Ақпан революциясынан кейін қазақ зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге асыру жолындағы қызметі
Кіріспе
I тарау. Ақпан революциясының Қазақстанға ықпалы.
I.1. Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік.
экономикалық және саяси жағдайы.
I.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі.
II тарау. Ақпан революциясынан кейін қазақ мемлекеттігін қалпына келтіру
мәселесі.
II.1. Мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастары.
II.2. Қазақ комитеттерінің құрылуы мен міндеттері.
II.3. Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясының мемлекеттік
тәуелсіздікті қалпына келтіру жолындағы күресі.
III тарау. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және мемлекеттік автономия
мәселесі.
III.1. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және қазақ зиялыларының
ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру жолдарын іздестіруі.
III.2. Қазақ комитеттері және Кеңестер.
III.3. Қазақ революциялық комитеті және Алашорда үкіметі.
Қорытынды.
I тарау. Ақпан революциясының Қазақстанға ықпалы.
I.1. Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік.
экономикалық және саяси жағдайы.
I.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі.
II тарау. Ақпан революциясынан кейін қазақ мемлекеттігін қалпына келтіру
мәселесі.
II.1. Мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастары.
II.2. Қазақ комитеттерінің құрылуы мен міндеттері.
II.3. Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясының мемлекеттік
тәуелсіздікті қалпына келтіру жолындағы күресі.
III тарау. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және мемлекеттік автономия
мәселесі.
III.1. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және қазақ зиялыларының
ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру жолдарын іздестіруі.
III.2. Қазақ комитеттері және Кеңестер.
III.3. Қазақ революциялық комитеті және Алашорда үкіметі.
Қорытынды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Биыл Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына он алты жыл толып отыр. Тәуелсіздік жолы қиын-қыстау кезеңдерден, қасіретті жылдар мен қанды қырғындардан, азаға толы азаттық күрестерден тұрды. Сондықтан да, Отан тарихындағы ұлт-азаттық қозғалыс пен ұлт зиялыларының тәуелсіздік жолында жүргізген қажымас күресін өз дәрежесінде объективті түрде зерттеу және оны халық санасына дұрыс жеткізу тәуелсіз ел тарихшыларының алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Ұлттық тәуелсіздік күресінің барысында пайда болған Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясы ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттікті жүзеге асырудағы күресінің нәтижесі болды. Себебі кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйе негізінде қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен фактілерді көп жағдайларда біржақты етіп көрсетіп, ақиқатты бұрмалап, жаңсақ көзқарастарға негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып, орнығуына жол ашты. Осыған байланысты тарихи процестерді ақиқаттан алшақ, таптық, партиялық тұрғыдан баяндап, оған марксистік-лениндік методология негізінде баға беру, нақты тарихи оқиғалардың қасіреті мен зардаптарын жасырып қалу сияқты зерттеу тәсілдері орын алды.
Алайда, Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздігін алуына байланысты тарихи оқиғаларды жаңа тарихи таным бағытында зерттеп, зерделеу мүмкіндігі туды. Отан тарихында халықтың өзін-өзі танып-білуі мемлекеттілік мәселесіндегі қиын да күрелі процестерді зерттеу барысында жүзеге асады.
Алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдері қазақ елін тәуелсіздік жолындағы күресте әрдайым көш бастаушы болды. Қазақ зиялыларының алға қойған басты мақсаттарының бірі мемлекеттік автономия мәселесі еді.
Мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолында ұлт зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің маңызы зор. Ұлттық зиялылар деп кімді айтамыз? Бұл сауал жөнінде қазақ халқының ардақты азаматтарының бірі Мұстафа Шоқай: “Оқыған, тәрбие көрген адамдардың бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі тән болған ұлттың “ұлттық зиялысына” қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз қателесеміз. Біздіңше, белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және сол белгілі мұрат-мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды зиялы деп айтуға болады. Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық және әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре алады” – деген болатын. Сондықтан да, ұлттық зиялылардың міндеті ұлы да қасиетті болды. Олар мақсатқа жету жолының ауырлығына мойымай, туған халқының жарқын болашағы үшін еңбек етті.
Біз қарастырып отырған тарихи кезеңде де мемлекеттілік үшін күрестің мәні мен мазмұны нақты бағдарламалық сипат алды. Біріншіден, азаттыққа қол
Ұлттық тәуелсіздік күресінің барысында пайда болған Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясы ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттікті жүзеге асырудағы күресінің нәтижесі болды. Себебі кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйе негізінде қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен фактілерді көп жағдайларда біржақты етіп көрсетіп, ақиқатты бұрмалап, жаңсақ көзқарастарға негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып, орнығуына жол ашты. Осыған байланысты тарихи процестерді ақиқаттан алшақ, таптық, партиялық тұрғыдан баяндап, оған марксистік-лениндік методология негізінде баға беру, нақты тарихи оқиғалардың қасіреті мен зардаптарын жасырып қалу сияқты зерттеу тәсілдері орын алды.
Алайда, Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздігін алуына байланысты тарихи оқиғаларды жаңа тарихи таным бағытында зерттеп, зерделеу мүмкіндігі туды. Отан тарихында халықтың өзін-өзі танып-білуі мемлекеттілік мәселесіндегі қиын да күрелі процестерді зерттеу барысында жүзеге асады.
Алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдері қазақ елін тәуелсіздік жолындағы күресте әрдайым көш бастаушы болды. Қазақ зиялыларының алға қойған басты мақсаттарының бірі мемлекеттік автономия мәселесі еді.
Мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолында ұлт зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің маңызы зор. Ұлттық зиялылар деп кімді айтамыз? Бұл сауал жөнінде қазақ халқының ардақты азаматтарының бірі Мұстафа Шоқай: “Оқыған, тәрбие көрген адамдардың бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі тән болған ұлттың “ұлттық зиялысына” қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз қателесеміз. Біздіңше, белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және сол белгілі мұрат-мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды зиялы деп айтуға болады. Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық және әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре алады” – деген болатын. Сондықтан да, ұлттық зиялылардың міндеті ұлы да қасиетті болды. Олар мақсатқа жету жолының ауырлығына мойымай, туған халқының жарқын болашағы үшін еңбек етті.
Біз қарастырып отырған тарихи кезеңде де мемлекеттілік үшін күрестің мәні мен мазмұны нақты бағдарламалық сипат алды. Біріншіден, азаттыққа қол
Тақырыбы: Ақпан революциясынан кейін қазақ зиялыларының қазақ
автономиясын жүзеге асыру жолындағы қызметі.
Мазмұны
Кіріспе
I тарау. Ақпан революциясының Қазақстанға ықпалы.
I.1. Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайы.
I.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі.
II тарау. Ақпан революциясынан кейін қазақ мемлекеттігін қалпына
келтіру
мәселесі.
II.1. Мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастары.
II.2. Қазақ комитеттерінің құрылуы мен міндеттері.
II.3. Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясының
мемлекеттік
тәуелсіздікті қалпына келтіру жолындағы күресі.
III тарау. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және мемлекеттік
автономия
мәселесі.
III.1. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және қазақ зиялыларының
ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру жолдарын іздестіруі.
III.2. Қазақ комитеттері және Кеңестер.
III.3. Қазақ революциялық комитеті және Алашорда үкіметі.
Қорытынды.
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Биыл Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алғанына он алты жыл толып отыр. Тәуелсіздік жолы қиын-қыстау
кезеңдерден, қасіретті жылдар мен қанды қырғындардан, азаға толы азаттық
күрестерден тұрды. Сондықтан да, Отан тарихындағы ұлт-азаттық қозғалыс пен
ұлт зиялыларының тәуелсіздік жолында жүргізген қажымас күресін өз
дәрежесінде объективті түрде зерттеу және оны халық санасына дұрыс жеткізу
тәуелсіз ел тарихшыларының алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
Ұлттық тәуелсіздік күресінің барысында пайда болған Алашорда үкіметі
мен Түркістан (Қоқан) автономиясы ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттікті
жүзеге асырудағы күресінің нәтижесі болды. Себебі кеңестік әкімшіл-әміршіл
жүйе негізінде қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен
фактілерді көп жағдайларда біржақты етіп көрсетіп, ақиқатты бұрмалап,
жаңсақ көзқарастарға негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып,
орнығуына жол ашты. Осыған байланысты тарихи процестерді ақиқаттан алшақ,
таптық, партиялық тұрғыдан баяндап, оған марксистік-лениндік методология
негізінде баға беру, нақты тарихи оқиғалардың қасіреті мен зардаптарын
жасырып қалу сияқты зерттеу тәсілдері орын алды.
Алайда, Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздігін алуына байланысты
тарихи оқиғаларды жаңа тарихи таным бағытында зерттеп, зерделеу мүмкіндігі
туды. Отан тарихында халықтың өзін-өзі танып-білуі мемлекеттілік
мәселесіндегі қиын да күрелі процестерді зерттеу барысында жүзеге асады.
Алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдері қазақ елін тәуелсіздік жолындағы
күресте әрдайым көш бастаушы болды. Қазақ зиялыларының алға қойған басты
мақсаттарының бірі мемлекеттік автономия мәселесі еді.
Мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолында ұлт зиялыларының
қоғамдық-саяси қызметінің маңызы зор. Ұлттық зиялылар деп кімді айтамыз?
Бұл сауал жөнінде қазақ халқының ардақты азаматтарының бірі Мұстафа Шоқай:
“Оқыған, тәрбие көрген адамдардың бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі
тән болған ұлттың “ұлттық зиялысына” қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз
қателесеміз. Біздіңше, белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және
сол белгілі мұрат-мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды зиялы деп
айтуға болады. Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық
және әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре
алады” – деген болатын. Сондықтан да, ұлттық зиялылардың міндеті ұлы да
қасиетті болды. Олар мақсатқа жету жолының ауырлығына мойымай, туған
халқының жарқын болашағы үшін еңбек етті.
Біз қарастырып отырған тарихи кезеңде де мемлекеттілік үшін күрестің
мәні мен мазмұны нақты бағдарламалық сипат алды. Біріншіден, азаттыққа қол
жеткізу үшін қозғалыс басына ұлт зиялылары келді. Олар азаттық идеологиясын
жасау, саяси партия құру сияқты күрделі мәселелерді қолға алды. Екіншіден,
қазақ зиялылары бұл мақсатқа жетудің түпкі жолдары мен құралдарын да
қарастырды. Қазақ зиялыларының түсінігі бойынша мақсатқа жеткізер негізгі
ішкі фактор – ұлттық тұтастыққа жету мен жалпыұлттық сананы қалыптастыру
еді. Келесі негізгі маңызды фактор – Ресей империясында басқа да ұлттардың,
әсіресе мұсылман және түркі халықтарының дербес мемлекет болуы жолындағы
күресте күш біріктіруі болды. Басқаша айтқанда, дербес мемлекеттілік үшін
күрес дәл осы тарихи кезеңде ұлттық ауқымда да, сондай-ақ жалпыресейлік
кеңістікте де жаңа мақсатты сапаға көтерілді.
Өз кезегінде Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін
қазақ зиялыларының қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіруге
талпынысы мен бүгінгі таңдағы мемлекеттілік тәуелсіздігімізді нығайту
арасындағы тікелей сабақтас байланысты аңғару қиынға түспейді.
Қазіргі ұрпақ үшін қазақ зиялыларының қандай тарихи жұмыс атқарғандығы
ғана маңызды емес, нақ сондай дәрежеде олардың қайраткер ретінде бар
болмысы мен кім болғанын зерттеудің мәні зор болмақ. Өткені барлық
өркениетті қоғамда әрбір ұрпақ өзінің ерекшелігін, тарихи борыш-міндеттерін
осындай мәселелерді зерттеу арқылы тарихи контексте зерттеу арқылы терең
толық түсіне алмақ.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның мақсаты –
1917 жылғы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін қазақ
зиялыларының қазақ мемлекеттік автономия мәселесін күн тәртібіне негізгі
мәселе етіп қойған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің негізгі
бағыттарына сол тарихи кезеңде қалыптасқан тарихи, саяси өзгерістермен
қатар байланыстыра отырып талдау жасау.
Уақытша үкімет тұсындағы және азамат соғысы жылдарындағы қазақ
зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге асыру жолындағы күресін айқындап
зерделеу зерттеуіміздің көрінісі болып табылады.
Нақты деректер негізінде осы кезеңде қазақ тәуелсіздігін қалпына
келтіру жолындағы қазақ зиялылардың озық өкілдерінің атқарған қызметін,
олардың идеялары мен бағыттарын қазіргі уақыт талабына сай шындық пен
объективті тұрғыдан жан-жақты зерттеу болып табылады.
Қазақ зиялыларының ақпан революциясынан кейінгі және кеңестік дәуірге
дейінгі кезеңде мемлекеттік автономия мәселесіне көзқарастарын ашып
тыңғылықты талдаудың маңызы зор.
Кеңестік дәуірде бұл мәселелерге тарихшылардың ерекше мән беріп, баса
назар аударуға мүмкіндігі болған жоқ. Сондықтан да партиялық идеология
бағытындағы еңбектердің негізінде тарихи шындыққа баға беру қажеттілігін
анықтау қажет болды.
Зерттеудің осы айтылған мақсатына байланысты төмендегі міндеттер
қойылды:
- зерттеу тақырыбына байланысты мұрағат құжаттары мен басқа да
дерек көздерін айқындау, жинастыру және оларды талдау;
- Ақпан революциясының Қазақстанға ықпалын көрсету;
- мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарсатарын анықтау;
- Қазақ комитеттерінің қоғамдық-саяси қызметін көрсету;
- Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы және қазан
төңкерісі кезеңдеріндегі қазақ зиялыларының ұлттық автономияға
қол жеткізу жолындағы жүргізген күрестерінің бағыттарын
анықтау;
- Қазақ зиялыларының Қазақстанда кеңес өкіметі орнағаннан
кейінгі кездегі ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру
жолдарының бағыттарын көрсету.
Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметтері
нақты тарихи тұрғыдан бағаланып, соңғы он жылдан бері мұқият зерттеле
бастады.
Алаш қайраткерлеріне қатысты жаңа көзқарас қалыптастыруда ашық
та, батыл пікірлер айтып, дәлелді тұжырымдар жасауда К. Нұрпейісовты
“Алаш һәм Алашорда”, М. Қойгелдиевтің “Алаш қозғалысы” монографияларын
атап айтуға болады.
Қазақстанда “батыстық” бағыттағы құқықтық мемлекет құрылымын
қалыптастыру, оны ұлттық мақсат пен мүддеге үйлестіру, елде қазақ
ұлтының жетекшілік позициясын айқындау, Қазақстан құрамына түрлі
әкімшілік жүйесіне бағындырылған қазақ жерлерін біріктіру, халықтың
рухани сұраныстарын ұлттық менталитетке сәйкес ету бағыттарында
белсенді қызмет атқарған қазақ зиялыларының қызметін ғылыми тұрғыда
зерттеу арқылы көрсету де, зерттеудің маңыздылығы болып табылады.
Қазақ зиялылары ақталғанға дейінгі уақытта шыққан еңбектерден
ақиқатты анықтау қиын. Пікірлердің дұрыс-бұрыстығын анықтаудан гөрі
біз олардың жазылған кезеңіне назар аударуымыз керек.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. 1917 жылғы ақпан буржуазиялық-
демократиялық революциясынан кейінгі және 1920 жылы Ресей құрамындағы
автономиялы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы (ҚАКСР) құрылғанға
дейінгі кезеңді қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негіздері. Ғылыми жұмысты жазуға
тарих ғылымында бұрыннан белгілі – тарихилық, жүйелік және Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу, қалыптасқан
объективтік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды.
Қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру идеясына
байланысты XX ғасыр басындағы ұлт зиялыларының (Ә. Бөкейханов, А.
Байтұрсынов, М. Шоқай, т.б.) еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар
зерттеу барысыныда басты методологиялық принцип ретінде негізге
алынды.
Қазақ халқының ұлттық тәуелсіздік жолындағы күресінің негізгі
шарты ұлттық деңгейдегі мемлекеттікті қалпына келтіру болды. Соған
байланысты 1917 жылы Жалпықазақ Желтоқсан құрылтайы федеративке
негізделген Ресей құрамында қазақтардың саяси және экономикалық
дербестігін қамтамасыз ететін автономиясын құру басты мәселе ретінде
көтерілді .
Жұмысты жазу барысында нақты-тарихи, салыстырмалы тарихи, талдау,
жинақтау және қорыту әдістері, сонымен қатар логикалық әдістер
қолданылды.
Зерттеу тақырыбының зерттелу деңгейі. Қазақ зиялыларының қазақ
мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесін тарихи шындық
тұрғысында ашып көрсетуде А. Байтұрсынұлының “Революция және қазақтар”
атты мақаласының орны ерекше . Осы шағын көлемді еңбегінде А.
Байтұрсынов 1917 жылғы Ақпан және Қазан революцияларын қазақ халқының
қалай қарсы алуына өз бағасын беріп, Алаш автономиясын жариялау мен
оның үкіметін құрудағы себептерді ашып көрсетіп, Алашорданың Уақытша
сібір үкіметі, Құрылтай жиналысы комитеті (Комуч) және Колчак
билігімен қандай қарым-қатынаста болғандығы туралы өз пайымдауларын
баяндайды. Сонымен қатар бұл мақаласында А. Байтұрсынұлы қазақ
мемлекеттік дербестігін қалпына келтірудегі Алашорда үкіметінің
халықтық сипатын көрсете отырып, болашақта құрылар Кеңестік Қазақ
мемлекетінде де ұлттың өзін-өзі басқаруы мәселесін және Одақтағы
биліктің өз кезегінде аймақты билікпен санасуының қажеттілігін
көрсетеді.
Қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесіне
қатысты ресми тұрғыда таптық және партиялық тұрғыдан “зерттеу” Ф.
Голощекиннің Қазақстанның партия ұйымын басқаруға келген уақытынан
бастап күшейе түсті.
Осы кезеңнен бастап Алаш партиясы, Алашорда үкіметі, Түркістан
автономиясы (Қоқан) автономиясы мен жалпы қазақ зиялыларының
қызметтерін қаралайтын еңбектер пайда бола бастады. Партиялық
тапсырыстармен сол уақыттағы республикалық мемлекеттік баспаның
директоры А.К. Бочагов 1927 жылы Алашорда туралы “Краткий исторический
очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-1919
гг.” атты кітапшасын жазып шығарды . Бұл еңбек партияның
идеологиялық тапсырысымен жазылғандығына қарамастан, құжат
материалдарын дерек ретінде келтірілгенмен де өз құндылығын осы күнге
дейін жойған жоқ. Большевиктік партия үшін сәтсіз деп табылған А.К.
Бочаговтың еңбегінен кейін құрылған Комиссия жұмысы Қазақ өлкелік
комитетінің 1928 жылғы 13 мамырдағы Секретариатының мәжілісі
“Алашорданың” құжаттарын шығару жөнінде құжатқа байланысты алғы сөзбен
және ескертпелермен шығару қажеттілігін көрсетеді. Нәтижесінде 1929
жылы Н. Мартыненконың құрастыруымен “Алашорда: Сборник документов”
атты құжаттар жинағын шығарды . Сол кезеңдегі оқиғаларға талдау
жасауға мүмкіндік беретін құжаттар жинағы ретінде қазіргі зерттеушілер
бұл жинақты кеңінен пайдаланатын болды.
Қазақ Өлкелік Комитетінің жанындағы Партия тарихы институтының
қызметкерлері С. Брайнин мен Ш. Шафиро 1935 жылы “Алашорда тарихы
бойынша очерктер” деген кітап жариялады .
Кітап жарық көрісімен жан-жақтан сынға алынды. Ақырында ВКП (б)
Қазақ өлкелік партия комитетінің бюросы 1935 жылғы 15-сәуірдегі
қаулысында айтылған кітапқа қосымша ретінде жарияланған құжаттар
тізбегі Алашорданың котрреволюцияшыл ұлтшылдық идеологиясын таратуға
қызмет етті деп бағалады. Сондықтан да “Очерки по истории Алаш-Орды”
деген кітапты бюро пайдаланудан алып тастау жөнінде қаулы алды. Көп
кешікпей осындай қаулы жоғарыда әңгіме болған Н. Мартыненко
құрастырып, жариялаған құжаттар жинағы туралы да алынды.
Сонымен, Алаш пен Алашорда тақырыбына қалам тарту іс жүзінде
тоқтатылды да, Алаш қозғалысын жан-жақты зерттеуге ресми түрде тиым
салынды.
Сол отызыншы жылдардың ортасынан сексенінші жылдардың соңына
дейін Алаш қозғалысына байланысты зерттеулер жүргізілген жоқ. Тек қана
соңғы он-он бес жылдың ішінде жүзінде осы жасырын да құпия болып
келген тақырып жөнінде тарихи шындықты қалпына келтіруге бағытталған
талпыныстар жасалуда.
90-шы жылдардан бастап ұлттық-мемлекеттілік құрылымдардың тарихи
тәжірибесін зерттеу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Қазақстандық
ғалымдар қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесіне
қатысты, яғни хандық билік жойылғаннан бастап, Алашорда үкіметі,
Түркістан автономиясы (Қоқан) ұлттық-мемлекеттілік құрылым ретіндегі
қызметін және ұлт зиялыларының тәуелсіздік жолындағы қоғамдық-саяси
қызметін талдап көрсететін іргелі зерттеулер жасап, еңбектер жазды. К.
Нұрпейісовтың “Алаш һәм Алашорда”, М. Қойгелдиевтің “Алаш қозғалысы”,
“Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы”, Д.А. Аманжолованың
“Казахский автономизм и Россия” сияқты құнды еңбектерімен қатар ғалым
заңгер С. Өзбековтың “Арыстары Алаштың” деген еңбегі де тақырыпқа
байланысты зерттеуді ұлттық мүдде тұрғысынан қарастыруды көздейді .
Сонымен қатар, осы кезеңде, бұл тақырыпқа байланысты бірқатар
кандидаттық диссертациялық да жазылды. Олар: Хасанаева Л.М. Қазақ
мемлекеттігін жаңғырту үшін күрес: түрлі көзқарастар мен саяси
қозғалыстар тарихынан (XX ғ. алғ. ширегі); Ілиясова К.М. Қазақ
съездері: қаралған мәселелері, шешімдері және олардың орындалуы (1917-
1919 жж.); Махаева А.Ш. Қазақ комитеттері: құрылуы мен қызметінің
тарихы (наурыз 1917ж. – маусым 1918ж.), т.б. диссертациялар зерттеу
жұмысымыздың ашыла түсуіне өз септігін тигізеді.
Зерттеу тақырыбының деректік негізі. Зерттеу жұмысының жазылу
барысында төмендегідей дерек көздері пайдаланылды: Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік Орталық мұрағатының 15-қоры, Ішкі істер
министрлігінің Семей облыстық басқармасы, И-17 қор Ішкі істер
министрлігінің Сырдария облыстық басқармасы.
Сол заманда шығып тұрған “Қазақ”, “Бірлік туы”, “Сарыарқа” деген
ұлттық газеттер беттеріндегі деректемелік материалдар, сонымен қатар
“Речь”, “Жизнь национальнстей” атты баспасөз беттеріндегі материалдар
да дерек ретінде пайдаланылды.
Алаш қозғалысының Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа
Шоқайұлы, Мұхаметжан Тынышбаев сияқты жетекші қайраткерлерінің
еңбектерінде кездесетін деректемелер де өз септігін тигізді.
1. Ақпан революциясының Қазақстанға ықпалы.
1.1. Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайы.
1917 жылдың қарсаңындағы Қазақстан Россия империясының оңтүстік
шығысындағы аса ірі отарлық аймағы болды. Оның экономикасының жетекші
саласы мал шаруашылығы болды.
Патша үкіметі қазақ халқы мекендеген жерді мемлекеттің меншігі деп
жариялап, құнарлы алқаптарды қоныс аудару қорына, казак әскерлерін
орналастыру учаскелеріне, патша әулетінің жеке меншігіне, т.с.с. күштеп
тартып алып отырды. Қазақ ауылын басқаратын төменгі әкімшілік аппарат,
болыстар мен старшындар патша үкіметінің жергілікті билеу органдарымен біте
қайнасып кеткен бай-феодалдар өкілдерінің қолында болды. Олардың басым
көпшілігі царизмнің отарлаушы саясатының қолшоқпары ролін атқарып,
өздерінің тарапынан шаруаларды езіп-жаншыды.
XX ғасырдың басынан қалыптаса бастаған өнеркәсіп өлкеде нашар дамыды.
Қазақстанның қисапсыз табиғи байлықтары өте баяу игерілді. Өлкенің өндіріс
орындарының көпшілігі ауыл шаруашылығының, оның ішінде ең алдымен мал
шаруашылығының өнімдерін өңдейтін кәсіпорындары еді. Мұнымен қатар өлкеде
біршама тау-кен рудниктері, көмір шахталары мен түсті рудаларын өндіретін
кәсіпорындары болды. Темір жол жүйесі де өте жеткіліксіз еді.
Қазақстанның экономикасы мен жер байлығына Россия капиталистерімен
қатар шетелдік кәсіпшілер де қол сұқты. Мұнда шетелдік ірі сауда және
кәсіпкерлер компанияларының өкілдіктері жұмыс істеді, өлке қалаларында, ең
алдымен облыс орталықтарында Россияның Орыс-Азия, Сібірдің Сауда, Орыстың
Сауда-өнеркәсіп сияқты ірі банктерінің бөлімдері ашылды. Сонымен қатар аса
ірі сауда компанияларының: Орал-Каспий мұнай қоғамының, Риддер Тау-кен
қоғамының, Атбасар мыс кендері қоғамының бөлімшелері құрылды. Олардың
басқармалары Лондонда, Петроградта орналасқан болатын. Осы компания
басқармалары мүшелерінің қатарында аса ірі орыс капиталисі А. Путилов,
ағылшындық алпауыт Л. Уркарт, т.б. болды.
Қазақстанға капиталистік қатынастардың ене бастауы өлкеде өндіріс
орындарының, темір жолдардың пайда болуына және қазақ жұмысшы табының
қалыптаса бастауына негіз болды.
Қазақстанда болған өзгерістердің маңызды ерекшелігі сол, өлке
экономикасын Россия капитализмінің аясына енгізу ұлт жұмысшы табының
қалыптасуына әсер етті, ол жұмысшы табының қалыптасу процесі ұлттық
буржуазияның пайда болуынан озық жүрді.
Орта және ұсақ кәсіп орындарында, шахталарда, рудниктерде,
кәсіпшіліктерде, құрылыстарда және теміржол пайдалануда қызмет еткен 60 мың
жұмысшылардың кәсіби мамандығы жоқтарының көпшілігі қазақтар еді.
Бұл өндіріс орындарының жұмысшылары өте ауыр жағдайда өмір сүріп,
еңбек етті. Олар 12-14 сағатқа созылған жұмыс күні үшін өмір сүру
минимумына жетер-жетпес жалақы алды. Әсіресе, ешқандай кәсіптік мамандығы
жоқ қазақ жұмысшыларының хал-жағдайлары аса қиын болды. Патша үкіметі мен
империалистік буржуазияның отарлық саясатының нәтижесінде қазақ өлкесі
шикізат көзі мен товар өткізетін рынокқа айналды.
Қазақ ауылының, баяу да болса, капиталистік қатынастардың шеңберіне
тартыла бастағанымен, жалпы алғанда онда 1917 жылдың қарсаңында
капиталистік өндіріске дейінгі қатынастар үстем болды. Сондықтан да
Қазақстан жағдайында буржуазияшыл ұлтшылдықты уағыздайтын таза ұлттық саяси
партия құру үшін әлеуметтік негіз қалыптаспаған еді.
1.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі.
Ресей империясының барлық саяси жүйесіне тән дағдарыстың салдары болып
табылатын 1917 жылғы Ақпан революциясының нәтижесінде патша үкіметі
құлатылды. Ол Ресей халықтарының, оның алдыңғы қатарлы күштерінің патша
билігіне, крепостниктік құрылысқа және отарлық езгіге қарсы көп жылдық
күресінің жеңісімен аяқталды.
Патшалық билікті құлатқан Ақпан революциясын қазақ қоғамы зор қуанышпен
қарсы алды. “Қазақ” газетінің 9 наурызындағы санында: “Киіз туырлықты
қазақтың оң жағынан ай, сол жағынан күн туды, жақсылық, қуаныш тек қана
орыстікі емес, отаны Русия болған жұрттың бәріне тегіс жақсылық, бәріне
тегіс қуаныш”-деп, бостандық күні туды деп жар салды .
Қазақ газеті осы жылғы наурыздың 24 күнгі санында Минскідегі
Ә.Бөкейханов, М.Дулатов бастаған қазақ қайраткерлерінің Қазақстанның сол
кездегі негізгі орталықтарына жолдаған жеделхат текстін жариялады.
Жеделхатта: Ресейдегі барша халыққа ағайындық, теңдік, бостандық күні
туды. Учредительное собрание сайлауларына қазақ болып қамдану керек.
Жарамды жақсы адамдарын ауызға ала беру керек. Енді араздық, өштік, дау,
жанжал, талас, партиялық сыйыспауларды тастау керек. Көксерлік жұмыстарың-
бірлік, адалдық болсын! Жер мәселесін де қозғап, тезірек қолға ала
беріңдер. Біз қалайтын патшалық түрі - демократическая республика, яғни мал
өсіріп, егін салып, жерге ие боларлық түрі, - деп жазылған болатын.
Жеделхаттан қазақ қайраткерлерінің саяси айқындамасы анық көрінеді.
Олар, біріншіден, халықты жаңа үкіметті қолдауға шақырып, демократиялық
республика ұранын алға тартты. Екіншіден, жер жөніндегі мәселелерді шешуді
күн тәртібіне қоюды ұсынды. Үшіншіден, Құрылтай жиналысына дайындық жұмысын
жүргізу арқылы ұйымдасуға, бірлесуге, сөйтіп, ұлт тағдырына қатысты
мәселелерді шешуге үндеді.
Майдан жұмысында жүрген қазақ зиялылары Ресей барша халыққа ағайындақ,
теңдік, бостандық күні туды. Жаңа құрылған үкімет дүкенін сүйеу үшін
қазаққа ұйымдасу керек, - деп, М.Тынышпаев, А.Тұрлыбаев, Ә. Сатбаев,
Т.Құнанбаев, Ж.Ақбаев, Х.Досмұхамедов, Т.Шонанов, С.Ақаев, Қ.Қожықов және
т.б. қазақ зиялылары жаңа үкіметке толық қолдау көрсетіп, соның шеңберінде
ұлт тағдырына қатысты зәру мәселелері шешуге деген ұмтылыс байқатты .
Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы жер-жерлерде бұқараның
саяси белсенділігінің артуына ықпал етті. Революция қалың бұқараның саяси
құқықтарын кеңінен пайдалануына мүмкіндік жасады, олардың саяси күреске
ашық араласуын қамтамасыз етті. Бұл мынадай жағдайларда айқын көрінді:
біріншіден, билік мәселесін шешуде жергілікті жерлерде патша өкіметінің
қойған адамдарының орнына революциялық рухпен қаруланған тұлғаларды
тағайындау орын алды; екіншіден, кейбір жерлерде әкімшілік басқару
тәсілдері мен жалпыға белгілі либералдық жүйенің талаптарын шығару
байқалды; үшіншіден, демократиялық бостандық, жалпы демократиялық
негізіндегі ұлттық автономия үшін қозғалыстар күшейді; төртіншіден, өлкеде
революциялық қозғалыс пен революциялық үгіт күшейді.
Ақпан революциясының өзіндік ерекшелігі-елде қос өкімет орнады:
буржуазиялық Уақытша үкімет және жұмысшы, солдат депутаттарының Кеңестері
орталықта және жергілікті жерлерде буржуазияның саяси билігінің ұйымдарын
құрудың нақты негізі Мемлекеттік дума, қалалық думалар және әр түрлі
комитеттер болып табылды. Уақытша үкімет биліктен отарлы әкімшіліктің
әскери губернаторларын, генерал-губернаторларын, чиновниктерін аластатты.
Олардың орнына облыстық комиссиялар, азаматтық атқару комитеті, коалициялық
комитет т.б. құрылды. Болыстарда, ауыл мен селоларда сол баяғы болыстық
және ауылдық басқарушылар, селолық старосталар, станицалық атамандар қалды.
Уақытша үкімет облыстардың басшылығына патша өкіметінің бұрынғы
шенеунік-отаршыларын, сондай-ақ қазақ зиялыларының өкілдерін де
тағайындады. Мәселен, Ә.Бөкейханов Уақытша үкіметтің Торғай облысындағы,
М.Тынышбаев Жетісу облысындағы комиссары болды.
Самодержавияның құлатылғаны жайлы хабарлар жергілікті жерлерге
жетісімен түрлі әлеуметтік топтардың, саяси партиялардың өкілдері жоғарыдан
нұсқау күтпей-ақ өздерінің қоғамдық ұйымдары арқылы жергілікті басқару
ұйымдарын құруды қолға ала бастады. Азаматтық атқару комитеті, біріккен
қоғамдық ұйымдардың құрама атқару комитеті тәрізді қоғамдық негіздегі
комитеттер патша өкіметінің билігі жойылған жерлерде дереу бой көтерді .
Ақпан революциясының алғашқы күнінен 5 наурызға дейінгі аралықта, яғни
Уақытша үкіметтің жергілікті үкімет ұйымдарын құру жайлы қаулысына дейін 29
губерниялық комитеттер құрылды. Сол кезеңде жергілікті билікті жүзеге
асыруға тырысқан бұл ұйымдардың бұқарашылдығымен бірде-бір қоғамдық-саяси
институт тең келмеді .
Буржуазиялық-демократиялық революция ұлт аймақтарында жаңа әкімшілік
жүйені негіздеу мен олардың өзін-өзі басқарып, билеу мүмкіндігін туғызды.
Облыс, уезд болыс және ауылдарда Уақытша үкіметтің басқару орындары
қалыптаса бастады. Бүкіл Ресейдегі тәрізді қазақ өлкесінде де Азаматтық
комитеттер құрыла бастады. Азаматтық комитеттердің төменгі, яғни ауыл мен
болыс дәрежесіндегі жүйесін құру ісі тез қарқынмен өрістеді. Бұлармен қатар
уездік және облыстық комитеттерді құру ісі де қатар жүрді. Олардың құрылуы
мен жергілікті атқару билігі жүйесін ұйымдастыру ісі толық жүзеге асырылды.
Қазақ қайраткерлерінің отарлық езгіден құтылуды, елдің өз билігі өзіне
тиіп, басқа ұлттар қатарлы өз алдына ел болуды көздеген қозғалысы да осы
Ақпан революциясынан кейін күшейе түсті. Революция жеңісінен кейін іле-шала
Ә.Бөкейханов Семейге, Қарқарлыға, Оралға, Қызылжарға және басқа қалаларға
жеделхаттар жолдап өзінің серіктерін жергілікті жерлерде қазақ комитеттерін
құруға, Уақытша үкіметті жақтауға бағытталған іс-әрекеттер жасауға шақырды.
Осы кезеңде қазақ халқының бостандыққа ұмтылуының әрі оянған сананың
негізінде қазақ комитеттері пайда болды. 1917 жылдың ақпан мен желтоқсан
айларының аралығында өзінің шарықтау шегіне көтерілген ұлт- азаттық
қозғалыс тарихында өзіндік орны бар қоғамдық ұйым-Қазақ комитеттері өз
ұлтының жоғын жоқтап, азаттық үшін күрестің мол ауыртпалығын өз мойнына
алған қазақ зиялыларының белсенді қоғамдық қызметі нәтижесінде өмірге келді
.
Алайда Уақытша үкіметтің жергілікті басқару органдарын құру кезінде
де облыс және уезд орталықтарындағы орыс жұртының қолында еді,
комитеттердегі басшы орындар да солардың үлесіне тиді. Сондай-ақ олардың
құрамына енгендердің арасында ұлтаралық қатынас мәселесінде ескі патшалық
әкімшілік көзқарасында тұрғандар, әрине, аз емес болатын .
Жергілікті халық мүддесін ескермеу секілді кертартпа әрекеттері атқару
комитеттерінің құрылу барысында-ақ көрініс бере бастады. Мұндай жағдайлар
жер-жерде көрінді. Мәселен, Семейдегі облыстық комиттетер ісінде ұлттық
мүдде мүлде ескерілмеді.
Осындай жағдай туралы өз кезегінде Сарыарқа газеті былай деп жазды:
“Патшалық заманның туы құлады, мемлекет билігі жалпы жұрттың қолына келді,
бірақ билік қолға келгенмен мемлекет жұмысын жалпы жұрт бір жерде жиылып
отырып істеп отырмақ емес, бұл міндетті іске асырып атқаратын жұрттың сенім
көрсетіп, ортасынан сайлап жіберген өкіл депутттары. Осы күнгі әр жерде
көбейіп жатқан комитеттер сол жұрт билігінің сәуле суреті. 5 марта облыс
билігін, әмірін атқарып тұраған Семей областной исполнительный комитеті
ашылды. Комитетке әрбір ұйым қаумынан екі-екі кісіден мүшелер кірді. Қазақ
ішінде ұйым-қауымдық жағынан бұл комитетке бірде-бір кісі алынбады” .
Ескі әділетсіз патшалық билік жойылып, оның орнына жаңа билік
келгенімен де қозғалыстар үшін ұлттық мүддені қорғап, талап тілектерін
білдіретін мемлекеттік мекемелерсіз қалу қаупі төнді. Сондықтан да Семей
облысының зиялы азаматтары 7 наурызда шұғыл түрде Семей облыстық Қазақ
атқару комитетін құрды .
Жаңа құрылысты қолдау және қазақ халқын замана көшінен қалдырмау үшін
ұйымдастырушылық жұмысын өз мойнына алған облыстық Қазақ комитеті
қазақтарға тиесілі істерді дербес шеше бастады .
Ақпан революциясынан кейінгі Қазақстанның әлеуметтік-дамуында ұлттық
мәселелер өз шешімін күтті. Өлкеде осы кезде мұсылмандық қозғалыс өрістеді.
Ұлттық мәселенің шешілуін жергілікті халық Уақытша үкіметтің құзырлығымен
байланыстырды. Сондықтан да жер-жерлерде, әсіресе Жетісу мұсылмандары
Ташкенге Уақытша үкімет өкілдерінің келуін асыға күтті. Олар өздерінің
бостандық алатындықтарына сендi .
Революцияның жеңісінен кейін Қазақстанда ұлттық қозғалыс күшейді.
Алайда ұлттық қозғалысты кедей шаруа, батырақ т.б. өрістете алмады, толық
түсіне алмады. Еңбекші бұқара ұлттық интеллегенцияның соңынан ерді және
соған бағыт ұстады, сөйтіп, алғашқы кезде ұлттық автономияның идеяларына
еліктеді . Ал Уақытша үкімет болса әлеуметтік мәселелер тәрізді ұлттық
мәселені шешуге асықпады. Үкімет ұлттардың өзін-өзі билеуі, тәуелсіз болуы
сияқты жергілікті халықтың көкейіндегі мәселені “жалпы мемлекетті қолдау”,
Ресейдің біртұтастығы мен бөлінбестігі деген ұрандарымен ғана шектеді.
Буржуазиялық үкімет пен буржуазия формальды түрдегі буржуазиялық
демократияны жақтады. Орта Азия, Қазақстан сияқты шет аймақтарда шектелген
демократияны ендіріп, “Ресейдің бөлінбестігін” қамтамасыз ету мақсатындағы
шеңберден аспауға тырысты .
Осыған орай, Уақытша үкімет Қазақстан мен Орта Азия халықтарына
тұрғындарының 98 проценті мұсылмандар болып табылатын Түркістан аймағындағы
10 млн. халықтың бостандық, теңдік, халықтар бауырластығы негізінде Ресей
революциясы берген ұлттық-мәдени өзін-өзі билеуге барлық құқықтары бар,-деп
сөз жүзінде айтқанымен оны іске асыруға құлық танытпады .
Уақытша үкіметтің шектелген “демократиясы” жеке адамдардың заң
алдындағы теңдігі мен бостандығын формальды түрде жария етті. Жекелеген сот
инстанцияларында істі жергілікті тілде жүргізуге, балаларды ана тілінде
оқытуға, тағы осы сияқты мәселелерге рұқсат берілді. Буржуазиялық үкімет-
”мәдени автономия” идеясын құлшына қолдады, себебі мұның өзі жергілікті
халықтың мектеп салуға, ағарту ұғымдарына бірігуді, өз ана тілінде сөйлеуді
буржуазия өз мүддесіне сәйкес деңгейлер мен түрлерде шектеуге болатындығын
түсінді. Өзінің әлеуметтік мәні мен мазмұны жағынан ”мәдени автономия”
буржуазияның мүддесіне қызмет етті .
Уақытша үкіметтің алғашқы кезеңдерінде-ақ Орта Азия мен Қазақстанда,
олардың басқару жүйесінде және елдердің ішкі өмірінде патша өкіметі
кезіндегі құрылысты сақтап қалуға тырысқандығы айқын көрінді. Бұл
губернаторлық жүйені сақтап қалудан, оған кейбір либералдық белгі беруден
де аңғарылды. Уақытша үкіметтің Қазақстандағы жергілікті ұйымдары кулак,
қазақ ауылдарының байларына арқа сүйей отырып, қазақ халқының революциялық
өрлеуін әлсіретуге тырысты, империалистік соғысты жүргізе отырып, оның
ауыртпалығын халыққа түсіріп, қазақ жұртын тонауды жалғастырды. Уақытша
үкіметтің Қазақстанда патшаның қанау саясатын ұстанғандығы мынандай
оқиғалардан да көрінді: ол 1916 жылғы Қазақстан мен Орта Азияда болған
көтерілісті аяусыз басқан жазалаушы отрядтардың мүшелеріне амнистия беру
туралы қаулы қабылдады. Жергілікті жерлерде бұрынғы уездік, облыстық
басқармалар, губернаторлар азаматтық комитеттердің төрағалары, комиссарлары
болды.
Қазақтарды саяси құқықтарынан айырған ескі заңдар өз күшінде қалды.
Жер мәселесі шешілмеді. Казак әскері қарамағындағы және басқа да ірі жер
иелері сол күйінде сақталды. Қазақтардан ең таңдаулы жерлерді тартып алған
қоныс аудару басқармасы өз қызметін ары қарай жалғастыра берді.
Мұның өзі уақытша үкіметтің әлеуметтік мәселелерді жергілікті ұлттың
мүддесін шешуде ескермегендігін анық көрсетеді. Ал жер реформасын жүргізуді
Уақытша үкімет империалистік соғыста жеңіске жеткен соң Құрылтай жиналысын
шақырып, сонда жариялауды ұйғарған сыңай танытты.
µлт мәселесінде Уақытша үкімет “Діни наным - сенімдерді және ұлттық
шектеулерді жою туралы” 1917 жылдың наурызында декрет қабылдады. Онда былай
деп жазылды: ”Ресей азаматтарының құқықтарындағы заң бойынша белгіленген
барлық белгілі бір дінге сену, оны оқып-үйрену немесе ар-ождан шектеулері
жойылады”.
Алайда бұл Уақытша үкіметтің өз мүддесін қорғау бағытындағы шара болды.
Декрет шын мәнінде Ресей халықтары мен ұлттарының құқықтарын қорғауды,
мүддесін көздемеді. Құжатта шет аймақтардағы халықтардың саяси және өзін-
өзі билеу құқықтары туралы айтылмады. Сонымен қатар декретте саны жағынан
аз ұлттар мен халықтардың, этникалық топтардың тағдары жайында еш нәрсе
жазылмады. Декретте ұлттық езгі мен теңсіздікке негізделген әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешу былай тұрсын олар күн тәртібіне шығарылмады.
Уақытша үкіметтің басшылары әлеуметтік мәселелер, соның ішінде ұлт
мәселесі, оның шешілетіндігі жайлы даурықпа уәделер беріп, бұқара алдында
сөз сөйлеуден аспады.
Жергілікті жерлердегі жағдай қанағаттандырылмаған жергілікті халықтық
ұйымдар, жекелеген топтар Уақытша үкіметтің атына жедел хаттар, өтініштер,
ұсыныстар жолдап, орталыққа өкілдер жіберіп, ұлт мәселесі бойынша үкіметтік
декларацияны іс-жүзіне асыруға қол жеткізуді сұрады.
Мәселен, 1917 жылы 8 тамызда Қысқы сарайға Бүкілресейлік мұсылмандар
ұйымының атынан үлкен делегация келді. Оларды министрдің орынбасары
Некрасов қабылдады. Делегация Түркістандағы ауыр жағдай туралы хабардар
етіп, мұсылмандардың елді басқару саясатынан шеттетілгендігін мәлімдеді.
Революцияның жеңісінен кейін Түркістан аймағында, Жетісу облысында тұратын
халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы нашарланды. Мәселен, Жетісу
облыстық қырғыз және мұсылман комитетінің төрағасы Жайнақовтың бас
комиссарға жолдаған жедел хатында өлке тұрғындарының ауыр жағдайы ашып
айтылады. Мұнда былай делінген: “Жетісу мұсылмандары өздерін қағаз жүзінде
ғана еркін сезінеді, ал шындығында олар бұрынғыдан да езіліп отыр -
сондықтан да олар өздерінің ауыр жағдайларына назар аударылып, шара
қолданылатындығына сенеді. Қырғыз шаруаларын өлтіріп, тонау тоқтатылып,
аштыққа ұрынғалы отырған тұрғындарды қорғап қалуға шара қолданылады деп
ойлайды. Қырғыздарға, әсіресе Ташкент, Жаркент, Верный уездеріндегілерге
орыс тұрғындары астық сатпайды, ал азық-түлік комитеттері оларға ештеңе
бермейді. Жергілікті жерлерде көктемнен бері жаппай аштан өлу жағдайлары
орын алуда. Қырғыздар әртүрлі себептермен өз жерлеріне жіберілмейді. Ол
жерлер азық-түлік, жер комитеттері арқылы арендаға берілуде” .
1917 жылдың 24 тамызында Керенский Түркістаннан келген өкілдерді
қабылдап, олардың жер мәселесі төңірегіндегі шағымдары мен
келіспеушіліктерін таңдады. Керенский “бұратана тұрғындардың жерлерін басқа
халықтардың пайдасына ешкім ешқашан да тартып алуға тырысқан емес” деп ашып
айтты . Мұның өзі Уақытша үкіметтің еңбекші бұқара үшін аса өзекті болып
табылатын жер, соғыс, ұлт т.б. мәселелерді шешуге асыға қоймауын толық
аңғартады. Сондай-ақ жер мәселесінде орын алып отырған күрделі жағдайды
ескермей, патша өкіметі кезіндегідей қазақ жерлерін тартып алу, қоныс
аудару тәрізді саясатын өзгертпей сол күйінде жалғастырғандағын дәлелдейтін
оқиғалар жиі ұшырасты.
Уақытша үкіметтің ұлт мәселесін шешуге кері көзқарасына, кертартпа
шараларына қарамастан жер-жерлерде ұлттық қозғалыс өрістей түсті.
Қазақстандағы халықтың бас көтерулері саяси автономия, өзін-өзі билеу
құқығын беру тәрізді талаптар басым болды. Мұндай талаптардың күшейгендігі
соншалықты Уақытша үкімет басшылары оларға назар аударуға мәжбүр болды.
Күшейіп отырған халықтық қозғалыстар әлеуметтік мәселелерді шешу үшін
шектелген буржуазиялық үкіметті қыспаққа алды. Үкімет бұл мәселелерді
құрылтай жиналысын шақырып, сонда шешуге уәде берді. Түркістандағы Уақытша
ұйым басшылары ”барлық мұсылмандармен бірге, барлық Ресей республикасының
азаматтарының мүддесін ескере отырып, өздерін халықтық ұйымдарға арқа
сүйеген мемлекеттік билікті мойындап, қолдарынан келгенше қолдап, елді
құрылтай жиналысына дейін алып баруға тырысатынын” білдірді .
Уақытша үкімет ресми түрде “автономия” туралы мәселені шешуден бас
тартпады, алайда бұл бағытты іске асыру үшін нақты шаралар қабылдамады, оны
Құрылтай жиналысының құзырлығына қалдырды. Уақытша үкіметтің Түркістандағы
комитеті тұрғындары үндеу тастап, оларды, “Уақытша үкіметтің айналасына
топтасып, революцияны қорғауға шақырды. Комитет “Барлық билік халыққа
берілсін-бұл билік еркін әрі мықты. Ол өзінің сөзін құрылтай жиналысында
айтады”, - деп жария етті .
Әйтсе де қазақ зиялылары ұлт және мемлекеттік мәселелердің құрылтай
жиналысында шешілуін күтіп отыра алмады. Уақытша үкіметтің әлеуметтік-
экономикалық, саяси мәселелерді шешуге асықпайтындығына көз жеткізген қазақ
зиялылары оны жалпы халықтың деңгейде күн тәртібіне шығарып талпынды.
Буржуазиялық-демократиялық революцияның жеңісінен кейін пісіп-жетілген
мәселелермен қатар болашақ қазақ мемлекеттігінің түрі мен құрылымын анықтау
қазақ зиялылары үшін аса маңызды мәселе болып саналды. Осыған орай қазақ
зиялыларының белсенді өкілдері 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында
жалпы қазақ съезін шақырды. Съезге Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу,
Сырдария, Ферғана облыстарынан және Ішкі Бөкей Ордасынан өкілдер қатынасты.
Съезде жер, сот, дін, әйел, халыққа білім беру т.б. мәселелермен қатар
мемлекеттік басқару түрі және қазақ облыстарының автономиясы туралы мәселе
қаралды. Құрылтайда талқыланған мәселелердің қарарларында мемлекеттік
басқару түріне байланысты былай деп жазылды: “Ресейде демократиялық
федеративтік, парламенттік республика болуы тиіс” .
Ал қырғыз (қазақ) облыстарырының автономиясына сәйкес мынадай қарар
қабылданды: “Қырғыз (қазақ) облыстары облыстық территориялық-ұлттық
автономия алулары тиіс” . Мұның өзі қазақ зиялыларының қазақ
мемлекеттілігі мәселесін ұлттық мүдде тұрғысында, халықтардың өзін-өзі
билеу құқығы негізінде шешуге ұмтылғандығын айқындайды. Өкінішке орай
Уақытша үкімет жергілікті жерлердегі ұлт өкілдерінің бостандық, өзін-өзі
билеу құқығын алу, ұлттық мемлекеттік құрылымдарды құруға деген
талпыныстарын қолдамады. Мәселен, белгілі кадет партиясының қайраткері
Милюков өзінің партиясы “Қазіргі уақытта ұлттық-территориялық ұйымдардың
құрылуын дұрыс деп есептемейді” - деп мәлімдеді. Керенскийдің өзі мүше
болған социал-революционерлер партиясының көзқарасы да кадеттер партиясы
мен патша генералдарының пікірімен сәйкес түсті.
Өкімет басына келген Уақытша үкімет буржуазиялық-демократиялық
революциясы жеңісі нәтижесінде шет аймақтардағы халықтар үшін ұлттық-
территориялық мәселелерді шешуге тырыспады. Саяси тәуелсіздігін алуға,
қазақ мемлекеттігін қалпына келтіруге ұмтылған қазақ зиялылары өз
мақсаттарына жете алмады.
Буржуазиялық-демократиялық революциясының жеңісін қуана қарсы алған
қазақ зиялы қауымының, Қазақстанның мемлекеттілік мәселесіне байланысты
мәселені шешу жөніндегі үміттері ақталмады.
2. Ақпан революциясынан кейін қазақ мемлекеттігін қалпына келтіру
мәселесі.
1. Мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастары.
Өздері өмір сүрген асау заманның ағымына қарай мемлекеттік автономияға
байланысты қазақ зиялыларының көзқарастары әрқилы болды.
Аса күрделі де қиын жағдайға тап болған Алаш қайраткерлері қазақ
ұлтының мемлекеттігіне қол жеткізу үшін әр түрлі әдістер мен амалдарға
барды. Осыған байланысты тарихшы М. Қойгелдиевтің төмендегі пікірі назар
аударуға тұрарлықтай: “Болашақ қазақ мемлекеттігінің мазмұнына қатысты, -
деген еді ол, - Ә.Бөкейханның да көзқарасы түрлі тарихи жағдайларға
байланысты өзгеріп отырды. Мәселен, ол 1917 жылдың күзінде қазақ елінің
“жері біргелік автономияны қабылдап Сібір” автономиялық мемлекетіне
қосылғанын қалады. Ал 1918 жылы күзде Уфа қаласында ол башқұрт басшыларымен
болған кеңесте “башқұрт-қазақ тұтас мемлекетін” құру жөнінде келісімге
тоқтайды. Мұстафа Шоқай өз ретінде қазақ жұртының Түркістан (Қоқан)
автономиясы құрамында болғанын жақтады. Қорыта айтқанда, қазақ саяси
россиялық басқа түркі-мұсылман жұрттарының зиялыларымен бірге өз халықтарын
болашақ Россия федерациясының құрамында көрді”.
М. Қойгелдиевтің бұл пікірі нақты тарихи деректерге сүйенген. Мұны біз
“Жалпы сібір съезі” деген атпен жарық көрген “Қыр баласы” - Ә.
Бөкейхановтың мақаласынан да айқын аңғарамыз. Онда мынандай жолдар бар:
“...Сібір автономиясына қазақтың қосылу-қосылмауы екі айрылған соң біз, 9
өкіл, кеңесіп, сібір съезінде мынаны айттық: сібір автономия болсын, біздің
қазақ ұлты уақытша сібірге қосылады. Біздің бұл пікірімізге аз бұратаналар
да – бурят, яқұт қосылды. Сонымен Сібір автономиясының негізгі законіне өз
алды бір баб жазылмақ: қазақ ұлты һәм өзге сібірді қоныс қылған жерлі жұрт
Сібір автономиясына уақытша қосылады. Өздері, біз енді бөлініп өз ойымызға
автономия боламыз деген күні босанып, автономия болады деп”.
Ал енді осындайда Алаш қозғалысының саяси көсемі Ә. Бөкейханов
неліктен сібір автономиясына қосылуды жақтады және бұл қосылу неге уақытша
сипат алуы тиіс? – деген заңды сауалдар туындайды. Қалыптасқан жағдайды ол
былай түсіндіреді: “...Биыл жаздай болған комитет сайлаулары, біздің қазақ
өзін-өзі билегенде істеген істері көрсетіп тұр: іс атқаратын азаматтың
аздығын, жалпы жұрттың қараңғылығын біз ойладық, әуелі сібірге сүйеніп,
тасымалдап, жалғасып көшіп кетелік; жіп жалғап, зор мемлекет көрнеуінен
құтылып-ап, отау болып соңынан бөлінелік деп”.
Көріп отырмыз, Ә. Бөкейханов үлкен саясаткер. Ол сол тұстағы
Қазақстанның және оның халқының автономиялық мемлекет құруға әлі де дайын
емес екендігін жақсы түсінеді. Ә. Бөкейхановты сонымен бірге қазақ жерінің
ұлттық құрамының күрделілігі де қатты ойландырды. Өз ұлтының мүддесін
әрқашан да алғашқы орынға қоятын үлкен патриот Ә. Бөкейханов сонымен бірге
отарлау саясатының нәтижесінде қазақ елінің құрамында қалыптасқан
өзгешеліктерді де елеусіз қалдыра алмады. Осыған байланысты ол былай деп
жазды: “...Қазақ болып автономия құрамыз десек, алдымызда шешуі қиын бір
жұмбақ бар. Орал, Торғай, Ақмола, Семейде көп мұжық бізбен қоныстас; бұл
облыстарда мұжық пен қазақ қым-қиғаш аралас. Мұжық пен аралас қазақты
тастап, алғы қазақ болып шығамыз десек, қазақ орыста қалады, қазақты бұл
жерден көшіріп аламыз десек, бұл қазақ ата қонысынан көшпес; көшсе
ақылсыздық болады: қазақ жерінің ең жақсысы осы мұжықпен аралас отырған
жер. Түбінде қазақ ұлты бір автономия бола қалса, іштегі орысты ала кетеміз
бе деген үміт. Біздің қазақ ұлтының автономиясы енді тұрмыс халда туысқан
автономиясы болар емес; жерге байлаулы автономия болмақ...”.
Ә. Бөкейхановты сонымен қатар қазақтың автономиялық мемлекетін құру
туралы мәселелер толғандырғанда ол, әсіресе Батыстағы Бөкей жеріндегі және
Түркістандағы қазақтар тағдырын жан-жақты ойластырды. “Бөкейлік, - деп атап
көрсетті ол, Оралдың қазақ-орысының (яғни “казак”) ар жағында жатыр.
Оралдың атты казагі Орал облысына қосылып жерін біріктіріп, қазаққа
қосылмаса, аттап өтті, өзге қазаққа қосылатын жол жоқ. Бөкейлік өз алдына
автономия болғаны жөн”.
Бөкей облысының өзіндік ерекшеліктерін ескерген Ә. Бөкейханов
Түркістанға тән өзгешеліктерді де назардан тыс қалдырмады. “Түркістан, -
деп жазды ол, - өз алдына автономия болар. Біздің қазақтың Түркістанға
қосылғаны оң деген пікір де бар. Біз Түркістанмен діндес, туысқанбыз.
Автономия болған - өз алдына мемлекет болған. Мемлекет болып іс атқару оңай
емес. Біздің қазақ іс атқаратын азаматқа жұтап отырған болса, біздің жалпы
қазақ қараңғы соқыр болса, Түркістан халқы қараңғылық, шебер адамы жоқтық
бізден он есе артық. Қазақ Түркістанмен бір автономия болса, автономия
арбасына түйе мен есекті пар жеккен болады. Бұл арбаға мініп біз қайда
барамыз?”.
Осылайша, Ә. Бөкейханов түпкі мақсат – қазақ жерінің ұлттық-
территориялық автономиясына қол жеткізу болып саналатынын нақты атап
көрсете отырып, алайда оған жететін әр түрлі тактикалық амалдарды
қарастырды.
Объективті кедергілер де аз болған жоқ. Олар туралы М. Шоқайдың өзі
былай дейді: “...Біздің алдымызда екі мықты тосқауыл тұрды. Бұлардың бірі
–ұлттық қозғалысымыздың басты дұшпандары болса, екіншісі - өзіміздің
қоршауда қалғандығымыз және елді топтастыруға тәжірибесіздігіміз. Ең
қауіптісі – тап осы екіншісі еді...”.
Түркістандағы жағдайдың осындай күрделілігі Ә. Бөкейхановтың қазақ пен
Түркістан халықтары одағын неліктен түйе мен есекке теңегенін айқындай
түсер еді. Оның үстіне М. Шоқайдың түсіндірмелері де Ә. Бөкейхановтың сол
тұста бұл мәселеде аса көреген болғанына көзді жеткізе түседі. Нақтырақ
айтсақ, М. Шоқай Түркістанның сол тұстағы жағдайын төмендегідей сипаттаған
еді: “...Рулық ұйымдар негізінде құрылған ұлттық ұйымдар көбінесе бірін-бірі
түсінбейтіндіктен орыс жұмысшы және солдат депутаттары кеңестерінің
Түркістанға қарсы әрекеттерін қолдайтын.
Түркістан қалалары, әсіресе ауылдық ұйымдар әлі Жұмысшы және солдат
депутаттары кеңестерінің ықпалына толық түсе қоймаған-ды. Әрі бұларда қым-
қиғаш жәдитшілік, қадимшілік шайқасы жүріп жатты. Алайда біздің ұлттық,
қоғамдық ұйымымыздың ауқымынан асқан бұл шайқас орыс үкіметі билеп тұрған
жағдайда қауіп туғызды.
Түрікменстандағы осы өзара күрестің рушылдық сипаты қазақ, қырғыз
арасындағыдан да басым еді. Әрі түрікмендер бүкіл Түркістан ұлттық
қозғалысынан бас тартып, Түркістан ұлттық орталығына өкілдерін
жібермеді...”.
Мұстафа Шоқайдың осы айтқандары жағдайдың аса күрделі екендігін
дәлелдейді.
Мұндай жағдайда Түркістанда қазақ интеллигенциясы өкілдерінің саяси
және рухани жағынан едәуір биік деңгейден көрінгенін және автономиялық
қозғалысты шын мәнінде ұйымдастырушылар бола білгенін айтпасқа болмайды.
Түркістан жағдайын жақсы білген Нәзір Төреқұлов, сәл кейінірек, кеңестер
билігі Түркістанда орныққан соң жазған еңбегінде бұл туралы былай дейді:
“...Общий ход истории оказался гораздо сильнее, чем тот национальный
антогонизм, который существовал между различными народностями Туркестана.
Киргизская (казахская) интеллигенция, вышедшая из той массы кочевников,
которая смотрела на земледелческое узбекское и торгово-ремесленное
население городов как на исконных наследственных врагов своих, пошла на
услужение к мусульманской буржуазии. Попытки, которые делались
мусульманской интеллигенции для примирения экономический непримиримых
элементов, путем ссылки на авторитет объединяющих всех ислама, на общее
происхождение тюркских народностей, кончались полной неудачей, и только
“автономное движение” на один момент могло все же сплотить эти элементы.
Нужно полагать, что если автономное движение давало надежду городской
туземной буржуазии расправить свои крылья с одной стороны, то с другой
обезземеленные и пролетаризованные массы кочевников или вернее их
представители надеялись дать отпор переселенческому засилью, опираясь на
автономное движение. Только этим и, объясняется то странное обстоятельство,
что городская мусульманская буржуазия, интересы которой по существу были
противоположны интересам кочевников, нашла в киргизской интеллигенции,
настроенной довольно националистически, своих представителей и верных
руководителей...”.
Н. Төреқұловтың бұл пікірімен дегенмен де келісуге болады деп
ойлаймыз. Түркістандағы автономиялық қозғалыс бастауында қазақ
интеллигенциясы тұрғаны тарихтан белгілі. Оның себептері әрине әр түрлі.
Қазақ интеллигенциясының Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысын
автономия алу қозғалысына айналдыруда М. Шоқайдың ерекше рөл атқарғаны
белгілі.
М. Шоқай 1917 жылы сәуір айында Тәшкентте шақырылған құрылтайда
Түркістан өлкелік орталық кеңестің төрағалығына сайланды. Осы оқиғаға
байланысты өзінің көңіл-күйін ол кезінде төмендегідей білдірген еді: “Мықты
ұлттық орталықтың жетекшісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
автономиясын жүзеге асыру жолындағы қызметі.
Мазмұны
Кіріспе
I тарау. Ақпан революциясының Қазақстанға ықпалы.
I.1. Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайы.
I.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі.
II тарау. Ақпан революциясынан кейін қазақ мемлекеттігін қалпына
келтіру
мәселесі.
II.1. Мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастары.
II.2. Қазақ комитеттерінің құрылуы мен міндеттері.
II.3. Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясының
мемлекеттік
тәуелсіздікті қалпына келтіру жолындағы күресі.
III тарау. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және мемлекеттік
автономия
мәселесі.
III.1. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және қазақ зиялыларының
ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру жолдарын іздестіруі.
III.2. Қазақ комитеттері және Кеңестер.
III.3. Қазақ революциялық комитеті және Алашорда үкіметі.
Қорытынды.
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Биыл Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алғанына он алты жыл толып отыр. Тәуелсіздік жолы қиын-қыстау
кезеңдерден, қасіретті жылдар мен қанды қырғындардан, азаға толы азаттық
күрестерден тұрды. Сондықтан да, Отан тарихындағы ұлт-азаттық қозғалыс пен
ұлт зиялыларының тәуелсіздік жолында жүргізген қажымас күресін өз
дәрежесінде объективті түрде зерттеу және оны халық санасына дұрыс жеткізу
тәуелсіз ел тарихшыларының алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
Ұлттық тәуелсіздік күресінің барысында пайда болған Алашорда үкіметі
мен Түркістан (Қоқан) автономиясы ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттікті
жүзеге асырудағы күресінің нәтижесі болды. Себебі кеңестік әкімшіл-әміршіл
жүйе негізінде қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен
фактілерді көп жағдайларда біржақты етіп көрсетіп, ақиқатты бұрмалап,
жаңсақ көзқарастарға негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып,
орнығуына жол ашты. Осыған байланысты тарихи процестерді ақиқаттан алшақ,
таптық, партиялық тұрғыдан баяндап, оған марксистік-лениндік методология
негізінде баға беру, нақты тарихи оқиғалардың қасіреті мен зардаптарын
жасырып қалу сияқты зерттеу тәсілдері орын алды.
Алайда, Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздігін алуына байланысты
тарихи оқиғаларды жаңа тарихи таным бағытында зерттеп, зерделеу мүмкіндігі
туды. Отан тарихында халықтың өзін-өзі танып-білуі мемлекеттілік
мәселесіндегі қиын да күрелі процестерді зерттеу барысында жүзеге асады.
Алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдері қазақ елін тәуелсіздік жолындағы
күресте әрдайым көш бастаушы болды. Қазақ зиялыларының алға қойған басты
мақсаттарының бірі мемлекеттік автономия мәселесі еді.
Мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолында ұлт зиялыларының
қоғамдық-саяси қызметінің маңызы зор. Ұлттық зиялылар деп кімді айтамыз?
Бұл сауал жөнінде қазақ халқының ардақты азаматтарының бірі Мұстафа Шоқай:
“Оқыған, тәрбие көрген адамдардың бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі
тән болған ұлттың “ұлттық зиялысына” қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз
қателесеміз. Біздіңше, белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және
сол белгілі мұрат-мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды зиялы деп
айтуға болады. Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық
және әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре
алады” – деген болатын. Сондықтан да, ұлттық зиялылардың міндеті ұлы да
қасиетті болды. Олар мақсатқа жету жолының ауырлығына мойымай, туған
халқының жарқын болашағы үшін еңбек етті.
Біз қарастырып отырған тарихи кезеңде де мемлекеттілік үшін күрестің
мәні мен мазмұны нақты бағдарламалық сипат алды. Біріншіден, азаттыққа қол
жеткізу үшін қозғалыс басына ұлт зиялылары келді. Олар азаттық идеологиясын
жасау, саяси партия құру сияқты күрделі мәселелерді қолға алды. Екіншіден,
қазақ зиялылары бұл мақсатқа жетудің түпкі жолдары мен құралдарын да
қарастырды. Қазақ зиялыларының түсінігі бойынша мақсатқа жеткізер негізгі
ішкі фактор – ұлттық тұтастыққа жету мен жалпыұлттық сананы қалыптастыру
еді. Келесі негізгі маңызды фактор – Ресей империясында басқа да ұлттардың,
әсіресе мұсылман және түркі халықтарының дербес мемлекет болуы жолындағы
күресте күш біріктіруі болды. Басқаша айтқанда, дербес мемлекеттілік үшін
күрес дәл осы тарихи кезеңде ұлттық ауқымда да, сондай-ақ жалпыресейлік
кеңістікте де жаңа мақсатты сапаға көтерілді.
Өз кезегінде Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін
қазақ зиялыларының қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіруге
талпынысы мен бүгінгі таңдағы мемлекеттілік тәуелсіздігімізді нығайту
арасындағы тікелей сабақтас байланысты аңғару қиынға түспейді.
Қазіргі ұрпақ үшін қазақ зиялыларының қандай тарихи жұмыс атқарғандығы
ғана маңызды емес, нақ сондай дәрежеде олардың қайраткер ретінде бар
болмысы мен кім болғанын зерттеудің мәні зор болмақ. Өткені барлық
өркениетті қоғамда әрбір ұрпақ өзінің ерекшелігін, тарихи борыш-міндеттерін
осындай мәселелерді зерттеу арқылы тарихи контексте зерттеу арқылы терең
толық түсіне алмақ.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның мақсаты –
1917 жылғы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін қазақ
зиялыларының қазақ мемлекеттік автономия мәселесін күн тәртібіне негізгі
мәселе етіп қойған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің негізгі
бағыттарына сол тарихи кезеңде қалыптасқан тарихи, саяси өзгерістермен
қатар байланыстыра отырып талдау жасау.
Уақытша үкімет тұсындағы және азамат соғысы жылдарындағы қазақ
зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге асыру жолындағы күресін айқындап
зерделеу зерттеуіміздің көрінісі болып табылады.
Нақты деректер негізінде осы кезеңде қазақ тәуелсіздігін қалпына
келтіру жолындағы қазақ зиялылардың озық өкілдерінің атқарған қызметін,
олардың идеялары мен бағыттарын қазіргі уақыт талабына сай шындық пен
объективті тұрғыдан жан-жақты зерттеу болып табылады.
Қазақ зиялыларының ақпан революциясынан кейінгі және кеңестік дәуірге
дейінгі кезеңде мемлекеттік автономия мәселесіне көзқарастарын ашып
тыңғылықты талдаудың маңызы зор.
Кеңестік дәуірде бұл мәселелерге тарихшылардың ерекше мән беріп, баса
назар аударуға мүмкіндігі болған жоқ. Сондықтан да партиялық идеология
бағытындағы еңбектердің негізінде тарихи шындыққа баға беру қажеттілігін
анықтау қажет болды.
Зерттеудің осы айтылған мақсатына байланысты төмендегі міндеттер
қойылды:
- зерттеу тақырыбына байланысты мұрағат құжаттары мен басқа да
дерек көздерін айқындау, жинастыру және оларды талдау;
- Ақпан революциясының Қазақстанға ықпалын көрсету;
- мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарсатарын анықтау;
- Қазақ комитеттерінің қоғамдық-саяси қызметін көрсету;
- Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы және қазан
төңкерісі кезеңдеріндегі қазақ зиялыларының ұлттық автономияға
қол жеткізу жолындағы жүргізген күрестерінің бағыттарын
анықтау;
- Қазақ зиялыларының Қазақстанда кеңес өкіметі орнағаннан
кейінгі кездегі ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру
жолдарының бағыттарын көрсету.
Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметтері
нақты тарихи тұрғыдан бағаланып, соңғы он жылдан бері мұқият зерттеле
бастады.
Алаш қайраткерлеріне қатысты жаңа көзқарас қалыптастыруда ашық
та, батыл пікірлер айтып, дәлелді тұжырымдар жасауда К. Нұрпейісовты
“Алаш һәм Алашорда”, М. Қойгелдиевтің “Алаш қозғалысы” монографияларын
атап айтуға болады.
Қазақстанда “батыстық” бағыттағы құқықтық мемлекет құрылымын
қалыптастыру, оны ұлттық мақсат пен мүддеге үйлестіру, елде қазақ
ұлтының жетекшілік позициясын айқындау, Қазақстан құрамына түрлі
әкімшілік жүйесіне бағындырылған қазақ жерлерін біріктіру, халықтың
рухани сұраныстарын ұлттық менталитетке сәйкес ету бағыттарында
белсенді қызмет атқарған қазақ зиялыларының қызметін ғылыми тұрғыда
зерттеу арқылы көрсету де, зерттеудің маңыздылығы болып табылады.
Қазақ зиялылары ақталғанға дейінгі уақытта шыққан еңбектерден
ақиқатты анықтау қиын. Пікірлердің дұрыс-бұрыстығын анықтаудан гөрі
біз олардың жазылған кезеңіне назар аударуымыз керек.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. 1917 жылғы ақпан буржуазиялық-
демократиялық революциясынан кейінгі және 1920 жылы Ресей құрамындағы
автономиялы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы (ҚАКСР) құрылғанға
дейінгі кезеңді қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негіздері. Ғылыми жұмысты жазуға
тарих ғылымында бұрыннан белгілі – тарихилық, жүйелік және Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу, қалыптасқан
объективтік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды.
Қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру идеясына
байланысты XX ғасыр басындағы ұлт зиялыларының (Ә. Бөкейханов, А.
Байтұрсынов, М. Шоқай, т.б.) еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар
зерттеу барысыныда басты методологиялық принцип ретінде негізге
алынды.
Қазақ халқының ұлттық тәуелсіздік жолындағы күресінің негізгі
шарты ұлттық деңгейдегі мемлекеттікті қалпына келтіру болды. Соған
байланысты 1917 жылы Жалпықазақ Желтоқсан құрылтайы федеративке
негізделген Ресей құрамында қазақтардың саяси және экономикалық
дербестігін қамтамасыз ететін автономиясын құру басты мәселе ретінде
көтерілді .
Жұмысты жазу барысында нақты-тарихи, салыстырмалы тарихи, талдау,
жинақтау және қорыту әдістері, сонымен қатар логикалық әдістер
қолданылды.
Зерттеу тақырыбының зерттелу деңгейі. Қазақ зиялыларының қазақ
мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесін тарихи шындық
тұрғысында ашып көрсетуде А. Байтұрсынұлының “Революция және қазақтар”
атты мақаласының орны ерекше . Осы шағын көлемді еңбегінде А.
Байтұрсынов 1917 жылғы Ақпан және Қазан революцияларын қазақ халқының
қалай қарсы алуына өз бағасын беріп, Алаш автономиясын жариялау мен
оның үкіметін құрудағы себептерді ашып көрсетіп, Алашорданың Уақытша
сібір үкіметі, Құрылтай жиналысы комитеті (Комуч) және Колчак
билігімен қандай қарым-қатынаста болғандығы туралы өз пайымдауларын
баяндайды. Сонымен қатар бұл мақаласында А. Байтұрсынұлы қазақ
мемлекеттік дербестігін қалпына келтірудегі Алашорда үкіметінің
халықтық сипатын көрсете отырып, болашақта құрылар Кеңестік Қазақ
мемлекетінде де ұлттың өзін-өзі басқаруы мәселесін және Одақтағы
биліктің өз кезегінде аймақты билікпен санасуының қажеттілігін
көрсетеді.
Қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесіне
қатысты ресми тұрғыда таптық және партиялық тұрғыдан “зерттеу” Ф.
Голощекиннің Қазақстанның партия ұйымын басқаруға келген уақытынан
бастап күшейе түсті.
Осы кезеңнен бастап Алаш партиясы, Алашорда үкіметі, Түркістан
автономиясы (Қоқан) автономиясы мен жалпы қазақ зиялыларының
қызметтерін қаралайтын еңбектер пайда бола бастады. Партиялық
тапсырыстармен сол уақыттағы республикалық мемлекеттік баспаның
директоры А.К. Бочагов 1927 жылы Алашорда туралы “Краткий исторический
очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-1919
гг.” атты кітапшасын жазып шығарды . Бұл еңбек партияның
идеологиялық тапсырысымен жазылғандығына қарамастан, құжат
материалдарын дерек ретінде келтірілгенмен де өз құндылығын осы күнге
дейін жойған жоқ. Большевиктік партия үшін сәтсіз деп табылған А.К.
Бочаговтың еңбегінен кейін құрылған Комиссия жұмысы Қазақ өлкелік
комитетінің 1928 жылғы 13 мамырдағы Секретариатының мәжілісі
“Алашорданың” құжаттарын шығару жөнінде құжатқа байланысты алғы сөзбен
және ескертпелермен шығару қажеттілігін көрсетеді. Нәтижесінде 1929
жылы Н. Мартыненконың құрастыруымен “Алашорда: Сборник документов”
атты құжаттар жинағын шығарды . Сол кезеңдегі оқиғаларға талдау
жасауға мүмкіндік беретін құжаттар жинағы ретінде қазіргі зерттеушілер
бұл жинақты кеңінен пайдаланатын болды.
Қазақ Өлкелік Комитетінің жанындағы Партия тарихы институтының
қызметкерлері С. Брайнин мен Ш. Шафиро 1935 жылы “Алашорда тарихы
бойынша очерктер” деген кітап жариялады .
Кітап жарық көрісімен жан-жақтан сынға алынды. Ақырында ВКП (б)
Қазақ өлкелік партия комитетінің бюросы 1935 жылғы 15-сәуірдегі
қаулысында айтылған кітапқа қосымша ретінде жарияланған құжаттар
тізбегі Алашорданың котрреволюцияшыл ұлтшылдық идеологиясын таратуға
қызмет етті деп бағалады. Сондықтан да “Очерки по истории Алаш-Орды”
деген кітапты бюро пайдаланудан алып тастау жөнінде қаулы алды. Көп
кешікпей осындай қаулы жоғарыда әңгіме болған Н. Мартыненко
құрастырып, жариялаған құжаттар жинағы туралы да алынды.
Сонымен, Алаш пен Алашорда тақырыбына қалам тарту іс жүзінде
тоқтатылды да, Алаш қозғалысын жан-жақты зерттеуге ресми түрде тиым
салынды.
Сол отызыншы жылдардың ортасынан сексенінші жылдардың соңына
дейін Алаш қозғалысына байланысты зерттеулер жүргізілген жоқ. Тек қана
соңғы он-он бес жылдың ішінде жүзінде осы жасырын да құпия болып
келген тақырып жөнінде тарихи шындықты қалпына келтіруге бағытталған
талпыныстар жасалуда.
90-шы жылдардан бастап ұлттық-мемлекеттілік құрылымдардың тарихи
тәжірибесін зерттеу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Қазақстандық
ғалымдар қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесіне
қатысты, яғни хандық билік жойылғаннан бастап, Алашорда үкіметі,
Түркістан автономиясы (Қоқан) ұлттық-мемлекеттілік құрылым ретіндегі
қызметін және ұлт зиялыларының тәуелсіздік жолындағы қоғамдық-саяси
қызметін талдап көрсететін іргелі зерттеулер жасап, еңбектер жазды. К.
Нұрпейісовтың “Алаш һәм Алашорда”, М. Қойгелдиевтің “Алаш қозғалысы”,
“Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы”, Д.А. Аманжолованың
“Казахский автономизм и Россия” сияқты құнды еңбектерімен қатар ғалым
заңгер С. Өзбековтың “Арыстары Алаштың” деген еңбегі де тақырыпқа
байланысты зерттеуді ұлттық мүдде тұрғысынан қарастыруды көздейді .
Сонымен қатар, осы кезеңде, бұл тақырыпқа байланысты бірқатар
кандидаттық диссертациялық да жазылды. Олар: Хасанаева Л.М. Қазақ
мемлекеттігін жаңғырту үшін күрес: түрлі көзқарастар мен саяси
қозғалыстар тарихынан (XX ғ. алғ. ширегі); Ілиясова К.М. Қазақ
съездері: қаралған мәселелері, шешімдері және олардың орындалуы (1917-
1919 жж.); Махаева А.Ш. Қазақ комитеттері: құрылуы мен қызметінің
тарихы (наурыз 1917ж. – маусым 1918ж.), т.б. диссертациялар зерттеу
жұмысымыздың ашыла түсуіне өз септігін тигізеді.
Зерттеу тақырыбының деректік негізі. Зерттеу жұмысының жазылу
барысында төмендегідей дерек көздері пайдаланылды: Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік Орталық мұрағатының 15-қоры, Ішкі істер
министрлігінің Семей облыстық басқармасы, И-17 қор Ішкі істер
министрлігінің Сырдария облыстық басқармасы.
Сол заманда шығып тұрған “Қазақ”, “Бірлік туы”, “Сарыарқа” деген
ұлттық газеттер беттеріндегі деректемелік материалдар, сонымен қатар
“Речь”, “Жизнь национальнстей” атты баспасөз беттеріндегі материалдар
да дерек ретінде пайдаланылды.
Алаш қозғалысының Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа
Шоқайұлы, Мұхаметжан Тынышбаев сияқты жетекші қайраткерлерінің
еңбектерінде кездесетін деректемелер де өз септігін тигізді.
1. Ақпан революциясының Қазақстанға ықпалы.
1.1. Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайы.
1917 жылдың қарсаңындағы Қазақстан Россия империясының оңтүстік
шығысындағы аса ірі отарлық аймағы болды. Оның экономикасының жетекші
саласы мал шаруашылығы болды.
Патша үкіметі қазақ халқы мекендеген жерді мемлекеттің меншігі деп
жариялап, құнарлы алқаптарды қоныс аудару қорына, казак әскерлерін
орналастыру учаскелеріне, патша әулетінің жеке меншігіне, т.с.с. күштеп
тартып алып отырды. Қазақ ауылын басқаратын төменгі әкімшілік аппарат,
болыстар мен старшындар патша үкіметінің жергілікті билеу органдарымен біте
қайнасып кеткен бай-феодалдар өкілдерінің қолында болды. Олардың басым
көпшілігі царизмнің отарлаушы саясатының қолшоқпары ролін атқарып,
өздерінің тарапынан шаруаларды езіп-жаншыды.
XX ғасырдың басынан қалыптаса бастаған өнеркәсіп өлкеде нашар дамыды.
Қазақстанның қисапсыз табиғи байлықтары өте баяу игерілді. Өлкенің өндіріс
орындарының көпшілігі ауыл шаруашылығының, оның ішінде ең алдымен мал
шаруашылығының өнімдерін өңдейтін кәсіпорындары еді. Мұнымен қатар өлкеде
біршама тау-кен рудниктері, көмір шахталары мен түсті рудаларын өндіретін
кәсіпорындары болды. Темір жол жүйесі де өте жеткіліксіз еді.
Қазақстанның экономикасы мен жер байлығына Россия капиталистерімен
қатар шетелдік кәсіпшілер де қол сұқты. Мұнда шетелдік ірі сауда және
кәсіпкерлер компанияларының өкілдіктері жұмыс істеді, өлке қалаларында, ең
алдымен облыс орталықтарында Россияның Орыс-Азия, Сібірдің Сауда, Орыстың
Сауда-өнеркәсіп сияқты ірі банктерінің бөлімдері ашылды. Сонымен қатар аса
ірі сауда компанияларының: Орал-Каспий мұнай қоғамының, Риддер Тау-кен
қоғамының, Атбасар мыс кендері қоғамының бөлімшелері құрылды. Олардың
басқармалары Лондонда, Петроградта орналасқан болатын. Осы компания
басқармалары мүшелерінің қатарында аса ірі орыс капиталисі А. Путилов,
ағылшындық алпауыт Л. Уркарт, т.б. болды.
Қазақстанға капиталистік қатынастардың ене бастауы өлкеде өндіріс
орындарының, темір жолдардың пайда болуына және қазақ жұмысшы табының
қалыптаса бастауына негіз болды.
Қазақстанда болған өзгерістердің маңызды ерекшелігі сол, өлке
экономикасын Россия капитализмінің аясына енгізу ұлт жұмысшы табының
қалыптасуына әсер етті, ол жұмысшы табының қалыптасу процесі ұлттық
буржуазияның пайда болуынан озық жүрді.
Орта және ұсақ кәсіп орындарында, шахталарда, рудниктерде,
кәсіпшіліктерде, құрылыстарда және теміржол пайдалануда қызмет еткен 60 мың
жұмысшылардың кәсіби мамандығы жоқтарының көпшілігі қазақтар еді.
Бұл өндіріс орындарының жұмысшылары өте ауыр жағдайда өмір сүріп,
еңбек етті. Олар 12-14 сағатқа созылған жұмыс күні үшін өмір сүру
минимумына жетер-жетпес жалақы алды. Әсіресе, ешқандай кәсіптік мамандығы
жоқ қазақ жұмысшыларының хал-жағдайлары аса қиын болды. Патша үкіметі мен
империалистік буржуазияның отарлық саясатының нәтижесінде қазақ өлкесі
шикізат көзі мен товар өткізетін рынокқа айналды.
Қазақ ауылының, баяу да болса, капиталистік қатынастардың шеңберіне
тартыла бастағанымен, жалпы алғанда онда 1917 жылдың қарсаңында
капиталистік өндіріске дейінгі қатынастар үстем болды. Сондықтан да
Қазақстан жағдайында буржуазияшыл ұлтшылдықты уағыздайтын таза ұлттық саяси
партия құру үшін әлеуметтік негіз қалыптаспаған еді.
1.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі.
Ресей империясының барлық саяси жүйесіне тән дағдарыстың салдары болып
табылатын 1917 жылғы Ақпан революциясының нәтижесінде патша үкіметі
құлатылды. Ол Ресей халықтарының, оның алдыңғы қатарлы күштерінің патша
билігіне, крепостниктік құрылысқа және отарлық езгіге қарсы көп жылдық
күресінің жеңісімен аяқталды.
Патшалық билікті құлатқан Ақпан революциясын қазақ қоғамы зор қуанышпен
қарсы алды. “Қазақ” газетінің 9 наурызындағы санында: “Киіз туырлықты
қазақтың оң жағынан ай, сол жағынан күн туды, жақсылық, қуаныш тек қана
орыстікі емес, отаны Русия болған жұрттың бәріне тегіс жақсылық, бәріне
тегіс қуаныш”-деп, бостандық күні туды деп жар салды .
Қазақ газеті осы жылғы наурыздың 24 күнгі санында Минскідегі
Ә.Бөкейханов, М.Дулатов бастаған қазақ қайраткерлерінің Қазақстанның сол
кездегі негізгі орталықтарына жолдаған жеделхат текстін жариялады.
Жеделхатта: Ресейдегі барша халыққа ағайындық, теңдік, бостандық күні
туды. Учредительное собрание сайлауларына қазақ болып қамдану керек.
Жарамды жақсы адамдарын ауызға ала беру керек. Енді араздық, өштік, дау,
жанжал, талас, партиялық сыйыспауларды тастау керек. Көксерлік жұмыстарың-
бірлік, адалдық болсын! Жер мәселесін де қозғап, тезірек қолға ала
беріңдер. Біз қалайтын патшалық түрі - демократическая республика, яғни мал
өсіріп, егін салып, жерге ие боларлық түрі, - деп жазылған болатын.
Жеделхаттан қазақ қайраткерлерінің саяси айқындамасы анық көрінеді.
Олар, біріншіден, халықты жаңа үкіметті қолдауға шақырып, демократиялық
республика ұранын алға тартты. Екіншіден, жер жөніндегі мәселелерді шешуді
күн тәртібіне қоюды ұсынды. Үшіншіден, Құрылтай жиналысына дайындық жұмысын
жүргізу арқылы ұйымдасуға, бірлесуге, сөйтіп, ұлт тағдырына қатысты
мәселелерді шешуге үндеді.
Майдан жұмысында жүрген қазақ зиялылары Ресей барша халыққа ағайындақ,
теңдік, бостандық күні туды. Жаңа құрылған үкімет дүкенін сүйеу үшін
қазаққа ұйымдасу керек, - деп, М.Тынышпаев, А.Тұрлыбаев, Ә. Сатбаев,
Т.Құнанбаев, Ж.Ақбаев, Х.Досмұхамедов, Т.Шонанов, С.Ақаев, Қ.Қожықов және
т.б. қазақ зиялылары жаңа үкіметке толық қолдау көрсетіп, соның шеңберінде
ұлт тағдырына қатысты зәру мәселелері шешуге деген ұмтылыс байқатты .
Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы жер-жерлерде бұқараның
саяси белсенділігінің артуына ықпал етті. Революция қалың бұқараның саяси
құқықтарын кеңінен пайдалануына мүмкіндік жасады, олардың саяси күреске
ашық араласуын қамтамасыз етті. Бұл мынадай жағдайларда айқын көрінді:
біріншіден, билік мәселесін шешуде жергілікті жерлерде патша өкіметінің
қойған адамдарының орнына революциялық рухпен қаруланған тұлғаларды
тағайындау орын алды; екіншіден, кейбір жерлерде әкімшілік басқару
тәсілдері мен жалпыға белгілі либералдық жүйенің талаптарын шығару
байқалды; үшіншіден, демократиялық бостандық, жалпы демократиялық
негізіндегі ұлттық автономия үшін қозғалыстар күшейді; төртіншіден, өлкеде
революциялық қозғалыс пен революциялық үгіт күшейді.
Ақпан революциясының өзіндік ерекшелігі-елде қос өкімет орнады:
буржуазиялық Уақытша үкімет және жұмысшы, солдат депутаттарының Кеңестері
орталықта және жергілікті жерлерде буржуазияның саяси билігінің ұйымдарын
құрудың нақты негізі Мемлекеттік дума, қалалық думалар және әр түрлі
комитеттер болып табылды. Уақытша үкімет биліктен отарлы әкімшіліктің
әскери губернаторларын, генерал-губернаторларын, чиновниктерін аластатты.
Олардың орнына облыстық комиссиялар, азаматтық атқару комитеті, коалициялық
комитет т.б. құрылды. Болыстарда, ауыл мен селоларда сол баяғы болыстық
және ауылдық басқарушылар, селолық старосталар, станицалық атамандар қалды.
Уақытша үкімет облыстардың басшылығына патша өкіметінің бұрынғы
шенеунік-отаршыларын, сондай-ақ қазақ зиялыларының өкілдерін де
тағайындады. Мәселен, Ә.Бөкейханов Уақытша үкіметтің Торғай облысындағы,
М.Тынышбаев Жетісу облысындағы комиссары болды.
Самодержавияның құлатылғаны жайлы хабарлар жергілікті жерлерге
жетісімен түрлі әлеуметтік топтардың, саяси партиялардың өкілдері жоғарыдан
нұсқау күтпей-ақ өздерінің қоғамдық ұйымдары арқылы жергілікті басқару
ұйымдарын құруды қолға ала бастады. Азаматтық атқару комитеті, біріккен
қоғамдық ұйымдардың құрама атқару комитеті тәрізді қоғамдық негіздегі
комитеттер патша өкіметінің билігі жойылған жерлерде дереу бой көтерді .
Ақпан революциясының алғашқы күнінен 5 наурызға дейінгі аралықта, яғни
Уақытша үкіметтің жергілікті үкімет ұйымдарын құру жайлы қаулысына дейін 29
губерниялық комитеттер құрылды. Сол кезеңде жергілікті билікті жүзеге
асыруға тырысқан бұл ұйымдардың бұқарашылдығымен бірде-бір қоғамдық-саяси
институт тең келмеді .
Буржуазиялық-демократиялық революция ұлт аймақтарында жаңа әкімшілік
жүйені негіздеу мен олардың өзін-өзі басқарып, билеу мүмкіндігін туғызды.
Облыс, уезд болыс және ауылдарда Уақытша үкіметтің басқару орындары
қалыптаса бастады. Бүкіл Ресейдегі тәрізді қазақ өлкесінде де Азаматтық
комитеттер құрыла бастады. Азаматтық комитеттердің төменгі, яғни ауыл мен
болыс дәрежесіндегі жүйесін құру ісі тез қарқынмен өрістеді. Бұлармен қатар
уездік және облыстық комитеттерді құру ісі де қатар жүрді. Олардың құрылуы
мен жергілікті атқару билігі жүйесін ұйымдастыру ісі толық жүзеге асырылды.
Қазақ қайраткерлерінің отарлық езгіден құтылуды, елдің өз билігі өзіне
тиіп, басқа ұлттар қатарлы өз алдына ел болуды көздеген қозғалысы да осы
Ақпан революциясынан кейін күшейе түсті. Революция жеңісінен кейін іле-шала
Ә.Бөкейханов Семейге, Қарқарлыға, Оралға, Қызылжарға және басқа қалаларға
жеделхаттар жолдап өзінің серіктерін жергілікті жерлерде қазақ комитеттерін
құруға, Уақытша үкіметті жақтауға бағытталған іс-әрекеттер жасауға шақырды.
Осы кезеңде қазақ халқының бостандыққа ұмтылуының әрі оянған сананың
негізінде қазақ комитеттері пайда болды. 1917 жылдың ақпан мен желтоқсан
айларының аралығында өзінің шарықтау шегіне көтерілген ұлт- азаттық
қозғалыс тарихында өзіндік орны бар қоғамдық ұйым-Қазақ комитеттері өз
ұлтының жоғын жоқтап, азаттық үшін күрестің мол ауыртпалығын өз мойнына
алған қазақ зиялыларының белсенді қоғамдық қызметі нәтижесінде өмірге келді
.
Алайда Уақытша үкіметтің жергілікті басқару органдарын құру кезінде
де облыс және уезд орталықтарындағы орыс жұртының қолында еді,
комитеттердегі басшы орындар да солардың үлесіне тиді. Сондай-ақ олардың
құрамына енгендердің арасында ұлтаралық қатынас мәселесінде ескі патшалық
әкімшілік көзқарасында тұрғандар, әрине, аз емес болатын .
Жергілікті халық мүддесін ескермеу секілді кертартпа әрекеттері атқару
комитеттерінің құрылу барысында-ақ көрініс бере бастады. Мұндай жағдайлар
жер-жерде көрінді. Мәселен, Семейдегі облыстық комиттетер ісінде ұлттық
мүдде мүлде ескерілмеді.
Осындай жағдай туралы өз кезегінде Сарыарқа газеті былай деп жазды:
“Патшалық заманның туы құлады, мемлекет билігі жалпы жұрттың қолына келді,
бірақ билік қолға келгенмен мемлекет жұмысын жалпы жұрт бір жерде жиылып
отырып істеп отырмақ емес, бұл міндетті іске асырып атқаратын жұрттың сенім
көрсетіп, ортасынан сайлап жіберген өкіл депутттары. Осы күнгі әр жерде
көбейіп жатқан комитеттер сол жұрт билігінің сәуле суреті. 5 марта облыс
билігін, әмірін атқарып тұраған Семей областной исполнительный комитеті
ашылды. Комитетке әрбір ұйым қаумынан екі-екі кісіден мүшелер кірді. Қазақ
ішінде ұйым-қауымдық жағынан бұл комитетке бірде-бір кісі алынбады” .
Ескі әділетсіз патшалық билік жойылып, оның орнына жаңа билік
келгенімен де қозғалыстар үшін ұлттық мүддені қорғап, талап тілектерін
білдіретін мемлекеттік мекемелерсіз қалу қаупі төнді. Сондықтан да Семей
облысының зиялы азаматтары 7 наурызда шұғыл түрде Семей облыстық Қазақ
атқару комитетін құрды .
Жаңа құрылысты қолдау және қазақ халқын замана көшінен қалдырмау үшін
ұйымдастырушылық жұмысын өз мойнына алған облыстық Қазақ комитеті
қазақтарға тиесілі істерді дербес шеше бастады .
Ақпан революциясынан кейінгі Қазақстанның әлеуметтік-дамуында ұлттық
мәселелер өз шешімін күтті. Өлкеде осы кезде мұсылмандық қозғалыс өрістеді.
Ұлттық мәселенің шешілуін жергілікті халық Уақытша үкіметтің құзырлығымен
байланыстырды. Сондықтан да жер-жерлерде, әсіресе Жетісу мұсылмандары
Ташкенге Уақытша үкімет өкілдерінің келуін асыға күтті. Олар өздерінің
бостандық алатындықтарына сендi .
Революцияның жеңісінен кейін Қазақстанда ұлттық қозғалыс күшейді.
Алайда ұлттық қозғалысты кедей шаруа, батырақ т.б. өрістете алмады, толық
түсіне алмады. Еңбекші бұқара ұлттық интеллегенцияның соңынан ерді және
соған бағыт ұстады, сөйтіп, алғашқы кезде ұлттық автономияның идеяларына
еліктеді . Ал Уақытша үкімет болса әлеуметтік мәселелер тәрізді ұлттық
мәселені шешуге асықпады. Үкімет ұлттардың өзін-өзі билеуі, тәуелсіз болуы
сияқты жергілікті халықтың көкейіндегі мәселені “жалпы мемлекетті қолдау”,
Ресейдің біртұтастығы мен бөлінбестігі деген ұрандарымен ғана шектеді.
Буржуазиялық үкімет пен буржуазия формальды түрдегі буржуазиялық
демократияны жақтады. Орта Азия, Қазақстан сияқты шет аймақтарда шектелген
демократияны ендіріп, “Ресейдің бөлінбестігін” қамтамасыз ету мақсатындағы
шеңберден аспауға тырысты .
Осыған орай, Уақытша үкімет Қазақстан мен Орта Азия халықтарына
тұрғындарының 98 проценті мұсылмандар болып табылатын Түркістан аймағындағы
10 млн. халықтың бостандық, теңдік, халықтар бауырластығы негізінде Ресей
революциясы берген ұлттық-мәдени өзін-өзі билеуге барлық құқықтары бар,-деп
сөз жүзінде айтқанымен оны іске асыруға құлық танытпады .
Уақытша үкіметтің шектелген “демократиясы” жеке адамдардың заң
алдындағы теңдігі мен бостандығын формальды түрде жария етті. Жекелеген сот
инстанцияларында істі жергілікті тілде жүргізуге, балаларды ана тілінде
оқытуға, тағы осы сияқты мәселелерге рұқсат берілді. Буржуазиялық үкімет-
”мәдени автономия” идеясын құлшына қолдады, себебі мұның өзі жергілікті
халықтың мектеп салуға, ағарту ұғымдарына бірігуді, өз ана тілінде сөйлеуді
буржуазия өз мүддесіне сәйкес деңгейлер мен түрлерде шектеуге болатындығын
түсінді. Өзінің әлеуметтік мәні мен мазмұны жағынан ”мәдени автономия”
буржуазияның мүддесіне қызмет етті .
Уақытша үкіметтің алғашқы кезеңдерінде-ақ Орта Азия мен Қазақстанда,
олардың басқару жүйесінде және елдердің ішкі өмірінде патша өкіметі
кезіндегі құрылысты сақтап қалуға тырысқандығы айқын көрінді. Бұл
губернаторлық жүйені сақтап қалудан, оған кейбір либералдық белгі беруден
де аңғарылды. Уақытша үкіметтің Қазақстандағы жергілікті ұйымдары кулак,
қазақ ауылдарының байларына арқа сүйей отырып, қазақ халқының революциялық
өрлеуін әлсіретуге тырысты, империалистік соғысты жүргізе отырып, оның
ауыртпалығын халыққа түсіріп, қазақ жұртын тонауды жалғастырды. Уақытша
үкіметтің Қазақстанда патшаның қанау саясатын ұстанғандығы мынандай
оқиғалардан да көрінді: ол 1916 жылғы Қазақстан мен Орта Азияда болған
көтерілісті аяусыз басқан жазалаушы отрядтардың мүшелеріне амнистия беру
туралы қаулы қабылдады. Жергілікті жерлерде бұрынғы уездік, облыстық
басқармалар, губернаторлар азаматтық комитеттердің төрағалары, комиссарлары
болды.
Қазақтарды саяси құқықтарынан айырған ескі заңдар өз күшінде қалды.
Жер мәселесі шешілмеді. Казак әскері қарамағындағы және басқа да ірі жер
иелері сол күйінде сақталды. Қазақтардан ең таңдаулы жерлерді тартып алған
қоныс аудару басқармасы өз қызметін ары қарай жалғастыра берді.
Мұның өзі уақытша үкіметтің әлеуметтік мәселелерді жергілікті ұлттың
мүддесін шешуде ескермегендігін анық көрсетеді. Ал жер реформасын жүргізуді
Уақытша үкімет империалистік соғыста жеңіске жеткен соң Құрылтай жиналысын
шақырып, сонда жариялауды ұйғарған сыңай танытты.
µлт мәселесінде Уақытша үкімет “Діни наным - сенімдерді және ұлттық
шектеулерді жою туралы” 1917 жылдың наурызында декрет қабылдады. Онда былай
деп жазылды: ”Ресей азаматтарының құқықтарындағы заң бойынша белгіленген
барлық белгілі бір дінге сену, оны оқып-үйрену немесе ар-ождан шектеулері
жойылады”.
Алайда бұл Уақытша үкіметтің өз мүддесін қорғау бағытындағы шара болды.
Декрет шын мәнінде Ресей халықтары мен ұлттарының құқықтарын қорғауды,
мүддесін көздемеді. Құжатта шет аймақтардағы халықтардың саяси және өзін-
өзі билеу құқықтары туралы айтылмады. Сонымен қатар декретте саны жағынан
аз ұлттар мен халықтардың, этникалық топтардың тағдары жайында еш нәрсе
жазылмады. Декретте ұлттық езгі мен теңсіздікке негізделген әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешу былай тұрсын олар күн тәртібіне шығарылмады.
Уақытша үкіметтің басшылары әлеуметтік мәселелер, соның ішінде ұлт
мәселесі, оның шешілетіндігі жайлы даурықпа уәделер беріп, бұқара алдында
сөз сөйлеуден аспады.
Жергілікті жерлердегі жағдай қанағаттандырылмаған жергілікті халықтық
ұйымдар, жекелеген топтар Уақытша үкіметтің атына жедел хаттар, өтініштер,
ұсыныстар жолдап, орталыққа өкілдер жіберіп, ұлт мәселесі бойынша үкіметтік
декларацияны іс-жүзіне асыруға қол жеткізуді сұрады.
Мәселен, 1917 жылы 8 тамызда Қысқы сарайға Бүкілресейлік мұсылмандар
ұйымының атынан үлкен делегация келді. Оларды министрдің орынбасары
Некрасов қабылдады. Делегация Түркістандағы ауыр жағдай туралы хабардар
етіп, мұсылмандардың елді басқару саясатынан шеттетілгендігін мәлімдеді.
Революцияның жеңісінен кейін Түркістан аймағында, Жетісу облысында тұратын
халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы нашарланды. Мәселен, Жетісу
облыстық қырғыз және мұсылман комитетінің төрағасы Жайнақовтың бас
комиссарға жолдаған жедел хатында өлке тұрғындарының ауыр жағдайы ашып
айтылады. Мұнда былай делінген: “Жетісу мұсылмандары өздерін қағаз жүзінде
ғана еркін сезінеді, ал шындығында олар бұрынғыдан да езіліп отыр -
сондықтан да олар өздерінің ауыр жағдайларына назар аударылып, шара
қолданылатындығына сенеді. Қырғыз шаруаларын өлтіріп, тонау тоқтатылып,
аштыққа ұрынғалы отырған тұрғындарды қорғап қалуға шара қолданылады деп
ойлайды. Қырғыздарға, әсіресе Ташкент, Жаркент, Верный уездеріндегілерге
орыс тұрғындары астық сатпайды, ал азық-түлік комитеттері оларға ештеңе
бермейді. Жергілікті жерлерде көктемнен бері жаппай аштан өлу жағдайлары
орын алуда. Қырғыздар әртүрлі себептермен өз жерлеріне жіберілмейді. Ол
жерлер азық-түлік, жер комитеттері арқылы арендаға берілуде” .
1917 жылдың 24 тамызында Керенский Түркістаннан келген өкілдерді
қабылдап, олардың жер мәселесі төңірегіндегі шағымдары мен
келіспеушіліктерін таңдады. Керенский “бұратана тұрғындардың жерлерін басқа
халықтардың пайдасына ешкім ешқашан да тартып алуға тырысқан емес” деп ашып
айтты . Мұның өзі Уақытша үкіметтің еңбекші бұқара үшін аса өзекті болып
табылатын жер, соғыс, ұлт т.б. мәселелерді шешуге асыға қоймауын толық
аңғартады. Сондай-ақ жер мәселесінде орын алып отырған күрделі жағдайды
ескермей, патша өкіметі кезіндегідей қазақ жерлерін тартып алу, қоныс
аудару тәрізді саясатын өзгертпей сол күйінде жалғастырғандағын дәлелдейтін
оқиғалар жиі ұшырасты.
Уақытша үкіметтің ұлт мәселесін шешуге кері көзқарасына, кертартпа
шараларына қарамастан жер-жерлерде ұлттық қозғалыс өрістей түсті.
Қазақстандағы халықтың бас көтерулері саяси автономия, өзін-өзі билеу
құқығын беру тәрізді талаптар басым болды. Мұндай талаптардың күшейгендігі
соншалықты Уақытша үкімет басшылары оларға назар аударуға мәжбүр болды.
Күшейіп отырған халықтық қозғалыстар әлеуметтік мәселелерді шешу үшін
шектелген буржуазиялық үкіметті қыспаққа алды. Үкімет бұл мәселелерді
құрылтай жиналысын шақырып, сонда шешуге уәде берді. Түркістандағы Уақытша
ұйым басшылары ”барлық мұсылмандармен бірге, барлық Ресей республикасының
азаматтарының мүддесін ескере отырып, өздерін халықтық ұйымдарға арқа
сүйеген мемлекеттік билікті мойындап, қолдарынан келгенше қолдап, елді
құрылтай жиналысына дейін алып баруға тырысатынын” білдірді .
Уақытша үкімет ресми түрде “автономия” туралы мәселені шешуден бас
тартпады, алайда бұл бағытты іске асыру үшін нақты шаралар қабылдамады, оны
Құрылтай жиналысының құзырлығына қалдырды. Уақытша үкіметтің Түркістандағы
комитеті тұрғындары үндеу тастап, оларды, “Уақытша үкіметтің айналасына
топтасып, революцияны қорғауға шақырды. Комитет “Барлық билік халыққа
берілсін-бұл билік еркін әрі мықты. Ол өзінің сөзін құрылтай жиналысында
айтады”, - деп жария етті .
Әйтсе де қазақ зиялылары ұлт және мемлекеттік мәселелердің құрылтай
жиналысында шешілуін күтіп отыра алмады. Уақытша үкіметтің әлеуметтік-
экономикалық, саяси мәселелерді шешуге асықпайтындығына көз жеткізген қазақ
зиялылары оны жалпы халықтың деңгейде күн тәртібіне шығарып талпынды.
Буржуазиялық-демократиялық революцияның жеңісінен кейін пісіп-жетілген
мәселелермен қатар болашақ қазақ мемлекеттігінің түрі мен құрылымын анықтау
қазақ зиялылары үшін аса маңызды мәселе болып саналды. Осыған орай қазақ
зиялыларының белсенді өкілдері 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында
жалпы қазақ съезін шақырды. Съезге Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу,
Сырдария, Ферғана облыстарынан және Ішкі Бөкей Ордасынан өкілдер қатынасты.
Съезде жер, сот, дін, әйел, халыққа білім беру т.б. мәселелермен қатар
мемлекеттік басқару түрі және қазақ облыстарының автономиясы туралы мәселе
қаралды. Құрылтайда талқыланған мәселелердің қарарларында мемлекеттік
басқару түріне байланысты былай деп жазылды: “Ресейде демократиялық
федеративтік, парламенттік республика болуы тиіс” .
Ал қырғыз (қазақ) облыстарырының автономиясына сәйкес мынадай қарар
қабылданды: “Қырғыз (қазақ) облыстары облыстық территориялық-ұлттық
автономия алулары тиіс” . Мұның өзі қазақ зиялыларының қазақ
мемлекеттілігі мәселесін ұлттық мүдде тұрғысында, халықтардың өзін-өзі
билеу құқығы негізінде шешуге ұмтылғандығын айқындайды. Өкінішке орай
Уақытша үкімет жергілікті жерлердегі ұлт өкілдерінің бостандық, өзін-өзі
билеу құқығын алу, ұлттық мемлекеттік құрылымдарды құруға деген
талпыныстарын қолдамады. Мәселен, белгілі кадет партиясының қайраткері
Милюков өзінің партиясы “Қазіргі уақытта ұлттық-территориялық ұйымдардың
құрылуын дұрыс деп есептемейді” - деп мәлімдеді. Керенскийдің өзі мүше
болған социал-революционерлер партиясының көзқарасы да кадеттер партиясы
мен патша генералдарының пікірімен сәйкес түсті.
Өкімет басына келген Уақытша үкімет буржуазиялық-демократиялық
революциясы жеңісі нәтижесінде шет аймақтардағы халықтар үшін ұлттық-
территориялық мәселелерді шешуге тырыспады. Саяси тәуелсіздігін алуға,
қазақ мемлекеттігін қалпына келтіруге ұмтылған қазақ зиялылары өз
мақсаттарына жете алмады.
Буржуазиялық-демократиялық революциясының жеңісін қуана қарсы алған
қазақ зиялы қауымының, Қазақстанның мемлекеттілік мәселесіне байланысты
мәселені шешу жөніндегі үміттері ақталмады.
2. Ақпан революциясынан кейін қазақ мемлекеттігін қалпына келтіру
мәселесі.
1. Мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастары.
Өздері өмір сүрген асау заманның ағымына қарай мемлекеттік автономияға
байланысты қазақ зиялыларының көзқарастары әрқилы болды.
Аса күрделі де қиын жағдайға тап болған Алаш қайраткерлері қазақ
ұлтының мемлекеттігіне қол жеткізу үшін әр түрлі әдістер мен амалдарға
барды. Осыған байланысты тарихшы М. Қойгелдиевтің төмендегі пікірі назар
аударуға тұрарлықтай: “Болашақ қазақ мемлекеттігінің мазмұнына қатысты, -
деген еді ол, - Ә.Бөкейханның да көзқарасы түрлі тарихи жағдайларға
байланысты өзгеріп отырды. Мәселен, ол 1917 жылдың күзінде қазақ елінің
“жері біргелік автономияны қабылдап Сібір” автономиялық мемлекетіне
қосылғанын қалады. Ал 1918 жылы күзде Уфа қаласында ол башқұрт басшыларымен
болған кеңесте “башқұрт-қазақ тұтас мемлекетін” құру жөнінде келісімге
тоқтайды. Мұстафа Шоқай өз ретінде қазақ жұртының Түркістан (Қоқан)
автономиясы құрамында болғанын жақтады. Қорыта айтқанда, қазақ саяси
россиялық басқа түркі-мұсылман жұрттарының зиялыларымен бірге өз халықтарын
болашақ Россия федерациясының құрамында көрді”.
М. Қойгелдиевтің бұл пікірі нақты тарихи деректерге сүйенген. Мұны біз
“Жалпы сібір съезі” деген атпен жарық көрген “Қыр баласы” - Ә.
Бөкейхановтың мақаласынан да айқын аңғарамыз. Онда мынандай жолдар бар:
“...Сібір автономиясына қазақтың қосылу-қосылмауы екі айрылған соң біз, 9
өкіл, кеңесіп, сібір съезінде мынаны айттық: сібір автономия болсын, біздің
қазақ ұлты уақытша сібірге қосылады. Біздің бұл пікірімізге аз бұратаналар
да – бурят, яқұт қосылды. Сонымен Сібір автономиясының негізгі законіне өз
алды бір баб жазылмақ: қазақ ұлты һәм өзге сібірді қоныс қылған жерлі жұрт
Сібір автономиясына уақытша қосылады. Өздері, біз енді бөлініп өз ойымызға
автономия боламыз деген күні босанып, автономия болады деп”.
Ал енді осындайда Алаш қозғалысының саяси көсемі Ә. Бөкейханов
неліктен сібір автономиясына қосылуды жақтады және бұл қосылу неге уақытша
сипат алуы тиіс? – деген заңды сауалдар туындайды. Қалыптасқан жағдайды ол
былай түсіндіреді: “...Биыл жаздай болған комитет сайлаулары, біздің қазақ
өзін-өзі билегенде істеген істері көрсетіп тұр: іс атқаратын азаматтың
аздығын, жалпы жұрттың қараңғылығын біз ойладық, әуелі сібірге сүйеніп,
тасымалдап, жалғасып көшіп кетелік; жіп жалғап, зор мемлекет көрнеуінен
құтылып-ап, отау болып соңынан бөлінелік деп”.
Көріп отырмыз, Ә. Бөкейханов үлкен саясаткер. Ол сол тұстағы
Қазақстанның және оның халқының автономиялық мемлекет құруға әлі де дайын
емес екендігін жақсы түсінеді. Ә. Бөкейхановты сонымен бірге қазақ жерінің
ұлттық құрамының күрделілігі де қатты ойландырды. Өз ұлтының мүддесін
әрқашан да алғашқы орынға қоятын үлкен патриот Ә. Бөкейханов сонымен бірге
отарлау саясатының нәтижесінде қазақ елінің құрамында қалыптасқан
өзгешеліктерді де елеусіз қалдыра алмады. Осыған байланысты ол былай деп
жазды: “...Қазақ болып автономия құрамыз десек, алдымызда шешуі қиын бір
жұмбақ бар. Орал, Торғай, Ақмола, Семейде көп мұжық бізбен қоныстас; бұл
облыстарда мұжық пен қазақ қым-қиғаш аралас. Мұжық пен аралас қазақты
тастап, алғы қазақ болып шығамыз десек, қазақ орыста қалады, қазақты бұл
жерден көшіріп аламыз десек, бұл қазақ ата қонысынан көшпес; көшсе
ақылсыздық болады: қазақ жерінің ең жақсысы осы мұжықпен аралас отырған
жер. Түбінде қазақ ұлты бір автономия бола қалса, іштегі орысты ала кетеміз
бе деген үміт. Біздің қазақ ұлтының автономиясы енді тұрмыс халда туысқан
автономиясы болар емес; жерге байлаулы автономия болмақ...”.
Ә. Бөкейхановты сонымен қатар қазақтың автономиялық мемлекетін құру
туралы мәселелер толғандырғанда ол, әсіресе Батыстағы Бөкей жеріндегі және
Түркістандағы қазақтар тағдырын жан-жақты ойластырды. “Бөкейлік, - деп атап
көрсетті ол, Оралдың қазақ-орысының (яғни “казак”) ар жағында жатыр.
Оралдың атты казагі Орал облысына қосылып жерін біріктіріп, қазаққа
қосылмаса, аттап өтті, өзге қазаққа қосылатын жол жоқ. Бөкейлік өз алдына
автономия болғаны жөн”.
Бөкей облысының өзіндік ерекшеліктерін ескерген Ә. Бөкейханов
Түркістанға тән өзгешеліктерді де назардан тыс қалдырмады. “Түркістан, -
деп жазды ол, - өз алдына автономия болар. Біздің қазақтың Түркістанға
қосылғаны оң деген пікір де бар. Біз Түркістанмен діндес, туысқанбыз.
Автономия болған - өз алдына мемлекет болған. Мемлекет болып іс атқару оңай
емес. Біздің қазақ іс атқаратын азаматқа жұтап отырған болса, біздің жалпы
қазақ қараңғы соқыр болса, Түркістан халқы қараңғылық, шебер адамы жоқтық
бізден он есе артық. Қазақ Түркістанмен бір автономия болса, автономия
арбасына түйе мен есекті пар жеккен болады. Бұл арбаға мініп біз қайда
барамыз?”.
Осылайша, Ә. Бөкейханов түпкі мақсат – қазақ жерінің ұлттық-
территориялық автономиясына қол жеткізу болып саналатынын нақты атап
көрсете отырып, алайда оған жететін әр түрлі тактикалық амалдарды
қарастырды.
Объективті кедергілер де аз болған жоқ. Олар туралы М. Шоқайдың өзі
былай дейді: “...Біздің алдымызда екі мықты тосқауыл тұрды. Бұлардың бірі
–ұлттық қозғалысымыздың басты дұшпандары болса, екіншісі - өзіміздің
қоршауда қалғандығымыз және елді топтастыруға тәжірибесіздігіміз. Ең
қауіптісі – тап осы екіншісі еді...”.
Түркістандағы жағдайдың осындай күрделілігі Ә. Бөкейхановтың қазақ пен
Түркістан халықтары одағын неліктен түйе мен есекке теңегенін айқындай
түсер еді. Оның үстіне М. Шоқайдың түсіндірмелері де Ә. Бөкейхановтың сол
тұста бұл мәселеде аса көреген болғанына көзді жеткізе түседі. Нақтырақ
айтсақ, М. Шоқай Түркістанның сол тұстағы жағдайын төмендегідей сипаттаған
еді: “...Рулық ұйымдар негізінде құрылған ұлттық ұйымдар көбінесе бірін-бірі
түсінбейтіндіктен орыс жұмысшы және солдат депутаттары кеңестерінің
Түркістанға қарсы әрекеттерін қолдайтын.
Түркістан қалалары, әсіресе ауылдық ұйымдар әлі Жұмысшы және солдат
депутаттары кеңестерінің ықпалына толық түсе қоймаған-ды. Әрі бұларда қым-
қиғаш жәдитшілік, қадимшілік шайқасы жүріп жатты. Алайда біздің ұлттық,
қоғамдық ұйымымыздың ауқымынан асқан бұл шайқас орыс үкіметі билеп тұрған
жағдайда қауіп туғызды.
Түрікменстандағы осы өзара күрестің рушылдық сипаты қазақ, қырғыз
арасындағыдан да басым еді. Әрі түрікмендер бүкіл Түркістан ұлттық
қозғалысынан бас тартып, Түркістан ұлттық орталығына өкілдерін
жібермеді...”.
Мұстафа Шоқайдың осы айтқандары жағдайдың аса күрделі екендігін
дәлелдейді.
Мұндай жағдайда Түркістанда қазақ интеллигенциясы өкілдерінің саяси
және рухани жағынан едәуір биік деңгейден көрінгенін және автономиялық
қозғалысты шын мәнінде ұйымдастырушылар бола білгенін айтпасқа болмайды.
Түркістан жағдайын жақсы білген Нәзір Төреқұлов, сәл кейінірек, кеңестер
билігі Түркістанда орныққан соң жазған еңбегінде бұл туралы былай дейді:
“...Общий ход истории оказался гораздо сильнее, чем тот национальный
антогонизм, который существовал между различными народностями Туркестана.
Киргизская (казахская) интеллигенция, вышедшая из той массы кочевников,
которая смотрела на земледелческое узбекское и торгово-ремесленное
население городов как на исконных наследственных врагов своих, пошла на
услужение к мусульманской буржуазии. Попытки, которые делались
мусульманской интеллигенции для примирения экономический непримиримых
элементов, путем ссылки на авторитет объединяющих всех ислама, на общее
происхождение тюркских народностей, кончались полной неудачей, и только
“автономное движение” на один момент могло все же сплотить эти элементы.
Нужно полагать, что если автономное движение давало надежду городской
туземной буржуазии расправить свои крылья с одной стороны, то с другой
обезземеленные и пролетаризованные массы кочевников или вернее их
представители надеялись дать отпор переселенческому засилью, опираясь на
автономное движение. Только этим и, объясняется то странное обстоятельство,
что городская мусульманская буржуазия, интересы которой по существу были
противоположны интересам кочевников, нашла в киргизской интеллигенции,
настроенной довольно националистически, своих представителей и верных
руководителей...”.
Н. Төреқұловтың бұл пікірімен дегенмен де келісуге болады деп
ойлаймыз. Түркістандағы автономиялық қозғалыс бастауында қазақ
интеллигенциясы тұрғаны тарихтан белгілі. Оның себептері әрине әр түрлі.
Қазақ интеллигенциясының Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысын
автономия алу қозғалысына айналдыруда М. Шоқайдың ерекше рөл атқарғаны
белгілі.
М. Шоқай 1917 жылы сәуір айында Тәшкентте шақырылған құрылтайда
Түркістан өлкелік орталық кеңестің төрағалығына сайланды. Осы оқиғаға
байланысты өзінің көңіл-күйін ол кезінде төмендегідей білдірген еді: “Мықты
ұлттық орталықтың жетекшісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz