Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының бағыттары мен жағдайы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5
1.БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ КОМПАНИЯНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6 . 42
1.1.Бағалы қағаздар нарығының, құрылымы атқарылымы ... ... ... ... ... 6 . 15
1.2Компанияның қаржысы және қаржының басқару мақсаты ... ... ... 15 . 25
1.3Компанияның қаржылық портфелін басқарудың маңыздылығы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25 . 42
2 «АЛМАТЫ МӘДЕНИТҰРМЫСҚҰРЫЛЫС» АҚ КОМПАНИЯСЫНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ..43 . 59
2.1 «Алматы мәденитұрмысқұрылыс» АҚ қызметін талдау:
құрылымы,техникалық.экономикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... 43 . 50
2.2 «Алматы мәденитұрмысқұрылыс» АҚ бағалы қағаздар эмиссиясы туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50.54
2.3 «Алматы мәденитұрмысқұрылыс» АҚ төлеу қабілеттігін талдау.54.59
3 КОМПАНИЯНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..60 . 73
3.1Казақстанда корпоративті бағалы қағаздар нарығының әлсіз дамуының себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 . 62
3.2Корпаривті бағалы қағаздар нарығының дамуының негізгі бағыттары және бүгінгі таңдағы жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62 . 68
3.3Корпоративті бағалы қағаздар портфелін басқарудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68.73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74 .76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77.78
1.БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ КОМПАНИЯНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6 . 42
1.1.Бағалы қағаздар нарығының, құрылымы атқарылымы ... ... ... ... ... 6 . 15
1.2Компанияның қаржысы және қаржының басқару мақсаты ... ... ... 15 . 25
1.3Компанияның қаржылық портфелін басқарудың маңыздылығы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25 . 42
2 «АЛМАТЫ МӘДЕНИТҰРМЫСҚҰРЫЛЫС» АҚ КОМПАНИЯСЫНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ..43 . 59
2.1 «Алматы мәденитұрмысқұрылыс» АҚ қызметін талдау:
құрылымы,техникалық.экономикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... 43 . 50
2.2 «Алматы мәденитұрмысқұрылыс» АҚ бағалы қағаздар эмиссиясы туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50.54
2.3 «Алматы мәденитұрмысқұрылыс» АҚ төлеу қабілеттігін талдау.54.59
3 КОМПАНИЯНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..60 . 73
3.1Казақстанда корпоративті бағалы қағаздар нарығының әлсіз дамуының себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 . 62
3.2Корпаривті бағалы қағаздар нарығының дамуының негізгі бағыттары және бүгінгі таңдағы жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62 . 68
3.3Корпоративті бағалы қағаздар портфелін басқарудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68.73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74 .76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77.78
Нарық – бұл сатушы мен сатып алушының арасындағы қатынас. Басқа да нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы, сұраныс пен ұсыныс шоғырланатын және еркін баға анықталатын сату және сатып алуға байланысты қатынастардың күрделі экономикалық жүйесін білдіреді. Нарықтың көлемі, бізге белгілідей, эмитенттер мен инвесторлардың, яғни «бағалы қағаз» тауарын сатушы мен сатып алушылардың мамандандырылған деңгейімен тікелей байланысты.
Қазақстандағы орын алған экономикалық жағдайда қаржы нарығын және оның негізі – бағалы қағаздар нарығын жылдам және ғылыми түрде дамуын жеделдету, осыған байланысты ұлттық шаруашылық құрылымды жедел реттеу, өндірістің дағдарысын тоқтату, өндірістің маңызды салаларын дамыту қажет.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының даму процессі күрделі және маңызды сипатқа ие. Бұл айтылып отырған салада, көзге көрінетіндей жетістіктері де соған қоса әлі толық шешілмеген мәселелері де бар. Осыған байланысты, бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы барысында, негізгі бөліктеріне, яғни мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына, корпоративті бағалы қағаздар нарығына және де арнайы қаржы құралдарына көңіл бөлген жөн.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі дамыту мақсатында қажетті шараларды жасау үстінде. Қазақстан меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процессін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты.
Бағалы қағаздар нарығы, Қазақстанның ұлттық валютасының тұрақтануына және инфляцияның деңгейінің төмендеуіне де әсер етеді.
Қазақстандағы орын алған экономикалық жағдайда қаржы нарығын және оның негізі – бағалы қағаздар нарығын жылдам және ғылыми түрде дамуын жеделдету, осыған байланысты ұлттық шаруашылық құрылымды жедел реттеу, өндірістің дағдарысын тоқтату, өндірістің маңызды салаларын дамыту қажет.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының даму процессі күрделі және маңызды сипатқа ие. Бұл айтылып отырған салада, көзге көрінетіндей жетістіктері де соған қоса әлі толық шешілмеген мәселелері де бар. Осыған байланысты, бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы барысында, негізгі бөліктеріне, яғни мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына, корпоративті бағалы қағаздар нарығына және де арнайы қаржы құралдарына көңіл бөлген жөн.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі дамыту мақсатында қажетті шараларды жасау үстінде. Қазақстан меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процессін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты.
Бағалы қағаздар нарығы, Қазақстанның ұлттық валютасының тұрақтануына және инфляцияның деңгейінің төмендеуіне де әсер етеді.
1. Бланк И.А., Управление капиталом, Киев 2004 ж.
2. Винс Ральф Новый подход к управлению капиталом, Мосвка 2003ж
3. Додонов В.Ю., Упарвление портфелем акций на развивающем
фондовом рынке, Алматы 2003 ж.
4. Иванов А.П., Инвестиционная привлекательность акций, Басылым: «Акционер» 2002 ж.
5. Нурсеитов Э.О., Акционерное общество и ценные бумаги, Алматы 2004 ж.
6. Торкановского В.С., Колесников В.И., Ценные бумаги: Учебник, Москва: Финансы и статистика, 2003 ж. 448 с.
7. Рахимжанов А.Т., Долговые ценные бумаги и финансовый кризис, Алматы, Баспа 2001 ж.
8. Заурбекова З.Г., Стратегическое управление акционерных компаний Казахстана, Алматы 2001 ж.
9. Колесников В.И., Ценные бумаги, Мәскеу 2004 ж.
10. Сеилова З.С., Бағалы қағаздар нарығы, Алматы, басылым: Арко 2000 ж.
11. Жумабаева М.Д. Есбосинова А.С. Бухгалтерский учет и анализ операций с ценным бумагами, Алматы 2002 ж.
12. Фабоцци Фрэнк Дж., Рынок облигаций: анализ и стратегия, Мәскеу 2005 ж.
13. Журнал: «Ценные бумаги», Некоторые вопросы внедрения МСФО на РЦБ, № 01, қаңтар 2005 ж.
14. Журнал: «Ценные бумаги», Брокер – дилер, трансфер – агентская деятельность, № 02, ақпан 2005 ж.
15. Журнал: «Ценные бумаги», Регистраторская деятельность на рынке ценых бумаг, № 4, сәуір 2005 ж.
16. Журнал: «Ценные бумаги», Инфраструктура рынка ценных бумаг Республики Казахстан, № 7, шілде № 8, тамыз № 9, қыркүйек № 10, қазан 2005 ж.
17. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева 3 С., Рынок ценных бумаг: особенности функционирования в Казахстане, Алматы «LEM», 2002 ж -210 б
18. Берзон Н.И., Буянова ЕЛ., Кожевников МЛ., Чаленко А.В. Фондовый рынок: Учебное пособие для высших учебных заведений экономического профиля. — М.: Вита-Пресс, 1998. - 400 б.
19. Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 18 ақпан 2005 ж Егеменді Қазақстан 28.02.2005 ж.
20. Жатканбаев Е.Б., Агальцова С.В., Становление рынка государственных ценных бумаг. Алматы: Қазақ университетi, 1999. – 157 б.
21. Қазақстан Республикасының индустриалды - инновациялық дамуының стратегиясы, Егеменді Қазақстан, 20 шілде 2004 ж.
22. Послание Президента народу Казахстана "К конкурентоспособному Казахстану, конкурентоспособной экономике, конкурентоспособной нации! Астана, 19 мамыр 2004 ж.
23. Тюлз Р., Брэдлин Э., Тьюлз Т Фондовый рынок. 6-е изд.: Пер с англ.- М.: Инфра-М, 2003. - 648 б.
24. Финансы, деньги, кредит: Учебник / Под.ред.О.В. Соколовой.- М.:Юристъ, 2000. –784 б.
25. 2003 год в событиях и фактах // Рынок ценных бумаг Казахстана №12 (92) желтоқсан 2003 ж.
26. Асылова А.С. Коммерциялық банкілер – бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушысы / ҚазЭУ хабар 2006ж. №4 167 б.
27. Хмыз Е.А. финансовое показатели эффективности портфеля ценных бумаг – КазЭУ Хабар / 2006ж. №4 172б.
28. Маржан Татибекова Государственное регулирование рынка ценных бумаг в Казахстане / Рынок ценных бумаг № 16 2006ж. 36 б.
2. Винс Ральф Новый подход к управлению капиталом, Мосвка 2003ж
3. Додонов В.Ю., Упарвление портфелем акций на развивающем
фондовом рынке, Алматы 2003 ж.
4. Иванов А.П., Инвестиционная привлекательность акций, Басылым: «Акционер» 2002 ж.
5. Нурсеитов Э.О., Акционерное общество и ценные бумаги, Алматы 2004 ж.
6. Торкановского В.С., Колесников В.И., Ценные бумаги: Учебник, Москва: Финансы и статистика, 2003 ж. 448 с.
7. Рахимжанов А.Т., Долговые ценные бумаги и финансовый кризис, Алматы, Баспа 2001 ж.
8. Заурбекова З.Г., Стратегическое управление акционерных компаний Казахстана, Алматы 2001 ж.
9. Колесников В.И., Ценные бумаги, Мәскеу 2004 ж.
10. Сеилова З.С., Бағалы қағаздар нарығы, Алматы, басылым: Арко 2000 ж.
11. Жумабаева М.Д. Есбосинова А.С. Бухгалтерский учет и анализ операций с ценным бумагами, Алматы 2002 ж.
12. Фабоцци Фрэнк Дж., Рынок облигаций: анализ и стратегия, Мәскеу 2005 ж.
13. Журнал: «Ценные бумаги», Некоторые вопросы внедрения МСФО на РЦБ, № 01, қаңтар 2005 ж.
14. Журнал: «Ценные бумаги», Брокер – дилер, трансфер – агентская деятельность, № 02, ақпан 2005 ж.
15. Журнал: «Ценные бумаги», Регистраторская деятельность на рынке ценых бумаг, № 4, сәуір 2005 ж.
16. Журнал: «Ценные бумаги», Инфраструктура рынка ценных бумаг Республики Казахстан, № 7, шілде № 8, тамыз № 9, қыркүйек № 10, қазан 2005 ж.
17. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева 3 С., Рынок ценных бумаг: особенности функционирования в Казахстане, Алматы «LEM», 2002 ж -210 б
18. Берзон Н.И., Буянова ЕЛ., Кожевников МЛ., Чаленко А.В. Фондовый рынок: Учебное пособие для высших учебных заведений экономического профиля. — М.: Вита-Пресс, 1998. - 400 б.
19. Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 18 ақпан 2005 ж Егеменді Қазақстан 28.02.2005 ж.
20. Жатканбаев Е.Б., Агальцова С.В., Становление рынка государственных ценных бумаг. Алматы: Қазақ университетi, 1999. – 157 б.
21. Қазақстан Республикасының индустриалды - инновациялық дамуының стратегиясы, Егеменді Қазақстан, 20 шілде 2004 ж.
22. Послание Президента народу Казахстана "К конкурентоспособному Казахстану, конкурентоспособной экономике, конкурентоспособной нации! Астана, 19 мамыр 2004 ж.
23. Тюлз Р., Брэдлин Э., Тьюлз Т Фондовый рынок. 6-е изд.: Пер с англ.- М.: Инфра-М, 2003. - 648 б.
24. Финансы, деньги, кредит: Учебник / Под.ред.О.В. Соколовой.- М.:Юристъ, 2000. –784 б.
25. 2003 год в событиях и фактах // Рынок ценных бумаг Казахстана №12 (92) желтоқсан 2003 ж.
26. Асылова А.С. Коммерциялық банкілер – бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушысы / ҚазЭУ хабар 2006ж. №4 167 б.
27. Хмыз Е.А. финансовое показатели эффективности портфеля ценных бумаг – КазЭУ Хабар / 2006ж. №4 172б.
28. Маржан Татибекова Государственное регулирование рынка ценных бумаг в Казахстане / Рынок ценных бумаг № 16 2006ж. 36 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
1.БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ КОМПАНИЯНЫҢ
ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 –
42
1.1.Бағалы қағаздар нарығының, құрылымы атқарылымы ... ... ... ... ... 6 –
15
1.2Компанияның қаржысы және қаржының басқару мақсаты ... ... ... 15 – 25
1.3Компанияның қаржылық портфелін басқарудың маңыздылығы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5 – 42
2 АЛМАТЫ МӘДЕНИТҰРМЫСҚҰРЫЛЫС АҚ КОМПАНИЯСЫНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3 – 59
2.1 Алматы мәденитұрмысқұрылыс АҚ қызметін талдау:
құрылымы,техникалық–экономикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. .. 43 –
50
2.2 Алматы мәденитұрмысқұрылыс АҚ бағалы қағаздар эмиссиясы туралы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 50-54
2.3 Алматы мәденитұрмысқұрылыс АҚ төлеу қабілеттігін талдау.54-59
3 КОМПАНИЯНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..60 – 73
3.1Казақстанда корпоративті бағалы қағаздар нарығының әлсіз дамуының
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60 – 62
3.2Корпаривті бағалы қағаздар нарығының дамуының негізгі бағыттары және
бүгінгі таңдағы жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62 – 68
3.3Корпоративті бағалы қағаздар портфелін басқарудың жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .68 -73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...74 -76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..77-78
КІРІСПЕ
Нарық – бұл сатушы мен сатып алушының арасындағы қатынас. Басқа да
нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы, сұраныс пен ұсыныс шоғырланатын және
еркін баға анықталатын сату және сатып алуға байланысты қатынастардың
күрделі экономикалық жүйесін білдіреді. Нарықтың көлемі, бізге белгілідей,
эмитенттер мен инвесторлардың, яғни бағалы қағаз тауарын сатушы мен сатып
алушылардың мамандандырылған деңгейімен тікелей байланысты.
Қазақстандағы орын алған экономикалық жағдайда қаржы нарығын және оның
негізі – бағалы қағаздар нарығын жылдам және ғылыми түрде дамуын жеделдету,
осыған байланысты ұлттық шаруашылық құрылымды жедел реттеу, өндірістің
дағдарысын тоқтату, өндірістің маңызды салаларын дамыту қажет.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының даму процессі күрделі және
маңызды сипатқа ие. Бұл айтылып отырған салада, көзге көрінетіндей
жетістіктері де соған қоса әлі толық шешілмеген мәселелері де бар. Осыған
байланысты, бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы барысында, негізгі
бөліктеріне, яғни мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына, корпоративті бағалы
қағаздар нарығына және де арнайы қаржы құралдарына көңіл бөлген жөн.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі дамыту мақсатында қажетті шараларды жасау үстінде. Қазақстан
меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процессін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі акция
шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты.
Бағалы қағаздар нарығы, Қазақстанның ұлттық валютасының тұрақтануына
және инфляцияның деңгейінің төмендеуіне де әсер етеді.
Бағалы қағаздар нарығы – нарықтық экономикадағы өтіп жатқан стихиялық
процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процессіне
қатысты.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы он үш жылдан аса
жұмыс істеп келеді. 1991 жылдан бастап акционерлік қоғамдар, брокерлік
компаниялар, қор биржасы және бағалы қағаздар нарығының бірінші кәсіпқой
қатысушылары пайда бола бастады. Осылайша, тоқсаныншы жылдың бірінші
жартысында Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықтың негізі
қаланып, қор биржаларының қызметінің бағалы қағаздардың шығарылуы мен
айналымының жолын түзететін, шамалы нақтылықпен нормалар жазылды. 1995
жылдың қаңтар айында бағалы қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының
Ұлттық комиссиясы құрылды. 1996 жылда Үкімет Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығының дамуының үш жылдық бағдарламасын бекітті, бұл
бағдарлама оның алдағы даму бағытын анықтаған болатын.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы, жағдайы келесілермен анықталады:
– бағалы қағаздардың шығу реті мен айналымын, субъектілер қызметтерін
реттейтін, және осы нарықта құрылып жатқан қарым – қатынасты
мемлекеттік реттеудің құрылымы мен ретін анықтайтын, бағалы қағаздар
нарығының заңдылық базасы құрылған;
– жеткілікті және қажетті көлемде бағалы қағаздар нарығының
институционалды инфрақұрылымы құрылған, олардың негізін брокерлер –
дилерлер, кастодиандар құрайды. Және де техникалық инфрақұрылым,
орталық депозитарий, қор биржасы;
– акция және облигация нарығы дамып ары қарай функционалдауды іске
асырып жатыр;
– бағалы қағаздар нарығының квалификацияланған мамандарын дайындау
жүйесі құрылған;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын әлемдік нарық
жүйесіне интеграциялау жүріп жатыр.
Нәтижесінде Қазақстандық қор биржасы, нақтылы белсенді тенденцияларға
қарамастан, өсу кезеңіне өткен жоқ, бұл эмитенттердің эмиссиялық
белсенділігінің төмендігінде байқалады. Бірақ та бағалы қағаздар
нарығындағы жағдайлардың дамуы, ішкі инвесторлық база потенциалының өсу
есебінен, инвестициялық процестердің ретімен жалғасуы, инвестициялаудың
мүмкіншілігін кеңейту және эмитенттердің қызметін мемлекеттік реттеудегі
тиімділігін арттыру мүмкіндігін көрсетеді.
Бұл дипломдық жобаның мақсаты – Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар нарығының бағыттары мен жағдайына талдау жүргізу.
Бірінші бөлімде бағалы қағаздар нарығының мәні мен олардың түрлері
түсіндірілген. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымы таныстырылады. Және де компанияның құрылуы
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының құрылыс саласындағы
акционерлік қоғамдарының қызметтері Алматы мәденитұрмысқұрылыс АҚ
мысалында зерттелген. Алматы мәденитұрмысқұрылыс АҚ құрылымы, техникалық
– экономикалық көрсеткіштері берілген. Бағалы қағаздар эмиссиясы туралы
мәліметтер жинақталып, эмиссиялық қызметінің кескіндемесінде қаржылық
жағдайы талданды.
Үшінші бөлімде компанияның өндірістік шығындары мен кірістері туралы
мәліметтер берілген.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИАЛЫҚ ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ АСПЕКТЛЕРІ.
1.1 Бағалы қағаздар нарығының, құрылымы атқарылымы
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаздар,
меншіктік құқын дәлелдейтін формасы мен реквизиті бекітілген құжат болып
табылады. Оның іске асуы мен басқа біреуге берілуі тек құжатты көрсеткен
жағдайда ғана мүмкін болады.
Экономикалық мәніне келер болсақ, тауар әлемі екі топқа бөлінеді:
тауарлар және ақша. Ақша, жай ақша және қор немесе жаңа ақша әкелетін болуы
мүмкін. Әрқашанда ақшаны бір адамнан басқа адамға беру қажеттілігі
туындайды.
Нарық, ақша берудің екі негізгі жолын таңдады ол – несиелеу және
бағалы қағаздарды шығару мен айналымға беру. Тауарлы нарықта, тауар жоқ
жағдайда, яғни ол жолда немесе әлі де шығарылмаған кезінде оны біреуге беру
қажет болады. Бірақ бағалы қағаздар – ол ақша да емес, материалды тауар да
емес. Оның бағалылығы өзінің иесіне беретін құқында жатыр. Қағазды
иемденген адам бағалы қағазға өз тауарын немесе ақшасын ауыстырар алдында
қағаздың ешқандай да кемшілігі жоқ, керісінше оның тауар мен ақшадан
әлдеқайда пайдасы көп екеніне көз жеткізген жағдайда ғана ауыстырады.
Бағалы қағаздардың пайда болуына қаншама жылдар болса да, оның
экономикалық мәні туралы сұрақтар бүгінгі күнге дейін халықты қызу
таластыруда.
Осы сұрақты талдау, қайта орнын босату қарыздық міндеттемені және жеке
алынған ресурстар (қозғалмайтын мүлік, жер, тауар, ақша және т.б.) түріне
мүліктік құқықты рәсімдеуді талдауға саяды. Осыған орай, бұл құжаттар
меншіктің нақты объектісінен бөлініп, өзінше бағалы қағаздар ретінде өмір
сүре алады.
Қазіргі жағдай шартына байланысты тауар мен ақша ол қордың
қалыптасуының әртүрлілігі болып табылса, онда бұл қағаздың экономикалық
тұрғыдағы анықтамасы келесідей болады.
Бағалы қағаздар – ол қордың қалыптасу түрі, ол тауар мен ақшаның
орнына жүріп отыратын, нарықта тауар болып айналымда жүретін және табыс
әкелетін қағаз.
Бағалы қағаз – ол ерекше нарықта, яғни өзінің бағалы қағаздар
нарығында айналымда жүретін ерекше тауар, бірақ ол жай тауар да, қызмет те,
ақша да болып табылмайды.
Бағалы қағаздар оны ақшамен жақындастыратын құрамдармен иемденеді.
Оның негізгі ерекшелігі – оның ақшаға ауыстыруын көп түрлі формада іске
асыруға болады (сатып алу – сату, эмитентке қайтару, қарызды өтеу және
т.б.). Ол есептесу кезінде, кепіл құралы ретінде, көптеген жылдар бойы
сақталып және ұрпақтарға қалдыру мен жай ғана сыйлық түрінде қолданылуы
мүмкін.
Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашу үшін келесі жағдайларды
қарастыруымыз керек.
Біріншіден, бағалы қағаз меншік атағы (корпорациялардың акциялары,
вексельдер, чектер, коносаменттер және т.б.) формасында мүліктік құқықты
білдіретін ақша құжатын немесе құжатты шығарған (корпорациялардың және
мемлекеттің облигациялары, сертификаттар және т.б.) тұлға иесіне қарыздық
қатынас ретінде меншік құқығын көрсетеді.
Екіншіден, бағалы қағаздар қаржы қаражаттарды инвестициялауды
куәландыратын құжат ретінде көрініс табады. Бұл бағалы қағаздың мәні мен
мазмұнын түсіну үшін өте қажет. Бұл жерде олар, инвестициялаудың ең жоғары
формасы ретінде басты рол алады.
Үшіншіден, бағалы қағаздар – бұл нақты активтерге (акцияларға,
чектерге, жекешелендіру құжаттарына, коносаменттерге т.б.) қойылатын
талаптарда көрініс табатын құжат.
Төртіншіден, бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсінуде маңызды
бір жағдай, ол оның табыс әкелуінде. Бұл өзінің иеленушілеріне капитал
ретінде бола алуында. Дегенмен, мұндай капитал нақты капиталдан өзгеше: ол
өндіріс процессінде қызмет етпейді. Бірақ та бағалы қағаздың айналымдық,
өтімділік, стандарттылық, азаматтық айналыста болатын қаситеттерін айта
кету жөн.
Сонымен бағалы қағаздар – бұл шаруашылық қызметте қолданылатын
құжаттардың алуан түрі.
Экономикадағы бағалы қағаздарға жалпы баға бере отырып, келесідей
жағдайларды көрсетуге болады.
Біріншіден, бағалы қағаздар, заңды және жеке тұлғалардың бос ақша
қаражаттарын инвестициялауда икемді құрал бола алады.
Екіншіден, бағалы қағаздарды орналастыру - өндірісті ұлғайту және
басқа да қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ресурстарды
жұмылдырудың ең бір тиімді әдісі.
Үшіншіден, бағалы қағаздар тауар және ақша айналысында қызмет
көрсетуіне белсенді қатысады.
Төртіншіден, бағалы қағаздар нарығында, алдымен, қор биржаларында
бағалы қағаздардың бағамы қалыптасады. Дағдарыс жылдары және жағымсыз
коньюктура кезінде бағам шұғыл төмендейді және керісінше өндірістің жетілуі
кезінде көрсетіледі.
Бағалы қағаздардың төмендегідей ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады:
1) ол – құжаттар;
2) бұл – құжаттар белгіленген форманы және міндетті реквизиттерді
орындау арқылы құрылады;
3) олар мүліктік құқықты куәландырады;
4) мүліктік құқықты табыстау және жүзеге асыру тек осы құжаттарды
ұсыну арқылы орындалады.
Бағалы қағаздардың түрлері мен классификациясы:
Экономикалық табиғаты бойынша: Үлестік (акция), Қарыздық (облигация,
қазыналық міндеттеме), Тауарлы реттелетін құжаттар (коносамент) Өндірістік
қаржылық құралдар (фьючерс, опцион, варрант және т.б.).
Шығару формасы бойынша:құжатты, құжатсыз,
Қорды түсіру уақыты бойынша:қысқа мерзімді,орта мерзімді (2 – 5 жылға
дейін), ұзақ мерзімді (5 – 25 жылға дейін), мерзімсіз
Айналатын территориясы бойынша:аймақты,ұлттық, халықаралық
Эмитент бойынша:мемлекеттік (Үкімет атынан қаржы Министрлігі шығаратын
бағалы қағаздар), муниципалды (муниципалды меншіктегі, жергілікті органдар
және ұйымдардың бағалы қағаздары), корпоративті, шетелдік
Табысты төлеу әдісі бойынша:әрдайымдық табыс, бір реттік табыс екеуі
де болуы мүмкін, пайыздық ставкамен, ауыспалы пайыздық ставкамен.
Қазақстан Республикасында келесідей бағалы қағаздар бар: акция,
облигация, коносамент және де бағалы қағаздар туралы заң актілерімен
бекітілген немесе бағалы қағаздар қатарына қосылған құжаттар. Ендігі
кезекте осы бағалы қағаздарға жеке тоқтап кетсек.
Акция – бұл акционерлік қоғамның капиталына белгілі үлес қосқанды
айқындайтын және осы қоғамды сырттай басқарып тұруға дивиденд түрінде пайда
алуға және осы қоғамның таралуы кезінде мүлікке иелік етуге құқық беретін
эмиссиондық бағалы қағаз. Ол акционерлік қоғамның жарғылық капиталына
қосқан үлесін куәландырады.
Акцияның екі түрі бар:жай, артықшылықты
Эмитент осы акциялардың екі түрін шығаруы мүмкін.
Жай акция акционерге дауыс беруге енгізілген барлық мәселелерді шешу
кезінде дауыс беру құқығымен акционерлер Жалпы жиналысына қатысу, Қоғамда
таза табыс болған кезде дивидендтер, сондай – ақ Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген тәртіппен Қоғам тараған кезде, оның мүлігінің бір
бөлігін алу құқығын береді. Жай акция бойынша дивиденд түскен пайдаға
байланысты төленеді.
Ал артықшылықты акциялар иесі міндетті түрде, акционерлік қарыздар
төленгеннен кейін, дивиденд алады. Егер пайда жеткіліксіз болса, дивиденд
резервтік қор есебінен төленеді. Қоғам тараған кезде мүліктің бір бөлігін
алуда акционерлердің – жай акциялар меншіккерлерінің алдында артықшылықты
құқыққа ие. Артықшылықты акция иегері жалпы жиналысқа қатыса алмайды, егер
де жиналыс қоғамды таратумен және артықшылықты акцияларға ие акционер
құқығын шектеуі мүмкін мәселені қараса онда қатысады.
Акцияны шығарудың көптеген себептері бар, олар келесілер:
Біріншіден, акцияны сату кәсіпорынға өз капиталын көбейтуге мүмкіндік
береді. Ол ақшаларды кәсіпорынның дамуына инвестициялауға болады, мысалға
жаңа құрал – жабдықтар сатып алу. Ақшаларды пайдалану нәтижесінде
өткізілген операциялар бойынша пайданың көп болғаны маңызды, себебі
инвесторлар салған ақшалары үшін дивиденд алуды күтеді. Егер, кәсіпорынның
қызметі алға басса, онда инвестор пайда көреді, егер қызмет сәтсіз болып
шығынданса, инвестор салған ақшасын жоғалтып алуы мүмкін.
Екінші себеп, ұйымның акционерлік формасы иемденушілердің
тәуекелділігін азайтады. Ең сәтті кәсіпорындар да банкротқа ұшырауы мүмкін.
Егер кәсіпорын үлкен айналыммен жұмыс атқарса, онда ол өзінің жылжитын,
жылжымайтын мүліктерінен айырылуы мүмкін. Ал акционерлік қоғамда
иемденушілер тек өздерінің салымдарымен жауап береді.
Үшінші себеп, акцияны шығару кәсіпорынның иесін анықтауға мүмкіндік
береді. Мысалға, екі адам акционерлік қоғам ашуға келіседі, олардың
әрқайсысына акцияның 50 пайызы тиюі қажет. Бірақ олардың біреуі 60 пайыз
акцияны иемденсе, оның қоғамда даусы көбірек болады.
Кәсіпорынның акция шығармау себептері:
– кішігірім кәсіпорындар акция шығармайды, себебі оларға тікелей басқару
қажет, және бір немесе екі жай тұлға бұл қызметті жеңіл атқарады;
– үлкен кәсіпорындардың басқармашылығы кәсіпорынды бақылауды жоғалтқысы
келмесе, және оны капиталды тарту қажеттілігінен жоғары санаса, акция
шығармайды.
Облигация - өзінің ұстаушыларына, қарастырылған уақыт мерзімінде
номиналдық құнын және сол құннан немесе балама мүліктен белгіленген
пайыздық табысқа құқық беретін эмиссиялық бағалы қағаз.
Облигациялар қарыз капиталы формасында шығады, салынған капиталдан
белгіленген уақыт ішінде пайыз алып, ал облигацияның уақыты біткеннен соң,
оның номиналдық құнын сатып алушы кредитор ретінде көрініс табады.
Облигациялар акционерлік қоғамның ағымдағы және маңызды сұрақтарын
шешу мақсатында шығарылады. Облигация иесінің дауыс құқығы жоқ, акционерлер
жиналысына және қоғамды басқаруға қатыспайды.
Облигацияның акциядан айырмашылығы, облигация ұзақ мерзімді бағалы
қағаз болып табылады. Акция иегері кәсіпорынның қызметіне байланысты
дивиденд алады немесе алмауы да мүмкін, ал облигация бойынша кәсіпорын
міндетті түрдегі пайызды төлеу қажет. Облигациялар эмитенті үшін,
облигациялар бойынша пайыздарды төлеу, ол өндірістік ұйымдастыру бойынша
міндетті шығындар болып табылады. Сондықтан кейбір нарықтық экономикалы
елдер облигация бойынша пайызды кәсіпорындардың пайдасынан салық төлеуден
бұрын береді.
Облигация нақты мерзіммен шығарылады:қысқа мерзімді (бір жылға
дейін);орташа мерзіммен (бір жылдан бес жылға дейін);ұзақ мерзімді (бес
жылдан он жылға дейін).
Мерзімі өткеннен кейін облигациялар жойылып, олардың пайыздары
төленеді. Облигацияны шығару мақсаты пайда немесе өндіріс көлемін үлкейтуге
көмектесетін шараларды өткізу үшін қосымша құралдарды тарту болып табылады.
Облигацияның эмиссия көлемі эмитенттің Жарғылық қорынан аспау керек. Акция
шығаратын эмитент облигацияны, Жарғылық қорды түгел төлеп болғаннан кейін
ғана шығара алады. Облигацияны шығару туралы шешімді кәсіпорын Жарғысында
қарастырылған ретпен қабылданады.
Вексель – бұл қатаң формада, белгілі бір уақыт аралығында, белгіленген
соманы келесі жаққа қайтарып беретіндігін куәландыратын қарыздық
міндеттеме.
Вексель – бірнеше экономикалық қызметті орындайтын, әмбебап қаржылық
құрал.
Ең алдымен вексель несие құралы. Вексель арқылы бірнеше несиелік
міндеттемелерді рәсімдеуге болады:коммерциялық несие негізінде сатылып
алынған тауар мен көрсетілген қызметтің ақысын төлеуге;алынған ссуданы
қайтаруға;қосымша айналым капиталын тартуға.
Тарихи вексель – шаруашылық өмірдегі бағалы қағаздардың бірінші түрі.
Ұзақ уақыттан бері вексель есеп айрысу қатынасында, несие алу үшін де,
төлем құралы ретінде де қызмет көрсетіп келеді. Міндеттерді орындауда және
қарыздарды өтеуде жеңілдететін нарықтық құралдың іскерлік түрі болып
табылады.
Вексельдің екі түрі бар:
– Жай вексель (соло) – вексель беретін адамның нақты ақша
сомасын келісілген уақытта беру туралы міндеттемеден тұратын
жазбаша құжат. Вексельде кімнің атынан немесе кімге төлем
берілу қажеттігі мен вексель жасалған уақыт және орны мен
вексель алушының қолы болу қажет.
– Аудармалы вексель (тратта) – бірінші тұлғаның (трассант)
екінші тұлғаға (трассат) нақты бір соманы үшінші тұлғаға
(ремитент) төлеу міндеттемесін білдіретін белгілі уақытта
немесе талабы бойынша берілетін жазбаша құжат.
Жай вексель банк несиелері бойынша қарызды реттеу кезінде
пайдаланылады. Аудармалы вексель көбінесе сыртқы сауда барысында
қолданылады.
Вексельдердің эмитенттері кәсіпорындар, ұйымдар, банктер мен ұжымдар
болып табылады.
Дәстүрлі инвестициялық портфельді толықтырушы ретінде опциондар,
варранттар, фьючерстік контрактілер табылады. Туынды бағалы қағаздар
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында да қызмет етеді.
Әлемдік тәжірибеде инвесторларды тартуда көптеген әдістер қолданады.
Ең жақсы құрал туынды бағалы қағаздар болып табылады, соның ішінде
опциондарды шығару. Нарықта опциондармен жұмыс атқару мүмкінділігі ашық,
бірақ оның тәуекелділігі мен қиындықтары көп.
Опцион таңдау деген мағынаны білдіреді. Опционның мәні келісімнің бір
жағына келісімшартты орындау немесе орындамауды таңдауға құқық береді.
Келісімде екі адам қатысады. Біреуі опционды сатып алады, яғни таңдау
құқығына ие, екіншісі сатушы, яғни таңдау беруші. Таңдау құқығына ие болған
сатып алушы сатушыға сыйақы береді.
Егер опционды сатып алушы келісімшартты орындауға келіссе, онда сатушы
келісімшартты орындауға міндетті. Сатып алушы опционды орындау құқығына,
яғни активтерді сату немесе сатып алуды келісімшартта көрсетілген баға
бойынша іске асыра алады. Опцион дегеніміз – иесіне бір тауарды белгілі бір
уақыт аралығында сатып алу немесе сату құқығын беретін келісімшарт болып
табылады.
Фьючерсті контракт – бір тұлғаның нақты уақыттан кейін нақты бағамен
нақты тауарды екінші тұлғаға сату туралы келісім.
Бұл келісімшартта баға кепілдігі беріледі. Фьючерстер контракт бойынша
алынған бағалылықтарды қолдан қолға беретін меншік құқығына тез арада
беруді қарастырмайды. Фьючерстер нарығында кепілденген міндеттемелер
алынады, ол меншікке құқық беретін келісім ретінде беріледі. Фьючерстер сол
уақытта бағалылықтар жоқ болса да сатылады. Фьючерсті контракт тек биржада
ғана іске асады. Оның шарттарын биржа активтердің түріне байланысты
өңдейді.
Фьючерстің айналу мүмкінділігі келесідей. Үшінші тұлға фьючерстік
контрактідегі бағаның контарктіде көрсетілген уақыттан кейін өсетінін
болжаса, онда саудашы фьючерстік контрактіні сатуды сұрайды. Егер
саудашының болжамы дұрыс болса, онда жоғары бағамен сатып алынған тауар
саудашының пайдасы болып табылады.
Опцион мен фьючерстің айырмашылығы:опцион бір адамға ғана міндетті, ал
фьючерсті контракт екі жаққа да міндетті; опцион көрсетілген уақытына қарай
әр уақытта қолданылуы мүмкін, фьючерстің шарттары тек уақыт келген кезде
ғана екі жақпен орындалу қажет.
Фьючерсті контрактінің ерекшеліктері:биржалық сипатқа ие, ол биржада
өңделіп айналымда жүретін, биржалық келісімшарт;биржа фьючерсті контракт
бойынша барлық міндеттемелердің орындалуына кепілдеме береді;келісімшарт
міндеттемелерін бір жақтың ерте тоқтата алуы.
Варрант – сатушының бағалы қағаздарды сатып алушыға меншік құқығын
беру міндеттемесі. Нақты уақыттан кейін варрант иесі бұл бағалы қағазды
нақты бағада көрсетілген акция санына ауыстырады.
Әлемдік тәжірибеде варранттарды облигация және акциялармен бірге
шығарады. Олар тартымды, және корпорациялардың эмиссиялық шығындарын
азайтады. Варрант пен бағалы қағаздар шығарылғаннан кейін олар бір бірінен
бөлектенеді. Бұндай мүмкіндік кәсіпорын жарғысында бекітілген болуы қажет.
Варрант бағалы қағаздардан бөлектенгенде оның сатылу бағасы варрант
бағасына төмендейді. Екінші нарыққа түскенде ол өзінің нарықтық курсына ие
болады. Варрантты жаңа бағалы қағазға ауыстыру бағасы варранттың іске асу
бағасы деп аталады.
Варранттар акционерлерге дивидендтер ретінде немесе акция түрінде
берілуі, немесе жаңа бағалы қағаздар түрінде сатылуы мүмкін. Варранттардың
саудасы негізгі қор биржасында және биржалық емес нарықта өтеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – мемлекеттік ішкі қарызының болуының
формасы. Бұл эмитенті мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаздар.
Мемлекеттік бағалы қағаздар өзінің экономикалық мағынасы жағынан – қарыздық
бағалы қағаздар болып табылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару келесі негізгі тапсырмаларды шешу
үшін пайдаланылуы мүмкін:
– Мемлекеттік бюджет дефицитін қаржыландыру. Инфляциялық емес
негізде, айналымға қосымша ақша шығармай немесе келесі
жағдайларда: бюджет шығындары белгілі бір календарлық күнге
оның қарамағындағы қаржыларынан осы күнге көп болса (кассалық
дефицит); айға немесе кварталға түскен түсімдер осы периодқа
керекті бюджет шығындарын қаржыландыруға жетпесе (сезондық
дефицит); жыл қорытындысы бойынша, бюджет табыстары оның
шығындарынан аз және бұл дефицит ендігі жылғы бюджетке түсетін
түсімдер арқылы жабылмайтын болса (жылдық дефицит);
– мақсатты мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру. Көбінесе
тұрғын-үй құрылысы, инфрақұрылым, әлеуметтік қамтамасыздандыру
тағы басқа салаларда қолданылуы мүмкін;
– экономикалық активтілікті реттеу: айналымдағы ақша массасын,
инфляция мен бағыттары, экономикалық өсу, төлем балансы және т.
б.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың әдетте кез-келген бағалы қағаздар мен
активтердің қасында екі ірі артықшылығы бар:
() бұл салынған қаржыларға ең жоғарғы қатысты сенімділік деңгейі және
сәйкесінше негізгі капитал және ол бойынша табыстардың жоғалтуының
минималды тәуекелдігі;
() басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда ең жеңілдігі көп салық салу
немесе капитал салымдарының бағыттары. Көп кезде мемлекеттік бағалы
қағаздарға, олармен операцияларға және алынатын табыстарға салықтар мүлдем
жоқ болады.
1.2 Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
Нарықтық экономикада бағалы қағаздар нарығы – бағалы қағаздардың
өздері пайда болғаннан кейін іске асады. Өз кезегінде бағалы қағаздар
өздерінің іске асуына эмитенттерге, яғни Қазақстан Республикасының
заңдылығына сәйкес бағалы қағаздар эмиссиясын шығарған заңды тұлғаға
міндетті болады. Эмитент, толық айтқанда акционерлер бағалы қағаздардың
шығуы туралы шешім қабылдайды, және қоғам олардың заңды және нақты пайда
болуына қандайда бір шаралар қолданады. Осылайша бағалы қағаздар нарығының
бірінші субъектісі – эмитент болып табылады.
Инвесторлар. Эмитенттің бағалы қағаздарды шығарудағы басты мақсаты –
бағалы қағаздарды инвесторларға, заңды немесе жай тұлғаларға, ақша немесе
басқа меншіктерге алмастыру арқылы инвестицияға қол жеткізу. Бұны ескере
отыра бағалы қағаздар нарығының екінші субъектісі – инвесторлар деп
білеміз.
Эмитент немесе инвестор болу үшін арнайы лицензия талап
етілмейді.
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар нарығы туралы заңы
инвесторлардың екі түрін анықтайды – институционалды және жеке.
Институционалды инвестор – Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
инвестицияларды іске асыру мақсатында құралдарды тартатын заңды тұлға.
Басқа да инвесторлар жеке болып табылады.
Институционалды инвесторларға Қазақстан Республикасының заңдылығына
сәйкес зейнетақы жинақтау қоры, сақтандыру ұйымдары, инвестициялық қорлар
жатады.
Тіркеушілер. Эмиссиялық бағалы қағаздардың келісімін тіркеу талабын
тіркеуші орындайды. Тіркеуші - бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой
қатысушысы, ол сақтауды, қалыптасыруды және бағалы қағаздарды ұстаушылардың
реестр жүйесін алып жүруді іске асырады.
Тіркеуші әрдайым әр шығарылым сайын ұстаушылар реестрін немесе тізім
жүргізеді, соның ішінде бағалы қағаздар иеленушілер де бар. Реестрде әр
иемденушінің жеке шоты, сол шоттағы бағалы қағаздар саны, және де
эмитенттің эмиссиялық реэмиссиялық шоты көрсетіледі.
Тіркеушінің негізгі функциясының бірі актуалды жағдайдағы бағалы
қағаздарды ұстаушылардың реестр жүйесін қолдау, яғни әр келісім – сатып алу
(сату), сыйлау тағы басқалары реестрдің өзгеруіне алып келеді. Иемденуші
өзгерген кезде бағалы қағаздар саны бір шотта азайып, екінші шотта осы
санға көбееді.
Басқа сөзбен айтқанда эмиссиялық бағалы қағаздармен келісім тіркеуі
бағалы қағаздар ұстаушылар реестріне жеке шоттағы жазбаларды енгізу арқылы
іске асады.
Жалпы бағалы қағаздар ұстаушыларының реестрінің жүйесі – ол эмитент
туралы, эмиссияланған бағалы қағаздар мен олардың иелері туралы мәліметтер
жиынтығы.
Инвестор оның жеке шотынан, тіркеуші беретін, бағалы қағаз болып
табылмайтын, қандай да бір уақытқа эмиссиялық бағалы қағаздарға құқын
білдіретін құжат болып табылады.
Осылайша, инвестор бағалы қағаздарды сатып алған сәттерде тіркеушімен
ғана қарым – қатынасып, эмитенттермен іс жүргізбейді. Тіркеуші өз кезегінде
келісімшарт негізінде эмитенттермен іс атқарады. Ал тіркеуші келісімшарт
негізінде тіркеу жүйесін жүргізу үшін эмитентпен байланыс ұстайды.
Тіркеушілер бірінші рет инвесторлар мен эмитенттер арасындағы делдал
ретінде пайда болған. Олардың қызметі лицензиялану қажет. Қазақстан
Республикасында тіркеушілер саны заңмен шектелмеген.
Бір байқалар жайт, тіркеушілердің бір қалада көптігі америкалық
инфрақұрылымының моделіне, ал еуропалық елге орталықтандырылған тіркеушілер
сай келеді.
Брокерлер – дилерлер. Эмиссиялық бағалы қағаздарды ұстаушылар, сол
бағалы қағаздар ұстаушыларының реестрінде жеке шот ашу қажет.
Бағалы қағаздарды сату, сатып алу кезінде меншік иесінде екі амал бар:
сатып алушы мен сатушыны өзі немесе осы қызметті атқаратын делдалдар арқылы
табады. Бірақ та бұл амал тек ұйымдаспаған нарықта ғана іске асады, ал
ұйымдасқан нарықта саудамен, осы қызметті атқаруға лицензиясы бар брокер –
дилерлерлік компаниялар айналыса алады.
Брокер – бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы, ол эмиссиялық
бағалы қағаздар мен басқа да қаржы құралдарымен келісімдерді, клиенттің
тапсырысымен клиенттің төлемі бойынша іске асырады.
Дилер – бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы, ол эмиссиялық
бағалы қағаздар мен басқа да қаржы құралдарымен келісімдерді, өзі үшін және
шығынды өзі көтере іске асырады. Және оның ұйымдасқан және ұйымдаспаған
бағалы қағаздар нарығында тікелей құқы бар.
Брокер мен клиент арасындағы қарым – қатынас, Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексімен бекітілген нормалар қолданылған,
брокерлік қызмет көрсету туралы келісімшарт негізінде іске асады.
Брокерге бағалы қағаздармен жұмыс істеуді тапсыру үшін клиент
келісімшартпен қоса тапсырыс беру қажет. Ол тапсырыс Бағалы қағаздар
нарығы туралы заңға сай бұйрықтардың бір түрі болып табылады.
Бұйрық – бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысына қаржы
құралдарының ұстаушысымен берілетін құжат. Ол құжатта өз иелігіндегі қаржы
құралдары немесе ақшаға қатысты, қаржы құралдарын сатып алу үшін қандай да
бір іс қолдануды сұрайды.
Бұйрықта брокер клиентке бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу
келісімі үшін қажетті мәліметтерді көрсетеді: түрі (акция, облигация),
ұлттық жеке номер, саны, бағасы. Бұйрыққа клиент қол қойып, мөр басылады,
яғни жазбаша түрде іске асады.
Бағалы қағаздармен келісім ұйымдасқан нарықта іске асатын болса,
брокер биржалық куәлік негізінде клиентке есеп береді. Ұйымдаспаған нарықта
келісім инвестордың өзімен ауызша немесе жазбаша түрде іске асады.
Келісімге келгеннен кейін инвестор келісімнің тіркеуден өткенін қалайды,
себебі сол кезде ғана келісім іске асты деп есептеледі.
Келісім іске асу үшін инвестор тіркеушіге сәйкес бағалы қағаздар санын
қосу немесе алу туралы бұйрық беру қажет. Тіркеуші бұйрықты үш күннен
асырмай орындау керек, егер де Қазақстан Республикасының заңында немесе
келісімшартта бұйрықты орындау мезгілі басқа болмаса.
Брокерлік келісімді іске асыру барысында брокер – дилер клиентке
келесідей қосымша қызметтер көрсетуге құқылы:
1) клиентке инвестициялық шешім қабылдау үшін қажетті ақпараттар беру;
2) қаржы құралдарымен келісімді іске асыру туралы көмек көрсету;
3) басқа да ақпараттық, аналитикалық және кеңес беру қызметтерін
көрсету.
Осыған қоса, брокер – дилер өзінің клиентінің барлық сұрақтарын
шешетін сенімді адамы бола алады, соның ішінде бағалы қағаздармен
келісімдерді тіркеуден өткізеді. Яғни клиент атынан тіркеушіге бұйрық та
бере алады. Бұл клиент үшін өте жеңіл болып табылады, себебі ол брокерлік –
дилерлік компанияда бір терезе принципімен барлық қызмет түрін алады.
Орталық депозитарий. Бағалы қағаздарды ұстаушылар реестрінде номиналды
ұстаушылардың шотын тек орталық депозитарий аша алады. Орталық
депозитарийдің депоненттері бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары
болып табылатын, бағалы қағаздардың номиналды ұстаушылары мен шетел
депозитариі және кастодиандар.
Орталық депозитарий Қазақстан Республикасының территориясында
депозитарлы қызмет атқаратын жалғыз ұйым болып табылады. Қазақстан
Республикасының Заңымен Бағалы қазағдар нарығы туралы Заңына, 2005 жылдың
8 шілде айында Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне бағалы
қағаздар нарығы және акционерлік қоғам сұрақтары бойынша енгізілген
өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес орталық депозитарий қызметі
лицензияланбайды.
Орталық депозитарий қаржы құралдарын номиналды ұстаумен қоса,
депозитарлық қызметті атқару барысында келесідей қызметтер көрсетеді:
1) Ұйымдасқан және ұйымдаспаған бағалы қағаздар нарығында, оның
депоненттерінің қатысуымен қаржы құралдарына есеп жүргізу;
2) Қазақстан Республикасының заңдылығына және өздерінің ережелеріне
сай мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарға депозитарлық қызмет көрсетеді;
3) Қазақстан Республикасына қарсы келмейтін кеңес беру, ақпараттық
және де басқа түрдегі көмек көрсетеді.
Қосымша лицензияның көмегімен орталық депозитарий:
1) брокерлер мен дилерлер арасындағы есептерді іске асыратын, орталық
ұйым функцияларын;
2) қаржы құралдарын өшіргеннен кейін төленетін табыс бойынша төлем
агенттігінің функцияларын;
3) эмиссиялық бағалы қағаздар және басқа да қаржы құралдарымен
жүргізілген келісім бойынша ақша аударымын іске асыруға және қаржы
құралдарын жабу мен сол бойынша табысты төлеудегі ақшаны алу үшін арналған
банкте депоненттер шотын ашуды іске асырады.
Орталық депозитарий сәйкес лицензияның көмегімен тіркеуші ретінде
қызмет етеді.
Сауда ұйымдастырушы. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар нарығы
туралы заңына сәйкес сауданы ұйымдастырушының екі түрі бар – қор биржасы
және биржалық емес бағалы қағаздар нарығының баға кесу ұйымы.
Қор биржасы сауданы ұйымдық техникалық қамтамасыздандыру үшін өзінің
саудалық жүйесін пайдалана отырып іске асырады. Қор биржасы коммерциялық
емес ұйым болып табылады.
Ұйымдастырушының акциялары бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой
қатысушылары, және бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой емес қатысушылары
сонымен қатар Қазақстан Республикасының заңдылығына сай, бағалы қағаздардан
басқа қаржы құралдарымен келісім жүргізе алатын заңды тұлғалар арасында
орналасады. Бұл жерде бағалы қағаздардан басқа қаржы құралдары дегеніміз
тек қана сауданы биржа ғана өткізе алатын қаржы құралдарын айтамыз.
Қор биржасының әр акционері иелігіндегі акция санына байланыссыз жалпы
акционерлер жиналысында тек бір дауысқа ғана ие бола алады.
Қор биржасының мүшесі – қаржы құралдарын саудаға салуға жіберілген
тұлғалар болып табылады. Яғни брокерлер, дилерлер және валюта сататын
банктер.
Қор биржасының мүшелері атқарушы органдардың талаптарына сай келетін
шетелдік брокерлер, дилерлер бола алады.
Қор биржасы қызметінің басты бөлігі өткізілетін саудаға қаржы
құралдарын өткізу сатылары болып табылады. Қор биржаларында айналымға
жіберілген бағалы қағаздар мен олардың эмитенттеріне деген талаптарды
атқарушы орган тағайындайды. Осыған қор биржалары ережелеріне сай өздерінің
талаптарын қоса алады. Бағалы қағаздарды қор биржасының тізіміне қосу оның
ережелерімен бекітіледі.
Жалпы айтқанда листинг – бағалы қағаздарды қор биржаларының
тізіміне қосу болып табылады.
Эмиссиялық бағалы қағаздары қор биржаларының тізіміне қосылған
эмитенттер Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар нарығы туралы заңын,
атқарушы органдардың нормаларын және қор биржаларының ережелерінің
талаптарын сақтауға міндетті.
Қор биржасының тізіміне қосылған бағалы қағаздар, Қазақстан
Республикасының территориясында басқа да қор биржасына немесе бағалы
қағаздар нарығында бірге айналуға құқы жоқ.
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар нарығы туралы заңына
сәйкес қор биржасының функциялары келесідей:
1) сауда жүйесін қолдау және қайта жаңарту;
2) қор биржасының тізіміне қосылған немесе айналымға жіберілген бағалы
қағаздар эмитенттеріне талап қою;
3) қор биржасының айналымына жіберілген бағалы қағаздар мен қаржы
құралдарымен келісім жасау мақсатымен биржа мүшелеріне сауда жүйелеріне жол
ашу;
4) қор биржаларына жіберілген бағалы қағаздар мен қаржы құралдарымен
сауданы ұйымдастыру және әрдайым жүргізіп отыру;
5) қор биржасының айналымына жіберілген бағалы қағаздар мен қаржы
құралдырымен келісім бойынша есептерді іске асыру және оны ұйымдастыру;
6) өз мүшелеріне ұйымдастырушылық, кеңестік, ақпараттық және басқа
қызметтер беру;
7) бағалы қағаздар және қаржы құралдары бойынша сұрақтарға
аналитикалық зерттеу жүргізу;
8) Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қаржы құралдарымен есеп
және сауда жүргізу үшін банктік операцияларды іске асыру;
9) қор биржасының ішкі құжаттарымен қарастырылған басқа да функциялар.
Баға кесу ұйымы бағалы қағаздар тізімін құрады. Бірақ нормалық
құқықтық актілерде баға кесу ұйымының тізіміне қосылған бағалы қағаздар
эмитенттерінің қызметтері туралы ақпараттарды ашу талаптары бекітілмеген.
Егер де ол Қазақстан Республикасының заңдылығымен шектелмесе, онда баға
кесу ұйымы бағалы қағаздардан басқа қаржы құралдарының баға кесуін
ауыстыруға құқы бар. Ол атқарушы органдардың нормалық құқықтық актілеріне
және баға кесу ұйымының құжаттарына сәйкес іске асады.
Баға кесу ұйымы келесі қызметтерді іске асырады:
1) бағалы қағаздарды ауыстыру жүйесін қолдау және жаңартып отыру;
2) өздерінің клиенттеріне баға кесу ұйымында айналымда жүрген бағалы
қағаздар мен қаржы құралдары туралы ақпараттар жүйесіне рұқсат беру;
3) баға кесу ұйымы клиенттері арасында бағалы қағаздар және қаржы
құралдарын ауыстыруды әрдайым ұйымдастыру;
4) баға кесу ұйымының клиенттері арасындағы бағалы қазағдар мен қаржы
құралдары келісімі жайлы ақпараттармен алмасуды ұйымдастыру;
5) баға кесу ұйымына жіберілген бағалы қағаздар мен қаржы құралдарымен
келісім жүргізу туралы ақпараттарды клиенттерге беріп отыру, тағы басқа
функциялар.
Номиналды ұстаушылар. Номиналды ұстаушылар брокерлер, дилерлер және
орталық депозитарий болып табылады. Олардың қатарына үшінші кастодиан
қызметін қарастыру мақсатымен, толықтырулар енгізсек. Бағалы қағаздарды
номиналды ұстау – номиналды ұстау келісімшартына немесе заңға сәйкес бағалы
қағаздар ұстаушылар есебіне және солардың атынан нақты заңды істерді
атқару, және осындай ұстаушылардың бағалы қағаздарымен келісімді тіркеу мен
бағалы қағаздар бойынша есеп пен құқығын негіздеу.
Кастодиандар. Кастодиан – бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой
қатысушысы, ол қаржы құралдарының және клиенттің ақша есебін іске асырып
сол бойынша құқығын негіздейді. Клиенттердің құжатты қаржы құралдарын
сақтау міндеті мен басқа да Қазақстан Республикасының заң актілеріне сай
қызметтерді іске асырады.
Кастодиальді қызметті бағалы қағаздар нарығында кастодиальді қызмет
пен сейфті операцияға лицензиясы бар банктер іске асыруға құқылы.
Кастодиан мен клиент арасындағы қарым – қатынас кастодиальді қызмет
көрсету келісімшарты негізінде жүреді. Оған Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексімен бекітілген, сақтау мен табыстау келісімшартының
нормалары қолданылады.
Кастодиан функциялары келесідей:
1) кастодиальді қызметке берілген ақша, эмиссиялық бағалы қағаздар
және басқа қаржы құралдарына қатысты клиентке шот ашу
2) кастодиальді қызметке берілген ақша, эмиссиялық бағалы қағаздар және
басқа қаржы құралдарының есебін қамтамасыздандыру;
3) номиналды ұстауды іске асыру;
4) кастодиальді қызметке берілген ақша, эмиссиялық бағалы қағаздар
және басқа қаржы құралдарымен келісім бойынша төлем агенттігінің
функцияларын атқару;
5) клиенттің бағалы қағаздармен келісімін тіркеу және сол бағалы
қағаздар бойынша құқығын дәлелдеу;
6) эмиссиялық бағалы қағаздар және басқа да қаржы құралдары бойынша
табысты алу, және оны шотқа салу;
7) эмитенттің тапсырысы бойынша ақпаратты клиентке беру;
8) кастодиальді қызмет келісімшартымен қарастырылған клиентке басқа да
қызметтерді көрсету;
9) құжатты бағалы қағаздарды және басқа да құжатты түрде шығарылған
қаржы құралдарын сақтау.
Номиналды ұстаушылар мен кастодиандар арасындағы айырмашылық,
кастодиан екінші деңгейдегі банк болып табылады, ал басқа қаржылық
ұйымдарға қарағанда банкке қойылатын талаптар өте жоғары.
Тағы да кастодиандар шетелдік номиналды ұстаушыларға шот ашуға құқылы.
Яғни кастодиандар өздерінің клиенттеріне шетелдік бағалы қағаздар бойынша
есеп жүргізуде қосымша мүмкіндік береді.
Трансфер – агенттер. Бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы, ол
өздерінің клиенттері арасында құжаттарды алу және беру қызметін атқарады.
Трансфер – агенттердің клиенттерін екі топқа бөлуге болады. Бірінші –
бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы, екіншісі–бағалы қағаздар
нарығының кәсіпқой қатысушыларының клиенттері.
Трансфер – агенттердің қызметінің көмегімен, Қазақстан Републикасының
бір аймағында тұрып жатқан инвестор, егер сол аймақта трансфер –
агенттерінің қабылдау пункті болса, сол арқылы құжаттарды аудара алады.
Трансфер – агенттерге құжаттар қағаз жүзінде беріледі. Оларды қабылдау
барысында трансфер – агент толтыру, қол қойылуы, мөр басылғанын тексереді.
Сосын құжат электронды түрге айналдырылып, адресатқа беріледі.
Атқарушы органдар трансфер – агенттердің байланыс құралдарының
техникалық көрсеткіштері бойынша талаптарды және құжаттарды беру мерзімін
бекітеді.
Теориялық тұрғыда әр аймақтың инвесторлары тұрған жерлеріне
байланыссыз делдалдар қызметін қолдана алады, бірақ та іс жүзінде
қиындықтар бар, себебі Қазақстанда трансфер – агенттік қызметке лицензия
берілген жоқ.
Өзін өзі басқару ұйымдары. Бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой
қатысушылары өзін өзі басқару ұйымдарын ашуға құқылы, ол өздерінің қызметін
бағалы қағаздар нарығында бірдей ережелер мен стандарттар бекіту мақсатында
құралады.
Өзін өзі басқару ұйымының статусын заңды тұлғаға құжаттардың негізінде
атқарушы органдар тағайындайды. Бұл құжатта заңды тұлға мүшелері бағалы
қағаздар нарығында қандай да бір қызмет түрін атқаратын лицензиаттардың
жартысы болып табылады.
Өзін өзі басқару ұйымының негізгі мақсаты өздерінің мүшелерінің
клиенттерінің құқықтарын қорғау. Егер клиенттерде қандайда бір қиындықтар
туындаса, өзін өзі басқарушы ұйымдар сол бойынша ішкі құжаттарға сай
шаралар қолданады.
1.3. Компанияның қаржылық портфелін басқарудың маңыздылығы және
түрлері.
Инвестициялық портфельді басқарушылар бағалы қағаздар нырығында
маңызды инвестициялық процестердің делдалдарын көрсетеді. Инвестициялық
портфельді басқарушы азаматтық құқық объектілерін басқару қызметін клиент
қалауымен және соның есебіне, өз атынан атқарады. Яғни клиенттің активтерін
басқарып, сол үшін активтерді сату мен сатып алу және басқа да қаржы
құралдарымен келісімдерді іске асырады.
Инвестициялық портфельді басқарушы мен клиент арасындағы қарым –
қатынас, соның ішінде клиенттің активтер портфелінің инвестициялық
стратегиясы сәйкес келісімшартқа негізделген.
Инвестициялық портфельді басқарушылар бағалы қағаз нарығының
лицензияланған кәсіпқой қатысушысы болып табылады. Инвестициялық портфельді
басқарушыларға активтерді беру тиімділігі оның қызметі атқарушы органдармен
қадағалануында болып табылады. Кәсіпқой қатысушынының қызметін қадағалауға
лицензиялау, әрдайымдық есеп, қаржылық тұрақтылық нормативінің атқарылуы,
тексерулер және клиенттің құқын қорғаудағы басқа да қаржылық тұрақтылықты
қамтамасыздандыру механизмдері жатады.
Компанияның әрекетінің барысында оның есебінде өте көп ақшалай
қаражат жиналуы мүмкін, осы уақытта өндіріс процесін қамтамасыз ету
қажеттілігі болмауы мүмкін және ағымды міндеттемелерін орындау қажеттілігі
де болмауы мүмкін. Банктер төлейтін пайыздар есептеу шотында әдетте төмен
немесе пайыздар тіпті де төленбейді. Қаржы менеджері осыны ескеруі керек
және қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларын жүзеге асыруы керек, ол
қосымша жүзеге асырылудан тыс кірісті береді және компанияның таза
кірісін жоғарлатады.
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициясының басты бағыты компания үшін:
Қысқа мерзімді банктік депозиттерде қаражатты орналастыру;
Банктің сертификатталған депозитін сатып алу;
Қымбат қағаздарды жоғары жойылатын сатып алу;
Ұлттық валютада қаражатты шет ел валютасына ауыстырады және оны
жоғарыда айтылған әдістермен инвестициялайды.
Қаржылық инвестициясы туралы мәселені шешкен кезде, жалпы инвестиция
сияқты олардың келтіретін кірісі және қауіпін ескеру керек. Банктің қысқа
мерзімді депозитінің кірісі қарапайым пайыз формасы бойынша есептеледі.
Заңгер тұлғалардың атынан пайыздық кіріс кіріске салық тігісі бойынша
салынады және шынайы кіріс инвестициядан аз болады.
Банк депозитінің қауіпі банктің сенімділігінің дәрежесімен
анықталады.
Банктің депозиттік сертификаты кірісті төлеу міндеттемесімен екінші
нарық бойынша қатынасқа түседі, яғни, депозиттен айырмашылығы ретінде
мерзімнің өтіміне байланысты сатылады. Депозиттің сертификаттық пайызы
болады және дисконттық түрі бар. Депозиттік сертификаттық пайызы пайыз
түрінде кіріс әкеледі, салық бойынша салынатын салық кірісі қымбат
қағаздардан түседі.Дисконттық депозитті сертификаттар банкпен
орналастырылады оның бағасы номиналдың бағасынан төмен болады, номинал
бойынша жабылады. Кіріс ол бойынша – номиналдың әртүрлілігі және сатып алу
бағасы кіріске салық бойынша салынады.
Банктер сондай векселдерді шығарады, олар мағанасы бойынша депозиттік
сертификатқа ұқсас, бірақ кәсіпорындардың есебі арасында пайдаланылады.
Қымбат қағаздарға инвестициялау кезінде негізгі мәселе қаржы
менеджері үшін қауіп болып табылады, ол нарық бағасының мүмкін болатын
шығындарымен байланысты немесе эмитенттің міндеттемесінен бас тартуы
кезінде мерзім бойынша төленеді. Осыған байланысты компания өздерінің
уақытша бос қаражаттарын мемлекеттік қысқа мерзімді міндеттемелерге салады
немесе басқа қымбат қағаздарға салады.
Қаражатты акцияларға салу – жеке инвестордың өзінің капиталын
ұлғайтудың ең олжалы түрі болып табылады. Сонымен пайлық қор облигация мен
акцияларды инвестициялайтын қор жылына 80 пайызға жетеді.
Көптеген талдау жасаушылардың ойынша, акцияларға инвестициялау
бүгінгі таңда жеке инвестор үшін ең ұтымды қаражатты салу болып табылады.
Уақытша жоғалтудың мүмкіндігіне қарамай инвестицияның бағасы бүтін түрінде
акция бойынша кірістің өсуі байқалуда, ол қысқа мерзімді және ұсақ мерзімді
салымды салу бойынша қарастырады.
Инвестор қымбаты қағаздарды сатып алып ең ұтысты кіріске ие болғысы
келеді. Бірақ бұл мақсат қымбат қағаздарды таңдау арқылы да жетуге болатын
мақсат. Бұндай бірінші көзқарасқа дұрыс ой әрқашан дұрыс болуы мүмкін емес,
себебі әдетте бұндай әрекет инвестицияның қауіпіне әкеледі.
Кіріс сияқты нақты акцияның қауіпі оқшау қарастырылуы мүмкін емес.
Кез келген инвестиция оның өзгеруге әсері позициясынан талданылуы керек
және барлық портфельдің қауіпі қарастылуы керек. Активті қосқан кезде,
және немесе портфельден алынатын қауіп қарастырылуы керек.
Өзінің капиталын өзекті салғысы келетін инвесторды өзара қымбат
қағаздарды салыстыру ғана қызықтырмауы керек, барлық мүмкін болатын
портфелдердің мүмкіндіктері салыстырылуы керек. Портфельді құру мағанасы
және қымбат қағаздарды басқару барлық қымбат қағаздардың жиынтығына
инвестициялық сипаттаманы беру болып табылады., бірақ олар жеке алынатын
қағаздың позициясынан және олардың комбинациясы кезінде ғана мүмкін болады.
Портфельді құру мақсаты - салынатын қаржының санын жақсарту, жаңа
инвестициялық сапаға жету болып табылады.
Қымбат қағаздардың портфелі болып құрал- жабдықтар табылады, соның
көмегімен инвестор кірістің қатынасының өзектілігін қамтамасыз етеді және
инвестицияның қауіпін жояды.
Барлық қаржы инвестициясы кіріс деңгейі бойынша өзгешеленетін
болғандықтан, олардың мүмкін болатын үйлесімдігі бұл сипатын өзгертеді,
ал егер олар өзекті үйлесетін болса, инвестициялық портфельдің қауіпін
шамалы төмендетуге болады.
Қымбат қағаздардың портфелінің қалыптасуы кезінде, диверсификацияның
принципі кең таралған, соған сәйкес портфельге қосылатын қымбат қағаздардың
түрінің саны соған қосылады да, осы портфельдің қауіпінің төмендеуіне
әкеледі.
Акция курсының өзгеруі бір- біріне оқшауланып жүзеге аспайды, ол
барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
1.БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ КОМПАНИЯНЫҢ
ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 –
42
1.1.Бағалы қағаздар нарығының, құрылымы атқарылымы ... ... ... ... ... 6 –
15
1.2Компанияның қаржысы және қаржының басқару мақсаты ... ... ... 15 – 25
1.3Компанияның қаржылық портфелін басқарудың маңыздылығы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5 – 42
2 АЛМАТЫ МӘДЕНИТҰРМЫСҚҰРЫЛЫС АҚ КОМПАНИЯСЫНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3 – 59
2.1 Алматы мәденитұрмысқұрылыс АҚ қызметін талдау:
құрылымы,техникалық–экономикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. .. 43 –
50
2.2 Алматы мәденитұрмысқұрылыс АҚ бағалы қағаздар эмиссиясы туралы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 50-54
2.3 Алматы мәденитұрмысқұрылыс АҚ төлеу қабілеттігін талдау.54-59
3 КОМПАНИЯНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..60 – 73
3.1Казақстанда корпоративті бағалы қағаздар нарығының әлсіз дамуының
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60 – 62
3.2Корпаривті бағалы қағаздар нарығының дамуының негізгі бағыттары және
бүгінгі таңдағы жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62 – 68
3.3Корпоративті бағалы қағаздар портфелін басқарудың жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .68 -73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...74 -76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..77-78
КІРІСПЕ
Нарық – бұл сатушы мен сатып алушының арасындағы қатынас. Басқа да
нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы, сұраныс пен ұсыныс шоғырланатын және
еркін баға анықталатын сату және сатып алуға байланысты қатынастардың
күрделі экономикалық жүйесін білдіреді. Нарықтың көлемі, бізге белгілідей,
эмитенттер мен инвесторлардың, яғни бағалы қағаз тауарын сатушы мен сатып
алушылардың мамандандырылған деңгейімен тікелей байланысты.
Қазақстандағы орын алған экономикалық жағдайда қаржы нарығын және оның
негізі – бағалы қағаздар нарығын жылдам және ғылыми түрде дамуын жеделдету,
осыған байланысты ұлттық шаруашылық құрылымды жедел реттеу, өндірістің
дағдарысын тоқтату, өндірістің маңызды салаларын дамыту қажет.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының даму процессі күрделі және
маңызды сипатқа ие. Бұл айтылып отырған салада, көзге көрінетіндей
жетістіктері де соған қоса әлі толық шешілмеген мәселелері де бар. Осыған
байланысты, бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы барысында, негізгі
бөліктеріне, яғни мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына, корпоративті бағалы
қағаздар нарығына және де арнайы қаржы құралдарына көңіл бөлген жөн.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі дамыту мақсатында қажетті шараларды жасау үстінде. Қазақстан
меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процессін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі акция
шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты.
Бағалы қағаздар нарығы, Қазақстанның ұлттық валютасының тұрақтануына
және инфляцияның деңгейінің төмендеуіне де әсер етеді.
Бағалы қағаздар нарығы – нарықтық экономикадағы өтіп жатқан стихиялық
процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процессіне
қатысты.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы он үш жылдан аса
жұмыс істеп келеді. 1991 жылдан бастап акционерлік қоғамдар, брокерлік
компаниялар, қор биржасы және бағалы қағаздар нарығының бірінші кәсіпқой
қатысушылары пайда бола бастады. Осылайша, тоқсаныншы жылдың бірінші
жартысында Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықтың негізі
қаланып, қор биржаларының қызметінің бағалы қағаздардың шығарылуы мен
айналымының жолын түзететін, шамалы нақтылықпен нормалар жазылды. 1995
жылдың қаңтар айында бағалы қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының
Ұлттық комиссиясы құрылды. 1996 жылда Үкімет Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығының дамуының үш жылдық бағдарламасын бекітті, бұл
бағдарлама оның алдағы даму бағытын анықтаған болатын.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы, жағдайы келесілермен анықталады:
– бағалы қағаздардың шығу реті мен айналымын, субъектілер қызметтерін
реттейтін, және осы нарықта құрылып жатқан қарым – қатынасты
мемлекеттік реттеудің құрылымы мен ретін анықтайтын, бағалы қағаздар
нарығының заңдылық базасы құрылған;
– жеткілікті және қажетті көлемде бағалы қағаздар нарығының
институционалды инфрақұрылымы құрылған, олардың негізін брокерлер –
дилерлер, кастодиандар құрайды. Және де техникалық инфрақұрылым,
орталық депозитарий, қор биржасы;
– акция және облигация нарығы дамып ары қарай функционалдауды іске
асырып жатыр;
– бағалы қағаздар нарығының квалификацияланған мамандарын дайындау
жүйесі құрылған;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын әлемдік нарық
жүйесіне интеграциялау жүріп жатыр.
Нәтижесінде Қазақстандық қор биржасы, нақтылы белсенді тенденцияларға
қарамастан, өсу кезеңіне өткен жоқ, бұл эмитенттердің эмиссиялық
белсенділігінің төмендігінде байқалады. Бірақ та бағалы қағаздар
нарығындағы жағдайлардың дамуы, ішкі инвесторлық база потенциалының өсу
есебінен, инвестициялық процестердің ретімен жалғасуы, инвестициялаудың
мүмкіншілігін кеңейту және эмитенттердің қызметін мемлекеттік реттеудегі
тиімділігін арттыру мүмкіндігін көрсетеді.
Бұл дипломдық жобаның мақсаты – Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар нарығының бағыттары мен жағдайына талдау жүргізу.
Бірінші бөлімде бағалы қағаздар нарығының мәні мен олардың түрлері
түсіндірілген. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымы таныстырылады. Және де компанияның құрылуы
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының құрылыс саласындағы
акционерлік қоғамдарының қызметтері Алматы мәденитұрмысқұрылыс АҚ
мысалында зерттелген. Алматы мәденитұрмысқұрылыс АҚ құрылымы, техникалық
– экономикалық көрсеткіштері берілген. Бағалы қағаздар эмиссиясы туралы
мәліметтер жинақталып, эмиссиялық қызметінің кескіндемесінде қаржылық
жағдайы талданды.
Үшінші бөлімде компанияның өндірістік шығындары мен кірістері туралы
мәліметтер берілген.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИАЛЫҚ ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ АСПЕКТЛЕРІ.
1.1 Бағалы қағаздар нарығының, құрылымы атқарылымы
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаздар,
меншіктік құқын дәлелдейтін формасы мен реквизиті бекітілген құжат болып
табылады. Оның іске асуы мен басқа біреуге берілуі тек құжатты көрсеткен
жағдайда ғана мүмкін болады.
Экономикалық мәніне келер болсақ, тауар әлемі екі топқа бөлінеді:
тауарлар және ақша. Ақша, жай ақша және қор немесе жаңа ақша әкелетін болуы
мүмкін. Әрқашанда ақшаны бір адамнан басқа адамға беру қажеттілігі
туындайды.
Нарық, ақша берудің екі негізгі жолын таңдады ол – несиелеу және
бағалы қағаздарды шығару мен айналымға беру. Тауарлы нарықта, тауар жоқ
жағдайда, яғни ол жолда немесе әлі де шығарылмаған кезінде оны біреуге беру
қажет болады. Бірақ бағалы қағаздар – ол ақша да емес, материалды тауар да
емес. Оның бағалылығы өзінің иесіне беретін құқында жатыр. Қағазды
иемденген адам бағалы қағазға өз тауарын немесе ақшасын ауыстырар алдында
қағаздың ешқандай да кемшілігі жоқ, керісінше оның тауар мен ақшадан
әлдеқайда пайдасы көп екеніне көз жеткізген жағдайда ғана ауыстырады.
Бағалы қағаздардың пайда болуына қаншама жылдар болса да, оның
экономикалық мәні туралы сұрақтар бүгінгі күнге дейін халықты қызу
таластыруда.
Осы сұрақты талдау, қайта орнын босату қарыздық міндеттемені және жеке
алынған ресурстар (қозғалмайтын мүлік, жер, тауар, ақша және т.б.) түріне
мүліктік құқықты рәсімдеуді талдауға саяды. Осыған орай, бұл құжаттар
меншіктің нақты объектісінен бөлініп, өзінше бағалы қағаздар ретінде өмір
сүре алады.
Қазіргі жағдай шартына байланысты тауар мен ақша ол қордың
қалыптасуының әртүрлілігі болып табылса, онда бұл қағаздың экономикалық
тұрғыдағы анықтамасы келесідей болады.
Бағалы қағаздар – ол қордың қалыптасу түрі, ол тауар мен ақшаның
орнына жүріп отыратын, нарықта тауар болып айналымда жүретін және табыс
әкелетін қағаз.
Бағалы қағаз – ол ерекше нарықта, яғни өзінің бағалы қағаздар
нарығында айналымда жүретін ерекше тауар, бірақ ол жай тауар да, қызмет те,
ақша да болып табылмайды.
Бағалы қағаздар оны ақшамен жақындастыратын құрамдармен иемденеді.
Оның негізгі ерекшелігі – оның ақшаға ауыстыруын көп түрлі формада іске
асыруға болады (сатып алу – сату, эмитентке қайтару, қарызды өтеу және
т.б.). Ол есептесу кезінде, кепіл құралы ретінде, көптеген жылдар бойы
сақталып және ұрпақтарға қалдыру мен жай ғана сыйлық түрінде қолданылуы
мүмкін.
Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашу үшін келесі жағдайларды
қарастыруымыз керек.
Біріншіден, бағалы қағаз меншік атағы (корпорациялардың акциялары,
вексельдер, чектер, коносаменттер және т.б.) формасында мүліктік құқықты
білдіретін ақша құжатын немесе құжатты шығарған (корпорациялардың және
мемлекеттің облигациялары, сертификаттар және т.б.) тұлға иесіне қарыздық
қатынас ретінде меншік құқығын көрсетеді.
Екіншіден, бағалы қағаздар қаржы қаражаттарды инвестициялауды
куәландыратын құжат ретінде көрініс табады. Бұл бағалы қағаздың мәні мен
мазмұнын түсіну үшін өте қажет. Бұл жерде олар, инвестициялаудың ең жоғары
формасы ретінде басты рол алады.
Үшіншіден, бағалы қағаздар – бұл нақты активтерге (акцияларға,
чектерге, жекешелендіру құжаттарына, коносаменттерге т.б.) қойылатын
талаптарда көрініс табатын құжат.
Төртіншіден, бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсінуде маңызды
бір жағдай, ол оның табыс әкелуінде. Бұл өзінің иеленушілеріне капитал
ретінде бола алуында. Дегенмен, мұндай капитал нақты капиталдан өзгеше: ол
өндіріс процессінде қызмет етпейді. Бірақ та бағалы қағаздың айналымдық,
өтімділік, стандарттылық, азаматтық айналыста болатын қаситеттерін айта
кету жөн.
Сонымен бағалы қағаздар – бұл шаруашылық қызметте қолданылатын
құжаттардың алуан түрі.
Экономикадағы бағалы қағаздарға жалпы баға бере отырып, келесідей
жағдайларды көрсетуге болады.
Біріншіден, бағалы қағаздар, заңды және жеке тұлғалардың бос ақша
қаражаттарын инвестициялауда икемді құрал бола алады.
Екіншіден, бағалы қағаздарды орналастыру - өндірісті ұлғайту және
басқа да қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ресурстарды
жұмылдырудың ең бір тиімді әдісі.
Үшіншіден, бағалы қағаздар тауар және ақша айналысында қызмет
көрсетуіне белсенді қатысады.
Төртіншіден, бағалы қағаздар нарығында, алдымен, қор биржаларында
бағалы қағаздардың бағамы қалыптасады. Дағдарыс жылдары және жағымсыз
коньюктура кезінде бағам шұғыл төмендейді және керісінше өндірістің жетілуі
кезінде көрсетіледі.
Бағалы қағаздардың төмендегідей ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады:
1) ол – құжаттар;
2) бұл – құжаттар белгіленген форманы және міндетті реквизиттерді
орындау арқылы құрылады;
3) олар мүліктік құқықты куәландырады;
4) мүліктік құқықты табыстау және жүзеге асыру тек осы құжаттарды
ұсыну арқылы орындалады.
Бағалы қағаздардың түрлері мен классификациясы:
Экономикалық табиғаты бойынша: Үлестік (акция), Қарыздық (облигация,
қазыналық міндеттеме), Тауарлы реттелетін құжаттар (коносамент) Өндірістік
қаржылық құралдар (фьючерс, опцион, варрант және т.б.).
Шығару формасы бойынша:құжатты, құжатсыз,
Қорды түсіру уақыты бойынша:қысқа мерзімді,орта мерзімді (2 – 5 жылға
дейін), ұзақ мерзімді (5 – 25 жылға дейін), мерзімсіз
Айналатын территориясы бойынша:аймақты,ұлттық, халықаралық
Эмитент бойынша:мемлекеттік (Үкімет атынан қаржы Министрлігі шығаратын
бағалы қағаздар), муниципалды (муниципалды меншіктегі, жергілікті органдар
және ұйымдардың бағалы қағаздары), корпоративті, шетелдік
Табысты төлеу әдісі бойынша:әрдайымдық табыс, бір реттік табыс екеуі
де болуы мүмкін, пайыздық ставкамен, ауыспалы пайыздық ставкамен.
Қазақстан Республикасында келесідей бағалы қағаздар бар: акция,
облигация, коносамент және де бағалы қағаздар туралы заң актілерімен
бекітілген немесе бағалы қағаздар қатарына қосылған құжаттар. Ендігі
кезекте осы бағалы қағаздарға жеке тоқтап кетсек.
Акция – бұл акционерлік қоғамның капиталына белгілі үлес қосқанды
айқындайтын және осы қоғамды сырттай басқарып тұруға дивиденд түрінде пайда
алуға және осы қоғамның таралуы кезінде мүлікке иелік етуге құқық беретін
эмиссиондық бағалы қағаз. Ол акционерлік қоғамның жарғылық капиталына
қосқан үлесін куәландырады.
Акцияның екі түрі бар:жай, артықшылықты
Эмитент осы акциялардың екі түрін шығаруы мүмкін.
Жай акция акционерге дауыс беруге енгізілген барлық мәселелерді шешу
кезінде дауыс беру құқығымен акционерлер Жалпы жиналысына қатысу, Қоғамда
таза табыс болған кезде дивидендтер, сондай – ақ Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген тәртіппен Қоғам тараған кезде, оның мүлігінің бір
бөлігін алу құқығын береді. Жай акция бойынша дивиденд түскен пайдаға
байланысты төленеді.
Ал артықшылықты акциялар иесі міндетті түрде, акционерлік қарыздар
төленгеннен кейін, дивиденд алады. Егер пайда жеткіліксіз болса, дивиденд
резервтік қор есебінен төленеді. Қоғам тараған кезде мүліктің бір бөлігін
алуда акционерлердің – жай акциялар меншіккерлерінің алдында артықшылықты
құқыққа ие. Артықшылықты акция иегері жалпы жиналысқа қатыса алмайды, егер
де жиналыс қоғамды таратумен және артықшылықты акцияларға ие акционер
құқығын шектеуі мүмкін мәселені қараса онда қатысады.
Акцияны шығарудың көптеген себептері бар, олар келесілер:
Біріншіден, акцияны сату кәсіпорынға өз капиталын көбейтуге мүмкіндік
береді. Ол ақшаларды кәсіпорынның дамуына инвестициялауға болады, мысалға
жаңа құрал – жабдықтар сатып алу. Ақшаларды пайдалану нәтижесінде
өткізілген операциялар бойынша пайданың көп болғаны маңызды, себебі
инвесторлар салған ақшалары үшін дивиденд алуды күтеді. Егер, кәсіпорынның
қызметі алға басса, онда инвестор пайда көреді, егер қызмет сәтсіз болып
шығынданса, инвестор салған ақшасын жоғалтып алуы мүмкін.
Екінші себеп, ұйымның акционерлік формасы иемденушілердің
тәуекелділігін азайтады. Ең сәтті кәсіпорындар да банкротқа ұшырауы мүмкін.
Егер кәсіпорын үлкен айналыммен жұмыс атқарса, онда ол өзінің жылжитын,
жылжымайтын мүліктерінен айырылуы мүмкін. Ал акционерлік қоғамда
иемденушілер тек өздерінің салымдарымен жауап береді.
Үшінші себеп, акцияны шығару кәсіпорынның иесін анықтауға мүмкіндік
береді. Мысалға, екі адам акционерлік қоғам ашуға келіседі, олардың
әрқайсысына акцияның 50 пайызы тиюі қажет. Бірақ олардың біреуі 60 пайыз
акцияны иемденсе, оның қоғамда даусы көбірек болады.
Кәсіпорынның акция шығармау себептері:
– кішігірім кәсіпорындар акция шығармайды, себебі оларға тікелей басқару
қажет, және бір немесе екі жай тұлға бұл қызметті жеңіл атқарады;
– үлкен кәсіпорындардың басқармашылығы кәсіпорынды бақылауды жоғалтқысы
келмесе, және оны капиталды тарту қажеттілігінен жоғары санаса, акция
шығармайды.
Облигация - өзінің ұстаушыларына, қарастырылған уақыт мерзімінде
номиналдық құнын және сол құннан немесе балама мүліктен белгіленген
пайыздық табысқа құқық беретін эмиссиялық бағалы қағаз.
Облигациялар қарыз капиталы формасында шығады, салынған капиталдан
белгіленген уақыт ішінде пайыз алып, ал облигацияның уақыты біткеннен соң,
оның номиналдық құнын сатып алушы кредитор ретінде көрініс табады.
Облигациялар акционерлік қоғамның ағымдағы және маңызды сұрақтарын
шешу мақсатында шығарылады. Облигация иесінің дауыс құқығы жоқ, акционерлер
жиналысына және қоғамды басқаруға қатыспайды.
Облигацияның акциядан айырмашылығы, облигация ұзақ мерзімді бағалы
қағаз болып табылады. Акция иегері кәсіпорынның қызметіне байланысты
дивиденд алады немесе алмауы да мүмкін, ал облигация бойынша кәсіпорын
міндетті түрдегі пайызды төлеу қажет. Облигациялар эмитенті үшін,
облигациялар бойынша пайыздарды төлеу, ол өндірістік ұйымдастыру бойынша
міндетті шығындар болып табылады. Сондықтан кейбір нарықтық экономикалы
елдер облигация бойынша пайызды кәсіпорындардың пайдасынан салық төлеуден
бұрын береді.
Облигация нақты мерзіммен шығарылады:қысқа мерзімді (бір жылға
дейін);орташа мерзіммен (бір жылдан бес жылға дейін);ұзақ мерзімді (бес
жылдан он жылға дейін).
Мерзімі өткеннен кейін облигациялар жойылып, олардың пайыздары
төленеді. Облигацияны шығару мақсаты пайда немесе өндіріс көлемін үлкейтуге
көмектесетін шараларды өткізу үшін қосымша құралдарды тарту болып табылады.
Облигацияның эмиссия көлемі эмитенттің Жарғылық қорынан аспау керек. Акция
шығаратын эмитент облигацияны, Жарғылық қорды түгел төлеп болғаннан кейін
ғана шығара алады. Облигацияны шығару туралы шешімді кәсіпорын Жарғысында
қарастырылған ретпен қабылданады.
Вексель – бұл қатаң формада, белгілі бір уақыт аралығында, белгіленген
соманы келесі жаққа қайтарып беретіндігін куәландыратын қарыздық
міндеттеме.
Вексель – бірнеше экономикалық қызметті орындайтын, әмбебап қаржылық
құрал.
Ең алдымен вексель несие құралы. Вексель арқылы бірнеше несиелік
міндеттемелерді рәсімдеуге болады:коммерциялық несие негізінде сатылып
алынған тауар мен көрсетілген қызметтің ақысын төлеуге;алынған ссуданы
қайтаруға;қосымша айналым капиталын тартуға.
Тарихи вексель – шаруашылық өмірдегі бағалы қағаздардың бірінші түрі.
Ұзақ уақыттан бері вексель есеп айрысу қатынасында, несие алу үшін де,
төлем құралы ретінде де қызмет көрсетіп келеді. Міндеттерді орындауда және
қарыздарды өтеуде жеңілдететін нарықтық құралдың іскерлік түрі болып
табылады.
Вексельдің екі түрі бар:
– Жай вексель (соло) – вексель беретін адамның нақты ақша
сомасын келісілген уақытта беру туралы міндеттемеден тұратын
жазбаша құжат. Вексельде кімнің атынан немесе кімге төлем
берілу қажеттігі мен вексель жасалған уақыт және орны мен
вексель алушының қолы болу қажет.
– Аудармалы вексель (тратта) – бірінші тұлғаның (трассант)
екінші тұлғаға (трассат) нақты бір соманы үшінші тұлғаға
(ремитент) төлеу міндеттемесін білдіретін белгілі уақытта
немесе талабы бойынша берілетін жазбаша құжат.
Жай вексель банк несиелері бойынша қарызды реттеу кезінде
пайдаланылады. Аудармалы вексель көбінесе сыртқы сауда барысында
қолданылады.
Вексельдердің эмитенттері кәсіпорындар, ұйымдар, банктер мен ұжымдар
болып табылады.
Дәстүрлі инвестициялық портфельді толықтырушы ретінде опциондар,
варранттар, фьючерстік контрактілер табылады. Туынды бағалы қағаздар
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында да қызмет етеді.
Әлемдік тәжірибеде инвесторларды тартуда көптеген әдістер қолданады.
Ең жақсы құрал туынды бағалы қағаздар болып табылады, соның ішінде
опциондарды шығару. Нарықта опциондармен жұмыс атқару мүмкінділігі ашық,
бірақ оның тәуекелділігі мен қиындықтары көп.
Опцион таңдау деген мағынаны білдіреді. Опционның мәні келісімнің бір
жағына келісімшартты орындау немесе орындамауды таңдауға құқық береді.
Келісімде екі адам қатысады. Біреуі опционды сатып алады, яғни таңдау
құқығына ие, екіншісі сатушы, яғни таңдау беруші. Таңдау құқығына ие болған
сатып алушы сатушыға сыйақы береді.
Егер опционды сатып алушы келісімшартты орындауға келіссе, онда сатушы
келісімшартты орындауға міндетті. Сатып алушы опционды орындау құқығына,
яғни активтерді сату немесе сатып алуды келісімшартта көрсетілген баға
бойынша іске асыра алады. Опцион дегеніміз – иесіне бір тауарды белгілі бір
уақыт аралығында сатып алу немесе сату құқығын беретін келісімшарт болып
табылады.
Фьючерсті контракт – бір тұлғаның нақты уақыттан кейін нақты бағамен
нақты тауарды екінші тұлғаға сату туралы келісім.
Бұл келісімшартта баға кепілдігі беріледі. Фьючерстер контракт бойынша
алынған бағалылықтарды қолдан қолға беретін меншік құқығына тез арада
беруді қарастырмайды. Фьючерстер нарығында кепілденген міндеттемелер
алынады, ол меншікке құқық беретін келісім ретінде беріледі. Фьючерстер сол
уақытта бағалылықтар жоқ болса да сатылады. Фьючерсті контракт тек биржада
ғана іске асады. Оның шарттарын биржа активтердің түріне байланысты
өңдейді.
Фьючерстің айналу мүмкінділігі келесідей. Үшінші тұлға фьючерстік
контрактідегі бағаның контарктіде көрсетілген уақыттан кейін өсетінін
болжаса, онда саудашы фьючерстік контрактіні сатуды сұрайды. Егер
саудашының болжамы дұрыс болса, онда жоғары бағамен сатып алынған тауар
саудашының пайдасы болып табылады.
Опцион мен фьючерстің айырмашылығы:опцион бір адамға ғана міндетті, ал
фьючерсті контракт екі жаққа да міндетті; опцион көрсетілген уақытына қарай
әр уақытта қолданылуы мүмкін, фьючерстің шарттары тек уақыт келген кезде
ғана екі жақпен орындалу қажет.
Фьючерсті контрактінің ерекшеліктері:биржалық сипатқа ие, ол биржада
өңделіп айналымда жүретін, биржалық келісімшарт;биржа фьючерсті контракт
бойынша барлық міндеттемелердің орындалуына кепілдеме береді;келісімшарт
міндеттемелерін бір жақтың ерте тоқтата алуы.
Варрант – сатушының бағалы қағаздарды сатып алушыға меншік құқығын
беру міндеттемесі. Нақты уақыттан кейін варрант иесі бұл бағалы қағазды
нақты бағада көрсетілген акция санына ауыстырады.
Әлемдік тәжірибеде варранттарды облигация және акциялармен бірге
шығарады. Олар тартымды, және корпорациялардың эмиссиялық шығындарын
азайтады. Варрант пен бағалы қағаздар шығарылғаннан кейін олар бір бірінен
бөлектенеді. Бұндай мүмкіндік кәсіпорын жарғысында бекітілген болуы қажет.
Варрант бағалы қағаздардан бөлектенгенде оның сатылу бағасы варрант
бағасына төмендейді. Екінші нарыққа түскенде ол өзінің нарықтық курсына ие
болады. Варрантты жаңа бағалы қағазға ауыстыру бағасы варранттың іске асу
бағасы деп аталады.
Варранттар акционерлерге дивидендтер ретінде немесе акция түрінде
берілуі, немесе жаңа бағалы қағаздар түрінде сатылуы мүмкін. Варранттардың
саудасы негізгі қор биржасында және биржалық емес нарықта өтеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – мемлекеттік ішкі қарызының болуының
формасы. Бұл эмитенті мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаздар.
Мемлекеттік бағалы қағаздар өзінің экономикалық мағынасы жағынан – қарыздық
бағалы қағаздар болып табылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару келесі негізгі тапсырмаларды шешу
үшін пайдаланылуы мүмкін:
– Мемлекеттік бюджет дефицитін қаржыландыру. Инфляциялық емес
негізде, айналымға қосымша ақша шығармай немесе келесі
жағдайларда: бюджет шығындары белгілі бір календарлық күнге
оның қарамағындағы қаржыларынан осы күнге көп болса (кассалық
дефицит); айға немесе кварталға түскен түсімдер осы периодқа
керекті бюджет шығындарын қаржыландыруға жетпесе (сезондық
дефицит); жыл қорытындысы бойынша, бюджет табыстары оның
шығындарынан аз және бұл дефицит ендігі жылғы бюджетке түсетін
түсімдер арқылы жабылмайтын болса (жылдық дефицит);
– мақсатты мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру. Көбінесе
тұрғын-үй құрылысы, инфрақұрылым, әлеуметтік қамтамасыздандыру
тағы басқа салаларда қолданылуы мүмкін;
– экономикалық активтілікті реттеу: айналымдағы ақша массасын,
инфляция мен бағыттары, экономикалық өсу, төлем балансы және т.
б.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың әдетте кез-келген бағалы қағаздар мен
активтердің қасында екі ірі артықшылығы бар:
() бұл салынған қаржыларға ең жоғарғы қатысты сенімділік деңгейі және
сәйкесінше негізгі капитал және ол бойынша табыстардың жоғалтуының
минималды тәуекелдігі;
() басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда ең жеңілдігі көп салық салу
немесе капитал салымдарының бағыттары. Көп кезде мемлекеттік бағалы
қағаздарға, олармен операцияларға және алынатын табыстарға салықтар мүлдем
жоқ болады.
1.2 Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
Нарықтық экономикада бағалы қағаздар нарығы – бағалы қағаздардың
өздері пайда болғаннан кейін іске асады. Өз кезегінде бағалы қағаздар
өздерінің іске асуына эмитенттерге, яғни Қазақстан Республикасының
заңдылығына сәйкес бағалы қағаздар эмиссиясын шығарған заңды тұлғаға
міндетті болады. Эмитент, толық айтқанда акционерлер бағалы қағаздардың
шығуы туралы шешім қабылдайды, және қоғам олардың заңды және нақты пайда
болуына қандайда бір шаралар қолданады. Осылайша бағалы қағаздар нарығының
бірінші субъектісі – эмитент болып табылады.
Инвесторлар. Эмитенттің бағалы қағаздарды шығарудағы басты мақсаты –
бағалы қағаздарды инвесторларға, заңды немесе жай тұлғаларға, ақша немесе
басқа меншіктерге алмастыру арқылы инвестицияға қол жеткізу. Бұны ескере
отыра бағалы қағаздар нарығының екінші субъектісі – инвесторлар деп
білеміз.
Эмитент немесе инвестор болу үшін арнайы лицензия талап
етілмейді.
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар нарығы туралы заңы
инвесторлардың екі түрін анықтайды – институционалды және жеке.
Институционалды инвестор – Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
инвестицияларды іске асыру мақсатында құралдарды тартатын заңды тұлға.
Басқа да инвесторлар жеке болып табылады.
Институционалды инвесторларға Қазақстан Республикасының заңдылығына
сәйкес зейнетақы жинақтау қоры, сақтандыру ұйымдары, инвестициялық қорлар
жатады.
Тіркеушілер. Эмиссиялық бағалы қағаздардың келісімін тіркеу талабын
тіркеуші орындайды. Тіркеуші - бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой
қатысушысы, ол сақтауды, қалыптасыруды және бағалы қағаздарды ұстаушылардың
реестр жүйесін алып жүруді іске асырады.
Тіркеуші әрдайым әр шығарылым сайын ұстаушылар реестрін немесе тізім
жүргізеді, соның ішінде бағалы қағаздар иеленушілер де бар. Реестрде әр
иемденушінің жеке шоты, сол шоттағы бағалы қағаздар саны, және де
эмитенттің эмиссиялық реэмиссиялық шоты көрсетіледі.
Тіркеушінің негізгі функциясының бірі актуалды жағдайдағы бағалы
қағаздарды ұстаушылардың реестр жүйесін қолдау, яғни әр келісім – сатып алу
(сату), сыйлау тағы басқалары реестрдің өзгеруіне алып келеді. Иемденуші
өзгерген кезде бағалы қағаздар саны бір шотта азайып, екінші шотта осы
санға көбееді.
Басқа сөзбен айтқанда эмиссиялық бағалы қағаздармен келісім тіркеуі
бағалы қағаздар ұстаушылар реестріне жеке шоттағы жазбаларды енгізу арқылы
іске асады.
Жалпы бағалы қағаздар ұстаушыларының реестрінің жүйесі – ол эмитент
туралы, эмиссияланған бағалы қағаздар мен олардың иелері туралы мәліметтер
жиынтығы.
Инвестор оның жеке шотынан, тіркеуші беретін, бағалы қағаз болып
табылмайтын, қандай да бір уақытқа эмиссиялық бағалы қағаздарға құқын
білдіретін құжат болып табылады.
Осылайша, инвестор бағалы қағаздарды сатып алған сәттерде тіркеушімен
ғана қарым – қатынасып, эмитенттермен іс жүргізбейді. Тіркеуші өз кезегінде
келісімшарт негізінде эмитенттермен іс атқарады. Ал тіркеуші келісімшарт
негізінде тіркеу жүйесін жүргізу үшін эмитентпен байланыс ұстайды.
Тіркеушілер бірінші рет инвесторлар мен эмитенттер арасындағы делдал
ретінде пайда болған. Олардың қызметі лицензиялану қажет. Қазақстан
Республикасында тіркеушілер саны заңмен шектелмеген.
Бір байқалар жайт, тіркеушілердің бір қалада көптігі америкалық
инфрақұрылымының моделіне, ал еуропалық елге орталықтандырылған тіркеушілер
сай келеді.
Брокерлер – дилерлер. Эмиссиялық бағалы қағаздарды ұстаушылар, сол
бағалы қағаздар ұстаушыларының реестрінде жеке шот ашу қажет.
Бағалы қағаздарды сату, сатып алу кезінде меншік иесінде екі амал бар:
сатып алушы мен сатушыны өзі немесе осы қызметті атқаратын делдалдар арқылы
табады. Бірақ та бұл амал тек ұйымдаспаған нарықта ғана іске асады, ал
ұйымдасқан нарықта саудамен, осы қызметті атқаруға лицензиясы бар брокер –
дилерлерлік компаниялар айналыса алады.
Брокер – бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы, ол эмиссиялық
бағалы қағаздар мен басқа да қаржы құралдарымен келісімдерді, клиенттің
тапсырысымен клиенттің төлемі бойынша іске асырады.
Дилер – бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы, ол эмиссиялық
бағалы қағаздар мен басқа да қаржы құралдарымен келісімдерді, өзі үшін және
шығынды өзі көтере іске асырады. Және оның ұйымдасқан және ұйымдаспаған
бағалы қағаздар нарығында тікелей құқы бар.
Брокер мен клиент арасындағы қарым – қатынас, Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексімен бекітілген нормалар қолданылған,
брокерлік қызмет көрсету туралы келісімшарт негізінде іске асады.
Брокерге бағалы қағаздармен жұмыс істеуді тапсыру үшін клиент
келісімшартпен қоса тапсырыс беру қажет. Ол тапсырыс Бағалы қағаздар
нарығы туралы заңға сай бұйрықтардың бір түрі болып табылады.
Бұйрық – бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысына қаржы
құралдарының ұстаушысымен берілетін құжат. Ол құжатта өз иелігіндегі қаржы
құралдары немесе ақшаға қатысты, қаржы құралдарын сатып алу үшін қандай да
бір іс қолдануды сұрайды.
Бұйрықта брокер клиентке бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу
келісімі үшін қажетті мәліметтерді көрсетеді: түрі (акция, облигация),
ұлттық жеке номер, саны, бағасы. Бұйрыққа клиент қол қойып, мөр басылады,
яғни жазбаша түрде іске асады.
Бағалы қағаздармен келісім ұйымдасқан нарықта іске асатын болса,
брокер биржалық куәлік негізінде клиентке есеп береді. Ұйымдаспаған нарықта
келісім инвестордың өзімен ауызша немесе жазбаша түрде іске асады.
Келісімге келгеннен кейін инвестор келісімнің тіркеуден өткенін қалайды,
себебі сол кезде ғана келісім іске асты деп есептеледі.
Келісім іске асу үшін инвестор тіркеушіге сәйкес бағалы қағаздар санын
қосу немесе алу туралы бұйрық беру қажет. Тіркеуші бұйрықты үш күннен
асырмай орындау керек, егер де Қазақстан Республикасының заңында немесе
келісімшартта бұйрықты орындау мезгілі басқа болмаса.
Брокерлік келісімді іске асыру барысында брокер – дилер клиентке
келесідей қосымша қызметтер көрсетуге құқылы:
1) клиентке инвестициялық шешім қабылдау үшін қажетті ақпараттар беру;
2) қаржы құралдарымен келісімді іске асыру туралы көмек көрсету;
3) басқа да ақпараттық, аналитикалық және кеңес беру қызметтерін
көрсету.
Осыған қоса, брокер – дилер өзінің клиентінің барлық сұрақтарын
шешетін сенімді адамы бола алады, соның ішінде бағалы қағаздармен
келісімдерді тіркеуден өткізеді. Яғни клиент атынан тіркеушіге бұйрық та
бере алады. Бұл клиент үшін өте жеңіл болып табылады, себебі ол брокерлік –
дилерлік компанияда бір терезе принципімен барлық қызмет түрін алады.
Орталық депозитарий. Бағалы қағаздарды ұстаушылар реестрінде номиналды
ұстаушылардың шотын тек орталық депозитарий аша алады. Орталық
депозитарийдің депоненттері бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары
болып табылатын, бағалы қағаздардың номиналды ұстаушылары мен шетел
депозитариі және кастодиандар.
Орталық депозитарий Қазақстан Республикасының территориясында
депозитарлы қызмет атқаратын жалғыз ұйым болып табылады. Қазақстан
Республикасының Заңымен Бағалы қазағдар нарығы туралы Заңына, 2005 жылдың
8 шілде айында Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне бағалы
қағаздар нарығы және акционерлік қоғам сұрақтары бойынша енгізілген
өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес орталық депозитарий қызметі
лицензияланбайды.
Орталық депозитарий қаржы құралдарын номиналды ұстаумен қоса,
депозитарлық қызметті атқару барысында келесідей қызметтер көрсетеді:
1) Ұйымдасқан және ұйымдаспаған бағалы қағаздар нарығында, оның
депоненттерінің қатысуымен қаржы құралдарына есеп жүргізу;
2) Қазақстан Республикасының заңдылығына және өздерінің ережелеріне
сай мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарға депозитарлық қызмет көрсетеді;
3) Қазақстан Республикасына қарсы келмейтін кеңес беру, ақпараттық
және де басқа түрдегі көмек көрсетеді.
Қосымша лицензияның көмегімен орталық депозитарий:
1) брокерлер мен дилерлер арасындағы есептерді іске асыратын, орталық
ұйым функцияларын;
2) қаржы құралдарын өшіргеннен кейін төленетін табыс бойынша төлем
агенттігінің функцияларын;
3) эмиссиялық бағалы қағаздар және басқа да қаржы құралдарымен
жүргізілген келісім бойынша ақша аударымын іске асыруға және қаржы
құралдарын жабу мен сол бойынша табысты төлеудегі ақшаны алу үшін арналған
банкте депоненттер шотын ашуды іске асырады.
Орталық депозитарий сәйкес лицензияның көмегімен тіркеуші ретінде
қызмет етеді.
Сауда ұйымдастырушы. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар нарығы
туралы заңына сәйкес сауданы ұйымдастырушының екі түрі бар – қор биржасы
және биржалық емес бағалы қағаздар нарығының баға кесу ұйымы.
Қор биржасы сауданы ұйымдық техникалық қамтамасыздандыру үшін өзінің
саудалық жүйесін пайдалана отырып іске асырады. Қор биржасы коммерциялық
емес ұйым болып табылады.
Ұйымдастырушының акциялары бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой
қатысушылары, және бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой емес қатысушылары
сонымен қатар Қазақстан Республикасының заңдылығына сай, бағалы қағаздардан
басқа қаржы құралдарымен келісім жүргізе алатын заңды тұлғалар арасында
орналасады. Бұл жерде бағалы қағаздардан басқа қаржы құралдары дегеніміз
тек қана сауданы биржа ғана өткізе алатын қаржы құралдарын айтамыз.
Қор биржасының әр акционері иелігіндегі акция санына байланыссыз жалпы
акционерлер жиналысында тек бір дауысқа ғана ие бола алады.
Қор биржасының мүшесі – қаржы құралдарын саудаға салуға жіберілген
тұлғалар болып табылады. Яғни брокерлер, дилерлер және валюта сататын
банктер.
Қор биржасының мүшелері атқарушы органдардың талаптарына сай келетін
шетелдік брокерлер, дилерлер бола алады.
Қор биржасы қызметінің басты бөлігі өткізілетін саудаға қаржы
құралдарын өткізу сатылары болып табылады. Қор биржаларында айналымға
жіберілген бағалы қағаздар мен олардың эмитенттеріне деген талаптарды
атқарушы орган тағайындайды. Осыған қор биржалары ережелеріне сай өздерінің
талаптарын қоса алады. Бағалы қағаздарды қор биржасының тізіміне қосу оның
ережелерімен бекітіледі.
Жалпы айтқанда листинг – бағалы қағаздарды қор биржаларының
тізіміне қосу болып табылады.
Эмиссиялық бағалы қағаздары қор биржаларының тізіміне қосылған
эмитенттер Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар нарығы туралы заңын,
атқарушы органдардың нормаларын және қор биржаларының ережелерінің
талаптарын сақтауға міндетті.
Қор биржасының тізіміне қосылған бағалы қағаздар, Қазақстан
Республикасының территориясында басқа да қор биржасына немесе бағалы
қағаздар нарығында бірге айналуға құқы жоқ.
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар нарығы туралы заңына
сәйкес қор биржасының функциялары келесідей:
1) сауда жүйесін қолдау және қайта жаңарту;
2) қор биржасының тізіміне қосылған немесе айналымға жіберілген бағалы
қағаздар эмитенттеріне талап қою;
3) қор биржасының айналымына жіберілген бағалы қағаздар мен қаржы
құралдарымен келісім жасау мақсатымен биржа мүшелеріне сауда жүйелеріне жол
ашу;
4) қор биржаларына жіберілген бағалы қағаздар мен қаржы құралдарымен
сауданы ұйымдастыру және әрдайым жүргізіп отыру;
5) қор биржасының айналымына жіберілген бағалы қағаздар мен қаржы
құралдырымен келісім бойынша есептерді іске асыру және оны ұйымдастыру;
6) өз мүшелеріне ұйымдастырушылық, кеңестік, ақпараттық және басқа
қызметтер беру;
7) бағалы қағаздар және қаржы құралдары бойынша сұрақтарға
аналитикалық зерттеу жүргізу;
8) Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қаржы құралдарымен есеп
және сауда жүргізу үшін банктік операцияларды іске асыру;
9) қор биржасының ішкі құжаттарымен қарастырылған басқа да функциялар.
Баға кесу ұйымы бағалы қағаздар тізімін құрады. Бірақ нормалық
құқықтық актілерде баға кесу ұйымының тізіміне қосылған бағалы қағаздар
эмитенттерінің қызметтері туралы ақпараттарды ашу талаптары бекітілмеген.
Егер де ол Қазақстан Республикасының заңдылығымен шектелмесе, онда баға
кесу ұйымы бағалы қағаздардан басқа қаржы құралдарының баға кесуін
ауыстыруға құқы бар. Ол атқарушы органдардың нормалық құқықтық актілеріне
және баға кесу ұйымының құжаттарына сәйкес іске асады.
Баға кесу ұйымы келесі қызметтерді іске асырады:
1) бағалы қағаздарды ауыстыру жүйесін қолдау және жаңартып отыру;
2) өздерінің клиенттеріне баға кесу ұйымында айналымда жүрген бағалы
қағаздар мен қаржы құралдары туралы ақпараттар жүйесіне рұқсат беру;
3) баға кесу ұйымы клиенттері арасында бағалы қағаздар және қаржы
құралдарын ауыстыруды әрдайым ұйымдастыру;
4) баға кесу ұйымының клиенттері арасындағы бағалы қазағдар мен қаржы
құралдары келісімі жайлы ақпараттармен алмасуды ұйымдастыру;
5) баға кесу ұйымына жіберілген бағалы қағаздар мен қаржы құралдарымен
келісім жүргізу туралы ақпараттарды клиенттерге беріп отыру, тағы басқа
функциялар.
Номиналды ұстаушылар. Номиналды ұстаушылар брокерлер, дилерлер және
орталық депозитарий болып табылады. Олардың қатарына үшінші кастодиан
қызметін қарастыру мақсатымен, толықтырулар енгізсек. Бағалы қағаздарды
номиналды ұстау – номиналды ұстау келісімшартына немесе заңға сәйкес бағалы
қағаздар ұстаушылар есебіне және солардың атынан нақты заңды істерді
атқару, және осындай ұстаушылардың бағалы қағаздарымен келісімді тіркеу мен
бағалы қағаздар бойынша есеп пен құқығын негіздеу.
Кастодиандар. Кастодиан – бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой
қатысушысы, ол қаржы құралдарының және клиенттің ақша есебін іске асырып
сол бойынша құқығын негіздейді. Клиенттердің құжатты қаржы құралдарын
сақтау міндеті мен басқа да Қазақстан Республикасының заң актілеріне сай
қызметтерді іске асырады.
Кастодиальді қызметті бағалы қағаздар нарығында кастодиальді қызмет
пен сейфті операцияға лицензиясы бар банктер іске асыруға құқылы.
Кастодиан мен клиент арасындағы қарым – қатынас кастодиальді қызмет
көрсету келісімшарты негізінде жүреді. Оған Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексімен бекітілген, сақтау мен табыстау келісімшартының
нормалары қолданылады.
Кастодиан функциялары келесідей:
1) кастодиальді қызметке берілген ақша, эмиссиялық бағалы қағаздар
және басқа қаржы құралдарына қатысты клиентке шот ашу
2) кастодиальді қызметке берілген ақша, эмиссиялық бағалы қағаздар және
басқа қаржы құралдарының есебін қамтамасыздандыру;
3) номиналды ұстауды іске асыру;
4) кастодиальді қызметке берілген ақша, эмиссиялық бағалы қағаздар
және басқа қаржы құралдарымен келісім бойынша төлем агенттігінің
функцияларын атқару;
5) клиенттің бағалы қағаздармен келісімін тіркеу және сол бағалы
қағаздар бойынша құқығын дәлелдеу;
6) эмиссиялық бағалы қағаздар және басқа да қаржы құралдары бойынша
табысты алу, және оны шотқа салу;
7) эмитенттің тапсырысы бойынша ақпаратты клиентке беру;
8) кастодиальді қызмет келісімшартымен қарастырылған клиентке басқа да
қызметтерді көрсету;
9) құжатты бағалы қағаздарды және басқа да құжатты түрде шығарылған
қаржы құралдарын сақтау.
Номиналды ұстаушылар мен кастодиандар арасындағы айырмашылық,
кастодиан екінші деңгейдегі банк болып табылады, ал басқа қаржылық
ұйымдарға қарағанда банкке қойылатын талаптар өте жоғары.
Тағы да кастодиандар шетелдік номиналды ұстаушыларға шот ашуға құқылы.
Яғни кастодиандар өздерінің клиенттеріне шетелдік бағалы қағаздар бойынша
есеп жүргізуде қосымша мүмкіндік береді.
Трансфер – агенттер. Бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы, ол
өздерінің клиенттері арасында құжаттарды алу және беру қызметін атқарады.
Трансфер – агенттердің клиенттерін екі топқа бөлуге болады. Бірінші –
бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы, екіншісі–бағалы қағаздар
нарығының кәсіпқой қатысушыларының клиенттері.
Трансфер – агенттердің қызметінің көмегімен, Қазақстан Републикасының
бір аймағында тұрып жатқан инвестор, егер сол аймақта трансфер –
агенттерінің қабылдау пункті болса, сол арқылы құжаттарды аудара алады.
Трансфер – агенттерге құжаттар қағаз жүзінде беріледі. Оларды қабылдау
барысында трансфер – агент толтыру, қол қойылуы, мөр басылғанын тексереді.
Сосын құжат электронды түрге айналдырылып, адресатқа беріледі.
Атқарушы органдар трансфер – агенттердің байланыс құралдарының
техникалық көрсеткіштері бойынша талаптарды және құжаттарды беру мерзімін
бекітеді.
Теориялық тұрғыда әр аймақтың инвесторлары тұрған жерлеріне
байланыссыз делдалдар қызметін қолдана алады, бірақ та іс жүзінде
қиындықтар бар, себебі Қазақстанда трансфер – агенттік қызметке лицензия
берілген жоқ.
Өзін өзі басқару ұйымдары. Бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой
қатысушылары өзін өзі басқару ұйымдарын ашуға құқылы, ол өздерінің қызметін
бағалы қағаздар нарығында бірдей ережелер мен стандарттар бекіту мақсатында
құралады.
Өзін өзі басқару ұйымының статусын заңды тұлғаға құжаттардың негізінде
атқарушы органдар тағайындайды. Бұл құжатта заңды тұлға мүшелері бағалы
қағаздар нарығында қандай да бір қызмет түрін атқаратын лицензиаттардың
жартысы болып табылады.
Өзін өзі басқару ұйымының негізгі мақсаты өздерінің мүшелерінің
клиенттерінің құқықтарын қорғау. Егер клиенттерде қандайда бір қиындықтар
туындаса, өзін өзі басқарушы ұйымдар сол бойынша ішкі құжаттарға сай
шаралар қолданады.
1.3. Компанияның қаржылық портфелін басқарудың маңыздылығы және
түрлері.
Инвестициялық портфельді басқарушылар бағалы қағаздар нырығында
маңызды инвестициялық процестердің делдалдарын көрсетеді. Инвестициялық
портфельді басқарушы азаматтық құқық объектілерін басқару қызметін клиент
қалауымен және соның есебіне, өз атынан атқарады. Яғни клиенттің активтерін
басқарып, сол үшін активтерді сату мен сатып алу және басқа да қаржы
құралдарымен келісімдерді іске асырады.
Инвестициялық портфельді басқарушы мен клиент арасындағы қарым –
қатынас, соның ішінде клиенттің активтер портфелінің инвестициялық
стратегиясы сәйкес келісімшартқа негізделген.
Инвестициялық портфельді басқарушылар бағалы қағаз нарығының
лицензияланған кәсіпқой қатысушысы болып табылады. Инвестициялық портфельді
басқарушыларға активтерді беру тиімділігі оның қызметі атқарушы органдармен
қадағалануында болып табылады. Кәсіпқой қатысушынының қызметін қадағалауға
лицензиялау, әрдайымдық есеп, қаржылық тұрақтылық нормативінің атқарылуы,
тексерулер және клиенттің құқын қорғаудағы басқа да қаржылық тұрақтылықты
қамтамасыздандыру механизмдері жатады.
Компанияның әрекетінің барысында оның есебінде өте көп ақшалай
қаражат жиналуы мүмкін, осы уақытта өндіріс процесін қамтамасыз ету
қажеттілігі болмауы мүмкін және ағымды міндеттемелерін орындау қажеттілігі
де болмауы мүмкін. Банктер төлейтін пайыздар есептеу шотында әдетте төмен
немесе пайыздар тіпті де төленбейді. Қаржы менеджері осыны ескеруі керек
және қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларын жүзеге асыруы керек, ол
қосымша жүзеге асырылудан тыс кірісті береді және компанияның таза
кірісін жоғарлатады.
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициясының басты бағыты компания үшін:
Қысқа мерзімді банктік депозиттерде қаражатты орналастыру;
Банктің сертификатталған депозитін сатып алу;
Қымбат қағаздарды жоғары жойылатын сатып алу;
Ұлттық валютада қаражатты шет ел валютасына ауыстырады және оны
жоғарыда айтылған әдістермен инвестициялайды.
Қаржылық инвестициясы туралы мәселені шешкен кезде, жалпы инвестиция
сияқты олардың келтіретін кірісі және қауіпін ескеру керек. Банктің қысқа
мерзімді депозитінің кірісі қарапайым пайыз формасы бойынша есептеледі.
Заңгер тұлғалардың атынан пайыздық кіріс кіріске салық тігісі бойынша
салынады және шынайы кіріс инвестициядан аз болады.
Банк депозитінің қауіпі банктің сенімділігінің дәрежесімен
анықталады.
Банктің депозиттік сертификаты кірісті төлеу міндеттемесімен екінші
нарық бойынша қатынасқа түседі, яғни, депозиттен айырмашылығы ретінде
мерзімнің өтіміне байланысты сатылады. Депозиттің сертификаттық пайызы
болады және дисконттық түрі бар. Депозиттік сертификаттық пайызы пайыз
түрінде кіріс әкеледі, салық бойынша салынатын салық кірісі қымбат
қағаздардан түседі.Дисконттық депозитті сертификаттар банкпен
орналастырылады оның бағасы номиналдың бағасынан төмен болады, номинал
бойынша жабылады. Кіріс ол бойынша – номиналдың әртүрлілігі және сатып алу
бағасы кіріске салық бойынша салынады.
Банктер сондай векселдерді шығарады, олар мағанасы бойынша депозиттік
сертификатқа ұқсас, бірақ кәсіпорындардың есебі арасында пайдаланылады.
Қымбат қағаздарға инвестициялау кезінде негізгі мәселе қаржы
менеджері үшін қауіп болып табылады, ол нарық бағасының мүмкін болатын
шығындарымен байланысты немесе эмитенттің міндеттемесінен бас тартуы
кезінде мерзім бойынша төленеді. Осыған байланысты компания өздерінің
уақытша бос қаражаттарын мемлекеттік қысқа мерзімді міндеттемелерге салады
немесе басқа қымбат қағаздарға салады.
Қаражатты акцияларға салу – жеке инвестордың өзінің капиталын
ұлғайтудың ең олжалы түрі болып табылады. Сонымен пайлық қор облигация мен
акцияларды инвестициялайтын қор жылына 80 пайызға жетеді.
Көптеген талдау жасаушылардың ойынша, акцияларға инвестициялау
бүгінгі таңда жеке инвестор үшін ең ұтымды қаражатты салу болып табылады.
Уақытша жоғалтудың мүмкіндігіне қарамай инвестицияның бағасы бүтін түрінде
акция бойынша кірістің өсуі байқалуда, ол қысқа мерзімді және ұсақ мерзімді
салымды салу бойынша қарастырады.
Инвестор қымбаты қағаздарды сатып алып ең ұтысты кіріске ие болғысы
келеді. Бірақ бұл мақсат қымбат қағаздарды таңдау арқылы да жетуге болатын
мақсат. Бұндай бірінші көзқарасқа дұрыс ой әрқашан дұрыс болуы мүмкін емес,
себебі әдетте бұндай әрекет инвестицияның қауіпіне әкеледі.
Кіріс сияқты нақты акцияның қауіпі оқшау қарастырылуы мүмкін емес.
Кез келген инвестиция оның өзгеруге әсері позициясынан талданылуы керек
және барлық портфельдің қауіпі қарастылуы керек. Активті қосқан кезде,
және немесе портфельден алынатын қауіп қарастырылуы керек.
Өзінің капиталын өзекті салғысы келетін инвесторды өзара қымбат
қағаздарды салыстыру ғана қызықтырмауы керек, барлық мүмкін болатын
портфелдердің мүмкіндіктері салыстырылуы керек. Портфельді құру мағанасы
және қымбат қағаздарды басқару барлық қымбат қағаздардың жиынтығына
инвестициялық сипаттаманы беру болып табылады., бірақ олар жеке алынатын
қағаздың позициясынан және олардың комбинациясы кезінде ғана мүмкін болады.
Портфельді құру мақсаты - салынатын қаржының санын жақсарту, жаңа
инвестициялық сапаға жету болып табылады.
Қымбат қағаздардың портфелі болып құрал- жабдықтар табылады, соның
көмегімен инвестор кірістің қатынасының өзектілігін қамтамасыз етеді және
инвестицияның қауіпін жояды.
Барлық қаржы инвестициясы кіріс деңгейі бойынша өзгешеленетін
болғандықтан, олардың мүмкін болатын үйлесімдігі бұл сипатын өзгертеді,
ал егер олар өзекті үйлесетін болса, инвестициялық портфельдің қауіпін
шамалы төмендетуге болады.
Қымбат қағаздардың портфелінің қалыптасуы кезінде, диверсификацияның
принципі кең таралған, соған сәйкес портфельге қосылатын қымбат қағаздардың
түрінің саны соған қосылады да, осы портфельдің қауіпінің төмендеуіне
әкеледі.
Акция курсының өзгеруі бір- біріне оқшауланып жүзеге аспайды, ол
барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz