығы нашар өнімнің тегіс
болатпен және ағаш бетте қозғалғандағы орын болады. Ал ең үлкен
коэффициент – бетондық бетте қозғалу кезінде болады. Сыртқы үйкелудің
коэффициенті 0,26-0,80 аралығында болады. 17,18
Сусымалығы нашар өнімдердің қасиеттері тұрақты емес. Олар мынадай ішкі
факторларға тәуелді: бөлшек беттерінің сипаттамалары және пішіні,
түйіршіктердің ірілігі, көлемдік массалары, ылғалдылығы, гигроскопиялық,
химиялық құрамы, өнімдердің температурасы және т.б. Одан басқа ішкі
факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін: қоршаған ортаның ылғалдылығы мен
температурасы, тегіс беттің қолданылуы және оның қалыңдығы, пішіні мен
сақтау орнының көлемі, сақтау мерзімдері және т.б. бірақ, егер
стандарттың талабына және оның стандартты сақталу талабына, оның сақталу
шартымен бірдей қанағатталындырылса, онда физика – механикалық қасиеті іс
жүзінде тұрақты болып қалады. Инженерлік есепте шынайы қасиеттер немесе
олардың нақты мәнін қолдануға болады. Осы мақсатпен олардың физика –
механикалық көрсеткіштері 1 - кестеде келтірілген.
1 – кесте. Сусымалығы нашар өнімдердің физика – механикалық
көрсеткіштері
Компоненттің ЫлғалдыҰнтақталу Көлемдік Табиғи
атауы лығы, модулі, масса, құлама
W M γ бұрышы
Α
Физикалық шамалардың % мм кгм3 градус
бірліктері
Арпа дән түйіршіктері 0,71 462 48
15,0
Ет – сүйек ұны 0,76 462
11,0 44
Шөп ұны 11,0 1,04 482 42
Балық ұны 1,25 474 49
12,0
Мақта күнжарасы 1,36 557 40
10,0
Бидай кебегі 0,69 328 44
14,0
Күнбағыс күнжарасы 0,93 579 47
4,0
Күнбағыс мақтасы 1,44 420 40
8,0
Азықтық ашытқысы 0,12 506 40
8,0
Ас тұзы 0,77 1121 42
0,04
Майы алынған құрғақ сүт 9,0 0,75 632 37
Азықтық бор 7,0 0,39 787 49
Бентонит Асканның туған жер 8,0 15-760 770 43
мк
Бентонит Саригюхтің туған 8,0 15-760 1030
жері мк 45
Шикізаттың барлық түрлері анықталған физика – механикалық және
химиялық қасиеттері бойынша сипатталады. Олардың қасиеттері арқылы құрама
жем мен БВД дайындау үшін шикізаттың құрамы анықталынады. Физика –
механикалық қасиеттері: бөлшектердің ірілігімен, олардың пішінімен және
беттің сипатымен, көлемдік массасымен, қыртыстығымен, табиғи құлама
бүрышпен, үйкеліс бұрышымен, аэродинамикалық және құрылымдық –
механикалық сипатымен анықталады.
Сусымалығы нашар шикізаттарға сұлы ұны, арпа ұны, күріш ұны,
асбұршақ ұны, уыт өскіндері, жүгері ұны, кебек, қызылша сірнесі, құрғақ
барда ұны, кит ұны, ас тұзы және бор т.б. жатады.
Сусымалығы нашар шикізаттан БВД мен құрама жем компоненттерін
бөлшектеу тәсілі арқылы дайындаған кезде олардың физика – механикалық
қасиеттері жоғарыламайды, керісінше төмендейді.
Сусымалығы нашар шикізатты дайындау технологиялық желісіне, кейін
басты желіге мөлшерлеу – араластыру желісіне жіберген кезде өндіріс
процесінде күтпеген келеңсіз жағдайлар болуы мүмкін: шикізат бункерлерде
тұрып қалады, ірі түйірлерге айналады, мыжғыланады, транспортты
механизмдер дұрыс жұмыс істемей қалады, мөлшерлеу процесі бұзылады.
Осылардың бәрі өнім сапасының төмендеуіне және техникалық жабдықтардың
жұмыс істемей қалуына әкеледі. Осы жетіспеушіліктерді жою үшін,
мөлшерлеудің нақтылығын жоғарылату үшін, сусымалығы нашар
компоненттердің технологиялық қасиеттерін жақсарту үшін шикізаттан
жуықталған қоспа дайындалады. Кейін оны мөлшерлеу – араластырудың басты
жүйесіне бір компонент ретінде жіберіледі.
2. Табиғи минералдар шунгит, вермикулитке сипаттама
Шунгит. Шунгит құрылысы ерекше минерал болып саналады. Шунгит
көміртек құрайтын, Онеж өзенінің жағасында Шунга селосында пайда болған
минерал. Оның құрамына кіретін шунгитті көміртек молекулярлы құрылысты
кристалды емес, гравитацияға бейім емес. Шунгиттің негізгі элементі болып
көп қабатты ішінде 10 нм – ге дейін кеуектері бар глобул саналады.
Шунгиттің негізгі қоры Онеж өзенінің солтүстік жағындағы территорияда
қазіргі кезде 35 тонна қорымен Заногинское кен орны белгілі.
Шунгитті минералдар – құрамы, құрылысы және түзілу қасиеттері бойынша
ерекше.
Шунгиттің негізгі тұтынушылары Тула, Липецк, Челябинск металлургия
зауыттары.
Шунгиттің емдік, бактерицидтік қасиеттері мал тұрмақ адамға да
пайдаланатыны белгілі. Шунгитке тұндырлған су көптеген тері
ауруларын жазып, адам организмін жақсартатынын айтпаса да болады.
Шунгиттті минералдар сорбциялық, каталитикалық және бактерицидтік
қасиетке ие. Бұл қасиеттерімен шунгитті таза, жүзу бассейндеріндегі
суларды, катализаторларды дайындау филтрінде пайдаланады. Сондай – ақ
ағын суларды тазартуда фильтр ретінде қолданады.
Шунгит су тұнбасы мен шунгитті паста дәрілік қасиеттер, яғни көп
ауруларды – аллергиялық, гинекологиялық, тері, буындарды емдейді. Сондай
– ақ шунгитті препаратты фармакология мен косметикада кең қолданады.
Ғалымдардың санауы бойынша шунгиттің жасы 2 млрд жылға тең. Бұл көмір
тасына ұқсас. Шунгит – құрылыс пен өндіріс үшін бағалы шикізат.
Көміртек заттың және минералдың құрылысы мен құрамын зерттеу
Қазақстандық шунгит орындарын анықтауға мүмкіндік береді.
1970 жылдың соңында шунгитке ұқсас қара сланецті зат Шығыс
Қазақстанда ашылды.
Одан кейін Шығыс Қазақстан облысы, Шар ауданының Большевик кен
орны табылды. Большевик кен орнында шунгитті шикізаттың қоры 557,4 млн
тоннаны құрайды.
Химиялық анализ нәтижелері шунгитті минералдың құрамы тұрақсыздығын
берді. Орташа шамамен оның құрамында 60-70% көміртек және 30-40 % күл
болады. Шунгиттің түсі қара (жылтыраған) немесе графитті сұр түсті болып
келеді. Маос бойынша тығыздығы 3-4.
Шунгиттің тағы зерттелген кен орындары Яблоновое, Текелі, Көксу,
Черные ворота, Черкасс блогы болып табылады.
Қазақстанның шунгитті минералдың құрамы мен құрылысын зерттеу арқылы
толықтырғыш материалдар ретінде шунгиттің табиғатын түсіндіреді.
Шунгитті өнеркәсіп шаруашылығына енгізу экономикалық және экологиялық
сипаты бірқатар мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. \19,20,21,22\
Вермикулит. Вермикулит – табиғатта салыстырмалы кең таралған
минерал. Оның маңызды қасиеті қыздыру кезінде 10-15 есе көлемінде
ұлғаюы. Вермикулит – жеңіл, инертті, зарарсыз және химиялық тұрақты
материал. Тамаша жылу және дыбыс изоляциясымен қамтылған.
Вермикулит латын сөзі Vermikulatus – құрттәріздес сөзінен шыққан.
Қыздырған кезде құрамындағы суға байланысты буға айналатын, вермикулит
жіңішке жапырақшаларын перпендикуляр бағытта гармошка түзіп, жылжытатын
құрт тәріздес кристалдар.
Вермикулит – гидрослюд тобындағы минерал, қоңыр – сарғыш түсті,
жылтыр реңді, 400-10000С температурада көлемі 7-10 есе ұлғаяды.
Қазіргі кезде вермикулит шетелде 100-ден астам өнім өндіруде
қолданылады.
Вермикулит шикізатының қоры мен сапасы бойынша Оңтүстік Африка
бірінші орында, ал екінші орында Ресей Федерациясындағы Мурманск облысының
Ковдор кен орны тұр. Біздің елімізде вермикулит 1960-шы жылдан бастап
қолданылуда. Бұрынғы ТМД территориясында 22-ге жуық (оның ішінде 17-і
Ресейде) 200млн. тонна қорымен вермикулит кен орындары ашылды.
Барлық өндірілетін вермикулиттің 13-і Батыста ауыл-шаруашылығында
қолданылады: жеміс-жидек, бау-бақша, мал шаруашылығы, ветеринария,
гидропоника, жемістерді сақтауда және тұқымдарды ашытуда және т.б. Сондай-
ақ жоғарыда айтып кеткен қасиеттерімен құрылыста, жылуизоляция
құрылғыларында, картон, фанер жасауда, металлургияда, эмальды толтыру
ретінде пластмасса өңдеуде және басқаларда тиімді қолданылады.
Вермикулит залалсыздандырылған, бұзылып көгермейді, суда ерімейді,
иісі жоқ және басқа иістерді сіңіріп алады, саңырауқұлақтар мен
зиянкестердің көбеюін бөгейді.
Әдетте вермикулит дәні неғұрлым үлкен болған сайын, оның көлемдік
массасы соғұрлым үлкен.
Қазақстанда 20-ға жуық вермикулит орындары ашылды. Ең тәжірибелік
қызығушылықты Қазақстандық кен орындары танытты. Олардың ішінде Қаратас,
Красномай, Ірісіу, Баршы кен орындары. Орташа қорлары шамамен 45-50%
құрайды.
Вермикулит өндірістік талаптармен қолданылады, мысалы ауыл-
шаруашылығында: күрделі жерлер сапасын структуралық және аэрационды
жақсарту, тыңайтқыштарды, гүлдер. Рассадалар, жеміс-жидек отырғызу үшін
толықтырғыш болып табылады.
МемСТ 12865-67 бойынша шығарылған вермикулит тауары
сертификатталмайды.
1. Құс шаруашылығы:
Негізгі рационға 1-5% қосу арқылы концентрленген жемнің шығынын
азайтады, олардың структуралық қоспасын макро- және микроэлементтермен
байытып, жақсартады, тауықтардың жұмыртқалағыштығын 1-3%-ке, жұмыртқаның
жиналуын 4%-ке, бастарының сақталуын 1,5%-ке жоғарылатады.
2. Шошқа шаруашылығы:
Рационға вермикулитті еметін торайларға, өсіп келе жатқан жас
торайларға азықтандыру кезінде 3% мөлшерінде енгізсе, олардың
физиологиялық жағдайы мен денсаулығына жақсы әсер етеді:
- шошқалардың гемоглабинін 8%-ке, ірілігі 1,5-10%, сүттілігі 2,6-6,0%-
ке өседі;
- 3,3% енгізсе, шошқалардың өнімділігі, етінің минералды және химиялық
құрамы өседі.
Осылайша вермикулит жоғары сиымдылығымен өзінің сусымалдық қасиетін
сақтайды. Бұл 70%май мен 30% вермикулит құрайтын сусымалды концетрат
дайындауға мүмкіндік береді. Вермикулитті сондай-ақ витаминдер, меласса,
холин-хлорид және басқа да дәрілік заттарды суйық күйінде таратқыш ретінде
қолданады.
Адамға белгілі минералдың кейбіреулері ғана вермикулит секілді әр
қызығушылықты туғыза алады. Құрылыс, энергетика, өнеркәсіп,
ауылшаруашылық, көлік - бұлар халық шаруашылығында практикалық қолданысқа
ие болған түрлері бұрында көп. Ол жанармайды үнемдеуге тиімді болып келеді,
ғимараттардың салмағын жеңілдетеді, бөлмелердің жылулық ылғалдылығының
жақсартады, құрылысты арзандатады. Ауыл шаруашылығында вермикулит өнім
мөлшерін арттыруға зор ықпал етеді.
Вермикулит – экологиялық таза, кеуекті минерал. Оны шетелде –
өнімділік минералы, ал жапондықтар - емдік минерал деп те атайды.
Өйткені шетелдегі және Ресейдегі зерттеулер вермикулиттің зарарлығы
жоқ, зиянкестермен зақымданбайтын экологиялық таза минерал екендігін
және құс, шошқа, мал рациондарын макро- және микроэлементтермен
байытып, оның өнімділігін жоғарылатып, еметін торайлардың асқазан
–ішек жолдарының ауруын төмендететінін көрсетеді.
Әлдеқашан КСРО-да вермикулит қорлары аз деп есептелген. Ол кезде КСРО-
да Бутымск кен орнында жүз мыңға жуық минерал табылатын. Сол кезде жалғыз
вермикулитті кен орны деп есептеген.
Кейінгі он жылдық геологтардың бұл минералды қарқынды іздестірумен
сипатталады. Бірі артынан бірін, Кеңес Одағының түпкір түпкірінен, жаңа
вермикулит кен орындары ашыла бастады. Солтүстіктегі Кольск бастап,
оңтүстіктегі Призобьяға дейін, батыстағы Валынидан бастап, шығыстағы
Приморьеге дейін таралған жүз млн тоннадан астам ірі вермикулит кен
орындары пайда болды. Осылайша вермикулит көптеген экономикалық аудандарға
жергілікті материал ретінде қолданылды, бұл бүкіл Кеңес Одағының
территориясында қолдануды дамытуға жағымды жағдайлар туғызды.
Қазіргі кезде отандық өнеркәсіпте тырсиған вермикулит пен оның
бұйымдарын шығаратын жаңа сала пайда болды. Вермикулит концентратын,
сонымен бірге тырсиған вермикулит және вермикулитті материалдар мен
бұйымдар шығаратын байыту фабрикалары мен өнеркәсіптер іске қосылуда. Халық
шаруашылығының әртүрлі салаларында вермикулитт тұтыншылар көбеюде. Сонымен
қатар вермикулиттің халық шаруашылығында әлі көптеген пайдалы жақтары
зерттелмеген.
Құрылыста вермикулиттің ең басты қолдану жағдайлары: жылу
изолияциялық материал ретінде, қопсытылган түрінде, даналы бұйымдар
ретінеде, вермикулитті бетондар мен ерітінділер ретінде. Оның бұршақ
тәрізділігі салмағының аздығы және минералды құрамы, отқа қарсы тұру
мүмкіндігі және биотұрақтылығы бойынша оны басқа жылу изолияциялық
материалдары ішінде бірінші орынға ие деп білуге болады.
Вермикулиттің өзінің де одан құралған материалдардың да жылуға деген
үлкен тұрақтылығы өнеркәсіптік өндірісте де тырсиған вермикулиті
пайдалануды арттырды.
Жеңіл жанғыш материалдарға жағылған вермикулитті сылақ бұл
материалдарға күшті жылуға тұрақтылық қасиетін береді, сонымен қатар
жанбайтың материалдардың жанбау шегін ұзартады. Мысалы, жіңішке қабырғалы
армоцементті плитала және қосушы қабықтар арнайы жылуға тұрақты
қабаттарынсыз өте жанғыш болып келетіні белгілі. Ал вермикумиттен жасалған
отқа төзімді қабат олардың жылуға тұрақтылығын 10 есеге дейін арттырады.
Ағаш талшықты ағаш жоңышқалы және фанера өнеркәсібінде вермикулитті
қолдану бұл материалдарға отқа төзімділікпен қатар биотұрақтылық және әдемі
сыртқы әлпетін береді. Отқа төзімді күшімен қатар, вермикулит, өте аңа
дыбыс сіңушілік қасиетк ие. Тырсиған вермикулиттің алтын секілді жылтыраған
қабыршақтары оның декоративті сылақ, қаптау плиткалары (керамикалық,
плстмассалық және т.б.) сияқты материалдарға декоративті эффект береді.
Ауыл шаруашылықта да вермикулитті пайдаланудың зор перспективалары
бар, мысалы оны топырақтың құрылымы, құрамы және ионды айырбастау
қасиетің жақсарту мақсатында, сонымен қатар оны топырақсыз өсірлетін
өсімдіктердің (гидропоника) өсу ортасы ретінде қолдануға болады. Мұның
арқаснда тығы сазды топырақ пен шөлді құм өнімді топыраққа айналулары
мүмкін.
Стерильдігі мен жылу изолияциялық қасиеттерінің арқасында тырсиған
вермикулитті өсімдік материалдарын алыс қашықтарға апарғанда және өсімдік
материлды тірідей ұзақ уақытқа сақтау үшін орауға қолданады.
Сонымен қатар вермикулиттің тырсиған түрін шатырдың материалдарына
шашу үшін, пластмасса және резеңке пигменттерін толтырушы ретінде су
тазарту технологиясында (оның ішінде радиоактивті), газдар мен ауаны
ылғалсыздандыру үшін, бензин мен майды тазарту үшін, графитті жағу
материал ретінде ауыстыру үшін, материалдарда антикоррозионды қорғаныс
туғызу үшін, атомды және радиоациялық техникада қолданылатын ескеру
керек. \23,24\
Бұлай есептегенде вермикулиттің қолдану аумақтары әлі сан-алуан.
Слюдалар, гидрослюдалар және вермикулиттердің пайда болу
шарттары
Табиғи жағдайда вермикуттер, табиғатта аса кең тараған минералдар
слюдалардан құрылады. Слюдалар жиі атқылаған, метаморфтардың және кейбір
тұнбаның тау жыныстарының құамдасы болып кездеседі. Жер қыртысы көлемінің
3.8%слюдадан тұрса бұнда өндірстік мәні бар ір кең орны ашылуы мүмкін.
Слюдалардың химиялық құрамы тұақсыз болып келеді. Олардың құрамына 40
элементтей кіреді.
Слюдалар қайта кристализациялану мен бір минералдан басқасына өзгеру
құбылысы (метасамотоз құбылысы) арқасында және метаморфизм нәтижесінде
пайда болатын ультранегізді. Сілтілі, карбонатты, гранитоидті және т.б.
жер қыртыстарында пайда болады. Магмадан бөлініп, жер қыртыстарның стық
температуралы аймақтарында слюда кездеспейді. Магма сууының ең соңғы
тадиясында жердің терең бедерлерінде, сонымен қатар контактты –
метаморфтық өзгерістер нәтижесінде пайда болады. Кристалдың тақта тастар
мен гнейстер сияқты көптеген метаморфты жыныстадың слюдалары көп тараған.
Табиғатта слюда мусковитті флогопитті және биотитті түрінде кездеседі.
Вермикулиттің өндірістік мәні бар жиындары ретінде флогопит немесе биотит
слюдалары негіз болып саналады.
Флогопит метасамотоз құбылысынан кейін долмит пен люмосиликатты
жыныстардың әрекеттесуінен пайда болады.
Биотит жыныс құраушы минерал ретінде көптеген атқылаған тау
жыныстарында кездеседі. Метаморфты жыныстарда кең тараған тақта тастар
мен гнейстер, сонымен қатар биотит карбонатты емес құрамді гранитті
магма әсерінен пайда болған мусковитте және тамшы тәріздес контакттық
роговиктерде кездеседі. Мраморланған ізбестті тастарда да табылған
жағдайлар да белгілі.
Флогопиттер мен биотиттердің гидрослюдаға, ал одан кейін
вермикулитке ауысуы баяу жүріп отырады. Ғалымдардың айтуы бойынша бұл
процесс слюдаларға жер асты суларының әсерінен іске асады.
Вермикулиттің ең маңызды кең орындары
КСРО территориясында көптеген вермикулит кен орындары барланған
(сурет 1). Бұл минерал көбінесе Коль және Уралда кездеседі.
КСРО территориясында бірінші ашылған және 1932-1935 жж өндірілген
Челябинск облысындағы Булдымск кен орны болып есептеледі. Соңғы жылдары
мұнда жыл сайын 4000 тоннадан аса вермикулит табылған. Бұл кен орнының
қорлары көп емес, сондықтан қазіргі кезде ол өзінің қорларын бітіруге
жақын қалды.
КСРО-дағы ең үлкен кен орны 1955 жылы барланған Мурманск
облысындағы, Ковдор темір жол станциясы қасындағы, Ковдор кен орны болып
саналады. Массивтің ауданы 37,8 км кв. тең. Жыныстардағы вермикулит
мөлшері 1-2-ден 30-40 % дейін кездеседі, орташа есеппен 12 %.
Пластиналардың кесе - көлденең жуандығы 500-600 мм-ге дейін .
Вермикулиттің көп бөлігі (75 % шамасында) үлкендігі 2,5-5 мм дән
тәріздес, алайда 50-60 %-і 1,2 мм- ден ұсақ болып келеді.
Челябинск облысындағы Потанин кен орны ең перспективалы кен орны
болып табылалы. Массив ауданы 20 км кв болып келеді. Вермикулит
таралуының максималды тереңдігі 50-60м, орташа есеппен 10-25 м.
Вермикулит негізінде 0,3 – 2,5 мм дәрдер түрінде кездеседі. Болжаулар
бойынша мұнда 12 млн т вермикулит қоры бар. Осы және басқа да кең
орындардың сипаттамасы 2 - кестеде берілген.
2 –кесте.КСРО – ғы маңызды вермикулит кең орындарының сипаттамалары.
Кен орны Қорлары Вермикулиттің Дәндік құрамы, % Жандырудан
млн. т. жыныстағы кейінгі
орташа мөлшері көлемдік
салмағы,
кгм3
10 мм 1,2-10 мм1,2мм
асқан фракция фракция
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz