Биосфераны автокөлік әсерінен қорғау
Кіріспе
1 ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1 Автокөліктің қала экологиясына әсері
1.2 Автомобильден шыққан газбен ауаның ластануы
1.3 Автотранспорттан атмосфераға шығатын шығарындылар
1.4 Автокөлік транспортының адам және қоршаған ортаға кері әсер ететін факторлары
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Қоршаған ортаның ластану механизімінің түрленуі
2.2 Шарттары, олардың таралып ластануы
2.3 Биосфераны автокөлік әсерінен қорғау
2.3.1 Автокөлік кешенімен биосфераның ластануы
2.3.2 Автомобильдік шығарындылардың таралуы және түрленуі
2.4 Адамдарға, өсімдіктер мен жануарлар әлеміне зиянды ластаушылардың әсер ету салдары
2.5 Автокөліктен шыққан улы газдар сипаттамасы
2.5.1 Көліктен лақтырылған зиянды заттардың ауаға шығуын төмендету
2.5.2 Автокөлік жұмысы кезіндегі зиянды заттардың ауаға шығуын төмендету
2.5.3 Cу пайдалану және тазартылмаған су төгіндісінің есебі
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ
4.1 Шудың адам ағзасына әсері
4.2 Халық үшін рұқсат етілетін шу деңгейі
4.3 Автомобиль шуынан қорғаныс шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1 Автокөліктің қала экологиясына әсері
1.2 Автомобильден шыққан газбен ауаның ластануы
1.3 Автотранспорттан атмосфераға шығатын шығарындылар
1.4 Автокөлік транспортының адам және қоршаған ортаға кері әсер ететін факторлары
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Қоршаған ортаның ластану механизімінің түрленуі
2.2 Шарттары, олардың таралып ластануы
2.3 Биосфераны автокөлік әсерінен қорғау
2.3.1 Автокөлік кешенімен биосфераның ластануы
2.3.2 Автомобильдік шығарындылардың таралуы және түрленуі
2.4 Адамдарға, өсімдіктер мен жануарлар әлеміне зиянды ластаушылардың әсер ету салдары
2.5 Автокөліктен шыққан улы газдар сипаттамасы
2.5.1 Көліктен лақтырылған зиянды заттардың ауаға шығуын төмендету
2.5.2 Автокөлік жұмысы кезіндегі зиянды заттардың ауаға шығуын төмендету
2.5.3 Cу пайдалану және тазартылмаған су төгіндісінің есебі
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ
4.1 Шудың адам ағзасына әсері
4.2 Халық үшін рұқсат етілетін шу деңгейі
4.3 Автомобиль шуынан қорғаныс шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Адам өзінің даму барысында қоршаған ортамен тығыз байланыста болды. Жоғары инсдустриалды қоғамда адам табиғатқа араласқаннан бері жағдайы кенеттен нашарлай бастады, бұл араласу көлемі көбейе түскен соң, қазіргі уақытта адамзатқа алуан түрлі қауіп төніп тұр. Жердің биосфера қабатына антропогенді қауіп төніп тұр.
Көше бойы мен саябақтардағы шіріген, қурап қалған ағаштар мен бұталардың орнына жаңа көп жылдық ағаштар, атап айтқанда: қарағай, қайың, терек, емен, долана және басқалары молырақ отырғызу қоршаған ортаға септігін тигізеді. Жапырағы жайқалған өсімдіктер мен ағаштар денсаулыққа пайдалы, олар ауаны тазартады, көмірқышқыл газын жұтып, ауаға оттегі бөліп шығарады. Зиянды газдарды бойына сіңіріп алып, ауадағы әртүрлі шаң–тозаңды жинайды.
Ауаны тазартудың бірден–бір жолы–өндірістің технологиялық процестерін жетілдіру немесе түбегейлі жаңарту. Қалдықтардың құрамындағы химиялық заттарды бөліп алу пайдаға асыру уақыт талабы. Энергетика, өндіріс, ауыл шаруашылық және құрылыспен қатар автокөліктер де қоршаған ортаға кері әсерін тигізуде. Қазіргі уақытта көлік өндіріспен қатар, ауа алабының негізгі ластаушы көзі болып отыр. Негізгі жауапкершілік автокөлікке артылады.
Автокөліктердің пайдаланған газдары атмосфераның төменгі қабатына түсіп, адамның тыныс жолдарына әсер етеді. Мысалы, қалада 500мыңға жуық автокөлік бар. Оның әрқайсысы 1кг бензин жағу үшін 200л оттегін қолданады. Бұл дегеніміз– адамның бір тәулікте жұтатын оттегінің көлемінен де жоғары. Орта есепке шаққанда автокөлік жылына 15мың шақырым жүргенде 1,5-2т жанар–жағармай және 20-30т оттегін жағады. Автокөліктердің шығарымды газдары 200заттық тектердің қоспасы. Шығарымдылардың құрамына азот, оттегі, диоксид көміртегі және судан басқа оксид көміртегі, көмірсутегі,
Көше бойы мен саябақтардағы шіріген, қурап қалған ағаштар мен бұталардың орнына жаңа көп жылдық ағаштар, атап айтқанда: қарағай, қайың, терек, емен, долана және басқалары молырақ отырғызу қоршаған ортаға септігін тигізеді. Жапырағы жайқалған өсімдіктер мен ағаштар денсаулыққа пайдалы, олар ауаны тазартады, көмірқышқыл газын жұтып, ауаға оттегі бөліп шығарады. Зиянды газдарды бойына сіңіріп алып, ауадағы әртүрлі шаң–тозаңды жинайды.
Ауаны тазартудың бірден–бір жолы–өндірістің технологиялық процестерін жетілдіру немесе түбегейлі жаңарту. Қалдықтардың құрамындағы химиялық заттарды бөліп алу пайдаға асыру уақыт талабы. Энергетика, өндіріс, ауыл шаруашылық және құрылыспен қатар автокөліктер де қоршаған ортаға кері әсерін тигізуде. Қазіргі уақытта көлік өндіріспен қатар, ауа алабының негізгі ластаушы көзі болып отыр. Негізгі жауапкершілік автокөлікке артылады.
Автокөліктердің пайдаланған газдары атмосфераның төменгі қабатына түсіп, адамның тыныс жолдарына әсер етеді. Мысалы, қалада 500мыңға жуық автокөлік бар. Оның әрқайсысы 1кг бензин жағу үшін 200л оттегін қолданады. Бұл дегеніміз– адамның бір тәулікте жұтатын оттегінің көлемінен де жоғары. Орта есепке шаққанда автокөлік жылына 15мың шақырым жүргенде 1,5-2т жанар–жағармай және 20-30т оттегін жағады. Автокөліктердің шығарымды газдары 200заттық тектердің қоспасы. Шығарымдылардың құрамына азот, оттегі, диоксид көміртегі және судан басқа оксид көміртегі, көмірсутегі,
1. В. Н. Луканин, Ю. В. Трофименко Промышленно–транспортная экология: Учеб. для вузов / Под ред. В. Н. Луканина. –М: Высш. Шк.,2001 273 c.
2. Е. М. Упушев Экология, природа, экономика: Учеб. пособие Алматы «Ғылым», 2002–328 с.
3. А. Е. Воробьев Основы природопользование: экологические, экономические и правовые аспекты: Учеб. пособие А. Е. Воробьев;под ред. профессор В. В. Дьеченко–изд. Феникс, 2007–542 c.
4. Экология и экономика природопользование: Учеб. для вузов / Под ред. профессор Э. В. Гирусова., профессор В. Н. Лопатина–2:изд. перер. и дол.–М, ЮНИТИ –ДАНА, Единство, 2002–519 с.
5. В. Н. Луканин., А. П. Буслаев., М. В. Яшина Автотранспортные потоки и окружающая среда–2: Учеб. пособие для вузов / Под ред.В. Н. Луканина.–М:ИНФРА–М, 2001–646 c.
6. Э. Ю. Безуглая., Г. П. Расторгуев Загрязнение воздуха в городах различных стран. Труды ГГО, 1973–225 c
7. Новые нормативы ЕС в отнашении автомобильных выхлопных газов. М.,Журнал Коринф.№8, 199.
8. В. Р. Гальговский и др. Проблемы выполнения и влияние нормативов «Евро–2». М.,Журнал Коринф.
9. В. В. Амбарцумян, В. Б. Носов, В. И. Тагасов Экологическая безапасность автомобильного транспорта М: ООО Издательство <Научтелитиздат> , 1999 год.
10. И. Я. Аксенов, В. И. Аксенов Транспорт и охрана окружающей среды. ─М: ТРAНСПОРТ, 1986 год─ 176с.
11. В. Н. Луканин, А. П. Буслаев, Ю. В. Трофименко и др. Автотранспортные потоки и окружающая среда: Учебное пособие для вузов. М: ИНФРА─М, 1998год ─408с
12. Сто крупнейших загрязнителей атмосферы в Европе. Коринф. 1994, №43, 22 В. Д. Валова Основы экологии: Учебное пособие.─2─е изд., перераб. И доп. М.: Издательский дом <Дашков и Ко> 2001 год.
13. Б. М. Курова Как уменьшить загрязнение окружающей среды автотранспортом? Россия в окружающем мире. Аналитический ежегодник. 2000 год.
14. Т. А. Акимова, В. В. Хаскин Экология. Человек ─ Эканомика ─Биота ─ Среда: Учебник для вузов. ─ 2─е изд., перераб.
15. Проект целевой программы <Охрана окружающей природной среды от свинцового загрязнение и снижение его влияние на здоровье насиления > по Грантовому соглашению между Агенством США по охране окружающей среды и российскими партнерами 1998─1999
16. Газет <<Вечерняя Алма─ата>> 2005 год, ноябрь
17. Газет <<Вечерняя Алма─ата>> 2007 год, январь
18. Газет <<Вечерняя Алма─ата>> 200 год, апрель
19. Газет <<Вечерняя Алма─ата>> 200 год, май
2. Е. М. Упушев Экология, природа, экономика: Учеб. пособие Алматы «Ғылым», 2002–328 с.
3. А. Е. Воробьев Основы природопользование: экологические, экономические и правовые аспекты: Учеб. пособие А. Е. Воробьев;под ред. профессор В. В. Дьеченко–изд. Феникс, 2007–542 c.
4. Экология и экономика природопользование: Учеб. для вузов / Под ред. профессор Э. В. Гирусова., профессор В. Н. Лопатина–2:изд. перер. и дол.–М, ЮНИТИ –ДАНА, Единство, 2002–519 с.
5. В. Н. Луканин., А. П. Буслаев., М. В. Яшина Автотранспортные потоки и окружающая среда–2: Учеб. пособие для вузов / Под ред.В. Н. Луканина.–М:ИНФРА–М, 2001–646 c.
6. Э. Ю. Безуглая., Г. П. Расторгуев Загрязнение воздуха в городах различных стран. Труды ГГО, 1973–225 c
7. Новые нормативы ЕС в отнашении автомобильных выхлопных газов. М.,Журнал Коринф.№8, 199.
8. В. Р. Гальговский и др. Проблемы выполнения и влияние нормативов «Евро–2». М.,Журнал Коринф.
9. В. В. Амбарцумян, В. Б. Носов, В. И. Тагасов Экологическая безапасность автомобильного транспорта М: ООО Издательство <Научтелитиздат> , 1999 год.
10. И. Я. Аксенов, В. И. Аксенов Транспорт и охрана окружающей среды. ─М: ТРAНСПОРТ, 1986 год─ 176с.
11. В. Н. Луканин, А. П. Буслаев, Ю. В. Трофименко и др. Автотранспортные потоки и окружающая среда: Учебное пособие для вузов. М: ИНФРА─М, 1998год ─408с
12. Сто крупнейших загрязнителей атмосферы в Европе. Коринф. 1994, №43, 22 В. Д. Валова Основы экологии: Учебное пособие.─2─е изд., перераб. И доп. М.: Издательский дом <Дашков и Ко> 2001 год.
13. Б. М. Курова Как уменьшить загрязнение окружающей среды автотранспортом? Россия в окружающем мире. Аналитический ежегодник. 2000 год.
14. Т. А. Акимова, В. В. Хаскин Экология. Человек ─ Эканомика ─Биота ─ Среда: Учебник для вузов. ─ 2─е изд., перераб.
15. Проект целевой программы <Охрана окружающей природной среды от свинцового загрязнение и снижение его влияние на здоровье насиления > по Грантовому соглашению между Агенством США по охране окружающей среды и российскими партнерами 1998─1999
16. Газет <<Вечерняя Алма─ата>> 2005 год, ноябрь
17. Газет <<Вечерняя Алма─ата>> 2007 год, январь
18. Газет <<Вечерняя Алма─ата>> 200 год, апрель
19. Газет <<Вечерняя Алма─ата>> 200 год, май
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Адам өзінің даму барысында қоршаған ортамен тығыз байланыста болды.
Жоғары инсдустриалды қоғамда адам табиғатқа араласқаннан бері жағдайы
кенеттен нашарлай бастады, бұл араласу көлемі көбейе түскен соң, қазіргі
уақытта адамзатқа алуан түрлі қауіп төніп тұр. Жердің биосфера қабатына
антропогенді қауіп төніп тұр.
Көше бойы мен саябақтардағы шіріген, қурап қалған ағаштар мен
бұталардың орнына жаңа көп жылдық ағаштар, атап айтқанда: қарағай, қайың,
терек, емен, долана және басқалары молырақ отырғызу қоршаған ортаға
септігін тигізеді. Жапырағы жайқалған өсімдіктер мен ағаштар денсаулыққа
пайдалы, олар ауаны тазартады, көмірқышқыл газын жұтып, ауаға оттегі бөліп
шығарады. Зиянды газдарды бойына сіңіріп алып, ауадағы әртүрлі
шаң–тозаңды жинайды.
Ауаны тазартудың бірден–бір жолы–өндірістің технологиялық
процестерін жетілдіру немесе түбегейлі жаңарту. Қалдықтардың құрамындағы
химиялық заттарды бөліп алу пайдаға асыру уақыт талабы. Энергетика,
өндіріс, ауыл шаруашылық және құрылыспен қатар автокөліктер де қоршаған
ортаға кері әсерін тигізуде. Қазіргі уақытта көлік өндіріспен қатар, ауа
алабының негізгі ластаушы көзі болып отыр. Негізгі жауапкершілік
автокөлікке артылады.
Автокөліктердің пайдаланған газдары атмосфераның төменгі қабатына
түсіп, адамның тыныс жолдарына әсер етеді. Мысалы, қалада 500мыңға жуық
автокөлік бар. Оның әрқайсысы 1кг бензин жағу үшін 200л оттегін қолданады.
Бұл дегеніміз– адамның бір тәулікте жұтатын оттегінің көлемінен де жоғары.
Орта есепке шаққанда автокөлік жылына 15мың шақырым жүргенде 1,5-2т
жанар–жағармай және 20-30т оттегін жағады. Автокөліктердің шығарымды
газдары 200заттық тектердің қоспасы. Шығарымдылардың құрамына азот,
оттегі, диоксид көміртегі және судан басқа оксид көміртегі, көмірсутегі,
азотпен күкірт диоксидтерінің зиянды қосындылары, сонымен қатар
бетінде тұйықты көмірсутектер адсорбцияланатын қатты бөлшектер, ал олардың
бірқатары канцерогенді қасиеттерге ие. Автокөліктердің қозғалтқышындағы
жанармайдың толық жанып кетпегендігінен көмірсутегінің бөлшектері шайыр
тектес зат тектері бар күйге айналады. Автокөліктердің пайдаланған
газдарында зиянды заттардың көп болу себебі – автокөліктердің төмен
техникалық дейгейі, ескілігі, қозғалтқыштардағы ақауларды анықтау
құралдарының жоқтығына байланысты. Қоршаған ортада автокөліктерді
пайдаланған газдарының шығарымдыларын реттеу керек. Ол– халықаралық
стандарттарға көшіп, еліміздің жолдарында автокөліктерді пайдалануы
өркениетті деңгейге жеткізуге жол беру, шығарымды газдарды қосымша тазалау
атмосфераны тазартуға көп үлес қосады. Елбасымыздың айтуынша, 2015 жылға
дейін Алматыдағы автокөліктер газбен жүруі тиіс.Бензинге қарағанда газ
таза әрі өте арзан.
1 ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1 Автокөліктің қала экологиясына әсері
Табиғат – көптеген теңескен байланыстардың тұтас жүйесі. Бұл
байланыстардың бұзылуы табиғаттағы орныққан зат пен энергия алмасуының
өзгеруіне алып келеді, биогендер концентрациясындағы ығысу бір
популяцияның құрамы. Қазіргі заманда өндріс пен тұтынушыға адамның
биологиялық қажеттілігінен 100есе артық зат мөлшерімен энергия жұмсалады,
осы себеп қазіргі заманғы экологиялық кризис болып табылады (жоғары деңгей
және қоршаған табиғи ортаға антропогенді жүктеменің тез артуы). Бүгінгі
күнде адамзаттың өндірістік іс - әрекеті көптеген химиялық элементтерді
қамтитын әр түрлі табиғи ресурстарды қолданумен байланысты. Табиғи ортаға
техногенді әсердің күшеюі бірқатар экологиялық мәселелерді тудырады. Оның
ішінде ең өткірі атмосфера, гидросфера және литосфера күйімен байланысты.
Судың немесе ауаның ластануы сияқты бірқатар “өзгерістер” ағзаның өмір
сүру әрекеті мен денсаулығына тікелей әсер етуі мүмкін. Басқалары жанама
әсер етеді, мысалы: көмірқышқыл газының шығарындылары ғимарат климатында
байқалады, ал өз кезегінде өндірістегі қоректену өнімдерінде улануына алып
келсе, басқаларының көбеюіне алып келеді. Әр түрлі ластанудың бірінші
кезекте фреондардың (суытқыштардың) атмосферада жинақталуының нәтижесінде
жер бетін күн радиациясынан сақтап тұратын озон қабаты бүлінуге ұшырайды.
Атмосфераға көтерілген ластану жауын – шашынмен Жерге оралады да, су
қоймалары мен топыраққа түседі. Өнеркәсіп ұйымдары мен кешендерінен ағып
шыққкан сулармен өзен, көл, теңіз ластанады. Су қоймаларына 500 мыңнан
артық әртүрлі заттар түседі деп саналады. Су қоймаларына түскен ауыр
металдар – қорғасын, сынап, мыс, мырыш, кадмий жануарлар мен балықтар
ағзасына түседі, нәтижесінде олар өздері өледі немесе тағам ретінде
қолданған адамдарды уландырады. Қазіргі уақытта автомобиль транспортынан
бөлініп шыққан улы заттармен ауа атмосферасының ластануын азайту адамзат
алдындағы ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Мәселен Алматы қаласы үлкен шұңқырда орналасқандықтан, ауаның
алмасуы–сирек құбылыс. Алматы атмосферасының ластану көрсеткіші шекті
рауалды нормадан жоғарылауда.
Автомобиль көлік мегаполисінің өсуі мен қарқынды урбанизациялануы
қаланың табиғи ортасы мен адам денсаулығын сақтауда ең қолайсыз
экологиялық әсер болып табылады. Осылайша, адамның өмір сүру кеңістігінде
автомобиль конкурент болып табылады. Соңғы он жылдықта біздің әлеміміздегі
өмір сүру көзінің бірі - атмосфера ауасының ластануы басты проблема,
ғылыми – техникалық дамудың ұрпағы – автомобиль екеніне нақты көзіміз
жетті. Автомобиль, өмір сүру үшін қажетті оттегін жұта отырып, сонымен
қатар тірі және тірі еместерге байқалатын зиян келтіре отырып ауа қабатын
уландыратын компоненттермен қарқынды түрде ластайды. Қоршаған орта соның
ішінде атмосфераның ластану үлесі – 60-90%.
Қаламызда жылына 360 мың көлік пайдаланылады. Ластайтын заттарды
ауаға тастау жалпы көлемі ішінде 80% автокөлік құрайды. Бір мәрте
тексерілгенде 800-ден астам автокөлік жоғары мөлшерде ауаны ластайтыны
белгілі болған. Тоқтатылған 100 автокөліктің 80–де газдың улылығы
нормадан 3-5 есе жоғары екендігі айқындалды. Қоршаған ортаны қорғау
басқармасы ауаны ластайтын тым жоғары көліктерді пайдаланғандарды жауапқа
тартуда.
Бір кезде өзінің жасыл желегімен, қып-қызыл апорт алмасымен бүкіл
дүние жүзіне мәшһур болған Алматы қаласында бүгінгі таңда таза ауамен дем
алу қиын. Көшеге шықсаң жүйіткіген машиналар қағып кете жаздайды. Әрлі-
берлі жөңкіген шағын газельдер мен кіші автобустардан шыққан улы газ бен
қара түтін көзіңді ашытып, қолқаңды қауып, еріксіз түшкіртіп-
пысқыртады. Қазір Алматыда 500 мынга жуык автокөлік бар екен.
Ару қалаға күн сайын 50 мыңдай автокөлік басқа жақтардан келеді
көшеге шыға келгенде ауаны қап-қара етеді, бір машина сағатына 8-10
текшеметр улы газ шығарып көлік қалдығынан қала ауасының 85%
Барлық көлік түрі 1290,5 1403,2
NO 10 1
NO2, SO2 100 48
ПАН, HNO3 1000 72
H2SO4 1000 96
CH4 Жердің масштабы 90 000 дейін
Жергілікті аудан территориясында көрсетілген процестердің жүруі тез
ағымды(бірнеше тәуілік) солғын ағымды болып келеді: жел арқылы заттықтар
белгілі бір арақашықтыққа тасымалданады. Ашық кеңістіктегі ірі
автомагистральдағы қарқынды қозғалысы бар табиғи–климатикалық
технологиялық факторларынан шыққан зиянды заттардың концентрациясының өте
жоғары болуы адам ағзасына қауіп төндіреді.
Жылулық ауытқу қоршаған ортаға көліктен шыққан жылу атмосферадағы
жылу режимін бұзады. Қоршаған ортаға бөлінген жылу мөлшері қолданылған
энергияға тепе–тең, өйткені обьектілерден шығатын энергиясы өндіріс
энергиясына шыққан жылу қоршаған ортаға потенциалды энергиясы болып
табылады, яғни темір өндірісі, мұнай шығару, дөңгелек кәсіпорындары,
құрылыс, көлік жұмысын бітіруінен.
Қоршаған ортаға көлік жиынтығынан шыққан жылудың толық бағасы келесі
жылулық баланс тепе–теңдігінен көрсетіледі.
Qқ.о= ∑Qі,ө.а.=Qд+Qбж+Qжол
(2.1.1)
Мұндағы Qі,ө.а.–қоршаған ортаға көлік обьектіліренен шыққан жылу
көлемі. Qд– қозғалтқыш, технологиялық пештердің жану қондырғыларынан
шыққан жылу мөлшері. Qжол –жол шаруашылығынан күн сәулесінің жол
қабатындағы әсерінен шыққан жылу мөлшері.
Қалаларда, аудандарда көлік обьектілері жылу режимінің түзілуі
атмосфера процестеріне әсер етеді. Қоршаған ортада жылу энергиясының
таралуы, күн сәулесі түсу мөлшерінен, беттік қабатынан сәулеленуіне,
конвективті жылудан ауа салмағының алмасуынан пайда болады. Ірі қаладағы
өндірістер мен көліктерден шыққан жылу шығарындылары бөлек көлік
магистральдарда жергілікті температураның жоғарылауына алып келеді. Бұл
аумақ көліктік магистральдардағы ″жылу аралы″ желден және басқа
атмосфералық факторлардан температурасы тұрақты болмайды. 1000км2 аудан не
одан жоғары қаларында табиғи температурасы 1-4° шамасында тепе–тең болған
кезде кеңістікте ″жылу аралы″ тұрақты болады. Өнеркәсіптен, энергетикадан,
көліктен бөлінген жылу шығарындылары желсіз кезде себеп болып келеді. Бұл
құбылыс 100м биіктікте байқалады.Жел жылдамдығы 1мс жылу аралының
диаметрі 10км, ал 10мс ауа ағынының көлденең жыдамдығы кезде қабат
қалыңдығы 500м –ге дейін жетеді. Кәсіпорын көлік шығарындылары
атмосферадағы ауаның газ құрамын өзгертеді.
Жылу аралы тұмандардың түзілуіне, жауын–шашын мөлшеріне, ауа
ылғалдылығына, қысымға, күн радиациясының қарқындылығына әсер етеді.
Ауадағы қысым түсуінен қаладағы жылу төбекшесі атмосферадағы суық
қабатымен бұлттарды өзіне тартады. Сондықтан бұлттардың шекарасы қаладан
100м биіктікте орналасады, шыққан топтары жергілікті бұлттардың жиынтығын
құрайды. Соның салдарынан күн сәулесі радиациясы түзілу ағынының түсуі
10-25% азаяды, қыс айларында қалада жауын–шашын 50%–ке көбейеді, ал жазда
15% көбейеді және қала сырты мен қаланы салыстырғанда жылу аралығы
әсерінен қаланың ауасы 5-10% құрғақ, тұман 1.5-2 есе көп болып келеді.
Көліктен,өндірістен бөлінген жылу емес табиғи ортаға,
микроклиматқа,топырақ және ауаға, өсімдіктерге жағымсыз әсер тигізеді.
Гидросфера және литосфера
Гидросферадағы өзгеріс жер асты және беттіқ тұщы сулардың әсерінен
келеді, яғни балансының айналымына және биосфераның тірі тіршілігіне
жағымсыз әсерін тигізеді. Суқоймаларына тазартылмаған ағынды суларды
қосқан кеде сукцессияның тууына (сулардың, адамның әсерінен бтогендермен
ластануы, су экожүйесінің биологиялық өнімділігі, нәрлі заттармен бойына
түседі.)
Литосфера жер қойнауында орналасқан коммуникациялар мен ғимараттар,
жол сымдары автокөлік тұрақтары, мұнай, мотор аттары, газ, түрлі
материалдары, зиянды заттар мен қалдықтардың сақтауынан ластанады.
Жер қабығының жер бедерін және ландшафты жұмыстарын жүргізген кезде
жер қабығы деформацияланып, пайдалы қазбалардың дамуының геологиялық
процессі: минералдар, топырақтардың тазалану режимі, грунттік беттік
суларының режимі грунттің отыру және шөгу, оның еріп ылғалдануы,
консистенциясының өзгеруіне тап болады. Жер бетінде жол және көлік
шығарындысы біртіндеп жиналады, жолды жою барысында ұзақ уақыт сақталады.
Ауадағы ауыр металды заттар ағаш өсімдіктерді, қар жауын–шашынды қарқынды
адсорбциялайды. Жауын–шашын мен өсімдіктер арқылы ауыр металдар топыраққа
енеді. Бұл мөлшер бір жыл бойы жиналып отырған шаң тозаңға сәйкес келеді.
Сондықтан түскен жапырақ, ағаш, қар утилизациялану қажет, оларды жандырып
суға тастауына жол бермеу керек.
Гидросфера мен литосфераға қышқыл жауын–шашын аса көп әсер етеді.
Биосфераға химиялық элементтер мен қоспалардан басқа микроағзалардың
геохимиялық іс әрекеті әсер етеді (бактериялар, вирустар, саңырауқұлақтар,
актиномицет жатады). Ағзаның шек тұрақтысымен биогенді және минералды
заттар, онда жаңа өнім пайда болады (қышқыл, газ және т.б). Биосферада
микроағзалар бөлек химиялық элементтерді бекітіп, аммиак пен көмірсутегі
тотықтандырады, сульфаттар мен нитраттарды қалпына келтіреді, ерітіндіден
темір, марганец және т.б.қоспалар тұнбалайды, органикалық және минералды
заттарды құрамдарға бөледі, күрделі химиялық және биологиялық заттарды
синтезделуіне алып келеді.
2.2 Шарттары, олардың таралып ластануы
Зиянды заттардың жерге қону концентрациясының дәрежесі, стационарлы
қозғалмалы өндірістік техногенді және табиғи–климатикалық факторлардың
тәуелділігі атмосферадағы объектілер және көліктердің сол массалық
шығарындысының табиғи өзгеруі.
Техногенді факторлар: зиянды заттардың көлемдік шығарындысы және
қарқындылығы жер бетінің орналасу биіктік көзі, территориялық ластану
өлшемі, регионның техногенді меңгеру дәрежесі. Табиғи–климатикалық
факторлар: айналмалы режимнің мінездемесі, атмосфераның термиялық
тұрақтылығы, атмосфералық қысым, ауа ылғалдылығы, температуралық режим,
температураның өзгеруі және оның қайталануы және ары қарай жалғасуы,
желдің жылдамдығы тұрып қалған әлсіз желмен ауаның қайталануы (0-1мс)
тұман ұзақтығы, жергілікті рельефі, районның гидрогеологиясы мен
геологиясының құрылымы, топырақ–өсімдік шарты (топырақ түрі, су
өткізгіштігі, топырақтың грануламетриялық құрамы, өсімдіктің жағдайы,
тұқымның құрамы, жасы, бонитет). Атмосфераның ластануының табиғи
компонентеттерінің фондық мәнінің көрсеткіші, шу дәрежесі, жануар әлемінің
жағдайы, сонымен бірге балықтар әлемі.
Ауаның температурасы, жылдамдығы желдің бағыты мен күші табиғи
ортада үздіксіз өзгереді, сондықтан энергетикалық және ингредиенттік
ластануы ылғи жаңа шарттарда таралады.
Келесі жағымсыз синоптикалық жағдай – тау аралық тұйық шұңқырлардағы
құрамсыз өріс антициклоны. Биік кеңістегі күн радияциясының аз мөлшерінде
уытты заттардың бұзылу процесі баяулайды. Уытты заттардың қарқынды
бұзылуына керісінше жауын–шашын және жоғары температура әсер етеді.
Жолдағы ластану және шу дәрежесінің жалпы заңдылығының төмендеуін жойылуы
атмосферадағы дауыс энергиясының шашырауынан және оның беттік жамылғысының
жұтылуынан болады. Күндізгі уақытта жер бетіндегі ауаның төбеге
көтерілуіне жоғары температура әсер етеді және ол қосымша турбалентке алып
келеді. Ал түнде температура төмен болғандықтан турбаленттік бәсеңдейді.
Бұл құбылыс күндізгіге қарағанда түндегі дыбыстың қатты шығуына себеп
болады. Шыққан газдардың шашырауы керісінше азаяды. Атмосфераның жер
қабатында температураның көлденең таралуына жер қабатының жылуды жұтуына,
сәуле шығаруына әсер етеді. Яғни температураның өзгеруіне алып келеді.Ауа
температурасының көтерілу биіктігі зиянды шығарылындының биіктігі белгілі
бір төбеден көтерілмейді. Атмосфераның беткі қабатындағы зиянды
шығарындысының шашырау шарты нашарлайды, яғни өзгеру шартында турбуленттік
алмасу әлсірейді. Жерліктің өзгеруіне жоғары шекара биіктігінің
қайталануы маңызды мәні бар, ал көтеріңкі өзгеруіне төменгі шекараның
қайталануы жүреді.
Атмосфералық ластану мүмкіндік дәрежесінің анықталуы климаттық
потенциалы мен метеорологиялық мінездемесімен табиғи факторлармен
бірлеседі. Яғни жерлікті және көтеріңкі өзгерулердің қуаттылы,
қарқындылығы, тұрып қалған ауаның қайталануы болады. Атмосферада қауіпті
заттардың концентрациясының төмендеуі қалдықтардың ауамен араласпағанда
пайда болады, өздігінен ауаның біртіндеп тазаруы. Атмосфераның өздігінен
тазару процесі былай жүреді:
1. Тұнбалану–шығарандының төменгі реакциялық қабілетпен түсуі
ауырлық күшінің әсерінен болады (қатты бөлшектер, аэрозоль).
2. Бейтарапталану–ашық атмосферада күн радияциясының немесе биото
құраушы әсерінен газ тәрізді шығарындылармен байланысы.
Қоршаған ортаның өзідігінен қалпына келуі потенциалының қасиеті,
сонымен бірге атмосфераның тазаруы, табиғи және техногенді шығарындының
СО2-нің жұтылуы сулы кеңістікте 50% дейін болады.Ауадағы газ тәрізді
басқа ластаушылар суқоймаларында ериді. Жасыл желектердің беттерінде: 1га
қалалық жасыл желегі 200 адам демалатын СО2 көлемін бір сағат ішінде
жұтады.
Атмосфераның құрамындағы химиялық элементтердің жұтылуы қоспа
бөлшектерінен: азот,күкірт,көмірсутек. Топырақ құрамындағы шірік
бактериялары органикалық қалдықтарын атмосфераға қайта келіп СО2 –ді
бөледі.
2.3 Биосфераны автокөлік әсерінен қорғау
Қала көшелерінде көгалдандырудың азaюына негізгі әдістері
техникалық, ұйымдастырушы – құқықтық және қалақұрылысты болып бөлінеді.
Техникалық әдіске мыналар жатады:
• мұнай тектес емес энергия тасымалдаушыларды қолдану;
• шығарылған газдың қышқылдану және компоненттік жүйесін бейтараптау
үшін тиімді улылыққа қарсы құрылғыларды өңдеу және өндіру,
уыттылығын азайту мақсатында двигательдерді жасау;
• аз улы жұмыс процесі бар двигательдерді құру;
• транспорттың жаңа түрін құру;
• автотранспорт құралдарының техникалық күйін бақылау;
• жол қозғалысын басқару жүйесін оңтайлау, жол бетінің күйін жақсарту;
Мұнай тектес емес энергия тасымалдаушыларды қолдану ретінде сығылған
табиғи және синтез газ түріндегі газ бен метанолды қолданудың артуын
айтуға болады.
Жанармайдың бұл альтернативті түрлері іштен жану двигательдерінде
жалын шығара оталумен қолданылады. Олардың дизельді двигательдерде
қолданылуда зиянды заттар шығарындыларының елеулі азюына алып келеді.
Табиғи газды қолданғанда дизельді жанармаймен жұмыс істейтін двигательмен
салыстырғанда азот оксидінің шығарындысы 10%─ке, көмірсудың шығарындысы
90% ке кемитіндігін күтуге болады. Метанолды двигатель елеулі аз мөлшерде
қара күйе және азот шығарындысын (30% ) шығарады. Әр түрлі жанармайдың
уытты компоненттерді шығаруы бойынша салыстырмалы сипаттама 2 кестеде
келтірілген.
Шығарылған газдың уыттылығын азайту үшін дизельдің шығару жүйесінде
олардың физико – химиялық тазартылуын қамтамасыз ететін қондырғы
орналастырылады. Термиялық, катализдік және сұйық бейтараптаушылар жиі
қолданылады.
Кесте 2─ Әр түрлі жанармай қолданған кездегі зиянды заттардың
шығарындылары
Жанармай түрлері Цикл бойынша тексерудегі зиянды заттардың
шығарындылары, ОСТ,гқолдану
СО CxHy NOx
АИ – 93 бензині 42,2 8,5 9,1
Метанол+бензин 32,0 5,4 7,6
Метанол 28,0 4,6 4,4
Төмендетілген мұнайлы 19,0 4,8 8,7
газ
Қысылған табиғи газ 8,5 4,5 8,5
Сутегі - - 2,5
Сутегі+бензин 3,0 2,8 4,6
Термиялық бейтараптаушылар – двигательдің шығарылған газында артық
оттегі есебінен болатын қышқылдандырғыш құрылғы, онда СО, CxHy толық
жанбаған өнімдерін ең ақырғы зиянсыз қосылыстаға H2О және СО2 дейін толық
жандыру іске асырылады. Газды термиялық нейтралдау 650 – 8500с
температурада реакция камерасында іске асырылады. Сондықтан реактор көлемі
реакция ұзақтығын анықтайды: камера көлемі үлкен болған сайын, қышқылдану
процесі тиімді өтеді. Термиялық толық өртегіштер шыққан газдың уыттылығын
90% төмендетеді. Термиялық реакторлар ұзақ қызмет ету уақытымен
еркшеленеді және автомобиль жүрісінің арту шамасына қарай олардың жұмыс
тиімділігі төмендемейді. Термиялық бейтараптаушының тағы бір ерекшелігі
олар этилденген бензинмен жұмыс істейтін двигательден шыққан газды
қабылдамайды.
Кемшілігі – реакциялық камераны жасау үшін арнайы ыстыққа төзімді
материалды қолдану қажеттілігі, шығарылған газдың кедергісі арту
салдарынан отынның меншікті шығынының (16% дейін) артуы және двигатель
қуатының азюы. Сонымен қатар, термиялық бейтараптаушы моторлы бөлікте
жеткілікті үлкен орын алады.
Катализдік бейтараптаушылар – шығарылған газ катализатор қабаты
арқылы өтетін, бетінде 250 – 3000с температурада СО және CxHy жалынсыз
катализдік қышқылдануы жүретін қондырғы. Катализдік нейтралдау процесінің
маңызды шығарылған газдың уытты компоненттерінің жылдамдатушы бар кезде
артық оттегімен немесе өзара әсерлесуінде. Катализдік бейтараптаудың
тиімділігі 70 - 100%. Асыл металдар (рутений, родий, палладий, платина)
және бірқатар металл оксидтері (мыс оксидтері, хром, никель) негізінде
жасалған катализаторлар әмбебап болып табылады.
Сұйық бейтараптаушылар – қаракүйе мен бенз(а)пиренді 50 - 100% жұту
үшін, бірақ көміртегі оксиді мен көмірсутекті ұстап қалмайтын қондырғы
болып табылады. Сұйық бейтараптаушылардың жұмыс принципі шығарылған газды
құрамына сәйкес сұйық арқылы өткізген кезде уытты компоненттерді ерітуге
немесе химиялық байланыстыруға негізделген.
Жол қозғалысын оперативті ұйымдастыру шаралары көмегімен жанармай
шығынын төмендетуге, яғни шығарылған газ мөлшерін де азайтуға болады.
Жол қозғалысын оперативті ұйымдастьру шараларын өткізген кезде
жанармай шығынының төмендеуі.Ұйымдастыру - құқықтық шаралары – бұл ең
алдымен автотранспорт газымен бірге шығатын уытты заттардың шығарындыларын
нормалау.Әлемнің 90 астам елдерінде автомобильден шыққан газдың уыттылығын
нормалайтын нормативті - техникалық құжаттар жүргізіледі.
Тәжірибе көрсеткендей, транспорт құралдарының зиянды әсерін тез және
тиімді төмендетудің жалпы транспорттық комплекс өндірісінің табиғатты
қорғау әрекетін басқару жүйесін енгізу болып табылады. Оның негізіне
мынадай жағдайлар жатады:
• транспорттағы қоршаған ортаны қорғауды басқарудың мемлекеттік
жүйесі транспорт объектісін әкімшілік және экономикалық әдіспен
реттеу негізінде құрылуы керек;
• биосфераны ластаудың потенциалдық қауіптілігімен байланысты
транспорттық комплекстің барлық техникалық элементтері жүзеге
асатын экологиялық талаптармен сәйкес сертификациялануы мүмкін.
Транспорттық комплекс үшін өнім өндіретін - өндіріс экологиялық
қауіпсіздігін ескере отырып аккредитацияланған болуы керек;
• өндіріс іс - әрекеті мен транспорт объектісіне лицензия
берілуі керек, лицензия алу үшін міндетті талап ретінде
экологиялық талап ескерілуі керек;
• табиғат қорғау әрекетін қаражаттандыру механизмі мен
экономикалық стимульдеудің тиімді жүйесін құру және енгізу;
• табиғат қорғау әрекетін ғылыми қамтамасыз етудің біртұтас
бағдарламасын құру және транспорттық комплекс өндірісінің,
арнайы экологиялық дербес дайындығы проблемасын шешу.
2.3.1 Автокөлік кешенімен биосфераның ластануы
Атмосфералық ауа ластануының әлемдік техногендік теңдестігінде
зиянды заттардың шығарындылары 40% көлемі автомобильдік транспорттың
үлесіне тиеді (ірі қалаларда бұл көлем 60-80% дейін барады). ТМД елдерінде
атмосфера ластаушы негізгі көздері келесі түрде бөлінеді:
жылуэлектростанциялары - 27%; қара және түсті металл өнеркәсібі – 24,3%
және 10,5; автотранспорт – 2,3; мұнайхимия – 15,5; құрылыс материалдары –
8,1; химия – 1,3%.
Жанармайдың жанармай багына түсуінен бастап оның двигательде
механикалық энергияға айналуымен аяқталатын зиянды уытты шығарындылардың
түзілуінің негізгі көздері, әртүрлі двигательдер үшін % -тік үлеспен 3
кестеде келтірілген.
Кесте─ 3 Улы заттардың түзілу көздері.
Двигатель түрі КомпоненттерӨңделген Картерлік Жанармай
газдар, % газдар, % буы
(булану),
%
Карбьюратерлік СО 95 5 _
Дизельдік СО 98 2 _
Карбьюратерлік CxHy 55 5 40
Дизельдік CxHy 90 2 8
Карбьюратерлік NOx 98 2 _
Дизельдік NOx 98 2 _
Автотранспорттан шығатын зиянды шығарындылардың бірінші көзі ретінде
жанармай багынан, двигательді қоректендіруші элементтер жүйесінен
атмосфераға түсетін жанармайдың булануы. Олар құрамы әртүрлі (15-20%)
көмірсутекті жанармайдан тұрады. Дизельді двигательдер өзінің жоғары
тұтқырлығымен, жоғары қысым мен аса герметиктілігіне байланысты жанармай
буын аз мөлшерде шығарады. Булану және басқа да түрлі сұйықтардың ағып
кетуі сияқтыластану көздері автомобиль эксплуатациясы кезінде қолданылатын
ГСМ бу тобына жатады, оның ішінде – майдың ағуы, салқындатылған сұйықтың
булануы және т.б.
Картер газдары – жану камерасынан картерге өтетін поршеньдік
сақиналардың тығыз болмауынан және картердегі май буынан тұратын газ
қоспасы болып табылады, ол соңынан қоршаған ортаға беріледі.
Дизельдерде (карбьюратерлік двигательмен салыстырғанда) жұмыс
қоспасы түзілу процесі есебінен картер газының көлемі елеулі аз.
Ластаушы заттар қауіптілігі бойынша 4 класқа бөлінеді.
Кесте – 4 Заттардың қауіптілік кластары
Қауіптілік кластары Зат мысалдары
I – төтенше қауіпті Бенз(а)пирен, озон, свинец
II – жоғары қауіпті Бал, азот оксиді, бензол,
қышықылдар:тұзды, азотты.
III – баяу қаіпті Марганец, органикалық қышқылдар
IV – аз қауіпті Бензин, этил спирті, дизельдік
жанармай
Автомобильден шыққан газдар (кесте─4) 200 – 1200 зат қоспасынан
тұрады, олардың көпшілігі өте аз зерттелген. Зиянды уытты шығарындыларға
мыналар жатады: CO, NOx, CxHy, RxCHO, SO2, қара күйе, түтін. Шығарылған
газдың ластаушы компоненттерінің жылдық шығарындысының пайыздық қатынасы
келтірілген.
Көміртегі оксиді (CO) – түссіз, иіссіз, ауадан жеңіл газ. Дизельмен
жұмыс кезінде СО концентрациясы азғантай (0,1 – 0,2%). Карбьюратерлі
двигательде бос жүріс кезінде және аз жүктемеде СО концентрациясы 5 - 8%
пайызға жетеді.
Азот оксиді (NOx) – шығарылған газдың ішіндегі ең уыттысы. Азот
қалыпты жағдайда инертті газ, ал жоғары температурада оттегімен әсерлесуге
қабілетті. Сондықтан двигатель жүктемесі үлкен болған сайын, жану
камерасында температура жоғары және сәйкесінше азот оксидінің шығарындысы
артады. Мысалы 2227- 2027ос температурада реакция жылдамдығы 8 есе
төмендейді, ал температура 2227 ден 2427ос артқан кезде реакция жылдамдығы
2,6 есе артады.
Кесте─ 5 Карбьюратерлі және дизельді іштен жану двигателінен шыққан
газдың концентрация мәнімен алынған негізгі компоненттері
Компоненттің көлемдік үлесі,%
Компоненттер Ескерту
Карбьюраторлық Дизельдік ІЖД
ІЖД
N2 74,0-77,01 76,0-77,01 Улы емес
O2 3,0-8,0 2,0-18,0 Улы емес
CO2 3,0-5,5 0,5-4,0 Аздап улы
H2 5,0-12,0 Улы
1,0-10,0
CO 0-5,0 - Улы
NOx (N2O5пен қайта0,8ге дейін 0,01-0,50 Улы
есептегенде)
CxHy 0,2-3,0 0,0002-0,50 Улы
Альдегидтер 0,2мгм 0,001-0,09мгл Улы
Сажа 0-0,04гм3 0,01-11,0гм3 Улы
Бенз(а)пирен 10,0-20,0мкгм3 10мкгм3 Концерогенді
Автотранспортпен ластанушы заттардың жылдық шығарындыларының
құрылымы.Көмірсутегі (CxHy) жағымсыз иіске ие. Көмірсутегінің көп мөлшері
бос жүріс режимі кезінде шығарылады. 1кг дизельдік жанармайды жаққан кезде
80 – 100г уытты компоненттер алынады (2): 20 – СО; 20 – 40 NO; 4 – 10 –СН;
10 – 30 – SO; 3 – 5 қаракүйе; 0,8 – 1,0 – альдегидтер.
Карбьюратерлік двигатель дизельден СО жуық шамамен 7 есе, ал
альдегидтерді 3 есе артық шығарады, бұл двигательдердің басқа
компоненттерінің шығарындылары бірдей. Сонымен қатар дизель SO2 көбірек
мөлшерін (жуық шамамен 10 – 15 есе) шығарады. (6 сурет)
Карбьюраторлы және дизельді двигательдердің уытты элементтерінің
шығарындылары.
Шыққан газбен бірге атмосфералық ауаға ауыр металдар бөлініп шығады
(қорғасын, цинк, кадмий, хром, марганец және мыс). Әр түрлі бағалаулар
бойынша жыл сайын ауаға 180-нен 260мың т дейін қорғасын қосындылары ұшып
шығады ол жылына 2 -3 мың тонна құрайтын вулкандық жарылыс кезінде
атмосфераға қорғасынның түсуінен 60 – 130 есе асып түседі. Пайдаланылған
газдар (CO, СН, NO, қаракүйе және басқалары) мұнайдың жану өнімінің газ
тәрізді қоспасы мен артық ауа және әртүрлі микроқоспалардың (газ тәрізді,
сұйық және қатты бөлшектердің) двигатель цилиндрінен оның шығару жүйесіне
түсетін қосындысы болып табылады. Көміртегі оксиді және басқа газдық
бөлінділер ауадан ауыр, сондықтан жер бетінде жинақталады және қан
гемоглабинімен біріге отырып тірі ағзаға әсер етеді.
Шыққан газдың толық жанбауынан жанармай жіктелмеген көмірсутегінен
(гексен, пентен) тұрады, көмірсутегінің бір бөлігі шайырлы заттардан
тұратын қаракүйеге айналады. Қаркүйе жану өнімінде болатын ұсақ көміртегі
бөлшектерінің қоспасы болып табылады және шыққан газға сұр, қара сұр және
қара түс береді.
Қаракүйенің артық мөлшерде болуы – цилиндрдің толтырылмауы есебінен
қоспа араласу нәтижесінде болады. Әр кезде дизельді двигательдің
цилиндрінде энергетикалық жағдай жанармай молекуласы толық бұзылуына
жеткіліксіз болып табылады. Сутегінің жеңіл атомдары оттегіне бай қабатпен
диффузияланады, онымен реакцияға түседі де көмірсутекті атомдарды
оттегімен байланысқа түспес үшін оқшаулайды.
Қаракүйекте түзілу мөлшері температураға, жану камерасындағы
қысымға, жанармай түрі мен жанармай ауа қатынасына тәуелді. (2 сурет).
2 сурет а – температураға б- ауаның артық коэфицентіне тәуелді
қаракүйе шығарындылары.
Қаракүйе таза күйінде уытты зат болып табылмайды. Қаракүйенің
уыттылығы шыққан газ құрамында болатын концерогенді және мутагенді
заттарды өз бетінде адсорбциялау қабілеттілігінде байқалады. Қаракүйе
бөлшегінде бір бөлігі концерогенді қасиетке ие шайырлы заттар 10% дейін
адсорбцияланады. Нәтижесінде олардың жер қабатында таралуы қиындайды.
Дизельді двигательде ауа мөлшерін өзгертпей жүктемені арттырған
кезде жану камерасына түсетін жанармай мөлшері артады. Нәтижесінде
ауажанармай қатынасы азаяды. Жүктемені арттыру шамасына қарай жану
камерасында температура артады, ол СОх және NOх түзілуіне алып келеді.
Сонымен қатар жұмыс қоспасындағы жанармай концентрациясы артуы есебінен
және оттегінің парциал қысымының азаюынан СхНу шығарындысы және шыққан
газдағы қаракүйе құрамы артады.
Автомобиль двигателдерінен шыққан газдармен байланысты бірқатар
бірінші текті және екінші текті ластаушылардың орташа мінез құлқын
бағалауы 6 - кестеде келтірілген.
Кесте - 6 Уытты заттектердің атмосферадағы мінез құлқы.
Улы заттар Тасымалдау Шашырау немесе
арақашықтығы трансформация уақыты,
сағ
NO 10 1
NO2 100 48
SO2 1000 48
ПАУ 1000
72
HNO3 1000 72
H2SO4 1000 96
CH4 Жер масштабы 90 000 ға
дейін
Альдегидтер мен органикалық қышқылдар фотохимиялық у түтіннің
белсенді хабаршылары болып табылады, түзілуі кезінде күн сәулесінің
әсерінен толық жанбаған өнім өз бетінде бензин мен дизельдік жанармайдың
улы қосылыстарын адсорбциялайтын, көмірсутегінің ұсақ бөлшектерін босата
отырып таралады.
Автожол аймағындағы ауа атмосферасының ластану дәрежесі көптеген
факторларға тәуелді болады:
• Автомагистральдың жүктелу дәрежесі;
• Автожол түрі (қолданысқа байланысты);
• Жол бетінің күйі;
• Қозғалысты реттеу шарты;
• Жергіліктің рельефі;
• Көгалдандыру жүйесі және магистраль аймағындағы құрылыс
сипаты;
• Климат;
• Басқа да көздерден ауа бассейінінің ластануы және ластаушы
заттардың аялық (фон) концентрациясы;
• Ластаушы заттардың максимал концентрациясы, олардың жиілігі
және ұзақтығы байқалатын метеорологиялық жағдайлар және
синоптиктік ситуациялар.
Шығарылған газдың улылығына елеулі үлесті орныққан және орнықсыз деп
бөлуге болатын автомобиль қозғалыс режимі қосады. Қалалық жағдайларда
автомобиль жылдамдығының үнемі өзгеруімен сипатталатын орнықсыз қозғалыс
режимі қолданылады. Қалада автомобиль қозғалысы қатты және баяу, бос
жүрісті двигатель жұмысы және тұрақты жылдамдықпен салыстырмалы
қозғалыспен сипатталады, сондықтан бұл фазалардың үйлесуі нағыз әр түрлі
болуы мүмкін. Тұтас алғанда қала жағдайында уақыт балансында режим
ұзақтығы қала жағдайы үшін жуықтап мынадай: бос жүріс – 2,3%, оталу – 39,
тұрақты жылдамдық – 12, баяулату - 26%.
Бос жүріс режимі толық жанбаған өнім шығарындыларының артуымен
сиатталады. Қоспа түзілісінің сапасының төмендеуі, жұмыс қоспасының
цилиндр бойынша таралуы, сонымен қатар іштен жану двигателінің
цилиндріндегі қалдық газ мөлшерінің артуы жанармайдың жану процесін
нашарлатады. Бос жүріс кезінде жану каменрасындағы температура үлкен емес,
сондықтан іштен жану двигателінің бос жүрісі кезінде шыққан газ
құрамындағы NOx көп емес. Басқа жағынан, іштен жану двигателінің бұл жұмыс
режимінде көмірсутегі мен улы газдың мөлшері артады. Сонымен қатар іштен
жану двигателін іске қосу кезінде СхНу бірден артады, себебі бірнеше
бірінші жұмыс циклында жану іске аспайды. NOх шығарындысының негізгі үлесі
оталу режиміне (85%- ке дейін) тиеді, ол жану камерасындағы температураның
артуына байланысты. Қала жағдайында двигательдің жұмыс уақытының елеулі
бөлігін баяулату режимі немесе еріксіз бос жүріс режимі құрайды. Жүктеме
режимі кезінде, еріксіз бос жүріс режимінде СО шығарындысы шамамен 135%,
ал СхНу 250% -ке артық дәл осындай жылдамдықпен орныққан қозғалыс режиміне
қарағанда. Ал, карбьюратерлі двигательде от алу және тежеу режимі кезінде
бірқалыпты қозғалыспен салыстырғанда СО – 4 – 5 есе, бенз(а)пирен – 5 – 7
есе артады. Дизельді двигательдер орнықсыз режим кезінде шығарылған газдың
улы компоненттерін аз бөледі, бірақ от алу режимі кезінде түтіннің артқаны
байқалады.
Қаланың ауа бассейінінің ластануы қозғалыс режимінен басқа, көше жол
тармағының геометриялық сипаттамасымен, автомобиль түрімен, жүргізуші
дәрежесімен көлік ағыны параметрлері мен жол қозғалысын реттеу сапасымен
анықталады. Уытты заттардың концентрациясы жол қиылыстарында жол бойымен
салыстырғанда 2,5 – 4 есе артық. Көл ағыны құрамының әртүрлілігі (елеулі
күштік – динамикалық айырмашылық, тежеуші, жекелеген транспорт
құралдарының жылдамдық сапасы) қозғалыс режимінің жиі өзгеруінің себебі
болып табылады.
Кесте – 7 Атмосфералық ауаның ластануына қозғалысты реттеудің әсері
Қозғалыс режимі Зиянды заттарды жеңіл автомобильмен
тастау, гм3
CO CxHy NOx
18.2 1.37 1.09
19.6 1.5 1.07
21.5 1.56 1.06
24.2 1.62 1.05
Атмосфераның химиялық құрамы оның ластануының антропогендік және
табиғи факторларының есебінен ғана емес, сонымен қатар заттардың ауада
химиялық түрленуінің нәтижесінде. Шығарылған газдың компоненттері ауаға
түсіп, басқа да заттармен әсерлесе отырып, жоғары уыттылығы бар жаңа
қосылыс түзуі мүмкін. Мысалы, NO – дан NO2 – ге ауысу кезінде ауа
оттегімен қосылған кезде зиянды зат массасы 1,5 есе, ал уыттылығы – 7есе
артады. Сондықтан атмосфералық ауаны зиянды заттарды түзуге дейінгі екінші
текті реактор деп қарастыруға болады.
Ылғалды атмосферада металл бөлшектерімен жылдам қышқылдану және
күкірт диоксидінің фотоқышқылдануы жүреді, сонымен қатар күкірт оксидінің
аммиакпен аммонии ионын және сульфит немесе сульфат ионын түзе отырып
әсерлесуі. Азот диоксиді жарық әсерінен ауа оттегімен қосыла отырып озон
түзетін атомаралық оттегін бөле отырып жіктеледі. Атмосфераға түскен
фторлы кремний, сосын фтор ионы мен сутегіне диссоцацияланатын фторлы
сутегін түзу арқылы жіктеледі. Осылайша атмосферада қоспа концентрациясы
атмосфераға түсу және бөліну теңдестігімен анықталады.
Атмосфераға автомобильден шыққан газбен қоса түсетін қосылыстардан
басқа, ауа қабатына орасан мөлшерде ұсақ дисперсті бөлшектер (960-
2615)*106тжыл түседі.
Ауадағы шаң – тозаңның болуы жыл мезгіліне, климат және ауа райы
факторына, өсімдіктердің болу болмауына байланысты болады (7- кесте). Шаң
– тозаң автомобиль шиналарының жол бетіне үйкелісі есебінен, құрылыс және
жөндеу жұмыстарының сапасы төмендегенінен пайда болады. Атмосферада тұрып
қалған заттардың өмір сүру уақыты олардың физико – химиялық қасиетін,
метеорологиялық және басқа да факторларға байланысты. Атмосферадан
аэрозольдарды алып тастаудың негізгі процестері: гравитация, конденсация,
жаңбырмен жуу және т.б арқылы бөлшекті босату.
Автожол бетін шаң – тозаң түзу қабілеттілігі категориясы бойынша
бөледі. Оның үш түрі бар:
• Күшті шаңдандыратын, бағытталған шаң бөлінумен 60мгм3 артық;
• Орташа шаңдандыратын, шаң бөлінуі 10 - 60 мгм3;
• Баяу шаңдандыратын – шаң бөлінеді 10мгм3 аз.
Жолда шаң бөлуді өлшейтін мүмкіндігі болмаған кезде шаң бөлінудің
концентрациясын жуықтап бағытталған есептеу 5,29 кестедегі мәліметтерге
сәйкес алынады.
Жолдың ұзақтығына және жол бетінің төсенішіне байланысты. Ресейдің
әр түрлі аймақтарындағы шаң шығарындыларының тәуелділігін байқауға болады.
Кесте - 8 Автожолдан алыстаған сайын ауадағы шаң – тозаң мөлшері
айтарлықтай азяды.
Сф,мгм33
10 0 20 40 60 80 100 200
10-60 1 0,64 0,1 - - -
0,0
60 1 0,35 - -
0,15 0,05 0,01
80 1 0,3 -
0,20 0,20 0,05 0,01
2.3.2 Автомобильдік шығарындылардың таралуы және түрленуі
Әр автомобиль атмосфераға пайдаланылған газбен қоса 2000 –ге жуық әр
түрлі компоненттерді шығарады. Қосылыстардың ең үлкен тобы –
көмірсутектер. Концентрацияның атмосфералық ластануға түсу эффектісі
шығару құбырынан шыққан газдың ауамен алмасуына ғана емес, сонымен қатар,
атмосфераның өздігінен тазару қабілеттілігіне де байланысты. Өздігінен
тазару негізіне әр түрлі физикалық, физико – химиялық және химиялық
процестер жатады. Ауыр өлшенген бөлшектердің түсуі (седиментация)
атмосфераны тек ірі бөлшектерден тез тазартады. Нейтрализация процесінде
және атмосферада газдардың бірігуі неғұрлым баяу жүреді.
Өсімдіктер арасында қарқынды газ алмасу жүретіндіктен мұнда елеулі
рольді жасыл желек атқарады. Өсімдік әлемі арасындағы газ алмасу
жылдамдығы адам мен пайдаланылған газ арасындағы газ алмасу жылдамдығынан
25-30 есе артық. Атмосфералық жауын – шашын мөлшері қалыптасу процесіне
күшті әсерін тигізеді. Олар газдарды, тұздарды ерітеді, адсорбциялайды
және жер бетінде шаң – тозаң көрінетін бөлшектер отырғызады. Автомобиль
шығарындылары атмосферада белгілі бір заңдылықпен таралады және түрленеді.
Осылайша өлшемі 0,1мм үлкен қатты бөлшектер негізінен гравитациялық
күштердің әсерінен төсеніш қабатқа орналасады. Өлшемі 0,1мм кіші
бөлшектер, сонымен қатар газ қоспалары (көміртегі оксиді, көмірсутек, азот
оксиді, күкірт оксиді) атмосферада диффузия процесі әсерінен таралады.
Олар өзара және атмосфера компоненттерімен физико – химиялық әсерлері
процесіне түседі және олардың әсері белгілі шектелген регионда жолдық
аймақтарда байқалады. Бұл жағдайда атмосферада қоспалардың таралуы ластану
процесінің бөлінбейтін бөлігі болып табылады және көптеген факторларға
байланысты болады.
Автотранспорт коммуникациясы объектілерінің шығарындыларымен
атмосфералық ауа қабатының ластану дәрежесі қарастырылған ластаушы
заттардың елулі қашықтыққа тасымалдану мүмкіндігіне оның химиялық
активтілік деңгейіне, таралудың метеорологиялық жағдайына байланысты.
Жоғары реакцияға түсу қабілеттілігіне ие зиянды шығарындылардың
компоненттері еркін атмосфераға түсіп өзара және атмосфералық ауа
компоненттерімен әсерлеседі. Сол себепті әсерлесу физикалық, химиялық және
фотохимиялық әсерлесуге бөлінеді. Физикалық түрде қабылдаудың мысалдары:
аэрозоль түзумен ылғалды ауада булану нәтижесінде сұйық тамшысының
өлшемінің кішіреюі. Сұйық және қатты бөлшектер біріге алады,
адсорбцияланады немесе газ тәрізді бөлшектерге айнала алады. Синтез және
ыдырау реакциясы, қышқылдану және қалыптасу ластаушы заттардың газ тәрізді
компоненттері мен атмосфералық ауа арасында іске асады. Химиялық
түрленудің бірқатар процестері шығарындының атмосфераға түсе салуымен
басталады, басқалары – қолайлы жағдайда қажетті реагентте, күн
радиациясында басқа да факторларда байқалады. Транспорттық жұмыс атқару
кезінде көміртегі қосындысының көміртегі оксиді және көмірсутек түріндегі
шығарындылары елеулі болып табылады. Көміртегі моноксиді атмосферада тез
диффузияланады және жоғары концентрация түзбейді.Оны топырақтың
микроорганизмдері қарқынды түрде жұтып қояды, ол атмосферада күшті
қышқылдандырғыштар, перекистік қоспа және бос радикалдар қоспалары бар
кезде көміртегі оксидіне дейін қышқылдана алады. Мұндай реакция
нәтижесінде перекистер, бос радикалдар, азот оксиді мен күкірт қосындысы
түзіледі. Бос атмосферада күкіртті газ (SO2)біраз уақыттан кейін күкіртті
ангидридке (SO3) ке дейін қышқылданады немесе басқа да қосындылармен
жекелеген жағдайда, көмірсутегімен әсерлесуге түседі.
Күкіртті ангидридтің күкірттіге қышқылдануы бос атмосферада
фотохимиялық және каталитикалық реакцияда жүреді. Екі жағдай да соңғы өнім
ретінде аэрозоль немесе жаңбыр суында күкірт қышқылының ерітіндісі болып
табылады. Құрғақ ауада күкіртті газдың қышқылдануы баяу өтеді. Қараңғыда
күкіртті газдың (SO2) қышқылдануы байқалмайды. Ауада азот оксиді болған
жағдайда күкіртті ангидридтің қышқылдану жылдамдығы ауа ылғалдылығына
қарамастан артады.Күкіртсутегі және күкіртті көміртегі басқа да
ластаушылармен әсерлескенде бос атмосферада күкіртті ангидридке дейін баяу
қышқылдануға ұшырайды. Күкіртті ангидрид металл гидроксид немесе карбонат
оксидінің қатты бөлшектерінің бетінде адсорбциялана алады және сульфатқа
дейін қышқылдана алады. Автотранспорт коммуникациясы объектілерінен
атмосфераға түсетін азот қосылыстары негізінен NO және NO2 түрінде
берілген. Атмосфераға бөлінетін азот моноксиді күн жарығының әсерінен
атмосфералық оттегімен қарқынды түрде азот диоксидіне дейін қышқылданады.
Азот диоксидінің ары қарай түрлену кинетикасы оның ультракүлгін сәулелерді
жұту қабілеттілігі мен фотохимиялық у түтін процесінде азот моноксиді
және атомарлық оттегін диссоцациялауы арқылы анықталады. Фотохимиялық у
түтін - бұл күн жарығы мен автомобиль двигателі шығарындысының негізгі
екі компоненті – NO және көмірсутектік қосылыстарның әсерлесуі кезінде
түзілетін комплексті қоспа. Басқа заттар (SO2), қатты бөлшектер у түтінге
қатыса алады, бірақ у түтінде сипаттайтын жоғары деңгейлі қышқылдану
активтілігі негізгі тасымалдаушылары бола алмайды. Тұрақты метеорологиялық
жағдай у түтіннің дамуына жағдай тудырады.
• Инверсия нәтижесінде атмосферада қалалық эмиссия орнығады.
• Реактиві бар ыдыс қақпағында түйісу және реакция ұзақтығына
арттыру;
• Шашырауына қарсы келу.
У түтіннің қалыптасуы және оксидтің түзілуі әдетте, күн радиациясы
тоқтағанда тәуліктің қараңғы уақытында және реагент дисперсиясымен реакция
өнімінде тоқтатылады. Мәскеуде қалыпты жағдайда фотохимиялық у түтін
түзілген трофосфералық озон концентрациясы жеткілікті төмен. Бағалаулар
көрсеткендей, ауа массасының тасымалдануы және оның концентрациясы артуы
салдарынан болатын азот оксиді мен көмірсутегінің қосылысынан озон
генерациясы, қолайсыз әсер туады.
2.4 Адамдарға, өсімдіктер мен жануарлар әлеміне зиянды ластаушылардың әсер
ету салдары
Тірі ағзаларға зиянды салдары табиғи ортадағы улы заттармен
ластануына байланысты: газдар (H2S, HF, O3, NO2, Cl2) аэрозоль (HCl,
H2SO4), ауыр металының қоспасы, органикалық емес тұздар, мұнай өнімдері,
көлік обьектілерінен пайда болған заттар. Химиялық заттардың ішіндегі ең
улысы: сынап, қорғасын, цинт, мыс, мышьяк, кадмий, күкірт қосылысы, пау.
Ауа мен судың ластануы адам ағзасына азық–түлік арқылы өтіп анкологиялық
ауруға, зат алмасудың бұзылуына, жүйке жүйесінің нашарлауына, улануын
тудырады.
Өнеркәсіп–көлік ластаушылардың адам ағзасына қоршаған ортада адамға
ластаушылардың таралу механизімін зерттей келе, өнеркәсіп–көлікке баға
беру салдарына байланысты (электромагниттік толқындар, шу, техногендік
факторлар) жоғарыда көрсетілгендей экожүйенің орын ауыстыруы тірі
реакциясымен қауымдастыққа әсері. Азық–түлік тізбегінің орын ауыстыруы
заттың физико–химиялық мінездемесімен ағзаға биологиялық қажеттіліктерімен
анықталады. Азық–түлік тізбегінің орын ауыстыруы биоаккумулияция мен
биоконцентрацияға алып келеді. Биоаккумулияция – белгілі бір мүшеде немесе
ұлпа түрінде шоғырлануын айтады. Биоконцентрация – азық–түлік тізбегінде
ластаушылардың орын ауыстыруыннемесе көліктердің әсерінен пайда болуын
айтады. Азық–түлік процесс тізбегінің барлық түйінінде ластаушы заттың
көлемі 10есеге өседі. Қазіргі уақытта техногенді факторлардың іс–әрекеті
ең негізгі критикалық обьектілерінің бірі адам болып табылады. Сонымен
қатар экожүйенің элементтері адамға сияқты техногенді әсері жалпы
экожүйеге теңбе–тең әсер етеді. Яғни адам мен экожүйені бірдей қорғау
керек (тәуелді мөлшер эффектісі). Ағзаның әсері ластаушы заттың мөлшеріне
тікелей байланысты, яғни ағза келіп түскен жолдардың мөлшеріне
байланысты–демалу кезде (ингаляция), тамақ пен сумен (перорольді) тер
арқылы абсорбциялануы сыртық сәулелену әсерінен болады. Ағзаға зиянды
заттардың ингаляционды және перорольді жолдармен түсуін биохимиялық
әдіспен анықтайды. Жалпы адам ағзасының азық–түлік арқылы түскен ластаушы
заттар мен өте жоғары түрде улансыздандырады, демалу жолынан қарағанда,
ластаушы немесе басқа техногенді факторлардың әсер ету эффектісімен
мінезделеді. Кей лақтырыстардың концентрациясы белгілі бір дәрежеде төмен
болған жағдайда халық денсаулығының аса кері әсерін тигізе қоймайды.
Критикалық концентрациясына немесе мөлшеріне жеткен кезде практикалық
және абсолюттік болуы мүмкін мөлшерінің болып түрленеді. Практикалық болуы
мүмкін мөлшерінің тіркелу эффектісінің статистикалық шекараларын
мінездейді, обьектінің фондық дәрежесіне сәйкес соңғы ауытқуының
жоғарылауы айтады. Ортада лақтырыстардың концентрациясы болуы мүмкін
мөлшерге немесе одан жоғары болуында денсаулықтың бұзылу жағдайын
байқаймыз, ағзаның реакция қызметі болуы мүмкін мөлшері жоғары әсер
еткенде S тәрізді формада LD50 мөлшеріндегі және LC50 концентрациясымен
мінезделеді.
Атмосферада СО концентрация мөлшері көтеріледі, қан құрамында оттегі
болғандықтан адам организмі реакциясының эффективтілігі төмендейді.
Жануарларға эксперимент жүргізу кезінде LD50 терминінде 50%–тік өлімділік
мөлшері (LS50 өлімділік доза мөлшерінің орнына өлімділік концентрациясы)
болып қолданылады. өлімділік мөлшерінің сәйкесінше қатынасы саны немесе
басқа ластаушылардың қауіптілік ара–қатынасын анықтайды.
Қисық мөлшер эффектісі ағзаның жауапты реакциясымен ластаушының
тәуелді мөлшеріне негізделеді. Болуы мүмкін мөлшерінің емес эффекті
ластаушының кез–келген концентрациясының эффектісі бар немесе кез–келген
қажетті емес аз химиялық немесе әсерімен пайда болады. Сонымен эффектілер
болуы мүмкін мөлшері және болуы мүмкін мөлшері емес болып бөлінеді. Болуы
мүмкін мөлшері емес әсер концерогенді және генетикалық эффекті жатады.
Адам тегінен мутогендер әсер етуінен болады немесе аз мөлшердегі
радиациялық сәулелену арқылы пайда болады. Мутогендер әсерінен мүмкіндік
мінезін алып жүреді. Кейбір мутогендер бір уақытта концерогенді болады.
Ауадығы кез–келген ластаушылардың мөлшері анықталған 0-жоғары өлімге бел
буатын тұқым қуалаушылық пайда болады. Болуы мүмкін мөлшер әсерлері
радиоактивті сәулеленудің үлкен мөлшері (сәуле ауруы әртүрлі ауырлық
дәрежеде, ет өсу ауруы) улы эффектілер әсеріне физикалық факторлардың бір
бөлігі болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адам өзінің даму барысында қоршаған ортамен тығыз байланыста болды.
Жоғары инсдустриалды қоғамда адам табиғатқа араласқаннан бері жағдайы
кенеттен нашарлай бастады, бұл араласу көлемі көбейе түскен соң, қазіргі
уақытта адамзатқа алуан түрлі қауіп төніп тұр. Жердің биосфера қабатына
антропогенді қауіп төніп тұр.
Көше бойы мен саябақтардағы шіріген, қурап қалған ағаштар мен
бұталардың орнына жаңа көп жылдық ағаштар, атап айтқанда: қарағай, қайың,
терек, емен, долана және басқалары молырақ отырғызу қоршаған ортаға
септігін тигізеді. Жапырағы жайқалған өсімдіктер мен ағаштар денсаулыққа
пайдалы, олар ауаны тазартады, көмірқышқыл газын жұтып, ауаға оттегі бөліп
шығарады. Зиянды газдарды бойына сіңіріп алып, ауадағы әртүрлі
шаң–тозаңды жинайды.
Ауаны тазартудың бірден–бір жолы–өндірістің технологиялық
процестерін жетілдіру немесе түбегейлі жаңарту. Қалдықтардың құрамындағы
химиялық заттарды бөліп алу пайдаға асыру уақыт талабы. Энергетика,
өндіріс, ауыл шаруашылық және құрылыспен қатар автокөліктер де қоршаған
ортаға кері әсерін тигізуде. Қазіргі уақытта көлік өндіріспен қатар, ауа
алабының негізгі ластаушы көзі болып отыр. Негізгі жауапкершілік
автокөлікке артылады.
Автокөліктердің пайдаланған газдары атмосфераның төменгі қабатына
түсіп, адамның тыныс жолдарына әсер етеді. Мысалы, қалада 500мыңға жуық
автокөлік бар. Оның әрқайсысы 1кг бензин жағу үшін 200л оттегін қолданады.
Бұл дегеніміз– адамның бір тәулікте жұтатын оттегінің көлемінен де жоғары.
Орта есепке шаққанда автокөлік жылына 15мың шақырым жүргенде 1,5-2т
жанар–жағармай және 20-30т оттегін жағады. Автокөліктердің шығарымды
газдары 200заттық тектердің қоспасы. Шығарымдылардың құрамына азот,
оттегі, диоксид көміртегі және судан басқа оксид көміртегі, көмірсутегі,
азотпен күкірт диоксидтерінің зиянды қосындылары, сонымен қатар
бетінде тұйықты көмірсутектер адсорбцияланатын қатты бөлшектер, ал олардың
бірқатары канцерогенді қасиеттерге ие. Автокөліктердің қозғалтқышындағы
жанармайдың толық жанып кетпегендігінен көмірсутегінің бөлшектері шайыр
тектес зат тектері бар күйге айналады. Автокөліктердің пайдаланған
газдарында зиянды заттардың көп болу себебі – автокөліктердің төмен
техникалық дейгейі, ескілігі, қозғалтқыштардағы ақауларды анықтау
құралдарының жоқтығына байланысты. Қоршаған ортада автокөліктерді
пайдаланған газдарының шығарымдыларын реттеу керек. Ол– халықаралық
стандарттарға көшіп, еліміздің жолдарында автокөліктерді пайдалануы
өркениетті деңгейге жеткізуге жол беру, шығарымды газдарды қосымша тазалау
атмосфераны тазартуға көп үлес қосады. Елбасымыздың айтуынша, 2015 жылға
дейін Алматыдағы автокөліктер газбен жүруі тиіс.Бензинге қарағанда газ
таза әрі өте арзан.
1 ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1 Автокөліктің қала экологиясына әсері
Табиғат – көптеген теңескен байланыстардың тұтас жүйесі. Бұл
байланыстардың бұзылуы табиғаттағы орныққан зат пен энергия алмасуының
өзгеруіне алып келеді, биогендер концентрациясындағы ығысу бір
популяцияның құрамы. Қазіргі заманда өндріс пен тұтынушыға адамның
биологиялық қажеттілігінен 100есе артық зат мөлшерімен энергия жұмсалады,
осы себеп қазіргі заманғы экологиялық кризис болып табылады (жоғары деңгей
және қоршаған табиғи ортаға антропогенді жүктеменің тез артуы). Бүгінгі
күнде адамзаттың өндірістік іс - әрекеті көптеген химиялық элементтерді
қамтитын әр түрлі табиғи ресурстарды қолданумен байланысты. Табиғи ортаға
техногенді әсердің күшеюі бірқатар экологиялық мәселелерді тудырады. Оның
ішінде ең өткірі атмосфера, гидросфера және литосфера күйімен байланысты.
Судың немесе ауаның ластануы сияқты бірқатар “өзгерістер” ағзаның өмір
сүру әрекеті мен денсаулығына тікелей әсер етуі мүмкін. Басқалары жанама
әсер етеді, мысалы: көмірқышқыл газының шығарындылары ғимарат климатында
байқалады, ал өз кезегінде өндірістегі қоректену өнімдерінде улануына алып
келсе, басқаларының көбеюіне алып келеді. Әр түрлі ластанудың бірінші
кезекте фреондардың (суытқыштардың) атмосферада жинақталуының нәтижесінде
жер бетін күн радиациясынан сақтап тұратын озон қабаты бүлінуге ұшырайды.
Атмосфераға көтерілген ластану жауын – шашынмен Жерге оралады да, су
қоймалары мен топыраққа түседі. Өнеркәсіп ұйымдары мен кешендерінен ағып
шыққкан сулармен өзен, көл, теңіз ластанады. Су қоймаларына 500 мыңнан
артық әртүрлі заттар түседі деп саналады. Су қоймаларына түскен ауыр
металдар – қорғасын, сынап, мыс, мырыш, кадмий жануарлар мен балықтар
ағзасына түседі, нәтижесінде олар өздері өледі немесе тағам ретінде
қолданған адамдарды уландырады. Қазіргі уақытта автомобиль транспортынан
бөлініп шыққан улы заттармен ауа атмосферасының ластануын азайту адамзат
алдындағы ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Мәселен Алматы қаласы үлкен шұңқырда орналасқандықтан, ауаның
алмасуы–сирек құбылыс. Алматы атмосферасының ластану көрсеткіші шекті
рауалды нормадан жоғарылауда.
Автомобиль көлік мегаполисінің өсуі мен қарқынды урбанизациялануы
қаланың табиғи ортасы мен адам денсаулығын сақтауда ең қолайсыз
экологиялық әсер болып табылады. Осылайша, адамның өмір сүру кеңістігінде
автомобиль конкурент болып табылады. Соңғы он жылдықта біздің әлеміміздегі
өмір сүру көзінің бірі - атмосфера ауасының ластануы басты проблема,
ғылыми – техникалық дамудың ұрпағы – автомобиль екеніне нақты көзіміз
жетті. Автомобиль, өмір сүру үшін қажетті оттегін жұта отырып, сонымен
қатар тірі және тірі еместерге байқалатын зиян келтіре отырып ауа қабатын
уландыратын компоненттермен қарқынды түрде ластайды. Қоршаған орта соның
ішінде атмосфераның ластану үлесі – 60-90%.
Қаламызда жылына 360 мың көлік пайдаланылады. Ластайтын заттарды
ауаға тастау жалпы көлемі ішінде 80% автокөлік құрайды. Бір мәрте
тексерілгенде 800-ден астам автокөлік жоғары мөлшерде ауаны ластайтыны
белгілі болған. Тоқтатылған 100 автокөліктің 80–де газдың улылығы
нормадан 3-5 есе жоғары екендігі айқындалды. Қоршаған ортаны қорғау
басқармасы ауаны ластайтын тым жоғары көліктерді пайдаланғандарды жауапқа
тартуда.
Бір кезде өзінің жасыл желегімен, қып-қызыл апорт алмасымен бүкіл
дүние жүзіне мәшһур болған Алматы қаласында бүгінгі таңда таза ауамен дем
алу қиын. Көшеге шықсаң жүйіткіген машиналар қағып кете жаздайды. Әрлі-
берлі жөңкіген шағын газельдер мен кіші автобустардан шыққан улы газ бен
қара түтін көзіңді ашытып, қолқаңды қауып, еріксіз түшкіртіп-
пысқыртады. Қазір Алматыда 500 мынга жуык автокөлік бар екен.
Ару қалаға күн сайын 50 мыңдай автокөлік басқа жақтардан келеді
көшеге шыға келгенде ауаны қап-қара етеді, бір машина сағатына 8-10
текшеметр улы газ шығарып көлік қалдығынан қала ауасының 85%
Барлық көлік түрі 1290,5 1403,2
NO 10 1
NO2, SO2 100 48
ПАН, HNO3 1000 72
H2SO4 1000 96
CH4 Жердің масштабы 90 000 дейін
Жергілікті аудан территориясында көрсетілген процестердің жүруі тез
ағымды(бірнеше тәуілік) солғын ағымды болып келеді: жел арқылы заттықтар
белгілі бір арақашықтыққа тасымалданады. Ашық кеңістіктегі ірі
автомагистральдағы қарқынды қозғалысы бар табиғи–климатикалық
технологиялық факторларынан шыққан зиянды заттардың концентрациясының өте
жоғары болуы адам ағзасына қауіп төндіреді.
Жылулық ауытқу қоршаған ортаға көліктен шыққан жылу атмосферадағы
жылу режимін бұзады. Қоршаған ортаға бөлінген жылу мөлшері қолданылған
энергияға тепе–тең, өйткені обьектілерден шығатын энергиясы өндіріс
энергиясына шыққан жылу қоршаған ортаға потенциалды энергиясы болып
табылады, яғни темір өндірісі, мұнай шығару, дөңгелек кәсіпорындары,
құрылыс, көлік жұмысын бітіруінен.
Қоршаған ортаға көлік жиынтығынан шыққан жылудың толық бағасы келесі
жылулық баланс тепе–теңдігінен көрсетіледі.
Qқ.о= ∑Qі,ө.а.=Qд+Qбж+Qжол
(2.1.1)
Мұндағы Qі,ө.а.–қоршаған ортаға көлік обьектіліренен шыққан жылу
көлемі. Qд– қозғалтқыш, технологиялық пештердің жану қондырғыларынан
шыққан жылу мөлшері. Qжол –жол шаруашылығынан күн сәулесінің жол
қабатындағы әсерінен шыққан жылу мөлшері.
Қалаларда, аудандарда көлік обьектілері жылу режимінің түзілуі
атмосфера процестеріне әсер етеді. Қоршаған ортада жылу энергиясының
таралуы, күн сәулесі түсу мөлшерінен, беттік қабатынан сәулеленуіне,
конвективті жылудан ауа салмағының алмасуынан пайда болады. Ірі қаладағы
өндірістер мен көліктерден шыққан жылу шығарындылары бөлек көлік
магистральдарда жергілікті температураның жоғарылауына алып келеді. Бұл
аумақ көліктік магистральдардағы ″жылу аралы″ желден және басқа
атмосфералық факторлардан температурасы тұрақты болмайды. 1000км2 аудан не
одан жоғары қаларында табиғи температурасы 1-4° шамасында тепе–тең болған
кезде кеңістікте ″жылу аралы″ тұрақты болады. Өнеркәсіптен, энергетикадан,
көліктен бөлінген жылу шығарындылары желсіз кезде себеп болып келеді. Бұл
құбылыс 100м биіктікте байқалады.Жел жылдамдығы 1мс жылу аралының
диаметрі 10км, ал 10мс ауа ағынының көлденең жыдамдығы кезде қабат
қалыңдығы 500м –ге дейін жетеді. Кәсіпорын көлік шығарындылары
атмосферадағы ауаның газ құрамын өзгертеді.
Жылу аралы тұмандардың түзілуіне, жауын–шашын мөлшеріне, ауа
ылғалдылығына, қысымға, күн радиациясының қарқындылығына әсер етеді.
Ауадағы қысым түсуінен қаладағы жылу төбекшесі атмосферадағы суық
қабатымен бұлттарды өзіне тартады. Сондықтан бұлттардың шекарасы қаладан
100м биіктікте орналасады, шыққан топтары жергілікті бұлттардың жиынтығын
құрайды. Соның салдарынан күн сәулесі радиациясы түзілу ағынының түсуі
10-25% азаяды, қыс айларында қалада жауын–шашын 50%–ке көбейеді, ал жазда
15% көбейеді және қала сырты мен қаланы салыстырғанда жылу аралығы
әсерінен қаланың ауасы 5-10% құрғақ, тұман 1.5-2 есе көп болып келеді.
Көліктен,өндірістен бөлінген жылу емес табиғи ортаға,
микроклиматқа,топырақ және ауаға, өсімдіктерге жағымсыз әсер тигізеді.
Гидросфера және литосфера
Гидросферадағы өзгеріс жер асты және беттіқ тұщы сулардың әсерінен
келеді, яғни балансының айналымына және биосфераның тірі тіршілігіне
жағымсыз әсерін тигізеді. Суқоймаларына тазартылмаған ағынды суларды
қосқан кеде сукцессияның тууына (сулардың, адамның әсерінен бтогендермен
ластануы, су экожүйесінің биологиялық өнімділігі, нәрлі заттармен бойына
түседі.)
Литосфера жер қойнауында орналасқан коммуникациялар мен ғимараттар,
жол сымдары автокөлік тұрақтары, мұнай, мотор аттары, газ, түрлі
материалдары, зиянды заттар мен қалдықтардың сақтауынан ластанады.
Жер қабығының жер бедерін және ландшафты жұмыстарын жүргізген кезде
жер қабығы деформацияланып, пайдалы қазбалардың дамуының геологиялық
процессі: минералдар, топырақтардың тазалану режимі, грунттік беттік
суларының режимі грунттің отыру және шөгу, оның еріп ылғалдануы,
консистенциясының өзгеруіне тап болады. Жер бетінде жол және көлік
шығарындысы біртіндеп жиналады, жолды жою барысында ұзақ уақыт сақталады.
Ауадағы ауыр металды заттар ағаш өсімдіктерді, қар жауын–шашынды қарқынды
адсорбциялайды. Жауын–шашын мен өсімдіктер арқылы ауыр металдар топыраққа
енеді. Бұл мөлшер бір жыл бойы жиналып отырған шаң тозаңға сәйкес келеді.
Сондықтан түскен жапырақ, ағаш, қар утилизациялану қажет, оларды жандырып
суға тастауына жол бермеу керек.
Гидросфера мен литосфераға қышқыл жауын–шашын аса көп әсер етеді.
Биосфераға химиялық элементтер мен қоспалардан басқа микроағзалардың
геохимиялық іс әрекеті әсер етеді (бактериялар, вирустар, саңырауқұлақтар,
актиномицет жатады). Ағзаның шек тұрақтысымен биогенді және минералды
заттар, онда жаңа өнім пайда болады (қышқыл, газ және т.б). Биосферада
микроағзалар бөлек химиялық элементтерді бекітіп, аммиак пен көмірсутегі
тотықтандырады, сульфаттар мен нитраттарды қалпына келтіреді, ерітіндіден
темір, марганец және т.б.қоспалар тұнбалайды, органикалық және минералды
заттарды құрамдарға бөледі, күрделі химиялық және биологиялық заттарды
синтезделуіне алып келеді.
2.2 Шарттары, олардың таралып ластануы
Зиянды заттардың жерге қону концентрациясының дәрежесі, стационарлы
қозғалмалы өндірістік техногенді және табиғи–климатикалық факторлардың
тәуелділігі атмосферадағы объектілер және көліктердің сол массалық
шығарындысының табиғи өзгеруі.
Техногенді факторлар: зиянды заттардың көлемдік шығарындысы және
қарқындылығы жер бетінің орналасу биіктік көзі, территориялық ластану
өлшемі, регионның техногенді меңгеру дәрежесі. Табиғи–климатикалық
факторлар: айналмалы режимнің мінездемесі, атмосфераның термиялық
тұрақтылығы, атмосфералық қысым, ауа ылғалдылығы, температуралық режим,
температураның өзгеруі және оның қайталануы және ары қарай жалғасуы,
желдің жылдамдығы тұрып қалған әлсіз желмен ауаның қайталануы (0-1мс)
тұман ұзақтығы, жергілікті рельефі, районның гидрогеологиясы мен
геологиясының құрылымы, топырақ–өсімдік шарты (топырақ түрі, су
өткізгіштігі, топырақтың грануламетриялық құрамы, өсімдіктің жағдайы,
тұқымның құрамы, жасы, бонитет). Атмосфераның ластануының табиғи
компонентеттерінің фондық мәнінің көрсеткіші, шу дәрежесі, жануар әлемінің
жағдайы, сонымен бірге балықтар әлемі.
Ауаның температурасы, жылдамдығы желдің бағыты мен күші табиғи
ортада үздіксіз өзгереді, сондықтан энергетикалық және ингредиенттік
ластануы ылғи жаңа шарттарда таралады.
Келесі жағымсыз синоптикалық жағдай – тау аралық тұйық шұңқырлардағы
құрамсыз өріс антициклоны. Биік кеңістегі күн радияциясының аз мөлшерінде
уытты заттардың бұзылу процесі баяулайды. Уытты заттардың қарқынды
бұзылуына керісінше жауын–шашын және жоғары температура әсер етеді.
Жолдағы ластану және шу дәрежесінің жалпы заңдылығының төмендеуін жойылуы
атмосферадағы дауыс энергиясының шашырауынан және оның беттік жамылғысының
жұтылуынан болады. Күндізгі уақытта жер бетіндегі ауаның төбеге
көтерілуіне жоғары температура әсер етеді және ол қосымша турбалентке алып
келеді. Ал түнде температура төмен болғандықтан турбаленттік бәсеңдейді.
Бұл құбылыс күндізгіге қарағанда түндегі дыбыстың қатты шығуына себеп
болады. Шыққан газдардың шашырауы керісінше азаяды. Атмосфераның жер
қабатында температураның көлденең таралуына жер қабатының жылуды жұтуына,
сәуле шығаруына әсер етеді. Яғни температураның өзгеруіне алып келеді.Ауа
температурасының көтерілу биіктігі зиянды шығарылындының биіктігі белгілі
бір төбеден көтерілмейді. Атмосфераның беткі қабатындағы зиянды
шығарындысының шашырау шарты нашарлайды, яғни өзгеру шартында турбуленттік
алмасу әлсірейді. Жерліктің өзгеруіне жоғары шекара биіктігінің
қайталануы маңызды мәні бар, ал көтеріңкі өзгеруіне төменгі шекараның
қайталануы жүреді.
Атмосфералық ластану мүмкіндік дәрежесінің анықталуы климаттық
потенциалы мен метеорологиялық мінездемесімен табиғи факторлармен
бірлеседі. Яғни жерлікті және көтеріңкі өзгерулердің қуаттылы,
қарқындылығы, тұрып қалған ауаның қайталануы болады. Атмосферада қауіпті
заттардың концентрациясының төмендеуі қалдықтардың ауамен араласпағанда
пайда болады, өздігінен ауаның біртіндеп тазаруы. Атмосфераның өздігінен
тазару процесі былай жүреді:
1. Тұнбалану–шығарандының төменгі реакциялық қабілетпен түсуі
ауырлық күшінің әсерінен болады (қатты бөлшектер, аэрозоль).
2. Бейтарапталану–ашық атмосферада күн радияциясының немесе биото
құраушы әсерінен газ тәрізді шығарындылармен байланысы.
Қоршаған ортаның өзідігінен қалпына келуі потенциалының қасиеті,
сонымен бірге атмосфераның тазаруы, табиғи және техногенді шығарындының
СО2-нің жұтылуы сулы кеңістікте 50% дейін болады.Ауадағы газ тәрізді
басқа ластаушылар суқоймаларында ериді. Жасыл желектердің беттерінде: 1га
қалалық жасыл желегі 200 адам демалатын СО2 көлемін бір сағат ішінде
жұтады.
Атмосфераның құрамындағы химиялық элементтердің жұтылуы қоспа
бөлшектерінен: азот,күкірт,көмірсутек. Топырақ құрамындағы шірік
бактериялары органикалық қалдықтарын атмосфераға қайта келіп СО2 –ді
бөледі.
2.3 Биосфераны автокөлік әсерінен қорғау
Қала көшелерінде көгалдандырудың азaюына негізгі әдістері
техникалық, ұйымдастырушы – құқықтық және қалақұрылысты болып бөлінеді.
Техникалық әдіске мыналар жатады:
• мұнай тектес емес энергия тасымалдаушыларды қолдану;
• шығарылған газдың қышқылдану және компоненттік жүйесін бейтараптау
үшін тиімді улылыққа қарсы құрылғыларды өңдеу және өндіру,
уыттылығын азайту мақсатында двигательдерді жасау;
• аз улы жұмыс процесі бар двигательдерді құру;
• транспорттың жаңа түрін құру;
• автотранспорт құралдарының техникалық күйін бақылау;
• жол қозғалысын басқару жүйесін оңтайлау, жол бетінің күйін жақсарту;
Мұнай тектес емес энергия тасымалдаушыларды қолдану ретінде сығылған
табиғи және синтез газ түріндегі газ бен метанолды қолданудың артуын
айтуға болады.
Жанармайдың бұл альтернативті түрлері іштен жану двигательдерінде
жалын шығара оталумен қолданылады. Олардың дизельді двигательдерде
қолданылуда зиянды заттар шығарындыларының елеулі азюына алып келеді.
Табиғи газды қолданғанда дизельді жанармаймен жұмыс істейтін двигательмен
салыстырғанда азот оксидінің шығарындысы 10%─ке, көмірсудың шығарындысы
90% ке кемитіндігін күтуге болады. Метанолды двигатель елеулі аз мөлшерде
қара күйе және азот шығарындысын (30% ) шығарады. Әр түрлі жанармайдың
уытты компоненттерді шығаруы бойынша салыстырмалы сипаттама 2 кестеде
келтірілген.
Шығарылған газдың уыттылығын азайту үшін дизельдің шығару жүйесінде
олардың физико – химиялық тазартылуын қамтамасыз ететін қондырғы
орналастырылады. Термиялық, катализдік және сұйық бейтараптаушылар жиі
қолданылады.
Кесте 2─ Әр түрлі жанармай қолданған кездегі зиянды заттардың
шығарындылары
Жанармай түрлері Цикл бойынша тексерудегі зиянды заттардың
шығарындылары, ОСТ,гқолдану
СО CxHy NOx
АИ – 93 бензині 42,2 8,5 9,1
Метанол+бензин 32,0 5,4 7,6
Метанол 28,0 4,6 4,4
Төмендетілген мұнайлы 19,0 4,8 8,7
газ
Қысылған табиғи газ 8,5 4,5 8,5
Сутегі - - 2,5
Сутегі+бензин 3,0 2,8 4,6
Термиялық бейтараптаушылар – двигательдің шығарылған газында артық
оттегі есебінен болатын қышқылдандырғыш құрылғы, онда СО, CxHy толық
жанбаған өнімдерін ең ақырғы зиянсыз қосылыстаға H2О және СО2 дейін толық
жандыру іске асырылады. Газды термиялық нейтралдау 650 – 8500с
температурада реакция камерасында іске асырылады. Сондықтан реактор көлемі
реакция ұзақтығын анықтайды: камера көлемі үлкен болған сайын, қышқылдану
процесі тиімді өтеді. Термиялық толық өртегіштер шыққан газдың уыттылығын
90% төмендетеді. Термиялық реакторлар ұзақ қызмет ету уақытымен
еркшеленеді және автомобиль жүрісінің арту шамасына қарай олардың жұмыс
тиімділігі төмендемейді. Термиялық бейтараптаушының тағы бір ерекшелігі
олар этилденген бензинмен жұмыс істейтін двигательден шыққан газды
қабылдамайды.
Кемшілігі – реакциялық камераны жасау үшін арнайы ыстыққа төзімді
материалды қолдану қажеттілігі, шығарылған газдың кедергісі арту
салдарынан отынның меншікті шығынының (16% дейін) артуы және двигатель
қуатының азюы. Сонымен қатар, термиялық бейтараптаушы моторлы бөлікте
жеткілікті үлкен орын алады.
Катализдік бейтараптаушылар – шығарылған газ катализатор қабаты
арқылы өтетін, бетінде 250 – 3000с температурада СО және CxHy жалынсыз
катализдік қышқылдануы жүретін қондырғы. Катализдік нейтралдау процесінің
маңызды шығарылған газдың уытты компоненттерінің жылдамдатушы бар кезде
артық оттегімен немесе өзара әсерлесуінде. Катализдік бейтараптаудың
тиімділігі 70 - 100%. Асыл металдар (рутений, родий, палладий, платина)
және бірқатар металл оксидтері (мыс оксидтері, хром, никель) негізінде
жасалған катализаторлар әмбебап болып табылады.
Сұйық бейтараптаушылар – қаракүйе мен бенз(а)пиренді 50 - 100% жұту
үшін, бірақ көміртегі оксиді мен көмірсутекті ұстап қалмайтын қондырғы
болып табылады. Сұйық бейтараптаушылардың жұмыс принципі шығарылған газды
құрамына сәйкес сұйық арқылы өткізген кезде уытты компоненттерді ерітуге
немесе химиялық байланыстыруға негізделген.
Жол қозғалысын оперативті ұйымдастыру шаралары көмегімен жанармай
шығынын төмендетуге, яғни шығарылған газ мөлшерін де азайтуға болады.
Жол қозғалысын оперативті ұйымдастьру шараларын өткізген кезде
жанармай шығынының төмендеуі.Ұйымдастыру - құқықтық шаралары – бұл ең
алдымен автотранспорт газымен бірге шығатын уытты заттардың шығарындыларын
нормалау.Әлемнің 90 астам елдерінде автомобильден шыққан газдың уыттылығын
нормалайтын нормативті - техникалық құжаттар жүргізіледі.
Тәжірибе көрсеткендей, транспорт құралдарының зиянды әсерін тез және
тиімді төмендетудің жалпы транспорттық комплекс өндірісінің табиғатты
қорғау әрекетін басқару жүйесін енгізу болып табылады. Оның негізіне
мынадай жағдайлар жатады:
• транспорттағы қоршаған ортаны қорғауды басқарудың мемлекеттік
жүйесі транспорт объектісін әкімшілік және экономикалық әдіспен
реттеу негізінде құрылуы керек;
• биосфераны ластаудың потенциалдық қауіптілігімен байланысты
транспорттық комплекстің барлық техникалық элементтері жүзеге
асатын экологиялық талаптармен сәйкес сертификациялануы мүмкін.
Транспорттық комплекс үшін өнім өндіретін - өндіріс экологиялық
қауіпсіздігін ескере отырып аккредитацияланған болуы керек;
• өндіріс іс - әрекеті мен транспорт объектісіне лицензия
берілуі керек, лицензия алу үшін міндетті талап ретінде
экологиялық талап ескерілуі керек;
• табиғат қорғау әрекетін қаражаттандыру механизмі мен
экономикалық стимульдеудің тиімді жүйесін құру және енгізу;
• табиғат қорғау әрекетін ғылыми қамтамасыз етудің біртұтас
бағдарламасын құру және транспорттық комплекс өндірісінің,
арнайы экологиялық дербес дайындығы проблемасын шешу.
2.3.1 Автокөлік кешенімен биосфераның ластануы
Атмосфералық ауа ластануының әлемдік техногендік теңдестігінде
зиянды заттардың шығарындылары 40% көлемі автомобильдік транспорттың
үлесіне тиеді (ірі қалаларда бұл көлем 60-80% дейін барады). ТМД елдерінде
атмосфера ластаушы негізгі көздері келесі түрде бөлінеді:
жылуэлектростанциялары - 27%; қара және түсті металл өнеркәсібі – 24,3%
және 10,5; автотранспорт – 2,3; мұнайхимия – 15,5; құрылыс материалдары –
8,1; химия – 1,3%.
Жанармайдың жанармай багына түсуінен бастап оның двигательде
механикалық энергияға айналуымен аяқталатын зиянды уытты шығарындылардың
түзілуінің негізгі көздері, әртүрлі двигательдер үшін % -тік үлеспен 3
кестеде келтірілген.
Кесте─ 3 Улы заттардың түзілу көздері.
Двигатель түрі КомпоненттерӨңделген Картерлік Жанармай
газдар, % газдар, % буы
(булану),
%
Карбьюратерлік СО 95 5 _
Дизельдік СО 98 2 _
Карбьюратерлік CxHy 55 5 40
Дизельдік CxHy 90 2 8
Карбьюратерлік NOx 98 2 _
Дизельдік NOx 98 2 _
Автотранспорттан шығатын зиянды шығарындылардың бірінші көзі ретінде
жанармай багынан, двигательді қоректендіруші элементтер жүйесінен
атмосфераға түсетін жанармайдың булануы. Олар құрамы әртүрлі (15-20%)
көмірсутекті жанармайдан тұрады. Дизельді двигательдер өзінің жоғары
тұтқырлығымен, жоғары қысым мен аса герметиктілігіне байланысты жанармай
буын аз мөлшерде шығарады. Булану және басқа да түрлі сұйықтардың ағып
кетуі сияқтыластану көздері автомобиль эксплуатациясы кезінде қолданылатын
ГСМ бу тобына жатады, оның ішінде – майдың ағуы, салқындатылған сұйықтың
булануы және т.б.
Картер газдары – жану камерасынан картерге өтетін поршеньдік
сақиналардың тығыз болмауынан және картердегі май буынан тұратын газ
қоспасы болып табылады, ол соңынан қоршаған ортаға беріледі.
Дизельдерде (карбьюратерлік двигательмен салыстырғанда) жұмыс
қоспасы түзілу процесі есебінен картер газының көлемі елеулі аз.
Ластаушы заттар қауіптілігі бойынша 4 класқа бөлінеді.
Кесте – 4 Заттардың қауіптілік кластары
Қауіптілік кластары Зат мысалдары
I – төтенше қауіпті Бенз(а)пирен, озон, свинец
II – жоғары қауіпті Бал, азот оксиді, бензол,
қышықылдар:тұзды, азотты.
III – баяу қаіпті Марганец, органикалық қышқылдар
IV – аз қауіпті Бензин, этил спирті, дизельдік
жанармай
Автомобильден шыққан газдар (кесте─4) 200 – 1200 зат қоспасынан
тұрады, олардың көпшілігі өте аз зерттелген. Зиянды уытты шығарындыларға
мыналар жатады: CO, NOx, CxHy, RxCHO, SO2, қара күйе, түтін. Шығарылған
газдың ластаушы компоненттерінің жылдық шығарындысының пайыздық қатынасы
келтірілген.
Көміртегі оксиді (CO) – түссіз, иіссіз, ауадан жеңіл газ. Дизельмен
жұмыс кезінде СО концентрациясы азғантай (0,1 – 0,2%). Карбьюратерлі
двигательде бос жүріс кезінде және аз жүктемеде СО концентрациясы 5 - 8%
пайызға жетеді.
Азот оксиді (NOx) – шығарылған газдың ішіндегі ең уыттысы. Азот
қалыпты жағдайда инертті газ, ал жоғары температурада оттегімен әсерлесуге
қабілетті. Сондықтан двигатель жүктемесі үлкен болған сайын, жану
камерасында температура жоғары және сәйкесінше азот оксидінің шығарындысы
артады. Мысалы 2227- 2027ос температурада реакция жылдамдығы 8 есе
төмендейді, ал температура 2227 ден 2427ос артқан кезде реакция жылдамдығы
2,6 есе артады.
Кесте─ 5 Карбьюратерлі және дизельді іштен жану двигателінен шыққан
газдың концентрация мәнімен алынған негізгі компоненттері
Компоненттің көлемдік үлесі,%
Компоненттер Ескерту
Карбьюраторлық Дизельдік ІЖД
ІЖД
N2 74,0-77,01 76,0-77,01 Улы емес
O2 3,0-8,0 2,0-18,0 Улы емес
CO2 3,0-5,5 0,5-4,0 Аздап улы
H2 5,0-12,0 Улы
1,0-10,0
CO 0-5,0 - Улы
NOx (N2O5пен қайта0,8ге дейін 0,01-0,50 Улы
есептегенде)
CxHy 0,2-3,0 0,0002-0,50 Улы
Альдегидтер 0,2мгм 0,001-0,09мгл Улы
Сажа 0-0,04гм3 0,01-11,0гм3 Улы
Бенз(а)пирен 10,0-20,0мкгм3 10мкгм3 Концерогенді
Автотранспортпен ластанушы заттардың жылдық шығарындыларының
құрылымы.Көмірсутегі (CxHy) жағымсыз иіске ие. Көмірсутегінің көп мөлшері
бос жүріс режимі кезінде шығарылады. 1кг дизельдік жанармайды жаққан кезде
80 – 100г уытты компоненттер алынады (2): 20 – СО; 20 – 40 NO; 4 – 10 –СН;
10 – 30 – SO; 3 – 5 қаракүйе; 0,8 – 1,0 – альдегидтер.
Карбьюратерлік двигатель дизельден СО жуық шамамен 7 есе, ал
альдегидтерді 3 есе артық шығарады, бұл двигательдердің басқа
компоненттерінің шығарындылары бірдей. Сонымен қатар дизель SO2 көбірек
мөлшерін (жуық шамамен 10 – 15 есе) шығарады. (6 сурет)
Карбьюраторлы және дизельді двигательдердің уытты элементтерінің
шығарындылары.
Шыққан газбен бірге атмосфералық ауаға ауыр металдар бөлініп шығады
(қорғасын, цинк, кадмий, хром, марганец және мыс). Әр түрлі бағалаулар
бойынша жыл сайын ауаға 180-нен 260мың т дейін қорғасын қосындылары ұшып
шығады ол жылына 2 -3 мың тонна құрайтын вулкандық жарылыс кезінде
атмосфераға қорғасынның түсуінен 60 – 130 есе асып түседі. Пайдаланылған
газдар (CO, СН, NO, қаракүйе және басқалары) мұнайдың жану өнімінің газ
тәрізді қоспасы мен артық ауа және әртүрлі микроқоспалардың (газ тәрізді,
сұйық және қатты бөлшектердің) двигатель цилиндрінен оның шығару жүйесіне
түсетін қосындысы болып табылады. Көміртегі оксиді және басқа газдық
бөлінділер ауадан ауыр, сондықтан жер бетінде жинақталады және қан
гемоглабинімен біріге отырып тірі ағзаға әсер етеді.
Шыққан газдың толық жанбауынан жанармай жіктелмеген көмірсутегінен
(гексен, пентен) тұрады, көмірсутегінің бір бөлігі шайырлы заттардан
тұратын қаракүйеге айналады. Қаркүйе жану өнімінде болатын ұсақ көміртегі
бөлшектерінің қоспасы болып табылады және шыққан газға сұр, қара сұр және
қара түс береді.
Қаракүйенің артық мөлшерде болуы – цилиндрдің толтырылмауы есебінен
қоспа араласу нәтижесінде болады. Әр кезде дизельді двигательдің
цилиндрінде энергетикалық жағдай жанармай молекуласы толық бұзылуына
жеткіліксіз болып табылады. Сутегінің жеңіл атомдары оттегіне бай қабатпен
диффузияланады, онымен реакцияға түседі де көмірсутекті атомдарды
оттегімен байланысқа түспес үшін оқшаулайды.
Қаракүйекте түзілу мөлшері температураға, жану камерасындағы
қысымға, жанармай түрі мен жанармай ауа қатынасына тәуелді. (2 сурет).
2 сурет а – температураға б- ауаның артық коэфицентіне тәуелді
қаракүйе шығарындылары.
Қаракүйе таза күйінде уытты зат болып табылмайды. Қаракүйенің
уыттылығы шыққан газ құрамында болатын концерогенді және мутагенді
заттарды өз бетінде адсорбциялау қабілеттілігінде байқалады. Қаракүйе
бөлшегінде бір бөлігі концерогенді қасиетке ие шайырлы заттар 10% дейін
адсорбцияланады. Нәтижесінде олардың жер қабатында таралуы қиындайды.
Дизельді двигательде ауа мөлшерін өзгертпей жүктемені арттырған
кезде жану камерасына түсетін жанармай мөлшері артады. Нәтижесінде
ауажанармай қатынасы азаяды. Жүктемені арттыру шамасына қарай жану
камерасында температура артады, ол СОх және NOх түзілуіне алып келеді.
Сонымен қатар жұмыс қоспасындағы жанармай концентрациясы артуы есебінен
және оттегінің парциал қысымының азаюынан СхНу шығарындысы және шыққан
газдағы қаракүйе құрамы артады.
Автомобиль двигателдерінен шыққан газдармен байланысты бірқатар
бірінші текті және екінші текті ластаушылардың орташа мінез құлқын
бағалауы 6 - кестеде келтірілген.
Кесте - 6 Уытты заттектердің атмосферадағы мінез құлқы.
Улы заттар Тасымалдау Шашырау немесе
арақашықтығы трансформация уақыты,
сағ
NO 10 1
NO2 100 48
SO2 1000 48
ПАУ 1000
72
HNO3 1000 72
H2SO4 1000 96
CH4 Жер масштабы 90 000 ға
дейін
Альдегидтер мен органикалық қышқылдар фотохимиялық у түтіннің
белсенді хабаршылары болып табылады, түзілуі кезінде күн сәулесінің
әсерінен толық жанбаған өнім өз бетінде бензин мен дизельдік жанармайдың
улы қосылыстарын адсорбциялайтын, көмірсутегінің ұсақ бөлшектерін босата
отырып таралады.
Автожол аймағындағы ауа атмосферасының ластану дәрежесі көптеген
факторларға тәуелді болады:
• Автомагистральдың жүктелу дәрежесі;
• Автожол түрі (қолданысқа байланысты);
• Жол бетінің күйі;
• Қозғалысты реттеу шарты;
• Жергіліктің рельефі;
• Көгалдандыру жүйесі және магистраль аймағындағы құрылыс
сипаты;
• Климат;
• Басқа да көздерден ауа бассейінінің ластануы және ластаушы
заттардың аялық (фон) концентрациясы;
• Ластаушы заттардың максимал концентрациясы, олардың жиілігі
және ұзақтығы байқалатын метеорологиялық жағдайлар және
синоптиктік ситуациялар.
Шығарылған газдың улылығына елеулі үлесті орныққан және орнықсыз деп
бөлуге болатын автомобиль қозғалыс режимі қосады. Қалалық жағдайларда
автомобиль жылдамдығының үнемі өзгеруімен сипатталатын орнықсыз қозғалыс
режимі қолданылады. Қалада автомобиль қозғалысы қатты және баяу, бос
жүрісті двигатель жұмысы және тұрақты жылдамдықпен салыстырмалы
қозғалыспен сипатталады, сондықтан бұл фазалардың үйлесуі нағыз әр түрлі
болуы мүмкін. Тұтас алғанда қала жағдайында уақыт балансында режим
ұзақтығы қала жағдайы үшін жуықтап мынадай: бос жүріс – 2,3%, оталу – 39,
тұрақты жылдамдық – 12, баяулату - 26%.
Бос жүріс режимі толық жанбаған өнім шығарындыларының артуымен
сиатталады. Қоспа түзілісінің сапасының төмендеуі, жұмыс қоспасының
цилиндр бойынша таралуы, сонымен қатар іштен жану двигателінің
цилиндріндегі қалдық газ мөлшерінің артуы жанармайдың жану процесін
нашарлатады. Бос жүріс кезінде жану каменрасындағы температура үлкен емес,
сондықтан іштен жану двигателінің бос жүрісі кезінде шыққан газ
құрамындағы NOx көп емес. Басқа жағынан, іштен жану двигателінің бұл жұмыс
режимінде көмірсутегі мен улы газдың мөлшері артады. Сонымен қатар іштен
жану двигателін іске қосу кезінде СхНу бірден артады, себебі бірнеше
бірінші жұмыс циклында жану іске аспайды. NOх шығарындысының негізгі үлесі
оталу режиміне (85%- ке дейін) тиеді, ол жану камерасындағы температураның
артуына байланысты. Қала жағдайында двигательдің жұмыс уақытының елеулі
бөлігін баяулату режимі немесе еріксіз бос жүріс режимі құрайды. Жүктеме
режимі кезінде, еріксіз бос жүріс режимінде СО шығарындысы шамамен 135%,
ал СхНу 250% -ке артық дәл осындай жылдамдықпен орныққан қозғалыс режиміне
қарағанда. Ал, карбьюратерлі двигательде от алу және тежеу режимі кезінде
бірқалыпты қозғалыспен салыстырғанда СО – 4 – 5 есе, бенз(а)пирен – 5 – 7
есе артады. Дизельді двигательдер орнықсыз режим кезінде шығарылған газдың
улы компоненттерін аз бөледі, бірақ от алу режимі кезінде түтіннің артқаны
байқалады.
Қаланың ауа бассейінінің ластануы қозғалыс режимінен басқа, көше жол
тармағының геометриялық сипаттамасымен, автомобиль түрімен, жүргізуші
дәрежесімен көлік ағыны параметрлері мен жол қозғалысын реттеу сапасымен
анықталады. Уытты заттардың концентрациясы жол қиылыстарында жол бойымен
салыстырғанда 2,5 – 4 есе артық. Көл ағыны құрамының әртүрлілігі (елеулі
күштік – динамикалық айырмашылық, тежеуші, жекелеген транспорт
құралдарының жылдамдық сапасы) қозғалыс режимінің жиі өзгеруінің себебі
болып табылады.
Кесте – 7 Атмосфералық ауаның ластануына қозғалысты реттеудің әсері
Қозғалыс режимі Зиянды заттарды жеңіл автомобильмен
тастау, гм3
CO CxHy NOx
18.2 1.37 1.09
19.6 1.5 1.07
21.5 1.56 1.06
24.2 1.62 1.05
Атмосфераның химиялық құрамы оның ластануының антропогендік және
табиғи факторларының есебінен ғана емес, сонымен қатар заттардың ауада
химиялық түрленуінің нәтижесінде. Шығарылған газдың компоненттері ауаға
түсіп, басқа да заттармен әсерлесе отырып, жоғары уыттылығы бар жаңа
қосылыс түзуі мүмкін. Мысалы, NO – дан NO2 – ге ауысу кезінде ауа
оттегімен қосылған кезде зиянды зат массасы 1,5 есе, ал уыттылығы – 7есе
артады. Сондықтан атмосфералық ауаны зиянды заттарды түзуге дейінгі екінші
текті реактор деп қарастыруға болады.
Ылғалды атмосферада металл бөлшектерімен жылдам қышқылдану және
күкірт диоксидінің фотоқышқылдануы жүреді, сонымен қатар күкірт оксидінің
аммиакпен аммонии ионын және сульфит немесе сульфат ионын түзе отырып
әсерлесуі. Азот диоксиді жарық әсерінен ауа оттегімен қосыла отырып озон
түзетін атомаралық оттегін бөле отырып жіктеледі. Атмосфераға түскен
фторлы кремний, сосын фтор ионы мен сутегіне диссоцацияланатын фторлы
сутегін түзу арқылы жіктеледі. Осылайша атмосферада қоспа концентрациясы
атмосфераға түсу және бөліну теңдестігімен анықталады.
Атмосфераға автомобильден шыққан газбен қоса түсетін қосылыстардан
басқа, ауа қабатына орасан мөлшерде ұсақ дисперсті бөлшектер (960-
2615)*106тжыл түседі.
Ауадағы шаң – тозаңның болуы жыл мезгіліне, климат және ауа райы
факторына, өсімдіктердің болу болмауына байланысты болады (7- кесте). Шаң
– тозаң автомобиль шиналарының жол бетіне үйкелісі есебінен, құрылыс және
жөндеу жұмыстарының сапасы төмендегенінен пайда болады. Атмосферада тұрып
қалған заттардың өмір сүру уақыты олардың физико – химиялық қасиетін,
метеорологиялық және басқа да факторларға байланысты. Атмосферадан
аэрозольдарды алып тастаудың негізгі процестері: гравитация, конденсация,
жаңбырмен жуу және т.б арқылы бөлшекті босату.
Автожол бетін шаң – тозаң түзу қабілеттілігі категориясы бойынша
бөледі. Оның үш түрі бар:
• Күшті шаңдандыратын, бағытталған шаң бөлінумен 60мгм3 артық;
• Орташа шаңдандыратын, шаң бөлінуі 10 - 60 мгм3;
• Баяу шаңдандыратын – шаң бөлінеді 10мгм3 аз.
Жолда шаң бөлуді өлшейтін мүмкіндігі болмаған кезде шаң бөлінудің
концентрациясын жуықтап бағытталған есептеу 5,29 кестедегі мәліметтерге
сәйкес алынады.
Жолдың ұзақтығына және жол бетінің төсенішіне байланысты. Ресейдің
әр түрлі аймақтарындағы шаң шығарындыларының тәуелділігін байқауға болады.
Кесте - 8 Автожолдан алыстаған сайын ауадағы шаң – тозаң мөлшері
айтарлықтай азяды.
Сф,мгм33
10 0 20 40 60 80 100 200
10-60 1 0,64 0,1 - - -
0,0
60 1 0,35 - -
0,15 0,05 0,01
80 1 0,3 -
0,20 0,20 0,05 0,01
2.3.2 Автомобильдік шығарындылардың таралуы және түрленуі
Әр автомобиль атмосфераға пайдаланылған газбен қоса 2000 –ге жуық әр
түрлі компоненттерді шығарады. Қосылыстардың ең үлкен тобы –
көмірсутектер. Концентрацияның атмосфералық ластануға түсу эффектісі
шығару құбырынан шыққан газдың ауамен алмасуына ғана емес, сонымен қатар,
атмосфераның өздігінен тазару қабілеттілігіне де байланысты. Өздігінен
тазару негізіне әр түрлі физикалық, физико – химиялық және химиялық
процестер жатады. Ауыр өлшенген бөлшектердің түсуі (седиментация)
атмосфераны тек ірі бөлшектерден тез тазартады. Нейтрализация процесінде
және атмосферада газдардың бірігуі неғұрлым баяу жүреді.
Өсімдіктер арасында қарқынды газ алмасу жүретіндіктен мұнда елеулі
рольді жасыл желек атқарады. Өсімдік әлемі арасындағы газ алмасу
жылдамдығы адам мен пайдаланылған газ арасындағы газ алмасу жылдамдығынан
25-30 есе артық. Атмосфералық жауын – шашын мөлшері қалыптасу процесіне
күшті әсерін тигізеді. Олар газдарды, тұздарды ерітеді, адсорбциялайды
және жер бетінде шаң – тозаң көрінетін бөлшектер отырғызады. Автомобиль
шығарындылары атмосферада белгілі бір заңдылықпен таралады және түрленеді.
Осылайша өлшемі 0,1мм үлкен қатты бөлшектер негізінен гравитациялық
күштердің әсерінен төсеніш қабатқа орналасады. Өлшемі 0,1мм кіші
бөлшектер, сонымен қатар газ қоспалары (көміртегі оксиді, көмірсутек, азот
оксиді, күкірт оксиді) атмосферада диффузия процесі әсерінен таралады.
Олар өзара және атмосфера компоненттерімен физико – химиялық әсерлері
процесіне түседі және олардың әсері белгілі шектелген регионда жолдық
аймақтарда байқалады. Бұл жағдайда атмосферада қоспалардың таралуы ластану
процесінің бөлінбейтін бөлігі болып табылады және көптеген факторларға
байланысты болады.
Автотранспорт коммуникациясы объектілерінің шығарындыларымен
атмосфералық ауа қабатының ластану дәрежесі қарастырылған ластаушы
заттардың елулі қашықтыққа тасымалдану мүмкіндігіне оның химиялық
активтілік деңгейіне, таралудың метеорологиялық жағдайына байланысты.
Жоғары реакцияға түсу қабілеттілігіне ие зиянды шығарындылардың
компоненттері еркін атмосфераға түсіп өзара және атмосфералық ауа
компоненттерімен әсерлеседі. Сол себепті әсерлесу физикалық, химиялық және
фотохимиялық әсерлесуге бөлінеді. Физикалық түрде қабылдаудың мысалдары:
аэрозоль түзумен ылғалды ауада булану нәтижесінде сұйық тамшысының
өлшемінің кішіреюі. Сұйық және қатты бөлшектер біріге алады,
адсорбцияланады немесе газ тәрізді бөлшектерге айнала алады. Синтез және
ыдырау реакциясы, қышқылдану және қалыптасу ластаушы заттардың газ тәрізді
компоненттері мен атмосфералық ауа арасында іске асады. Химиялық
түрленудің бірқатар процестері шығарындының атмосфераға түсе салуымен
басталады, басқалары – қолайлы жағдайда қажетті реагентте, күн
радиациясында басқа да факторларда байқалады. Транспорттық жұмыс атқару
кезінде көміртегі қосындысының көміртегі оксиді және көмірсутек түріндегі
шығарындылары елеулі болып табылады. Көміртегі моноксиді атмосферада тез
диффузияланады және жоғары концентрация түзбейді.Оны топырақтың
микроорганизмдері қарқынды түрде жұтып қояды, ол атмосферада күшті
қышқылдандырғыштар, перекистік қоспа және бос радикалдар қоспалары бар
кезде көміртегі оксидіне дейін қышқылдана алады. Мұндай реакция
нәтижесінде перекистер, бос радикалдар, азот оксиді мен күкірт қосындысы
түзіледі. Бос атмосферада күкіртті газ (SO2)біраз уақыттан кейін күкіртті
ангидридке (SO3) ке дейін қышқылданады немесе басқа да қосындылармен
жекелеген жағдайда, көмірсутегімен әсерлесуге түседі.
Күкіртті ангидридтің күкірттіге қышқылдануы бос атмосферада
фотохимиялық және каталитикалық реакцияда жүреді. Екі жағдай да соңғы өнім
ретінде аэрозоль немесе жаңбыр суында күкірт қышқылының ерітіндісі болып
табылады. Құрғақ ауада күкіртті газдың қышқылдануы баяу өтеді. Қараңғыда
күкіртті газдың (SO2) қышқылдануы байқалмайды. Ауада азот оксиді болған
жағдайда күкіртті ангидридтің қышқылдану жылдамдығы ауа ылғалдылығына
қарамастан артады.Күкіртсутегі және күкіртті көміртегі басқа да
ластаушылармен әсерлескенде бос атмосферада күкіртті ангидридке дейін баяу
қышқылдануға ұшырайды. Күкіртті ангидрид металл гидроксид немесе карбонат
оксидінің қатты бөлшектерінің бетінде адсорбциялана алады және сульфатқа
дейін қышқылдана алады. Автотранспорт коммуникациясы объектілерінен
атмосфераға түсетін азот қосылыстары негізінен NO және NO2 түрінде
берілген. Атмосфераға бөлінетін азот моноксиді күн жарығының әсерінен
атмосфералық оттегімен қарқынды түрде азот диоксидіне дейін қышқылданады.
Азот диоксидінің ары қарай түрлену кинетикасы оның ультракүлгін сәулелерді
жұту қабілеттілігі мен фотохимиялық у түтін процесінде азот моноксиді
және атомарлық оттегін диссоцациялауы арқылы анықталады. Фотохимиялық у
түтін - бұл күн жарығы мен автомобиль двигателі шығарындысының негізгі
екі компоненті – NO және көмірсутектік қосылыстарның әсерлесуі кезінде
түзілетін комплексті қоспа. Басқа заттар (SO2), қатты бөлшектер у түтінге
қатыса алады, бірақ у түтінде сипаттайтын жоғары деңгейлі қышқылдану
активтілігі негізгі тасымалдаушылары бола алмайды. Тұрақты метеорологиялық
жағдай у түтіннің дамуына жағдай тудырады.
• Инверсия нәтижесінде атмосферада қалалық эмиссия орнығады.
• Реактиві бар ыдыс қақпағында түйісу және реакция ұзақтығына
арттыру;
• Шашырауына қарсы келу.
У түтіннің қалыптасуы және оксидтің түзілуі әдетте, күн радиациясы
тоқтағанда тәуліктің қараңғы уақытында және реагент дисперсиясымен реакция
өнімінде тоқтатылады. Мәскеуде қалыпты жағдайда фотохимиялық у түтін
түзілген трофосфералық озон концентрациясы жеткілікті төмен. Бағалаулар
көрсеткендей, ауа массасының тасымалдануы және оның концентрациясы артуы
салдарынан болатын азот оксиді мен көмірсутегінің қосылысынан озон
генерациясы, қолайсыз әсер туады.
2.4 Адамдарға, өсімдіктер мен жануарлар әлеміне зиянды ластаушылардың әсер
ету салдары
Тірі ағзаларға зиянды салдары табиғи ортадағы улы заттармен
ластануына байланысты: газдар (H2S, HF, O3, NO2, Cl2) аэрозоль (HCl,
H2SO4), ауыр металының қоспасы, органикалық емес тұздар, мұнай өнімдері,
көлік обьектілерінен пайда болған заттар. Химиялық заттардың ішіндегі ең
улысы: сынап, қорғасын, цинт, мыс, мышьяк, кадмий, күкірт қосылысы, пау.
Ауа мен судың ластануы адам ағзасына азық–түлік арқылы өтіп анкологиялық
ауруға, зат алмасудың бұзылуына, жүйке жүйесінің нашарлауына, улануын
тудырады.
Өнеркәсіп–көлік ластаушылардың адам ағзасына қоршаған ортада адамға
ластаушылардың таралу механизімін зерттей келе, өнеркәсіп–көлікке баға
беру салдарына байланысты (электромагниттік толқындар, шу, техногендік
факторлар) жоғарыда көрсетілгендей экожүйенің орын ауыстыруы тірі
реакциясымен қауымдастыққа әсері. Азық–түлік тізбегінің орын ауыстыруы
заттың физико–химиялық мінездемесімен ағзаға биологиялық қажеттіліктерімен
анықталады. Азық–түлік тізбегінің орын ауыстыруы биоаккумулияция мен
биоконцентрацияға алып келеді. Биоаккумулияция – белгілі бір мүшеде немесе
ұлпа түрінде шоғырлануын айтады. Биоконцентрация – азық–түлік тізбегінде
ластаушылардың орын ауыстыруыннемесе көліктердің әсерінен пайда болуын
айтады. Азық–түлік процесс тізбегінің барлық түйінінде ластаушы заттың
көлемі 10есеге өседі. Қазіргі уақытта техногенді факторлардың іс–әрекеті
ең негізгі критикалық обьектілерінің бірі адам болып табылады. Сонымен
қатар экожүйенің элементтері адамға сияқты техногенді әсері жалпы
экожүйеге теңбе–тең әсер етеді. Яғни адам мен экожүйені бірдей қорғау
керек (тәуелді мөлшер эффектісі). Ағзаның әсері ластаушы заттың мөлшеріне
тікелей байланысты, яғни ағза келіп түскен жолдардың мөлшеріне
байланысты–демалу кезде (ингаляция), тамақ пен сумен (перорольді) тер
арқылы абсорбциялануы сыртық сәулелену әсерінен болады. Ағзаға зиянды
заттардың ингаляционды және перорольді жолдармен түсуін биохимиялық
әдіспен анықтайды. Жалпы адам ағзасының азық–түлік арқылы түскен ластаушы
заттар мен өте жоғары түрде улансыздандырады, демалу жолынан қарағанда,
ластаушы немесе басқа техногенді факторлардың әсер ету эффектісімен
мінезделеді. Кей лақтырыстардың концентрациясы белгілі бір дәрежеде төмен
болған жағдайда халық денсаулығының аса кері әсерін тигізе қоймайды.
Критикалық концентрациясына немесе мөлшеріне жеткен кезде практикалық
және абсолюттік болуы мүмкін мөлшерінің болып түрленеді. Практикалық болуы
мүмкін мөлшерінің тіркелу эффектісінің статистикалық шекараларын
мінездейді, обьектінің фондық дәрежесіне сәйкес соңғы ауытқуының
жоғарылауы айтады. Ортада лақтырыстардың концентрациясы болуы мүмкін
мөлшерге немесе одан жоғары болуында денсаулықтың бұзылу жағдайын
байқаймыз, ағзаның реакция қызметі болуы мүмкін мөлшері жоғары әсер
еткенде S тәрізді формада LD50 мөлшеріндегі және LC50 концентрациясымен
мінезделеді.
Атмосферада СО концентрация мөлшері көтеріледі, қан құрамында оттегі
болғандықтан адам организмі реакциясының эффективтілігі төмендейді.
Жануарларға эксперимент жүргізу кезінде LD50 терминінде 50%–тік өлімділік
мөлшері (LS50 өлімділік доза мөлшерінің орнына өлімділік концентрациясы)
болып қолданылады. өлімділік мөлшерінің сәйкесінше қатынасы саны немесе
басқа ластаушылардың қауіптілік ара–қатынасын анықтайды.
Қисық мөлшер эффектісі ағзаның жауапты реакциясымен ластаушының
тәуелді мөлшеріне негізделеді. Болуы мүмкін мөлшерінің емес эффекті
ластаушының кез–келген концентрациясының эффектісі бар немесе кез–келген
қажетті емес аз химиялық немесе әсерімен пайда болады. Сонымен эффектілер
болуы мүмкін мөлшері және болуы мүмкін мөлшері емес болып бөлінеді. Болуы
мүмкін мөлшері емес әсер концерогенді және генетикалық эффекті жатады.
Адам тегінен мутогендер әсер етуінен болады немесе аз мөлшердегі
радиациялық сәулелену арқылы пайда болады. Мутогендер әсерінен мүмкіндік
мінезін алып жүреді. Кейбір мутогендер бір уақытта концерогенді болады.
Ауадығы кез–келген ластаушылардың мөлшері анықталған 0-жоғары өлімге бел
буатын тұқым қуалаушылық пайда болады. Болуы мүмкін мөлшер әсерлері
радиоактивті сәулеленудің үлкен мөлшері (сәуле ауруы әртүрлі ауырлық
дәрежеде, ет өсу ауруы) улы эффектілер әсеріне физикалық факторлардың бір
бөлігі болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz