Қазақ әдеби тілінің тарихындағы ат сынының тілдік көріністері
І. Кіріспе бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1 . 4 б.
1.1. Қазақ тіліндегі жылқы атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 . 24 б.
1.2. Қазақ эпосы мен жыраулар поэзиясындағы ат сынының
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24 . 41 б.
ІІ. Қазақ ақындарындағы (Абай, Ілияс, Сәкен) ат сынының
тілдік көрінісітері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41 . 57 б.
Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57 . 59 б.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.1. Қазақ тіліндегі жылқы атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 . 24 б.
1.2. Қазақ эпосы мен жыраулар поэзиясындағы ат сынының
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24 . 41 б.
ІІ. Қазақ ақындарындағы (Абай, Ілияс, Сәкен) ат сынының
тілдік көрінісітері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41 . 57 б.
Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57 . 59 б.
Пайдаланылған әдебиеттер
Ғылыми еңбек қазақ халқының асыл түлігі - тұлпар бейнесінің әдебиетімізде жеке образ болып қалыптасуы, оның көркемдік тұрғыдан жинақтауға әсері сынды мәселелерді зерттеуге арналған. Дипломдық жұмыста қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі: дәстүр мен сабақтастық, жылқы малы туралы наным-түсінік, тұлпарлар бейнесінің ауыз әдебиетіндегі орнын сомдауда қолданылған әдіс-тәсілдер, кейінгі әдебиеттегі тұлпарлар бейнесінің өзіндік қырлары, қаламгер ізденісінің арналары, образ сомдаудағы жазушы шеберлігі тереңнен сөз етіліп, кеңінен көрсетіледі.
Қазақ халқын: "ер қанаты - аттан" бөлек қарау мүмкін емес. Арыдағы арналарды еске алсақ, халық әдебиеті үлгілерінде, көне жазба ескерткіштердің тасқа қашалып жазылған мұраларында тілге тиек етіліп, аласапыран замандарда да елге қорған, ерге қанат бола білген тұлпарлар көп жырланады. Мінсе - көлігі, жесе - азығы, ішсе - сусыны болған сенімді серігі - тұлпарларға айрықша мән берген. Қазақ халқының өмір тарихы мен өткен жолы асыл жануар - жылқымен байланысты болғандықтан, оны ән-жырға қосып жырлап, мифтік санада өз жаратушысы деп те сенген [1]. Мұндай дәлелдерді халық тарихы мен өмір-тұрмысынан жиі ұшырастыруға болады.
Қазіргі таңда тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан мол мағлұмат беретін ауыз әдебиетінің туындылары - көптеген ғылымның зерттеу объектісіне айналуда. Қазақ тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына, дүниетанымына етене жақын болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды С. Қондыбай [2], А. Тоқтабай [3], В.Ф. Зайберт [4], т.б. археолог, этнограф, геоморфолог зерттеушілеріміздің еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ халық әдебиетіндегі жылқы малының орны жөнінде Ә. Қоңыратбаев [5], Н. Келімбетов [6], А. Қыраубаева [7], Р. Бердібай [8] т.б. еңбектері зерттеушілер үшін кұнды ғылыми - танымдық мәліметтерді алға тартады.
"Мал патшасы - жылқының" әдебиеттегі орнын, оның образын биік түғырға көтерген Ғ. Мүсірепов [9], Т. Әлімқұлов [10], Қ. Жұмаділов [11], С. Бақбергенов [12], т.б. қаламгерлер тұлпар бейнесін көркем де шынайы суреттеген.
Шындығында да, жан - жануарлар қай халықтың болмасын фольклоры мен әдебиетінде елеулі орын алатындығы әдеби шығармалардың тереңіне үңілген адамға мен мұндалап-ақ тұр. Жылқы жайлы Қазақ Совет энциклопедиясындағы тарихи деректерге сүйенсек, біздің заманымыздан 7000 - 6000 жылдар бүрын Азия, Африка, Европада колға үйретілгендігі сөз болып, сондай - ақ, жабайы жылқының сүйегі Францияның солтүстігінен көп табылған, - делінген [13]. Осы ретте, Қазақстан территориясынан табылған Ботай мәдениетін зерттеуге ат салысқан ғалымдар: В.З. Зайберт [14], Л.А. Маркова, М.К. Хабдулина, Г.Б. Зданович [15] т.б. энеолит дәуіріндегі табылған сүйектердің - 99,9 % - і жылқынікі болғандығын тап басып көрсетеді.
Қазақ халқын: "ер қанаты - аттан" бөлек қарау мүмкін емес. Арыдағы арналарды еске алсақ, халық әдебиеті үлгілерінде, көне жазба ескерткіштердің тасқа қашалып жазылған мұраларында тілге тиек етіліп, аласапыран замандарда да елге қорған, ерге қанат бола білген тұлпарлар көп жырланады. Мінсе - көлігі, жесе - азығы, ішсе - сусыны болған сенімді серігі - тұлпарларға айрықша мән берген. Қазақ халқының өмір тарихы мен өткен жолы асыл жануар - жылқымен байланысты болғандықтан, оны ән-жырға қосып жырлап, мифтік санада өз жаратушысы деп те сенген [1]. Мұндай дәлелдерді халық тарихы мен өмір-тұрмысынан жиі ұшырастыруға болады.
Қазіргі таңда тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан мол мағлұмат беретін ауыз әдебиетінің туындылары - көптеген ғылымның зерттеу объектісіне айналуда. Қазақ тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына, дүниетанымына етене жақын болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды С. Қондыбай [2], А. Тоқтабай [3], В.Ф. Зайберт [4], т.б. археолог, этнограф, геоморфолог зерттеушілеріміздің еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ халық әдебиетіндегі жылқы малының орны жөнінде Ә. Қоңыратбаев [5], Н. Келімбетов [6], А. Қыраубаева [7], Р. Бердібай [8] т.б. еңбектері зерттеушілер үшін кұнды ғылыми - танымдық мәліметтерді алға тартады.
"Мал патшасы - жылқының" әдебиеттегі орнын, оның образын биік түғырға көтерген Ғ. Мүсірепов [9], Т. Әлімқұлов [10], Қ. Жұмаділов [11], С. Бақбергенов [12], т.б. қаламгерлер тұлпар бейнесін көркем де шынайы суреттеген.
Шындығында да, жан - жануарлар қай халықтың болмасын фольклоры мен әдебиетінде елеулі орын алатындығы әдеби шығармалардың тереңіне үңілген адамға мен мұндалап-ақ тұр. Жылқы жайлы Қазақ Совет энциклопедиясындағы тарихи деректерге сүйенсек, біздің заманымыздан 7000 - 6000 жылдар бүрын Азия, Африка, Европада колға үйретілгендігі сөз болып, сондай - ақ, жабайы жылқының сүйегі Францияның солтүстігінен көп табылған, - делінген [13]. Осы ретте, Қазақстан территориясынан табылған Ботай мәдениетін зерттеуге ат салысқан ғалымдар: В.З. Зайберт [14], Л.А. Маркова, М.К. Хабдулина, Г.Б. Зданович [15] т.б. энеолит дәуіріндегі табылған сүйектердің - 99,9 % - і жылқынікі болғандығын тап басып көрсетеді.
1 Тілеужанов М. Халық тағылымы. – Алматы: рауан, 1996. – 230 б.
2 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. – Алматы: Дайк – Пресс, 2004. – 496 б.
3 Тоқтабай А. Қазақтардың ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы жылқы шаруашылығы / тарихи – этнографиялық зерттеу /: Тарих. ғыл. д-ры дис… - Алматы, 1992. - 228 б.
4 Зайберт В. Ф, Зданович С. Я. Бронзовый век Урало-Иртышского междуречья. – Челябинск: Челябинский государстенный университет, 1984. - 160 с.
5 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркология. – Алматы: Ғылым, - 1987. - 364 б.
6 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1986. – 264 б.
7 Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1991. - 280 б.
8 Бердібай Р. Эпос мұраты. – Алматы: Білім, 1997. – 320 б.
9 Мүсірепов Ғ. Уақыт іздері. – Алматы: Жалын, 1997. – 368 б.
10 Әлімқұлов Т. Тұлпарлар тағдыры. – Алматы: Жазушы, 1975. – 343 б.
11 Жұмаділов Қ. Сәйгүліктер. – Алматы: Жазушы, 1984. – 384 б.
12 Бақбаргенов С. Белгісіз солдат. – Алматы: Жазушы, 1977. – 264 б.
13 Қазақ Совет Энциклопедиясы / Бас. ред. Қаратаев М. – Алматы: Қазақ совет энцик. бас ред. 1974. – Т.4. – 670 б.
14 Зайберт В. Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья. – Петропавловск: Наука РК, 1993. – 210 с.
15 Зайберт В. Ф, Зданович С. Я. Энеолит и бронзовый век Урало-Иртышского междуречья. – Челябинск: Наука РК, 1985. – 160 с.
16 Қазақсатан-Американ біріккен экпедициясының Қызыл Жар қонысы ескерткіштеріне зерттеу жүргізу есебі // Ақмола облыстық өлкетану мұражай материалдары. – Көкшетау, 2000. – 25 б.
17 Итеғұлова С. Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі: Филол. ғыл. канд. дис... – Алматы: 2002. – 154 б.
18 Айтматов Ш. Ақ кеме. – Алматы: Жазушы, 1973.
19 Кекілбаев Ә. Бәйгеторы. // Таңдамалы шығармалар. Т.3. – Алматы: Жазушы, 1989.
20 Соқпақбаев Б. Қайдасың Гауһар. – Алматы: Жазушы, 1977.
21 Тоқтаров Р. Тұлпардың сыны. – Алматы: Жазушы, 1988.
22 Тоқтабай А. Культ коня у казахов. – Алматы: КазИздат-КТ, 2004. – 10 б.
23 Культурное наследие Южного Казазстана: Материалы Шымкентского краеведческого музея. – Шымкент, - 2002.
24 Смирин В. М, Смирин Ю. М. Звери в природе. – МГУ, 1991. – 189 с
25 Липец Р. С. Образ батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. – М; Наука, 1984. – 263 с.
26 Жетпісбаева Б. Символ движения в литературе. – Алматы: Ғылым, 1999. – 289 с.
27 Қиянатұлы Б. Тісіне қарап жасын біл. // Ана тілі. – 1994. – 28 қазан.
28 Төрт батыр. / Ред. О. Асқаров. – Алматы: Жалын, 1990. – 215 б.
29 Қорқыт ата. Аударған Ә. Қоңыратбаев. – Алматы. Жазушы, - 1986. – 127 б.
30 Қаракалпакский эпос; Сорок девушек. – Москва: Гослитиздат, - 1951 – 379 б.
31 Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. Т.1. – Алматы: Жазушы, 1968. – 319 б.
32 І. Жансүгіров. Көп томдық шығармалар жинағы. Т.3. – Алматы: Қазығұрт, - 2004. – 408 б.
33 С. Сейфуллин. Көп томдық шығармалар жинағы. Т.3. – Алматы: Қазығұрт, - 2004 б. – 400 б.
34 Дәдебаев Ж. Тұлпардың сыны мен бабы. – Алматы: Бастау, 1994. – 16 б.
35 Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. 336 – б.
36 Сарбалаев Б. Қазақ жырының Құлагері (І. Жансүгіров прозасы). – Алматы: Рауан, 1980. – 80 б.
37 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1990.– 352 б.
38 М. Әуезов Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 480 б.
39 Қазақ Совет әдебиеті: Жоғарғы оқу орынларына арналған оқу құралы. / Құраст. М. Қаратаев, Т. Нұртазин, С. Қирабаев. – Алматы: Мектеп, 1968. – 492 б.
40 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 170 б.
41 Нестеров С. П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азий В эпоху средневековья. – Новосибирск: Наука, 1990. – 367 б.
42 Қаба Ә. Жылқыда қандай кие бар? // Жас Алаш. – 2002. – 29 тамыз.
43 Қазақ халық әдебиеті. / Құраст. Садырбаев С. – Алматы: Рауан, 1990. – 238 б.
44 Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. Батырлар жыры. Т.1. – Алматы: Жазушы, 1986. – 264 б.
45 Қиянатұлы Б. Тісіне қарап жасын біл. Ата салтыңды аяла. – Алматы: Жазушы, 1998. – 355 б.
46 Материалы по историй казахских ханств. ХV – XVIII в. в. / Извлечение из персидских и тюркских сочинений / Алма – Ата, 1969. – 648 с.
47 Ер қанаты. / Құраст. – Алматы: Рауан, 1987. - 325 б.
48 Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат. – Алматы: Жалын, 1990 – 127 б.
49 Малов П. Т. Памятники древней письменности. Тексты и исследования. – Москва – Ленинград: Акад. Наук. СССР, 1951. – 452 б.
50 Малов П. Т. Язык жёлтых уйгуров. Словарь и грамматика. – Алма-Ата: - А.Н. Каз. СССР, 1957. – 197 б.
51 Щербак Г. М. Грамматика староузбекского языка. – Москва – Ленинград: Акад. наук. СССР, 1962. – 274 б.
52 Орузбаева М. Қырғыз тилиндегі сөз жасоочу аффикстері. – Фрунзе: 1958 –...................
53 Гронбеш К. Команишес уортебуш туркишен уортинбекс зу лодекс. – Копегаген: 1992. –
54 Радлов Опыт словаря тюркских наречий. Восточная литература: Т.2. часть ІІ, 1963. – 1052 б.
55 Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, Т.1. 1984. – 256 б.
56 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. / Ред. А. Ысқақов, Р. Сыздықова, Ш. Сарыбаев. – Алматы: Ғылым, 1966. – 230 б.
57 Қазақтың түсіндірме сөздігі. / Бас ред. А. Ысқақов. Т.1. – Алматы: Қаз СССР Ғылым, 1974. – 695 б.
58 Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. Батырлар жыры. Т.2. – Алматы. Жазушы, - 1986. – 288 б.
59 Ушаков Толковый русский словарь. – Москва: Т.2. 1935. -
60 Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. Батырлар жыры. Т.3. – Алматы. Жазушы, 1987. – 304 б.
61 Д. Бабатайұлы. Өсиетнама. – Алматы: Ғылым, 2001. – 132 б.
62 Қазақ Совет Энциклопедиясы. / Бас редактор Қаратаев М. – Алматы: Қазақ сов. энциклоп. бас. ред. 1977. – Т.10. – 646 б.
63 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Санат, 1994. – 272 б.
64 Б. Қожабергенов керек болып тұр
65 ХІХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалары. – Алматы: Қаз СССР Ғыл. Акад. баспасы. 1963. – 369 б.
66 Қазақ Совет энциклопедиясы. / Бас редактор М. Қаратаев. Т.11. – Алматы. Қаз. сов. энциклоп. бас. ред. 1977. – 631 б.
67 Қазақ Совет энциклопедиясы. / Бас редактор М. Қаратаев. – Алматы. Қаз. сов. энциклоп. бас. ред. – 1972. 647 б.
68 Шынар А. Эпостағы арғымақ аттар. // Жұлдыз. – 1998. - №10 – 174 б
69 Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. – 376 б.
70 Сүйіншәлиев Х. VІІІ – ХVІІ ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1989. – 280 б.
71 Казахский фольклор в собраний Г. Н. Потанина. – Алма-Ата. Наука, - 1972. 383 б.
72 Казахский фольклор в собраний Г. Н. Потанина. – Алма-Ата. Наука, - 1972. 383 б.
73 Каррыев Б. А. Эпическое сказание о Кероглы у тюркоязычных народов; Исследование по теорий и историй эпоса. – Москва: 1968. – 805 с.
74 Алтайский эпос Когутэй. // Сказатель А. М. Ютканаков. Под общей редакцией Соколова Ю. М. Коммент. Дмитриева Н. М. – Москва: 1935. – ......................
75 Тувинский народный эпос. Бокту Кириш и Бора Шалэй. // Перевод с тувинского, предисловий и коммент. Гребнева Л. М. – Кызылорда: 1969. – 134 б.
76 Сурразаков Ж. С. Геройческое сказание о богатыре Алтай Бууче. – Горно-Алтайск, 1961. – 230 б.
77 Башкирский геройческий эпос. – Москва: 1963. – б...................
78 Владимирцов Б. Я. Монголо-ойратский геройческий эпос. – Москва: Просвещение, 1923. – 247 б.
79 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – Т.1. – 448 б.
80 Тоқтабай А. Казахские тулпары – скакуны. – Алматы: Аруана, 2003. – 10 с
81 Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. – Алматы: Жалын, 1997. – 364 б.
82 Ғ. Мүсірепов. Ұлпан. // Таңдамалы; Т.3. – Алматы. Жазушы, - 1980. – 162 б.
83 Р. Нұрғалиев. Әуезов және Алаш. – Алматы: Санат, - 1997. – 424 б.
84 Р Сыздықова. Б Шалабай. Көркем текті лингвистикалық талдау. – Алматы: Мектеп, - 1989. – 128 б.
85 Қазақ әдебиетінің тарихы. / Құрастырған М. Қаратаев. – Алматы. Ғылым, - 1967. – Т.3, 1 кт. – 289 б.
86 С. Сейфуллин Шығармалар жинағы. – Алматы. Жазушы, - 1986. – 128 б.
87 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы. Санат, - Т.2. – 205 б.
88 Нұрғали Р. Қазақ революциялық поэзиясы. – Алматы: мектеп, - 1987. - 235 б.
89 Кәрібозұлы Б. Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты. Филология ғыл. док. дисс.... – Алматы. 1997. – 144.
90 Бисенғали З. Ғ. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы. – Алматы. Өлке, - 1997. - 304 б.
91 Байтұрсынов А. Шығармалары, аудармалар, зерттеулер. – Алматы. Жазушы, - 1889. – 318 б.
92 Тимофеев Л. И. Основы литературы. – Москва. Просвещение, - 1959. - 371 б.
93 Б. В. Томашевский Стилистика. – Москва. МГУ, - 1983 - 288 б.
94 Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. – Алматы. Жазушы, - 1966. – 288 б.
95 Қабдолов З. Сөз Өнері. – Алматы. – 1983. – 231 б.
96 Ахметов З Өлең сөздің теориясы. – Алматы. – 1973. – 212 б.
97 Қоңыров ғ Қазақ тілінің тұрақты теңеулер сөздігі. – Алматы. Санат. – 1990. – 320 б.
98 Қазақ тілінің энциклопедиясы. – Алматы. Жазушы, - 1998. – 509 б.
99 Р. Сыздық Сөз құдіреті. – Алматы. Жалын, - 1993 б. – 224 б.
100 Қайдаров Ә. Ақтанбердиева З. Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. – Алматы. Ана тілі, - 1992. – 160 б.
101 Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайындағы очерк. – Алматы. Ғылым, - 1969. – 170 б.
102 Есенберлин І. Қаһар. Тарихи роман. Т.1. – Алматы. Жазушы, - 1969. – 350 б.
103 Қайқауыс Қабуснама. Өзбек тілінен аударған Айнабековы Т. – Алматы. Балауса, - 1992. – 160 б.
2 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. – Алматы: Дайк – Пресс, 2004. – 496 б.
3 Тоқтабай А. Қазақтардың ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы жылқы шаруашылығы / тарихи – этнографиялық зерттеу /: Тарих. ғыл. д-ры дис… - Алматы, 1992. - 228 б.
4 Зайберт В. Ф, Зданович С. Я. Бронзовый век Урало-Иртышского междуречья. – Челябинск: Челябинский государстенный университет, 1984. - 160 с.
5 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркология. – Алматы: Ғылым, - 1987. - 364 б.
6 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1986. – 264 б.
7 Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1991. - 280 б.
8 Бердібай Р. Эпос мұраты. – Алматы: Білім, 1997. – 320 б.
9 Мүсірепов Ғ. Уақыт іздері. – Алматы: Жалын, 1997. – 368 б.
10 Әлімқұлов Т. Тұлпарлар тағдыры. – Алматы: Жазушы, 1975. – 343 б.
11 Жұмаділов Қ. Сәйгүліктер. – Алматы: Жазушы, 1984. – 384 б.
12 Бақбаргенов С. Белгісіз солдат. – Алматы: Жазушы, 1977. – 264 б.
13 Қазақ Совет Энциклопедиясы / Бас. ред. Қаратаев М. – Алматы: Қазақ совет энцик. бас ред. 1974. – Т.4. – 670 б.
14 Зайберт В. Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья. – Петропавловск: Наука РК, 1993. – 210 с.
15 Зайберт В. Ф, Зданович С. Я. Энеолит и бронзовый век Урало-Иртышского междуречья. – Челябинск: Наука РК, 1985. – 160 с.
16 Қазақсатан-Американ біріккен экпедициясының Қызыл Жар қонысы ескерткіштеріне зерттеу жүргізу есебі // Ақмола облыстық өлкетану мұражай материалдары. – Көкшетау, 2000. – 25 б.
17 Итеғұлова С. Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі: Филол. ғыл. канд. дис... – Алматы: 2002. – 154 б.
18 Айтматов Ш. Ақ кеме. – Алматы: Жазушы, 1973.
19 Кекілбаев Ә. Бәйгеторы. // Таңдамалы шығармалар. Т.3. – Алматы: Жазушы, 1989.
20 Соқпақбаев Б. Қайдасың Гауһар. – Алматы: Жазушы, 1977.
21 Тоқтаров Р. Тұлпардың сыны. – Алматы: Жазушы, 1988.
22 Тоқтабай А. Культ коня у казахов. – Алматы: КазИздат-КТ, 2004. – 10 б.
23 Культурное наследие Южного Казазстана: Материалы Шымкентского краеведческого музея. – Шымкент, - 2002.
24 Смирин В. М, Смирин Ю. М. Звери в природе. – МГУ, 1991. – 189 с
25 Липец Р. С. Образ батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. – М; Наука, 1984. – 263 с.
26 Жетпісбаева Б. Символ движения в литературе. – Алматы: Ғылым, 1999. – 289 с.
27 Қиянатұлы Б. Тісіне қарап жасын біл. // Ана тілі. – 1994. – 28 қазан.
28 Төрт батыр. / Ред. О. Асқаров. – Алматы: Жалын, 1990. – 215 б.
29 Қорқыт ата. Аударған Ә. Қоңыратбаев. – Алматы. Жазушы, - 1986. – 127 б.
30 Қаракалпакский эпос; Сорок девушек. – Москва: Гослитиздат, - 1951 – 379 б.
31 Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. Т.1. – Алматы: Жазушы, 1968. – 319 б.
32 І. Жансүгіров. Көп томдық шығармалар жинағы. Т.3. – Алматы: Қазығұрт, - 2004. – 408 б.
33 С. Сейфуллин. Көп томдық шығармалар жинағы. Т.3. – Алматы: Қазығұрт, - 2004 б. – 400 б.
34 Дәдебаев Ж. Тұлпардың сыны мен бабы. – Алматы: Бастау, 1994. – 16 б.
35 Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. 336 – б.
36 Сарбалаев Б. Қазақ жырының Құлагері (І. Жансүгіров прозасы). – Алматы: Рауан, 1980. – 80 б.
37 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1990.– 352 б.
38 М. Әуезов Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 480 б.
39 Қазақ Совет әдебиеті: Жоғарғы оқу орынларына арналған оқу құралы. / Құраст. М. Қаратаев, Т. Нұртазин, С. Қирабаев. – Алматы: Мектеп, 1968. – 492 б.
40 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 170 б.
41 Нестеров С. П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азий В эпоху средневековья. – Новосибирск: Наука, 1990. – 367 б.
42 Қаба Ә. Жылқыда қандай кие бар? // Жас Алаш. – 2002. – 29 тамыз.
43 Қазақ халық әдебиеті. / Құраст. Садырбаев С. – Алматы: Рауан, 1990. – 238 б.
44 Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. Батырлар жыры. Т.1. – Алматы: Жазушы, 1986. – 264 б.
45 Қиянатұлы Б. Тісіне қарап жасын біл. Ата салтыңды аяла. – Алматы: Жазушы, 1998. – 355 б.
46 Материалы по историй казахских ханств. ХV – XVIII в. в. / Извлечение из персидских и тюркских сочинений / Алма – Ата, 1969. – 648 с.
47 Ер қанаты. / Құраст. – Алматы: Рауан, 1987. - 325 б.
48 Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат. – Алматы: Жалын, 1990 – 127 б.
49 Малов П. Т. Памятники древней письменности. Тексты и исследования. – Москва – Ленинград: Акад. Наук. СССР, 1951. – 452 б.
50 Малов П. Т. Язык жёлтых уйгуров. Словарь и грамматика. – Алма-Ата: - А.Н. Каз. СССР, 1957. – 197 б.
51 Щербак Г. М. Грамматика староузбекского языка. – Москва – Ленинград: Акад. наук. СССР, 1962. – 274 б.
52 Орузбаева М. Қырғыз тилиндегі сөз жасоочу аффикстері. – Фрунзе: 1958 –...................
53 Гронбеш К. Команишес уортебуш туркишен уортинбекс зу лодекс. – Копегаген: 1992. –
54 Радлов Опыт словаря тюркских наречий. Восточная литература: Т.2. часть ІІ, 1963. – 1052 б.
55 Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, Т.1. 1984. – 256 б.
56 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. / Ред. А. Ысқақов, Р. Сыздықова, Ш. Сарыбаев. – Алматы: Ғылым, 1966. – 230 б.
57 Қазақтың түсіндірме сөздігі. / Бас ред. А. Ысқақов. Т.1. – Алматы: Қаз СССР Ғылым, 1974. – 695 б.
58 Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. Батырлар жыры. Т.2. – Алматы. Жазушы, - 1986. – 288 б.
59 Ушаков Толковый русский словарь. – Москва: Т.2. 1935. -
60 Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. Батырлар жыры. Т.3. – Алматы. Жазушы, 1987. – 304 б.
61 Д. Бабатайұлы. Өсиетнама. – Алматы: Ғылым, 2001. – 132 б.
62 Қазақ Совет Энциклопедиясы. / Бас редактор Қаратаев М. – Алматы: Қазақ сов. энциклоп. бас. ред. 1977. – Т.10. – 646 б.
63 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Санат, 1994. – 272 б.
64 Б. Қожабергенов керек болып тұр
65 ХІХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалары. – Алматы: Қаз СССР Ғыл. Акад. баспасы. 1963. – 369 б.
66 Қазақ Совет энциклопедиясы. / Бас редактор М. Қаратаев. Т.11. – Алматы. Қаз. сов. энциклоп. бас. ред. 1977. – 631 б.
67 Қазақ Совет энциклопедиясы. / Бас редактор М. Қаратаев. – Алматы. Қаз. сов. энциклоп. бас. ред. – 1972. 647 б.
68 Шынар А. Эпостағы арғымақ аттар. // Жұлдыз. – 1998. - №10 – 174 б
69 Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. – 376 б.
70 Сүйіншәлиев Х. VІІІ – ХVІІ ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1989. – 280 б.
71 Казахский фольклор в собраний Г. Н. Потанина. – Алма-Ата. Наука, - 1972. 383 б.
72 Казахский фольклор в собраний Г. Н. Потанина. – Алма-Ата. Наука, - 1972. 383 б.
73 Каррыев Б. А. Эпическое сказание о Кероглы у тюркоязычных народов; Исследование по теорий и историй эпоса. – Москва: 1968. – 805 с.
74 Алтайский эпос Когутэй. // Сказатель А. М. Ютканаков. Под общей редакцией Соколова Ю. М. Коммент. Дмитриева Н. М. – Москва: 1935. – ......................
75 Тувинский народный эпос. Бокту Кириш и Бора Шалэй. // Перевод с тувинского, предисловий и коммент. Гребнева Л. М. – Кызылорда: 1969. – 134 б.
76 Сурразаков Ж. С. Геройческое сказание о богатыре Алтай Бууче. – Горно-Алтайск, 1961. – 230 б.
77 Башкирский геройческий эпос. – Москва: 1963. – б...................
78 Владимирцов Б. Я. Монголо-ойратский геройческий эпос. – Москва: Просвещение, 1923. – 247 б.
79 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – Т.1. – 448 б.
80 Тоқтабай А. Казахские тулпары – скакуны. – Алматы: Аруана, 2003. – 10 с
81 Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. – Алматы: Жалын, 1997. – 364 б.
82 Ғ. Мүсірепов. Ұлпан. // Таңдамалы; Т.3. – Алматы. Жазушы, - 1980. – 162 б.
83 Р. Нұрғалиев. Әуезов және Алаш. – Алматы: Санат, - 1997. – 424 б.
84 Р Сыздықова. Б Шалабай. Көркем текті лингвистикалық талдау. – Алматы: Мектеп, - 1989. – 128 б.
85 Қазақ әдебиетінің тарихы. / Құрастырған М. Қаратаев. – Алматы. Ғылым, - 1967. – Т.3, 1 кт. – 289 б.
86 С. Сейфуллин Шығармалар жинағы. – Алматы. Жазушы, - 1986. – 128 б.
87 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы. Санат, - Т.2. – 205 б.
88 Нұрғали Р. Қазақ революциялық поэзиясы. – Алматы: мектеп, - 1987. - 235 б.
89 Кәрібозұлы Б. Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты. Филология ғыл. док. дисс.... – Алматы. 1997. – 144.
90 Бисенғали З. Ғ. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы. – Алматы. Өлке, - 1997. - 304 б.
91 Байтұрсынов А. Шығармалары, аудармалар, зерттеулер. – Алматы. Жазушы, - 1889. – 318 б.
92 Тимофеев Л. И. Основы литературы. – Москва. Просвещение, - 1959. - 371 б.
93 Б. В. Томашевский Стилистика. – Москва. МГУ, - 1983 - 288 б.
94 Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. – Алматы. Жазушы, - 1966. – 288 б.
95 Қабдолов З. Сөз Өнері. – Алматы. – 1983. – 231 б.
96 Ахметов З Өлең сөздің теориясы. – Алматы. – 1973. – 212 б.
97 Қоңыров ғ Қазақ тілінің тұрақты теңеулер сөздігі. – Алматы. Санат. – 1990. – 320 б.
98 Қазақ тілінің энциклопедиясы. – Алматы. Жазушы, - 1998. – 509 б.
99 Р. Сыздық Сөз құдіреті. – Алматы. Жалын, - 1993 б. – 224 б.
100 Қайдаров Ә. Ақтанбердиева З. Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. – Алматы. Ана тілі, - 1992. – 160 б.
101 Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайындағы очерк. – Алматы. Ғылым, - 1969. – 170 б.
102 Есенберлин І. Қаһар. Тарихи роман. Т.1. – Алматы. Жазушы, - 1969. – 350 б.
103 Қайқауыс Қабуснама. Өзбек тілінен аударған Айнабековы Т. – Алматы. Балауса, - 1992. – 160 б.
Тақырыбы: Қазақ әдеби тілінің тарихындағы ат
сынының тілдік көріністері
Мазмұны:
І. Кіріспе бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1 – 4
б.
1.1. Қазақ тіліндегі жылқы
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...4 – 24 б.
1.2. Қазақ эпосы мен жыраулар поэзиясындағы ат сынының
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .24 – 41 б.
ІІ. Қазақ ақындарындағы (Абай, Ілияс, Сәкен) ат сынының
тілдік
көрінісітері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 41 – 57 б.
Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57 – 59 б.
Пайдаланылған әдебиеттер
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Ғылыми еңбек қазақ халқының асыл түлігі - тұлпар бейнесінің
әдебиетімізде жеке образ болып қалыптасуы, оның көркемдік тұрғыдан
жинақтауға әсері сынды мәселелерді зерттеуге арналған. Дипломдық жұмыста
қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі: дәстүр мен сабақтастық, жылқы малы
туралы наным-түсінік, тұлпарлар бейнесінің ауыз әдебиетіндегі орнын
сомдауда қолданылған әдіс-тәсілдер, кейінгі әдебиеттегі тұлпарлар
бейнесінің өзіндік қырлары, қаламгер ізденісінің арналары, образ сомдаудағы
жазушы шеберлігі тереңнен сөз етіліп, кеңінен көрсетіледі.
Қазақ халқын: "ер қанаты - аттан" бөлек қарау мүмкін емес. Арыдағы
арналарды еске алсақ, халық әдебиеті үлгілерінде, көне жазба
ескерткіштердің тасқа қашалып жазылған мұраларында тілге тиек етіліп,
аласапыран замандарда да елге қорған, ерге қанат бола білген тұлпарлар көп
жырланады. Мінсе - көлігі, жесе - азығы, ішсе - сусыны болған сенімді
серігі - тұлпарларға айрықша мән берген. Қазақ халқының өмір тарихы мен
өткен жолы асыл жануар - жылқымен байланысты болғандықтан, оны ән-жырға
қосып жырлап, мифтік санада өз жаратушысы деп те сенген [1]. Мұндай
дәлелдерді халық тарихы мен өмір-тұрмысынан жиі ұшырастыруға болады.
Қазіргі таңда тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан мол мағлұмат
беретін ауыз әдебиетінің туындылары - көптеген ғылымның зерттеу объектісіне
айналуда. Қазақ тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына,
дүниетанымына етене жақын болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды С.
Қондыбай [2], А. Тоқтабай [3], В.Ф. Зайберт [4], т.б. археолог, этнограф,
геоморфолог зерттеушілеріміздің еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ халық
әдебиетіндегі жылқы малының орны жөнінде Ә. Қоңыратбаев [5], Н. Келімбетов
[6], А. Қыраубаева [7], Р. Бердібай [8] т.б. еңбектері зерттеушілер үшін
кұнды ғылыми - танымдық мәліметтерді алға тартады.
"Мал патшасы - жылқының" әдебиеттегі орнын, оның образын биік түғырға
көтерген Ғ. Мүсірепов [9], Т. Әлімқұлов [10], Қ. Жұмаділов [11], С.
Бақбергенов [12], т.б. қаламгерлер тұлпар бейнесін көркем де шынайы
суреттеген.
Шындығында да, жан - жануарлар қай халықтың болмасын фольклоры мен
әдебиетінде елеулі орын алатындығы әдеби шығармалардың тереңіне үңілген
адамға мен мұндалап-ақ тұр. Жылқы жайлы Қазақ Совет энциклопедиясындағы
тарихи деректерге сүйенсек, біздің заманымыздан 7000 - 6000 жылдар бүрын
Азия, Африка, Европада колға үйретілгендігі сөз болып, сондай - ақ, жабайы
жылқының сүйегі Францияның солтүстігінен көп табылған, - делінген [13]. Осы
ретте, Қазақстан территориясынан табылған Ботай мәдениетін зерттеуге ат
салысқан ғалымдар: В.З. Зайберт [14], Л.А. Маркова, М.К.
Хабдулина, Г.Б. Зданович [15] т.б. энеолит дәуіріндегі табылған сүйектердің
- 99,9 % - і жылқынікі болғандығын тап басып көрсетеді.
Қазақстан-Американ біріккен экспедициясының қорытындысы табылған
жебелердің ұшына жасалған талдауларда жылқы малының қаны табылмағандығын
айта келіп, II ғасырда жылқыны қазақтар қолға үйреткендігін дәлелдеген
[16]. Эпостық шығармалар ішінде жиі кездесетін, кез-келген елдің ауыз
әдебиет туындыларында мол ұшырасатын бейне - жылқы болып табылуы да тегін
емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол адамның жақын досы, ақылшысы,
сырласы, тағдырласы түрінде өріледі. Мәселен, Саха-Якут, түркі халықтарының
дүниетанымында жылқы - жаратушы ана, апам-напат тотемі, жылқы - тәңірі мен
пенделердің арасын байланыстырушы (пырақ) күш немесе шаманның ие - қыласы,
жылқы - адам не сиқыршы ретінде сомдалған.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық сөз өнеріндегі - тұлпар бейнесінің
тарихы мен тағдыры арыдағы арналарда, тым көне кезеңдерде жатыр. Ол қазақ
поэзиясы тіліндегі ат сынының тілдік көріністерін талдаудан танылады.
Ұлттық рәміздерімізде бейнеленген қыран, барыс тәрізді жылқы
символикасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символдардың мәнін өскелең
ұрпаққа түсіндіру - халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған
ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдардың түпкі себебін
терең үғынуға септігін тигізеді.
Бұл - халықтың рухани мәдениетінің алғышарттарын түсінуге, ұлттық
санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін
мақтан тұтуға жетелейді [17]. Әлем халықтарының әдебиетіне ортақ бейне
болып табылатын тұлпар, арғымақ, сәйгүліктерді сонау көне замандарды
жалғастырушы дәстүрлі мәдениет үлгісі деп қарап, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басындағы әдебиетімізде осы дәстүрді қайта жандандырып таза жылқы
малының бейнесін сомдап, ішкі жан - дүниесін, психологиясы мен тағдырын
суреттеген шығармаларды қарастырдық.
Қазақ әдебиетіндегі түлпарлар бейнесін - халқымыздың арғы-бергі
тарихымен, ұлттық сөз өнеріндегі белесті кезеңдер: ежелгі әдеби
Жәдігерліктерден, ақын-жыраулар мұрасынан - Абай әлеміне, одан Ілияс, Сәкен
әлеміне көз сала отырып, ат тұлғасын берудегі көркемдік ерекшеліктеріне,
ат сынын жасаудағы ізденістеріне тоқталамыз.
Такырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі
арнайы зерттеуді қажет етеді. Осы кезеңге дейін қазақта жылқы малын
этнографиялық, археологиялық, геоморфологиялық тұрғыдан зерттеулер
жасалғанымен әдеби, тілдік тұрғыдан ғылыми еңбектер көп емес.
Қазақ әдебиетінің ежелгі мифтік, ру - тайпалық кезенде жылқы малы
қолға үйретіліп қазақтың малына айналған. Халқымыз асау тұлпарды ән - өлең
мен дастандарына қосып жырлаған. Қай кезең әдебиетін алсақ та, ішінара
тұлпар, сәйгүлік, арғымақ бейнелері сөз етіледі.
Осы ретте ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиетімізде Абайдың
тұлпарлар жайлы жазған шығармасы кең орын алды. Сонымен қатар Ілияс, Сәкен
шығармаларындағы тұлпарлар образының берілуі ерекше.
Жылқы малын этнографиялық тұрғыдан - А. Тоқтабай [22], археологиялық
тұрғыдан - В.Ф. Зайберт, С.Я. Зданович, М.К. Хабдулина [23], мифтік
тұрғыдан - С. Қондыбай [2] т.б. секілді ғалымдар зерттеу жасаған. Қазақ
жылқысының ерекшеліктеріне В.М. Смирин, Ю.М. Смирин [24], Р.С. Липец [25],
Б. Жетпісбаева [26], Б. Қиянатұлы [27] т.б. терең тоқталған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының
негізгі мақсаты - қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесінің генезисін,
типологиясын, функционалдық қызметі мен даму эволюциясын ашумен қатар
қоғамдық сана, дәстүр жалғастығымен әдебиетке жеке образ болып келген
кезеңі, сол кездегі жазылған шығармаларда көрініс тапқан тұлпарлар мен әсем
де көркем тұлғасын, әдемілігін ашып, аттың сынын берудегі көркемдік
ерекшеліктері мен жазушы шеберлігін таныту болып табылады. Осы арнада
төмендегідей міндеттер туындайды:
- Қазақ эпостарында кездесетін тұлпарлардың тілдік көрінісіне таддау
жасау;
- Жыраулық поэзиядағы арғымақтар бейнесінің көркемдік мәнін саралау;
- 1920 - 50 жылдар аралығында жарық көрген шығармалардағы тұлпарлар
бейнесінің жасалуындағы тілдік- көркемдік ізденістерді ашу;
-Ұлтгык прозадағы тұлпарлар бейнесін сомдаудағы қазақ жазушыларының
өзіндік көркемдік ізденістерін анықтау болып табылады;
Зерттеу пәні. Дипломда теориялық материалдарымды көркем әдебиет
мәтінімен салыстыра отыра, ат мүсіні мен көркем әдебиеттегі жазушының
шеберлік-көркемдігі ашып көрсетіледі. Төмендегі көркем әдебиеттер бойынша
жұмыс жасалды: Батырлар жыры: Қобыланды батыр, Алпамыс, Қамбар батырлар,
Ер Тарғын батыр дастандары (28), Қорқыт ата кітабы (29), Қырық қыз (30),
Абай Құнанбаевтың Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ (31) өлеңі, I.
Жансүгіровтің "Құлагер" [32], Сейфуллиннің "Қызыл ат" [33] поэмалары;
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу нысанасы.
Эпос, жыраулар поэзиясы, қазақ ақындары тіліндегі ат сынын бейнелейтін
шығармалар.
Зертгеу жұмысының дерек көздері.
Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесін қарастырғанда, зерттеушілер
еңбектері, еліміздің кітапханаларындағы құжат, дерек көздері де негізгі
назарда болып, тиісті тұстарда пайдаландық.
Дипломдық жұмыста Ж. Дәдебаевтің "Тұлпардың сыны мен бабы" еңбегі
[34], "Жазушы еңбегі" ғылыми зерттеуін [35]; Р.С. Липецтің "Образ батыра и
его коня в тюрко-монгольском эпосе" атты ғылыми еңбегін, А.
Тоқтабайдың "Культ коня у казахов"; Б. Жетпісбаеваның "Символ в движений
литературы"; С. Қондыбайдың "Арғықазақ мифологиясы";
Б. Сарбалаевтың "Қазақ жырының Құлагері" [36]; М Жолдасбековтың Асыл
арналар (37), Абай (31), Ілияс (32), Сәкен (33) өлеңдеріндегі ат сынының
тілдік көріністерін, сондай - ақ, т. б. ғылыми - зерттеулері басты назарға
алынып, тиісті тұстарда зерттеудің табиғатын айқындап, құрылым жүйесін,
мазмұнын байытып, ғылыми-теориялық құндылықтарын, нәтижелерін арттыра
түстік.
Зерттеу пәні ғылымының әр саласын дамытуды талап ететіндіктен іздену
барысында жүйелі, кешенді талдау әдісі пайдаланылды. Сол секілді зерттеуде
М. Әуезов [38], С. Қирабаев, Т. Нұртазин, Қ. Жұмалиев,М. Қаратаев (39), Б.
Кенжебаев [40], А. Қыраубаева, Р. Бердібаев, 3. Қабдолов, Т. Кәкішев,
Қ.Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезүлы, т.б. ғалымдардың ұлт руханиятына қатысты
көзқарастарын, сөз өнерінің сыры мен сипатына байланысты толғам-
толғаныстары, жазушы шығармашылығы мен шеберлігі хақындағы еңбектері, Орыс
тілінде баспа жүзін көрген Р.С. Липец, А. Тоқтабай, Б. Жетпісбаева т.б.
ғалымдардың ғылыми - зерттеу, ой - тұжырымдарын бағыт-бағдарлық жолын
байқадық.
Дүние жүзінде жылқының екі жүз елудей түрі бар. Қазақстанда
жылқының он алты түрі өсіріледі. Жылқы адамзат өркениетіндегі,
әсіресе дала өркениетіндегі дамудың жарқын да елеулі
көрсеткіштерінің бірі болды. Жылқыны қолға үйрете бастау көшпелі
шаруашылық пен өркениет дамуының негізін қалады. Ежелгі дәуірде-ақ
Қазақстан аумағы жылқының қолға үйретілген мекені болғандығын
археологиялық қазбалар дәлелдейді. Солтүстік Қазақстандағы Ботай
мәдениеті энеолит дәуірінде (б. б. б. 2 - мыңжылдық), Қазақстанның
барлық аймақтарынан кездесетін арии, сақ, ғұн кезеңдерінің
ескерткіштері (б. з. б 1 – мыңжылдық – б. з.
2-ші ғасыры) ежелгі Қазақстанда жылқының қолға үйретіліп қана
қоймай бұл мал ерекше қастерленіп, әдет-ғұрыптық рәсімдердің
ажырамас бір бөлігіне айналғанын көрсетеді.
Ариилер жылқыны ерекше құрметтеген. Ғалымдар ариилерде жылқының
үш түрлі тұқымы болғандығын анықтады: 1. Тауға жүргенге ыңғайлы
аласа жылқы. 2. Ұзақ жолға шыдамды қазанат. 3. Қазіргі
Түркменстанның ахалтеке жылқының арғы тегі саналатын ұшқыр тұлпар.
Қазақстан аумағындағы ариилер қалдырған құнды мәдениет ескеркіштері
өте көп. Олардың көбісі – жартастарға салынған суреттер. Бұл
суреттерде ариилер дүниені қалай түсінгендері, қандай рәсімдік
билерді билегені, қалай аң аулағаны, қандай мал баққаны, екі
доңғалақты арбалар, абыздары мен батырлары туралы түсініктері т. б.
туралы толық мағлұмат алуға болады. Ал сақтар Алтайдан Дунай
өзеніне дейінгі кең байтақ аймақта үйір-үйір жылқы өсіріп, ат
құлағында ойнауды өнер дәрежесіне көтерген. Олардың қанқұйлы
жорықтарынан соң, Еуропада, Кіші Азияда, Жерорта теңізінің бойында,
Мысырда атпен жаратылған кентаврлар туралы аңыз таралған. Ежелгі
грек мифологиясындағы амазонкалар –жауынгер әйелдер, осы сақ
әйелдерінің бейнесінен алынған деген пікір бар. Олар өздеріне жаңа
жерлерді жаулап алуына, тіршілікке қажетті байлықтарға кенелуіне
жағдай жасаған жылқы баласын аса қатты құрметтеп, жан серігі
санаған. Олар аттарына да мыстан кеудені жауып тұратын сауыт
кигізеді, – деп жазады грек тарихшысы Геродот, – ал жүгендерін,
шылбырын алтынмен әшекелейді Сақтардың патшалары, қолбасшылары мен
батырларының тек өздерінің бас киімдеріне ғана емес, мінген
аттарының төбесіне де лауазымдық белгі – жыға таққаны туралы
мәліметтер бар. Олардың қайтыс болған хандарын, ханзадаларын,
батырларын жерлегенде, оның жан серігі болған атын жанына бірге
қою ғұрпы да иесіне аты о дүниеде де серік болады - деген
сенімнен пайда болған. (41, 47 б.)
Жылқы малының пайда болуы жайлы мифологиямен қатар адам
өміріндегі жылқыға қатысты көптеген наным-сенімдер, салт-дәстүрлер
бар.
Қазақ бақсыларының арасында адамдарды емдеуге жылқыны
қолданатындары да болған. Мәселен қамшы – ат үстіндегі адамның
қаруы. Оған аттың тері сінгендіктен, сол қамшыға жындар мен неше
түрлі зұлым күштер жақындауға қорқады екен. Сондықтан қамшыны ауру
адамның бас жағына ілетін болған. Қамшының ішінде ерекше магиялық
күші бар сары қайыспен өрілген, сабы тобылғыдан жасалған қамшы
түрі. Шайтан қызыл сапты адамнан қорқады , - деп тувалықтар
айтса, қазақтар сары ала қамшыға шайтан жоламайды - дейді.
Түркі халықтарының түсінігіндегі қайыс – бұл тазалықтың белгісі
болып есептелінген.
Қазақтар жаңа туған ер баланың кесілген кіндігін шүберекке
орап, аттың жалына немесе қошқардың мүйізіне байлаған. Бұл баланың
ата-анасы малды өсіре алатын адамдар болсын деген ұғымнан туған.
Жылқыға байланысты үзеңгіден өткізу салты Шығыс Қазақстан, Алтай,
Тарбағатай өңірінде көптеп кездеседі. Бала өскен кезде оны үзеңгіден
өткізсе бала бақытты болады - деген. Көшпелілер біздің заманымызға
дейінгі ІІ ғасырда атқа үзеңгісі бар ет салып жүрген. Бұдан бұл дәстүрден
Шығыс Қазақстан региондарында ертеден үзеңгінің пайда болғанын
дәлелдейді.
Ертедегі ұғымдарда Періштенің ізі - деген ұғым болған.
Бұлай аттың ізі қалған топырақты алып, оны бесікте жатқан бала
жастығының астына салып қояды екен. Егер бала шошыма болып ауырса,
онда оны ат тұяғының ізі қалған емдік қасиеті бар топырақ
қосылған суға шомылдырған.
Қазақстанның әрбір регионында аттың тұяғы суреттері бейнеленген
тастар көптеп кездеседі. Ә. Марғұлан жергілікті қазақтардың айтуы
бойынша Сарыарқадағы Беғазы тасында Манас батырдың Аққұла тұлпарының
ізі бар тас бар дейді. Г. Спаский 1818 жылы шыққан еңбегінде
Ертіс өзені бойындағы шың тастардың адам мен аттардың іздері
бейнеленген көшірмелерін береді.
Қазақтар шапқанда Тұлпардың ізі бітпейді, тұяғы кетпейді, -
дейді. Мұнда тұлпардың тұяғы – ардақты сәйгүліктердің өте қатты
болғандықтан, оның ізі өшірілмейді екен. Тастағы жылқылардың ізіне
табыну, аттың тұяғын құрметтеу өзі емдік магиялық элементі болып
табылады.
Сол секілді аттың құйрық-жалы қара күштерден, жындардан
қорғайды. Ата-бабамыз бала бесігіне ат жалы мен құйрығының қылын
байлайтын болған. Ат жалының қылын жұлып алып, оны шүберекке тұмар
етіп, баланың мойнына таққан. Толғақ қысқан әйелге аттың қылын
иіскетсе, жылқының өзі келіп көмектеседі деп ойлаған. Мұндай
магиялық талқылаулар ауыз әдебиет үлгісінде де кездеседі. Мысалы;
Қозы-көрпеш – Баян сұлу жырында адам даусымен сөйлейтін ат былай
дейді: Кекілімнен бір қылды алып тұтатқанда, сонда
пайда болармын мен өзіңе (22. 10б.)
Жас балалар алғашқы сенімсіз қадамын жасағанда да оның аяғын ат
қылымен байлап, ауылдағы белді адамдардың бірі кесетін болған. Осыдан
келіп бала тезірек жүріп кетеді деп ырымдаған.
Қазақ жылқыны пір тұтқан, оны басына ұрмаған, киесі ұрады деп
ойлаған. Елтаңбада да қос пырақтың басы берілуі бекер емес.
Жылқы сүті барлық ауруларға ем. Қымыздың қасиетті ас деп
санайтын қазақтар оны жерге төгуге тыйым салған. Төксе үйден ырыс
қашады деп сенген.
Жылқы малы өзге адамдарға сатылғанда да ноқтасын бермей алып
қалатын болған. Кие басқа адамға көшіп кете ме деп қорыққан.
Тұқымы үзілмей, шалынбай келе жатқан жылқының сілекейін алып
қалған кие кетпей үйімде қалсын дегенді білдіреді.
Жаңа туған баланың кіндігін, сүндеттелген ұлдың кесілген етін
жылқы жалының астына байлаған. Сонда ол адам өр мінез әрі ат
үстінде өмірін өткізетін елжанды азамат болып өседі деп болжаған.
(42, 69 б.)
Халық сенімінде төрт түлік малдың арғы ата-бабасы, жаратушысы
құдайы бар деп сенген. Сондықтан төрт түліктің төрт түрлі ата
тектері айтыла келіп, оларға жалыну, жалбарыну өлеңдері арналған.
О, мал иесі Шопан ата, Ойсыл қара, Қамбар ата, Зеңгі баба!
Малды аңдыған пәле көп, соған сақ бол, ит-құстан сақтай гөр, сақтай көр.
Біздің береке-бірлігімізді бұза көрме - деп қайталап өлең айтқан.
(43, 6 б.) Немесе Қобыланды батыр жырындағы мынандай шумақтарынан
көре аламыз: Қысылған жерден дем берсін, Жылқышы Қамбар бабамыз
(44, 64 б.)
Ә Қоңыратбаев қазақ тотемдері жайлы; Ертеде адам аңнан
бөлінбей, табиғаттың дайын жемісін теріп жеп, тау үңгірлерінде
тұрған. Мұны энеолит заманы дейміз. Ол кезде адам жыртқыш аңдардан
әлсіз еді. Күштілерінен қорықса, әлсіздерінен көмек күткен. Міне
сол дәуірде тотемдік нанымдар туған.
Тотемизм барлық елдерде бар.
Тотемизм сатысында құдай болмаған. Нанымдардың өзі де өзгеріп
отырған. Өйткені өмір, өндірістік күштер дамыған сайын адам
табиғатты, қоғамды игеріп, жаңа ұғымдар жасаған. Мифологиялық наным
мен дін бір емес - деген. (5. 27 б)
Қазақ халқы арасында әлі күнге дейін сақталған ат тұлдау,
яғни қайтыс болған адамның мінген атын тұлдап жіберіп, бір жылдан
соң асында сою ғұрпын сол сақ заманынан сақталған дәстүрдің
жалғасы деп есептеуге болады. Айбынды атты әскерінің көмегімен
қаһарлы елге айналып, Еуразия құрлығында үстемдікке қол жеткізген,
сөйтіп адамзат өркениеті тарихында өшпес із қалдырған кейінгі
ғұндар, түрік қағанаты, Шыңғыс хан империясында да жылқы малы
қатты қадірленген. Осы мемлекеттерді құраған тайпалардың негізінде
ұйысқан қазақ халқының дүниетанымында, ділі мен тілінде жылқыға
қатысты өзгеше философия және мәдени жүйе қалыптасқан. Адам –
жылқы мінезді - дейді қазақ халқы. Бұған Жылқы – малдың
патшасы , Жігіттің сорлысын – аттың жолдысы теңейді, Ат – ердің
қанаты т. б. жүздеген мақал-мәтелдерді қоссаңыз халқымыздың адам
мен оның жан серігі атына біртұтас әлем ретінде қарағанына көз
жеткізуге болады. Адамның азамат қатарына қосылуының өзін Ат жалын
тартып мінді деп бейнелейді қазақ халқы. Жас баланың алғаш атқа
отырғанын атап өту рәсімі – тоқым қағар тойынан бастап, адамның
бұл өмірден өткенінің белгісі ат тұлдауға дейінгі бүкіл пәнилік
тіршілікті жылқы малымен байланыстырған халқымыз біреумен жауласса
Ат – шапан айыбын төлеген . Сыйлы қонаққа ат мінгізу, жігіттің
қалыңдық алуына алғаш барғанда ат байлауы, ұрыс кезінде жау
қоршауында қалған қолбасшыға ат сүйек беріп құтқару т. б.
дәстүрлер, атқамінер, атшабар, атқосшы т. б. лауазымдар, жылқының
қазақ халқының шаруашылығында ғана емес, әлеуметтік өмірінде үлкен
мәнге ие болғандығын білдіреді. (45, 257 б.) Халқымыз жылқыны ең
алдымен, ел қорғаны, ердің жан серігі деп дәріптеген. Ұлттық
мифологиямыздағы иесі қысылғанда тіл бітіп, ақыл айтатын тұлпарлар
(мысалы; Ер Төстік, Алтын сақа т. б. ертегілерде,) батырлық
жырлардағы Қобыландының Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, Қамбардың
Қарақасқа аты, бергі заман батырлары Исатайдың Ақтабаны,
Амангелдінің Шалқасқасы иелерімен бірге жыр-аңызға айналып, ел
құрметіне бөленген.
Қазақ халқының әскери жорыққа төзімді жылқы тұқымдарын көптеп
өсіретіні туралы деректер Еуропа және Ресей зерттеушілері;
Н. Бахметьевтың (1870 ж), А. Гердердің (1875 ж), А. Вилькинстің
(1895 ж) т. б. еңбектерінде жазылып қалған. Қазақ даласында
өсірілген жылқыларды қазақтар спорттық ойын-сауықтарында аламан
бәйге, құнан бәйге, жорға жарыс, көкпар, аударыспақ, ат
омырауластыру, ат үстіндегі тартыс, жамбы ату, қыз қуу, салма ілу,
күміс ілу т. б. азаматтың мерейін арттыратын сал-серілік пен
сәнділіктің шырайын келтіретін текті жануарлар деп есептеген.
Жылқы сәндік үшін, түйе байлық үшін - деген мақалдың өзі осыны
меңзейді. Қазақ халқының алыс қашықтыққа шабатын аламан бәйгелер
ұйымдастыратыны туралы орыс саяхатшылары тамсана жазды. Дәстүрлі
қазақ қоғамында жүйрік жылқы тек иесінің ғана емес, бүкіл рудың,
аймақтың мәртебесін көтерген. Олар туралы әндер мен күйлер
шығарылып, есімдері қазақ жадында ұзақ сақталған. Мәселен бүкіл
қазаққа танымал Құлагер, Жетісуға мәлім Көкбайтал, Қырғызстанның
Қара аты, 20-шы ғасырдың 60-шы жылдарындағы Б.
Кітапбаевтың Құланқарасы, Бұланқарасы, Желмаясы , дүние жүзіне
танымал, атақты Абсент атты тұлпарлар т. б. Халыққа танымал
Кербезкер , Қаражорға , Бастай , Бозжорға ,
Тепеңкөк тәрізді әндер мен күйлер, Ақан серінің Құлагері,
Маңмаңгері, Құлагердің желісі , Біржанның Телқоңыр, Бурылтай,
Керкекілі , К. Әзірбаевтың Көкшолағы , Е. Аязбаевтың
Шайтанқарасы т. б. әндері халықтың жүрегінде мәңгілік орын алып
қалған. Қазақтарда байлық тек жылқы мөлшерімен өлшенген. Жылқысының
саны бес мыңнан асатындары ғана бай санатына жатқызылған. Біздің
асыл дүниеміз бір ғана жылқылар, - деп жазады Мұхаммед Хайдар
Дулати – ләззат алатын асымыз ет, сүйетін шәрбатымыз – қымыз ...
қызық көретініміз - өрістегі жылқымыз (46, 254б) Қазақ халқы жылқы
малын үш топқа бөлген. Белгілі этнограф С. Бабажановтың 1871-ші жылы
орыстың Журнал охота басылымдарында жарық көрген мақалаларында
қазақтар өсіретін жылқыны үш топқа бөледі;
1) Күшті еті тығыз аттар, ауыр жұмыстарға, жүк тартуға, көші-
қонға пайдаланылған.
2) Жүрдек аттар. Күші мығым аттары мен бәйге аттарының
арасындағы салт жүріске жарамды аттар. Осы соңғы топтың өзін автор;
қарғыншыл (2, 4, 8 км қашықтыққа шабатын ұшқыр ат), қашағаншыл
(бұл да аз қашықтыққа асау айғырды қайыруға пайдаланылады),
3) Және соңғысы шын жүйрік болып табылады. Зерттеушінің бұл
пікірі қазақ халқының жылқы шаруашылығындағы белгілі бір жүйе
болғандығын қуаттайды. Қазақтар бәйгеге қосатын жүйрік жылқыларды
тұлпар, сәйгүлік, арғымақ деп әлпештеп ерекше күтімге алған. Жалпы
қазақ тілінде жылқы өсіруге, оның мінез-құлқына, жүрісіне т. б.
ұғымдар өте көп. Мысалы жылқы төлдерін құлын, жабағы, тай деп
атайды. Ал бұдан ұрғашы жылқыны құнажын, байтал, дөнежін шығар,
дөнежін байтал, бесті бие, қасабалы бие, кәртамыс бие, жасаған бие
деп атайды. Айғырдың атаулары; Құнан, дөнен, сәурік, бесті сақа.
т.б.
Ендігі жерде жалпы ат атауларына келерде әуелі жылқы төлі
құлыннан бастайық;
Күн қақты құлын - енесі мініліп жүріп, жөнді ембей сүттен
қақтығып қалған құлын.
Будан құлын - әр тұқымнан туған құлын.
Добыр аяқ құлын – қыс айларында туған құлын.
Мәйекті құлын – енесінің сүтіне тойған, тоқ пейіл құлын.
Марқа құлын – қыс ішінде туған құлын.
Кенже құлын – май айының аяғында туған құлын.
Қара құлақ құлын – жас құлынның тез ширап, байлануға келгені.
Жетім құлын – енесі өліп, немесе енесін қасқыр жеп, жетім
қалған құлын.
Жылқының ортақ атауларына келетін болсақ олар мыналар;
Тоқымға басқан ат – шаруаның не бір жеке адамның жасынан
күтіп, жеке игілігіне алып жүрген күш-көлігі.
Қысырау жылқы – жүрмейтін шабан мал.
Керден (керенау) жылқы – жүргенге аяғын ширақ баспай, жай
аттай басатын жылқыны айтады.
Барлыққан жылқы – семіздей мініліп, қызылмай болған жылқы.
Берік жалды жылқы – ортадан төмен жалы (жал майы) бар жылқы.
Тістеген жылқы – тісі түсіп, жаңадан пайда болған тістердің
ішінде ұры тіс (басқа тістерден ұзын) шығып жайыла алмай,
жүдеп жүрген жылқы.
Жалы мұздай – семіз жалы тұтасқан жылқы.
Су жалды жылқы – жалын ұстауға келмейтін арық жылқы.
Сабылған жылқы – ақ көбігі шығарыла, әбден терге малшынған
жылқы.
Соқтыққан жылқы – аурудан немесе жеккіден болдырған мал.
Тұлпар – ең жүйрік ат, қашса құтылатын, қуса жететін аса
жүйрік мал.
Жел жетпес – тұлпардың ішіндегі ең жүйрік мал.
Сәйгүлік – бәйге бермес жүйрік жылқы.
Ер арқа жылқы – жая жағы мен шоқтығы биік, арқасы ой келген
жылқы малы.
Сиыр құйымшақ жылқы – құйрықтың қыл түбіне дейін түзу
арқалығы келген жылқы.
Астау жонды жылқы – жаяның екі жақ шеті шығыңқы келген.
Қақпақ жонды жылқы – арқалық жоны тұтасып, қабырғаға
түсіңкіреген, жаялы келген жылқы.
Ешкі бас жылқы – басы ешкінің басына ұқсас келетін жылқы.
Орақ бас – кеңсірігі шығыңқы, дөңес (құс) тұмсықты келген.
Қамыс құлақ – екі құлағы серектеніп біткен жылқы.
Қайшы құлақ – жүргенде сүйрік біткен құлағын қайшылап жүретін
жылқы.
Мәстек құлақ жылқы – екі құлағы екі жақ жанына қисая кеп
біткен жылқы.
Сауран сойы – сәйгүлік жылқының бір түрі.
Дөрбіт – жуан денелі, аяқтары әлді, бойы зор, өзі күшті,
құйрық-жалы қалың келген жылқы.
Бөртекті жылқы – тез болдырғыш қара етті жылқы.
Тарпаң жылқы – асау, үркек, жалт бергіш, тулағыш, тарпығыш,
тепкіш, тістеуік, келген жылқы.
Жүрісті жылқы – аяғын жылдам алып, ширақ басатын жүрісті,
ұшқыр ат.
Қызба (желік) жылқы – жиын-тойларда, айғай шыққан уақыттарда
алып ұшатын ат.
Қоңылтақ жылқы – бойына ет алып, дұрыс тойына алмайтын ат.
Көңторғай жылқы - өмірі бойына ет алып, тойынбайтын жылқы.
Шырсыз жылқы - әлі құрыған, арық жылқы.
Қолау жылқы – (қолы түскен тай, құнан, байталдарға байланысты
айтылады). Бұл атау мезгілі жетпей қатты мініс көріп, ер
батқандықтан қолы (алдыңғы аяғы) ауырған, қолы түскен (алдыңғы
аяғын баса алмай қалған) деген ұғымды білдіреді.
Көтерем жылқы - әбден арып, жілік майынан айрылған, буынына
сарысу толып, әлі кетіп орнынан тұра алмайтын, адамның көмегі
арқылы тұратын жылқының күйіне байланысты айтылатын атау.
Жайланған жылқы – көп мініліп, оңалмаған жылқы.
Қатпа жылқы – сүйектері терісінің сыртынан арса-арса болып
білініп тұратын қызылсыз, жөнді етеймеген жылқы.
Зорыққан жылқы – жолда қалып, жүруге жарамай қалған жылқы.
Халқымыздың тіршілік тынысы жылқы малымен байланысты болды.
Осыған орай түліктің мінезіне қарай біздің тілімізде көптеген
атаулар қалыптасты.
Олар:
Бас асау - жылқы басына жолатпай осқырынып, шалқалап,
жүгендетпейтін және мойнына қамыт кигіздірмейтін мал. Бұл жылқының
көп ұсталмағанынан болады.
Кегежек (шегіншек) жылқы – жетекке алса немесе мінсе ілгері
баспай, шегіншектеп тұрып алатын жылқы.
Безер (тентек) жылқы – теуіп, тістеп, маңына адамды не малды
жолатпайтын жылқы.
Қара тарту – жол үстінде, міністе келе жатқанда немесе
жегіліп жүргенде, жақын жердегі ауылға, кетіп бара жатқан көлікті
адамға жалт бұрылып жүре беретін жылқы мінезін білдіреді.
Желдеу – аңызақ, ыстық күндерде немесе желкемді түндерде масадан,
шыбын-шіркейден қорғану үшін жылқының желге қарсы қарап
тұруы және жүріп кетуі.
Жерсінбеу – бір жерден екінші жерге келген жылқының, сол
келген өңірдің суын да шөбін де місе тұтпай өгейсіп, арықтап
кетуі.
Мұндай мал өзінің үйренген мекеніне, жайлауына қашып кетеді.
Жерқорқақ – күндіз не түнде аяғын батыл басып жүрмей
кібіртіктеп өте баяу жүретінін айтады. Бұл атау басқа малға да
қолданылады.
Үйездеу – жылқының ыстық күндерде шыбын-шіркейден, бөгелектен,
масадан, сонадан қорғалап, екі-үштен не одан да көп болып,
топтанып бір-бірінің көлеңкесіне бастарын тығып, шұлғып тұруларын
айтады.
Масалау – кейбір күндерде жылқылардың іңіргі, не түнгі масаның
қаттылығынан жайыла алмай, масадан қорғалақтап, түнгі самал желге
қарсы жүріп оттап немесе оттамай жүріп кетулерін айтады.
Жылқының жас төліне келетін болсақ:
Шу асау құлын – қолға ұстатпайтын қашаған құлын.
Еміншек құлын – енесінің сүтсіздігінен немесе енесінің сүтке
жарытпағанынан емізік арқылы өсірілген құлын.
Тіленшек құлын – қолдан сүт беріліп өсірілген құлын. (47, 311-
314 б.)
Жылқы жүрісіне байланысты көреген ата-бабамыз қазақ арасына
жараған өзіндік атаулары көпшілік. Жалпы алғанда жылқы жүрісі
табиғи және жасанды болып екіге бөлінеді. Табиғи жүріс адамның
үйретуінсіз біткен жүріс (аяң, желіс, шабыс, жорға)
Аяң – жылқының ең жай жүрісі. Мұнда ол алдыңғы аяғы мен
артқы аяғын кезек-кезек басады.
Өгіз аяң – алдыңғы аяқтың ізіне артқы аяғы жетпейді. Аяңшыл
жылқыға кәдімгі ат бүкіл желіспен әрең ілеседі. Ондай аттың артқы
аяғы алдыңғы аяғының ізінен асып түседі. (Сағатына 5 – 7 км
жүреді)
Желіс – аяңнан гөрі өнімдірек жүріс. Ол бүлкіл, бөкен, сар
желіс болып бөлінеді. Бүлкіл желістің жай түрі (сағатына 13 – 15
километр), бөкен желіс – ұзақ жолға ыңғайлы (сағатына 20 – км ),
сар желіс – желістің ең шапшаң түрі (сағатына 50 – км ). Мұндай
желіс желгіш тұқымдарына ғана тән. Бірақ жылқы сар желіске ұзақ
төзе алмайды. Жолаушыға да, жылқыға да бөкен желіс тиімді.
Шабыс – жылқының желістен де қатты жүрісі. Мұның жай түрін
май шоқырақ деп атайды, өйткені адамға жайлы келеді. Бұдан
қарқындысын жай шабыс, ал жылқының бар мүмкіншілігінше шабуын –
ағынды шабыс деп аталады, яғни мұндай жылқы қысқа қашықтықты тез
алады. Бұл әсіресе ахалтеке жылқысына тән қасиет.
Жылқының өзге жүрісінің бірін – жорғалау, жарыс және қарғу.
Қарғуға жылқыны жаттықтырады. Жаттыққан жылқы 2,47 м биіктіктен,
ұзындығы 8,3 м ордан қарғи алады.
Жүрістің тағы бір өзгеше немесе ерекше түрі жорға жүріс. Жалпы
алғанда жорға – адамға жайлы жүрісті жылқыны атайды. Кейбір
жылқылар құлын туғаннан – ақ жорға болады. Жорғаның аяңы жорғалау,
яғни үш аяқты жорға, тайпалған жорға, су шайқалмас жорға,
байпаң жорға, төкпе жорға деген түрлері бар. Аяң жорға –
аяңдағанда ғана жорғалайтын жылқы, одан тезірек жүрсе жорғасынан
жаңылады. Үш аяқты жорға – төрт аяғын тең басып жорғалай алмайтын
жылқы.
Тайпалған жорға – төрт аяғын тең басып жорғалайтын жылқы
малы. Су шайқалмас - жорғаның үстіне қымыз қойылған кесе шайқалып
төгілмейді. Байпаң жорғаның – жүрісі тыныш, бірақ басқа жылқының
жүрісіне ілесе алмайды. Төкпе жорға – ешқашан жүрісінен жаңылмайтын
жылқы. Мұның жорғалаған жүрісіне басқа жылқылар шауып әрең
ілеседі. Мұндай жылқыны әдетте жорға жарысқа қосады. Жарысқа
қосылатын жорғаны бәйге атындай баптайды. Жарыс бәйге алаңда өтеді,
қашықтығы 3 – 5 шақырым.
Ендігі мәселе жылқы атауларының шығу төркініне байланысты
оның тегі сонау көне замандардан келе жатқаны біздің оқырмандарға
белгілі. Ата – бабаларымыз жылқыны үйір – үйір ұстап, ат жаратқан.
Әсіресе жаугершілік заманда мұндай берік, мықты, момын, жүйрік
көлік таптырмас құрал болып табылады. Сондықтан да көшпелілердің
бүкіл ғұмыры жылқымен байланысты болғандықтан, оны аса қастерлеп,
ардақтап, әлпештеген, оларға өзіндік мән берген. (45, 84 б.)
Жылқы – мінсе көлік, сауса қымыз беретін төрт түлік малдың
бірі. Бірақ жылқы сөзі алғаш қандай мағынада қолданыла бергенін
білу оңай емес. Айғыр, ат бие, құлын, тай атаулының жиынын
үйір деп атайтынын білесіздер. Біздің осы ойымызды тува тілінің
дерегі анықтайды. Оларда дәл осындай – үйір деген ұғымды
чылғы сөзі береді. Сөйтіп жылқының алғашқы мағынасы үйір
деген сөзден шыққан деп топшылаймыз. (48, 45-46 б.)
Құлын – жылқы түлігінің жас төлінің құлын болып аталуы да
оның бойындағы шапшаңдылық, ойнақылық қасиетіне байланысты. Басқа
ірі малдар төліне қарағанда жылқы малы өте тез ширап, шапшаң
қозғалады. Ал якут тіліндегі холуон тұлғасындағы сөз біздегі
шапшаң, пысық, ойнақы деген сөздер орнына
қолданылады. (48, 49-50 б.)
Мәстек – бойы өсіп жарымаған, аласа жылқыны мәстек деп
атаймыз. Сөздің арғы тегін іздестіре келе, оның тек жылқыға тән
еместігін көреміз. Қалмақ тіліндегі мастиг кез – келген сөзбен
тіркесіп аласа , төмен , тапал мағыналарын меншіктене
береді. (48, 54 б.)
Тарпаң – үйретілмеген асау жылқы. Қырғыз тілінде тарпаң деп
жүрісі жаман, әрі шабан жылқыны айтады. Ал ноғай тілінде оның мағынасы
жабайы, тағы дегенге саяды. Осыдан - ақ сөз мағынасының шығу
тегі жабайы жылқыны аңғартып тұрғанын байқау қиын емес. (48, 62 б.)
Жорға – жүру, қозғалу, қимыл мағынасында (жортуыл сөзінің
этимологиясын қараңыз). Бұл сөз көне түрік тілінде әр түрлі
тұлғада қолданылған. jopыjyp, jopчын (49, 28-35 б.), мұндағы jopчын
– жол көрсетуші (путеводитель) деген мағынада, ал оның чы – бөлігі
сөзсіз жұрнақ. Иор – тұлғасы қазіргі сары ұйғыр тілінде дербес
қолданылып жүру дегенді білдіреді. (50, 42-30 б.). Сөйтіп
жорға деген сөздің түбірі қазіргі қазақ тілінде жеке қолданылмайтын
өлі түбірге айналған. Сөз соңындағы - ға етістіктен есім тудыратын
көне жұрнақтардың бірі. (51, 181 б.). Жорту, жортуыл сөздері де
осы түбірден өрбісе керек. Түркі тілдерінің көне жазба
ескерткішерінде jugur, jugrus формаларымен қатар бұл сөздің jugruk
формалары да кездеседі. (50, 40-41 б.). Көне juru сөзінен туған
jugrur (скакун, рысак) сөзінен бастапқы j – дың ж – ға яғни и – дің
айналу нәтижесінде қазіргі жүйрік сөзі пайда болған. Бұл
сөздің пайда болу тарихын төмендегідей схема түрінде көрсетуге
болады. Juri juru – jurkuk – juruk метатезаның нәтижесінде (рг – гр)
jugruk (г – түсіп қалады) juruk болып та д – дыбысы j – ге айналып,
бастапқы дыбыс ж – ға айналып, жүйрік түрінде де айтылады. Көне
juru сөзінің әр дәуірдегі әр түрлі фонетикалық өзгерістерге
ұшырауының нәтижесінде (жүг, жүр, жүй) тілімізде пайда болған жүр,
жүрдек, жорға, жүгіру, жүйрік, жүйтку сияқты бір түбірден тараған
бірталай сөздер бар деп топшылаймыз.
Сәйгүлік – бұл сөз екі түрлі түбірден құралған. Оның бірінші
сыңары – Saj кейбір түркі тілдерінде, мысалы; қырғызда жүйрік ат
деген мағынада жұмсалады, saj - өте жүйрік, атақты ат. Ол тұлпар,
күлік т. б. сияқты сөдерімен тіркесіп келе береді. sajtulpar,
sajkuluk ... Екінші сыңары күлік сөзі де жалпы алғанда осы
тұлғада жұмсалады. Қырғызша күлік – жүйрік, сәйгүлік, шапқыш
тұлпар. (52, 17б). Ит кулугун тулку суймойд – ит жүйрігін түлкі
сүймейді – деп мысал келтіреді.
Кулуктук – жүйріктік, шапқыштық т. б. Бұл сөздің басқа да
түркі тіліндегі мағынасы бар сияқты. Көне түркі тілдеріндегі кулук
– белгілі, атақты, әйгілі (50, 45б ), хакас тілінде - әдісқой,
әбжіл, жылпос, іскер сияқты алма кезек ауыстырып басып тұру. Көне
қыпшақ тілінде – тез, жылдам, шапшаң дегенді білдіреді. (53, 25б )
Монғол тіліндегі холог – ат, ат жеккен арба, көлік т. б. (54. 52
), якут тілінде – көлгом, коло – ат. Кейбір тілдерде басқа да
формаларда да қолданылады. Орхон – Енисей ескерткіштерінде кездесетін
үлгілерінде кү – дауыс, үн. Сонда күлік сөзінің түркі – монғол
тілдерінде қолданылатын мағынасы мынадай: 1) Шапқыш ат, 2)
ат, 3) атақты ат, атышулы нәрсе. Қазіргі қазақ тілінде үш түрлі
мағынаның тек бірінші түрі сақталған. Мысалы Шалкиізде:
Арабыдан атты сайлап мінбен-ді.
Кулікке тастай болып тимесе. (55, 41б.)
Мұндағы күлік, әрине басқа түркі тілдерінде қолданылатын saj
сөзімен әуендес. Демек біздің тіліміздегі сәйгүлік сөзі өзара
мағыналас екі түрлі сөздерден құралған. 1245 жылы жазылған Түрікше
– арабша сөздіктегі - кулук деген түрікпен сөзін М. Ходтама
Есектің үйірі деп аударыпты. Шынында бұл сөздің кулук емес көлік
болып ықшамдалған. Өйткені кулук сөзімен жоғарыда көрсетілген үш
түрлі мағыналарымен жанаспайды, аталған сөздікте сегул (13 б)
деген сөз бар. Ол ала аяқ ат деген ұғымда жұмсалады. Сегул
сөзінің біздің тіліміздегі сәйгүлік формасымен іліктес болуы
да мүмкін. (56, 65 б.)
Жалпы алғанда жылқы сөзінің шығу тегі осындай. Ал енді түркі
халықтарының асыл мұраларымызда, соның ішінде төл әдебиетімізде
кездесетін, көркем сөз айшықтарымен берілген жылқы атауларына
тоқталсақ.
Алаша ат – түркі тілдерінің осы күнгі сөздіктерінде
кездесетін ала сөзінің ат, жылқы мағынасы көп көрсетілмейді.
Өзге де сындық мағыналарымен қатар, жылқы түсін білдіретіндігі
айтылады. Қазақтың екі томдық түсіндірме сөздігінде ала дегеннің
ат мағынасы көрсетілмейді. Тек он томдық түсіндірме сөздіктің бірінші
томында ала сөзінің екінші мағынасы көрсетілген. Оның бірі көнесі
жылқы ішіндегі көрнекті, жүйрік ат деген мағынасын танытады.(61, 178-179
б.) Шынында да қазақтың эпостық сырлары мен өткен ғасырлардағы
ақын жырауларының ала сөзі, оның ішінде азбан ұғымында жиі
кездеседі. Мысалы: Алпамыс , Қобыланды батыр жырларында;
Ерлер мінер алаға,
Көңілім толды санаға. (58, 124 б.)
Мінген атым ала еді
Қылшық жүнді қара еді. (44, 20 б.)
Немесе Махамбетте: Міне алмаған алаға-ай !
Шыға алмаған далаға-ай! (55,
214б.)
Ала сөзі біздіңше, бұл мысалдарда жалпы ат дегенді емес,
азбан дегенді білдіреді. Кейбір түркі тілдерінің
сөздіктері алаша деген сөзді орысша термин деп көрсетеді. Ал
орыс сөздіктеріндегі мерин сөзі Ушаков сөздігіндегі
қалмақтың мөрін сөзінен алынған. Мерин ақтатылған айғыр (59,
122 б.). Ала сөзінің түркі тілдерінің қыпшақ тобында алаша
варианты жиі қолданылған. Татар тілінде алаша – мерин .
Қазақ тілінде жылқыға қатысты тұстарда алаша дегеннен гөрі ала
тұлғасы жиірек ұшырасады, бірақ алаша варианты да кездеседі.
Алаша аттың басы деп,
Қалмақы ердің қасы деп – деген
жолдарда Тарғын батыр жекпе-жекке шығатын қалмақтың алты құлаш ала
аты деп те аталады. (60, 133 б.) Сірә, азбан мағынасындағы ала
сөзі – халық поэзиясында күшті, мықты жылқының символы. Өйткені
азбан - үйірге түсіп жүрген, яғни әбден есейіп, күш алған
еркек малдың ақтатылған кездегісі. Оның мықтылығы сондай – ол
ертеңнен шапса кешке озған, ылдидан шапса төске озған, толағай
көзді қасқа азбан. Сондықтан да батырлардың мінген ала аты
болады. Батыр өзінің күш-қайратын танытқысы келсе жылқы ішіндегі
аламын - дейтіні осыны дәлелдейді.
Бұлан, құлан, тарпан-тарпаң – ауыз әдебиеті мұралары мен
өткендегі ақын-жыраулар тілінде белгілі бір поэтикалық жүк арқалап,
жиі қолданылған сөздердің қатарына құлан, бұлан, тарпаң атаулары
кіреді.
Құлан жортқан құла дүз
Емен шайнап тал қайзар,
Құлан, бұлан баласы. ( Шалкиіз. 55,
152б.)
Тағыдай таңдап су ішкен,
Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген.
Тағы сынды жан едік (
Махамбет. 55,231 б. )
Бұл үзінділердің барлығында құлан, бұлан, тарпаң мықтылықтың,
қайсарлықтың, бас имейтін өрліктің символы. Әңгіме осы жануарлар
жайында емес, олар образ үшін қолданылған. Бұлардың ішінде құлан –
тағы жылқы. Біздің кезімізге дейін сақталып, қазірде
қорықтарда өсіп-өніп жатыр. Ал бұлан болса – орысша лось деп
аталатын бұғы тектес ірі жануардың атауы. Ертеде қазақ жерінде көп
болып, кейіннен жойылып біткен. Бұлан сөзін қазақ ақындары күні
кешеге дейін еркіндіктің, мықтылықтың символы ретінде жиі
пайдаланады. Мысалы Махамбетте:
Бұландай ерді кескен күн.
Қара бұланның терісі,
Етік қылар күн қайда? (55, 212 б.)
Немесе Д. Бабатайұлы;
Бозда жүрсең бұландай,
Үйде тұрмас ойқастап. (61, 19 б.)
Ал тарпаң сөзін В. В. Радлов қазақ тілінде тағы жылқы
деген сөз дейді. ( 54, 373 б. ) Қазақ-совет энциклопедиясында тарпаң
– Европа жабайы жылқысы, кәдімгі жылқының түп-тармағы, түсі сарғылт,
қара жолақты деп анықтама береді. (62, 567 б.)
Керік – қазақ эпостарында ат, батырдың, балуанның мінген аты
Мысалы: Алпамыс жырында: Сол уақытта бір балуан.
Келе жатыр
ұмтылып,
Аяғын жерге
сүйретіп.
Мінген керігін
үйретіп. (58, 144 б.)
Немесе осы жырдағы қалмақ батыры туралы;
Астына мінген керігі,
Шыға келді ойнақтап. (58,
143 б.)
Жырдың басылымында түсіндірілгендей, керік – көлік, жүк, жұмыс
көлігі емес. Бұл жерде керік – ат атауы. Бірақ керік сөзінің бір
қызығы
– ол жағымсыз кейіпкерге байланысты айтылады. Керік мінген
қазақ батырлары емес, қалмақтың ханы не батыры болып шығады. Соған
қарағанда керік деп жалпы атты емес бойы аласа ат деген
сияқты жылқының бір түрі. Жылқының монғолдық түрін көрсету үшін оны
керік деп атағанға ұқсайды.
Құр атқа мінгендей – мағынасы айқын образды тіркес. Толығып,
сергіп қалу дегенді білдіреді. Мұндағы құр ат дегеннің мағынасы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
сынының тілдік көріністері
Мазмұны:
І. Кіріспе бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1 – 4
б.
1.1. Қазақ тіліндегі жылқы
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...4 – 24 б.
1.2. Қазақ эпосы мен жыраулар поэзиясындағы ат сынының
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .24 – 41 б.
ІІ. Қазақ ақындарындағы (Абай, Ілияс, Сәкен) ат сынының
тілдік
көрінісітері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 41 – 57 б.
Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57 – 59 б.
Пайдаланылған әдебиеттер
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Ғылыми еңбек қазақ халқының асыл түлігі - тұлпар бейнесінің
әдебиетімізде жеке образ болып қалыптасуы, оның көркемдік тұрғыдан
жинақтауға әсері сынды мәселелерді зерттеуге арналған. Дипломдық жұмыста
қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі: дәстүр мен сабақтастық, жылқы малы
туралы наным-түсінік, тұлпарлар бейнесінің ауыз әдебиетіндегі орнын
сомдауда қолданылған әдіс-тәсілдер, кейінгі әдебиеттегі тұлпарлар
бейнесінің өзіндік қырлары, қаламгер ізденісінің арналары, образ сомдаудағы
жазушы шеберлігі тереңнен сөз етіліп, кеңінен көрсетіледі.
Қазақ халқын: "ер қанаты - аттан" бөлек қарау мүмкін емес. Арыдағы
арналарды еске алсақ, халық әдебиеті үлгілерінде, көне жазба
ескерткіштердің тасқа қашалып жазылған мұраларында тілге тиек етіліп,
аласапыран замандарда да елге қорған, ерге қанат бола білген тұлпарлар көп
жырланады. Мінсе - көлігі, жесе - азығы, ішсе - сусыны болған сенімді
серігі - тұлпарларға айрықша мән берген. Қазақ халқының өмір тарихы мен
өткен жолы асыл жануар - жылқымен байланысты болғандықтан, оны ән-жырға
қосып жырлап, мифтік санада өз жаратушысы деп те сенген [1]. Мұндай
дәлелдерді халық тарихы мен өмір-тұрмысынан жиі ұшырастыруға болады.
Қазіргі таңда тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан мол мағлұмат
беретін ауыз әдебиетінің туындылары - көптеген ғылымның зерттеу объектісіне
айналуда. Қазақ тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына,
дүниетанымына етене жақын болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды С.
Қондыбай [2], А. Тоқтабай [3], В.Ф. Зайберт [4], т.б. археолог, этнограф,
геоморфолог зерттеушілеріміздің еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ халық
әдебиетіндегі жылқы малының орны жөнінде Ә. Қоңыратбаев [5], Н. Келімбетов
[6], А. Қыраубаева [7], Р. Бердібай [8] т.б. еңбектері зерттеушілер үшін
кұнды ғылыми - танымдық мәліметтерді алға тартады.
"Мал патшасы - жылқының" әдебиеттегі орнын, оның образын биік түғырға
көтерген Ғ. Мүсірепов [9], Т. Әлімқұлов [10], Қ. Жұмаділов [11], С.
Бақбергенов [12], т.б. қаламгерлер тұлпар бейнесін көркем де шынайы
суреттеген.
Шындығында да, жан - жануарлар қай халықтың болмасын фольклоры мен
әдебиетінде елеулі орын алатындығы әдеби шығармалардың тереңіне үңілген
адамға мен мұндалап-ақ тұр. Жылқы жайлы Қазақ Совет энциклопедиясындағы
тарихи деректерге сүйенсек, біздің заманымыздан 7000 - 6000 жылдар бүрын
Азия, Африка, Европада колға үйретілгендігі сөз болып, сондай - ақ, жабайы
жылқының сүйегі Францияның солтүстігінен көп табылған, - делінген [13]. Осы
ретте, Қазақстан территориясынан табылған Ботай мәдениетін зерттеуге ат
салысқан ғалымдар: В.З. Зайберт [14], Л.А. Маркова, М.К.
Хабдулина, Г.Б. Зданович [15] т.б. энеолит дәуіріндегі табылған сүйектердің
- 99,9 % - і жылқынікі болғандығын тап басып көрсетеді.
Қазақстан-Американ біріккен экспедициясының қорытындысы табылған
жебелердің ұшына жасалған талдауларда жылқы малының қаны табылмағандығын
айта келіп, II ғасырда жылқыны қазақтар қолға үйреткендігін дәлелдеген
[16]. Эпостық шығармалар ішінде жиі кездесетін, кез-келген елдің ауыз
әдебиет туындыларында мол ұшырасатын бейне - жылқы болып табылуы да тегін
емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол адамның жақын досы, ақылшысы,
сырласы, тағдырласы түрінде өріледі. Мәселен, Саха-Якут, түркі халықтарының
дүниетанымында жылқы - жаратушы ана, апам-напат тотемі, жылқы - тәңірі мен
пенделердің арасын байланыстырушы (пырақ) күш немесе шаманның ие - қыласы,
жылқы - адам не сиқыршы ретінде сомдалған.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық сөз өнеріндегі - тұлпар бейнесінің
тарихы мен тағдыры арыдағы арналарда, тым көне кезеңдерде жатыр. Ол қазақ
поэзиясы тіліндегі ат сынының тілдік көріністерін талдаудан танылады.
Ұлттық рәміздерімізде бейнеленген қыран, барыс тәрізді жылқы
символикасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символдардың мәнін өскелең
ұрпаққа түсіндіру - халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған
ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдардың түпкі себебін
терең үғынуға септігін тигізеді.
Бұл - халықтың рухани мәдениетінің алғышарттарын түсінуге, ұлттық
санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін
мақтан тұтуға жетелейді [17]. Әлем халықтарының әдебиетіне ортақ бейне
болып табылатын тұлпар, арғымақ, сәйгүліктерді сонау көне замандарды
жалғастырушы дәстүрлі мәдениет үлгісі деп қарап, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басындағы әдебиетімізде осы дәстүрді қайта жандандырып таза жылқы
малының бейнесін сомдап, ішкі жан - дүниесін, психологиясы мен тағдырын
суреттеген шығармаларды қарастырдық.
Қазақ әдебиетіндегі түлпарлар бейнесін - халқымыздың арғы-бергі
тарихымен, ұлттық сөз өнеріндегі белесті кезеңдер: ежелгі әдеби
Жәдігерліктерден, ақын-жыраулар мұрасынан - Абай әлеміне, одан Ілияс, Сәкен
әлеміне көз сала отырып, ат тұлғасын берудегі көркемдік ерекшеліктеріне,
ат сынын жасаудағы ізденістеріне тоқталамыз.
Такырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі
арнайы зерттеуді қажет етеді. Осы кезеңге дейін қазақта жылқы малын
этнографиялық, археологиялық, геоморфологиялық тұрғыдан зерттеулер
жасалғанымен әдеби, тілдік тұрғыдан ғылыми еңбектер көп емес.
Қазақ әдебиетінің ежелгі мифтік, ру - тайпалық кезенде жылқы малы
қолға үйретіліп қазақтың малына айналған. Халқымыз асау тұлпарды ән - өлең
мен дастандарына қосып жырлаған. Қай кезең әдебиетін алсақ та, ішінара
тұлпар, сәйгүлік, арғымақ бейнелері сөз етіледі.
Осы ретте ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиетімізде Абайдың
тұлпарлар жайлы жазған шығармасы кең орын алды. Сонымен қатар Ілияс, Сәкен
шығармаларындағы тұлпарлар образының берілуі ерекше.
Жылқы малын этнографиялық тұрғыдан - А. Тоқтабай [22], археологиялық
тұрғыдан - В.Ф. Зайберт, С.Я. Зданович, М.К. Хабдулина [23], мифтік
тұрғыдан - С. Қондыбай [2] т.б. секілді ғалымдар зерттеу жасаған. Қазақ
жылқысының ерекшеліктеріне В.М. Смирин, Ю.М. Смирин [24], Р.С. Липец [25],
Б. Жетпісбаева [26], Б. Қиянатұлы [27] т.б. терең тоқталған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының
негізгі мақсаты - қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесінің генезисін,
типологиясын, функционалдық қызметі мен даму эволюциясын ашумен қатар
қоғамдық сана, дәстүр жалғастығымен әдебиетке жеке образ болып келген
кезеңі, сол кездегі жазылған шығармаларда көрініс тапқан тұлпарлар мен әсем
де көркем тұлғасын, әдемілігін ашып, аттың сынын берудегі көркемдік
ерекшеліктері мен жазушы шеберлігін таныту болып табылады. Осы арнада
төмендегідей міндеттер туындайды:
- Қазақ эпостарында кездесетін тұлпарлардың тілдік көрінісіне таддау
жасау;
- Жыраулық поэзиядағы арғымақтар бейнесінің көркемдік мәнін саралау;
- 1920 - 50 жылдар аралығында жарық көрген шығармалардағы тұлпарлар
бейнесінің жасалуындағы тілдік- көркемдік ізденістерді ашу;
-Ұлтгык прозадағы тұлпарлар бейнесін сомдаудағы қазақ жазушыларының
өзіндік көркемдік ізденістерін анықтау болып табылады;
Зерттеу пәні. Дипломда теориялық материалдарымды көркем әдебиет
мәтінімен салыстыра отыра, ат мүсіні мен көркем әдебиеттегі жазушының
шеберлік-көркемдігі ашып көрсетіледі. Төмендегі көркем әдебиеттер бойынша
жұмыс жасалды: Батырлар жыры: Қобыланды батыр, Алпамыс, Қамбар батырлар,
Ер Тарғын батыр дастандары (28), Қорқыт ата кітабы (29), Қырық қыз (30),
Абай Құнанбаевтың Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ (31) өлеңі, I.
Жансүгіровтің "Құлагер" [32], Сейфуллиннің "Қызыл ат" [33] поэмалары;
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу нысанасы.
Эпос, жыраулар поэзиясы, қазақ ақындары тіліндегі ат сынын бейнелейтін
шығармалар.
Зертгеу жұмысының дерек көздері.
Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесін қарастырғанда, зерттеушілер
еңбектері, еліміздің кітапханаларындағы құжат, дерек көздері де негізгі
назарда болып, тиісті тұстарда пайдаландық.
Дипломдық жұмыста Ж. Дәдебаевтің "Тұлпардың сыны мен бабы" еңбегі
[34], "Жазушы еңбегі" ғылыми зерттеуін [35]; Р.С. Липецтің "Образ батыра и
его коня в тюрко-монгольском эпосе" атты ғылыми еңбегін, А.
Тоқтабайдың "Культ коня у казахов"; Б. Жетпісбаеваның "Символ в движений
литературы"; С. Қондыбайдың "Арғықазақ мифологиясы";
Б. Сарбалаевтың "Қазақ жырының Құлагері" [36]; М Жолдасбековтың Асыл
арналар (37), Абай (31), Ілияс (32), Сәкен (33) өлеңдеріндегі ат сынының
тілдік көріністерін, сондай - ақ, т. б. ғылыми - зерттеулері басты назарға
алынып, тиісті тұстарда зерттеудің табиғатын айқындап, құрылым жүйесін,
мазмұнын байытып, ғылыми-теориялық құндылықтарын, нәтижелерін арттыра
түстік.
Зерттеу пәні ғылымының әр саласын дамытуды талап ететіндіктен іздену
барысында жүйелі, кешенді талдау әдісі пайдаланылды. Сол секілді зерттеуде
М. Әуезов [38], С. Қирабаев, Т. Нұртазин, Қ. Жұмалиев,М. Қаратаев (39), Б.
Кенжебаев [40], А. Қыраубаева, Р. Бердібаев, 3. Қабдолов, Т. Кәкішев,
Қ.Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезүлы, т.б. ғалымдардың ұлт руханиятына қатысты
көзқарастарын, сөз өнерінің сыры мен сипатына байланысты толғам-
толғаныстары, жазушы шығармашылығы мен шеберлігі хақындағы еңбектері, Орыс
тілінде баспа жүзін көрген Р.С. Липец, А. Тоқтабай, Б. Жетпісбаева т.б.
ғалымдардың ғылыми - зерттеу, ой - тұжырымдарын бағыт-бағдарлық жолын
байқадық.
Дүние жүзінде жылқының екі жүз елудей түрі бар. Қазақстанда
жылқының он алты түрі өсіріледі. Жылқы адамзат өркениетіндегі,
әсіресе дала өркениетіндегі дамудың жарқын да елеулі
көрсеткіштерінің бірі болды. Жылқыны қолға үйрете бастау көшпелі
шаруашылық пен өркениет дамуының негізін қалады. Ежелгі дәуірде-ақ
Қазақстан аумағы жылқының қолға үйретілген мекені болғандығын
археологиялық қазбалар дәлелдейді. Солтүстік Қазақстандағы Ботай
мәдениеті энеолит дәуірінде (б. б. б. 2 - мыңжылдық), Қазақстанның
барлық аймақтарынан кездесетін арии, сақ, ғұн кезеңдерінің
ескерткіштері (б. з. б 1 – мыңжылдық – б. з.
2-ші ғасыры) ежелгі Қазақстанда жылқының қолға үйретіліп қана
қоймай бұл мал ерекше қастерленіп, әдет-ғұрыптық рәсімдердің
ажырамас бір бөлігіне айналғанын көрсетеді.
Ариилер жылқыны ерекше құрметтеген. Ғалымдар ариилерде жылқының
үш түрлі тұқымы болғандығын анықтады: 1. Тауға жүргенге ыңғайлы
аласа жылқы. 2. Ұзақ жолға шыдамды қазанат. 3. Қазіргі
Түркменстанның ахалтеке жылқының арғы тегі саналатын ұшқыр тұлпар.
Қазақстан аумағындағы ариилер қалдырған құнды мәдениет ескеркіштері
өте көп. Олардың көбісі – жартастарға салынған суреттер. Бұл
суреттерде ариилер дүниені қалай түсінгендері, қандай рәсімдік
билерді билегені, қалай аң аулағаны, қандай мал баққаны, екі
доңғалақты арбалар, абыздары мен батырлары туралы түсініктері т. б.
туралы толық мағлұмат алуға болады. Ал сақтар Алтайдан Дунай
өзеніне дейінгі кең байтақ аймақта үйір-үйір жылқы өсіріп, ат
құлағында ойнауды өнер дәрежесіне көтерген. Олардың қанқұйлы
жорықтарынан соң, Еуропада, Кіші Азияда, Жерорта теңізінің бойында,
Мысырда атпен жаратылған кентаврлар туралы аңыз таралған. Ежелгі
грек мифологиясындағы амазонкалар –жауынгер әйелдер, осы сақ
әйелдерінің бейнесінен алынған деген пікір бар. Олар өздеріне жаңа
жерлерді жаулап алуына, тіршілікке қажетті байлықтарға кенелуіне
жағдай жасаған жылқы баласын аса қатты құрметтеп, жан серігі
санаған. Олар аттарына да мыстан кеудені жауып тұратын сауыт
кигізеді, – деп жазады грек тарихшысы Геродот, – ал жүгендерін,
шылбырын алтынмен әшекелейді Сақтардың патшалары, қолбасшылары мен
батырларының тек өздерінің бас киімдеріне ғана емес, мінген
аттарының төбесіне де лауазымдық белгі – жыға таққаны туралы
мәліметтер бар. Олардың қайтыс болған хандарын, ханзадаларын,
батырларын жерлегенде, оның жан серігі болған атын жанына бірге
қою ғұрпы да иесіне аты о дүниеде де серік болады - деген
сенімнен пайда болған. (41, 47 б.)
Жылқы малының пайда болуы жайлы мифологиямен қатар адам
өміріндегі жылқыға қатысты көптеген наным-сенімдер, салт-дәстүрлер
бар.
Қазақ бақсыларының арасында адамдарды емдеуге жылқыны
қолданатындары да болған. Мәселен қамшы – ат үстіндегі адамның
қаруы. Оған аттың тері сінгендіктен, сол қамшыға жындар мен неше
түрлі зұлым күштер жақындауға қорқады екен. Сондықтан қамшыны ауру
адамның бас жағына ілетін болған. Қамшының ішінде ерекше магиялық
күші бар сары қайыспен өрілген, сабы тобылғыдан жасалған қамшы
түрі. Шайтан қызыл сапты адамнан қорқады , - деп тувалықтар
айтса, қазақтар сары ала қамшыға шайтан жоламайды - дейді.
Түркі халықтарының түсінігіндегі қайыс – бұл тазалықтың белгісі
болып есептелінген.
Қазақтар жаңа туған ер баланың кесілген кіндігін шүберекке
орап, аттың жалына немесе қошқардың мүйізіне байлаған. Бұл баланың
ата-анасы малды өсіре алатын адамдар болсын деген ұғымнан туған.
Жылқыға байланысты үзеңгіден өткізу салты Шығыс Қазақстан, Алтай,
Тарбағатай өңірінде көптеп кездеседі. Бала өскен кезде оны үзеңгіден
өткізсе бала бақытты болады - деген. Көшпелілер біздің заманымызға
дейінгі ІІ ғасырда атқа үзеңгісі бар ет салып жүрген. Бұдан бұл дәстүрден
Шығыс Қазақстан региондарында ертеден үзеңгінің пайда болғанын
дәлелдейді.
Ертедегі ұғымдарда Періштенің ізі - деген ұғым болған.
Бұлай аттың ізі қалған топырақты алып, оны бесікте жатқан бала
жастығының астына салып қояды екен. Егер бала шошыма болып ауырса,
онда оны ат тұяғының ізі қалған емдік қасиеті бар топырақ
қосылған суға шомылдырған.
Қазақстанның әрбір регионында аттың тұяғы суреттері бейнеленген
тастар көптеп кездеседі. Ә. Марғұлан жергілікті қазақтардың айтуы
бойынша Сарыарқадағы Беғазы тасында Манас батырдың Аққұла тұлпарының
ізі бар тас бар дейді. Г. Спаский 1818 жылы шыққан еңбегінде
Ертіс өзені бойындағы шың тастардың адам мен аттардың іздері
бейнеленген көшірмелерін береді.
Қазақтар шапқанда Тұлпардың ізі бітпейді, тұяғы кетпейді, -
дейді. Мұнда тұлпардың тұяғы – ардақты сәйгүліктердің өте қатты
болғандықтан, оның ізі өшірілмейді екен. Тастағы жылқылардың ізіне
табыну, аттың тұяғын құрметтеу өзі емдік магиялық элементі болып
табылады.
Сол секілді аттың құйрық-жалы қара күштерден, жындардан
қорғайды. Ата-бабамыз бала бесігіне ат жалы мен құйрығының қылын
байлайтын болған. Ат жалының қылын жұлып алып, оны шүберекке тұмар
етіп, баланың мойнына таққан. Толғақ қысқан әйелге аттың қылын
иіскетсе, жылқының өзі келіп көмектеседі деп ойлаған. Мұндай
магиялық талқылаулар ауыз әдебиет үлгісінде де кездеседі. Мысалы;
Қозы-көрпеш – Баян сұлу жырында адам даусымен сөйлейтін ат былай
дейді: Кекілімнен бір қылды алып тұтатқанда, сонда
пайда болармын мен өзіңе (22. 10б.)
Жас балалар алғашқы сенімсіз қадамын жасағанда да оның аяғын ат
қылымен байлап, ауылдағы белді адамдардың бірі кесетін болған. Осыдан
келіп бала тезірек жүріп кетеді деп ырымдаған.
Қазақ жылқыны пір тұтқан, оны басына ұрмаған, киесі ұрады деп
ойлаған. Елтаңбада да қос пырақтың басы берілуі бекер емес.
Жылқы сүті барлық ауруларға ем. Қымыздың қасиетті ас деп
санайтын қазақтар оны жерге төгуге тыйым салған. Төксе үйден ырыс
қашады деп сенген.
Жылқы малы өзге адамдарға сатылғанда да ноқтасын бермей алып
қалатын болған. Кие басқа адамға көшіп кете ме деп қорыққан.
Тұқымы үзілмей, шалынбай келе жатқан жылқының сілекейін алып
қалған кие кетпей үйімде қалсын дегенді білдіреді.
Жаңа туған баланың кіндігін, сүндеттелген ұлдың кесілген етін
жылқы жалының астына байлаған. Сонда ол адам өр мінез әрі ат
үстінде өмірін өткізетін елжанды азамат болып өседі деп болжаған.
(42, 69 б.)
Халық сенімінде төрт түлік малдың арғы ата-бабасы, жаратушысы
құдайы бар деп сенген. Сондықтан төрт түліктің төрт түрлі ата
тектері айтыла келіп, оларға жалыну, жалбарыну өлеңдері арналған.
О, мал иесі Шопан ата, Ойсыл қара, Қамбар ата, Зеңгі баба!
Малды аңдыған пәле көп, соған сақ бол, ит-құстан сақтай гөр, сақтай көр.
Біздің береке-бірлігімізді бұза көрме - деп қайталап өлең айтқан.
(43, 6 б.) Немесе Қобыланды батыр жырындағы мынандай шумақтарынан
көре аламыз: Қысылған жерден дем берсін, Жылқышы Қамбар бабамыз
(44, 64 б.)
Ә Қоңыратбаев қазақ тотемдері жайлы; Ертеде адам аңнан
бөлінбей, табиғаттың дайын жемісін теріп жеп, тау үңгірлерінде
тұрған. Мұны энеолит заманы дейміз. Ол кезде адам жыртқыш аңдардан
әлсіз еді. Күштілерінен қорықса, әлсіздерінен көмек күткен. Міне
сол дәуірде тотемдік нанымдар туған.
Тотемизм барлық елдерде бар.
Тотемизм сатысында құдай болмаған. Нанымдардың өзі де өзгеріп
отырған. Өйткені өмір, өндірістік күштер дамыған сайын адам
табиғатты, қоғамды игеріп, жаңа ұғымдар жасаған. Мифологиялық наным
мен дін бір емес - деген. (5. 27 б)
Қазақ халқы арасында әлі күнге дейін сақталған ат тұлдау,
яғни қайтыс болған адамның мінген атын тұлдап жіберіп, бір жылдан
соң асында сою ғұрпын сол сақ заманынан сақталған дәстүрдің
жалғасы деп есептеуге болады. Айбынды атты әскерінің көмегімен
қаһарлы елге айналып, Еуразия құрлығында үстемдікке қол жеткізген,
сөйтіп адамзат өркениеті тарихында өшпес із қалдырған кейінгі
ғұндар, түрік қағанаты, Шыңғыс хан империясында да жылқы малы
қатты қадірленген. Осы мемлекеттерді құраған тайпалардың негізінде
ұйысқан қазақ халқының дүниетанымында, ділі мен тілінде жылқыға
қатысты өзгеше философия және мәдени жүйе қалыптасқан. Адам –
жылқы мінезді - дейді қазақ халқы. Бұған Жылқы – малдың
патшасы , Жігіттің сорлысын – аттың жолдысы теңейді, Ат – ердің
қанаты т. б. жүздеген мақал-мәтелдерді қоссаңыз халқымыздың адам
мен оның жан серігі атына біртұтас әлем ретінде қарағанына көз
жеткізуге болады. Адамның азамат қатарына қосылуының өзін Ат жалын
тартып мінді деп бейнелейді қазақ халқы. Жас баланың алғаш атқа
отырғанын атап өту рәсімі – тоқым қағар тойынан бастап, адамның
бұл өмірден өткенінің белгісі ат тұлдауға дейінгі бүкіл пәнилік
тіршілікті жылқы малымен байланыстырған халқымыз біреумен жауласса
Ат – шапан айыбын төлеген . Сыйлы қонаққа ат мінгізу, жігіттің
қалыңдық алуына алғаш барғанда ат байлауы, ұрыс кезінде жау
қоршауында қалған қолбасшыға ат сүйек беріп құтқару т. б.
дәстүрлер, атқамінер, атшабар, атқосшы т. б. лауазымдар, жылқының
қазақ халқының шаруашылығында ғана емес, әлеуметтік өмірінде үлкен
мәнге ие болғандығын білдіреді. (45, 257 б.) Халқымыз жылқыны ең
алдымен, ел қорғаны, ердің жан серігі деп дәріптеген. Ұлттық
мифологиямыздағы иесі қысылғанда тіл бітіп, ақыл айтатын тұлпарлар
(мысалы; Ер Төстік, Алтын сақа т. б. ертегілерде,) батырлық
жырлардағы Қобыландының Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, Қамбардың
Қарақасқа аты, бергі заман батырлары Исатайдың Ақтабаны,
Амангелдінің Шалқасқасы иелерімен бірге жыр-аңызға айналып, ел
құрметіне бөленген.
Қазақ халқының әскери жорыққа төзімді жылқы тұқымдарын көптеп
өсіретіні туралы деректер Еуропа және Ресей зерттеушілері;
Н. Бахметьевтың (1870 ж), А. Гердердің (1875 ж), А. Вилькинстің
(1895 ж) т. б. еңбектерінде жазылып қалған. Қазақ даласында
өсірілген жылқыларды қазақтар спорттық ойын-сауықтарында аламан
бәйге, құнан бәйге, жорға жарыс, көкпар, аударыспақ, ат
омырауластыру, ат үстіндегі тартыс, жамбы ату, қыз қуу, салма ілу,
күміс ілу т. б. азаматтың мерейін арттыратын сал-серілік пен
сәнділіктің шырайын келтіретін текті жануарлар деп есептеген.
Жылқы сәндік үшін, түйе байлық үшін - деген мақалдың өзі осыны
меңзейді. Қазақ халқының алыс қашықтыққа шабатын аламан бәйгелер
ұйымдастыратыны туралы орыс саяхатшылары тамсана жазды. Дәстүрлі
қазақ қоғамында жүйрік жылқы тек иесінің ғана емес, бүкіл рудың,
аймақтың мәртебесін көтерген. Олар туралы әндер мен күйлер
шығарылып, есімдері қазақ жадында ұзақ сақталған. Мәселен бүкіл
қазаққа танымал Құлагер, Жетісуға мәлім Көкбайтал, Қырғызстанның
Қара аты, 20-шы ғасырдың 60-шы жылдарындағы Б.
Кітапбаевтың Құланқарасы, Бұланқарасы, Желмаясы , дүние жүзіне
танымал, атақты Абсент атты тұлпарлар т. б. Халыққа танымал
Кербезкер , Қаражорға , Бастай , Бозжорға ,
Тепеңкөк тәрізді әндер мен күйлер, Ақан серінің Құлагері,
Маңмаңгері, Құлагердің желісі , Біржанның Телқоңыр, Бурылтай,
Керкекілі , К. Әзірбаевтың Көкшолағы , Е. Аязбаевтың
Шайтанқарасы т. б. әндері халықтың жүрегінде мәңгілік орын алып
қалған. Қазақтарда байлық тек жылқы мөлшерімен өлшенген. Жылқысының
саны бес мыңнан асатындары ғана бай санатына жатқызылған. Біздің
асыл дүниеміз бір ғана жылқылар, - деп жазады Мұхаммед Хайдар
Дулати – ләззат алатын асымыз ет, сүйетін шәрбатымыз – қымыз ...
қызық көретініміз - өрістегі жылқымыз (46, 254б) Қазақ халқы жылқы
малын үш топқа бөлген. Белгілі этнограф С. Бабажановтың 1871-ші жылы
орыстың Журнал охота басылымдарында жарық көрген мақалаларында
қазақтар өсіретін жылқыны үш топқа бөледі;
1) Күшті еті тығыз аттар, ауыр жұмыстарға, жүк тартуға, көші-
қонға пайдаланылған.
2) Жүрдек аттар. Күші мығым аттары мен бәйге аттарының
арасындағы салт жүріске жарамды аттар. Осы соңғы топтың өзін автор;
қарғыншыл (2, 4, 8 км қашықтыққа шабатын ұшқыр ат), қашағаншыл
(бұл да аз қашықтыққа асау айғырды қайыруға пайдаланылады),
3) Және соңғысы шын жүйрік болып табылады. Зерттеушінің бұл
пікірі қазақ халқының жылқы шаруашылығындағы белгілі бір жүйе
болғандығын қуаттайды. Қазақтар бәйгеге қосатын жүйрік жылқыларды
тұлпар, сәйгүлік, арғымақ деп әлпештеп ерекше күтімге алған. Жалпы
қазақ тілінде жылқы өсіруге, оның мінез-құлқына, жүрісіне т. б.
ұғымдар өте көп. Мысалы жылқы төлдерін құлын, жабағы, тай деп
атайды. Ал бұдан ұрғашы жылқыны құнажын, байтал, дөнежін шығар,
дөнежін байтал, бесті бие, қасабалы бие, кәртамыс бие, жасаған бие
деп атайды. Айғырдың атаулары; Құнан, дөнен, сәурік, бесті сақа.
т.б.
Ендігі жерде жалпы ат атауларына келерде әуелі жылқы төлі
құлыннан бастайық;
Күн қақты құлын - енесі мініліп жүріп, жөнді ембей сүттен
қақтығып қалған құлын.
Будан құлын - әр тұқымнан туған құлын.
Добыр аяқ құлын – қыс айларында туған құлын.
Мәйекті құлын – енесінің сүтіне тойған, тоқ пейіл құлын.
Марқа құлын – қыс ішінде туған құлын.
Кенже құлын – май айының аяғында туған құлын.
Қара құлақ құлын – жас құлынның тез ширап, байлануға келгені.
Жетім құлын – енесі өліп, немесе енесін қасқыр жеп, жетім
қалған құлын.
Жылқының ортақ атауларына келетін болсақ олар мыналар;
Тоқымға басқан ат – шаруаның не бір жеке адамның жасынан
күтіп, жеке игілігіне алып жүрген күш-көлігі.
Қысырау жылқы – жүрмейтін шабан мал.
Керден (керенау) жылқы – жүргенге аяғын ширақ баспай, жай
аттай басатын жылқыны айтады.
Барлыққан жылқы – семіздей мініліп, қызылмай болған жылқы.
Берік жалды жылқы – ортадан төмен жалы (жал майы) бар жылқы.
Тістеген жылқы – тісі түсіп, жаңадан пайда болған тістердің
ішінде ұры тіс (басқа тістерден ұзын) шығып жайыла алмай,
жүдеп жүрген жылқы.
Жалы мұздай – семіз жалы тұтасқан жылқы.
Су жалды жылқы – жалын ұстауға келмейтін арық жылқы.
Сабылған жылқы – ақ көбігі шығарыла, әбден терге малшынған
жылқы.
Соқтыққан жылқы – аурудан немесе жеккіден болдырған мал.
Тұлпар – ең жүйрік ат, қашса құтылатын, қуса жететін аса
жүйрік мал.
Жел жетпес – тұлпардың ішіндегі ең жүйрік мал.
Сәйгүлік – бәйге бермес жүйрік жылқы.
Ер арқа жылқы – жая жағы мен шоқтығы биік, арқасы ой келген
жылқы малы.
Сиыр құйымшақ жылқы – құйрықтың қыл түбіне дейін түзу
арқалығы келген жылқы.
Астау жонды жылқы – жаяның екі жақ шеті шығыңқы келген.
Қақпақ жонды жылқы – арқалық жоны тұтасып, қабырғаға
түсіңкіреген, жаялы келген жылқы.
Ешкі бас жылқы – басы ешкінің басына ұқсас келетін жылқы.
Орақ бас – кеңсірігі шығыңқы, дөңес (құс) тұмсықты келген.
Қамыс құлақ – екі құлағы серектеніп біткен жылқы.
Қайшы құлақ – жүргенде сүйрік біткен құлағын қайшылап жүретін
жылқы.
Мәстек құлақ жылқы – екі құлағы екі жақ жанына қисая кеп
біткен жылқы.
Сауран сойы – сәйгүлік жылқының бір түрі.
Дөрбіт – жуан денелі, аяқтары әлді, бойы зор, өзі күшті,
құйрық-жалы қалың келген жылқы.
Бөртекті жылқы – тез болдырғыш қара етті жылқы.
Тарпаң жылқы – асау, үркек, жалт бергіш, тулағыш, тарпығыш,
тепкіш, тістеуік, келген жылқы.
Жүрісті жылқы – аяғын жылдам алып, ширақ басатын жүрісті,
ұшқыр ат.
Қызба (желік) жылқы – жиын-тойларда, айғай шыққан уақыттарда
алып ұшатын ат.
Қоңылтақ жылқы – бойына ет алып, дұрыс тойына алмайтын ат.
Көңторғай жылқы - өмірі бойына ет алып, тойынбайтын жылқы.
Шырсыз жылқы - әлі құрыған, арық жылқы.
Қолау жылқы – (қолы түскен тай, құнан, байталдарға байланысты
айтылады). Бұл атау мезгілі жетпей қатты мініс көріп, ер
батқандықтан қолы (алдыңғы аяғы) ауырған, қолы түскен (алдыңғы
аяғын баса алмай қалған) деген ұғымды білдіреді.
Көтерем жылқы - әбден арып, жілік майынан айрылған, буынына
сарысу толып, әлі кетіп орнынан тұра алмайтын, адамның көмегі
арқылы тұратын жылқының күйіне байланысты айтылатын атау.
Жайланған жылқы – көп мініліп, оңалмаған жылқы.
Қатпа жылқы – сүйектері терісінің сыртынан арса-арса болып
білініп тұратын қызылсыз, жөнді етеймеген жылқы.
Зорыққан жылқы – жолда қалып, жүруге жарамай қалған жылқы.
Халқымыздың тіршілік тынысы жылқы малымен байланысты болды.
Осыған орай түліктің мінезіне қарай біздің тілімізде көптеген
атаулар қалыптасты.
Олар:
Бас асау - жылқы басына жолатпай осқырынып, шалқалап,
жүгендетпейтін және мойнына қамыт кигіздірмейтін мал. Бұл жылқының
көп ұсталмағанынан болады.
Кегежек (шегіншек) жылқы – жетекке алса немесе мінсе ілгері
баспай, шегіншектеп тұрып алатын жылқы.
Безер (тентек) жылқы – теуіп, тістеп, маңына адамды не малды
жолатпайтын жылқы.
Қара тарту – жол үстінде, міністе келе жатқанда немесе
жегіліп жүргенде, жақын жердегі ауылға, кетіп бара жатқан көлікті
адамға жалт бұрылып жүре беретін жылқы мінезін білдіреді.
Желдеу – аңызақ, ыстық күндерде немесе желкемді түндерде масадан,
шыбын-шіркейден қорғану үшін жылқының желге қарсы қарап
тұруы және жүріп кетуі.
Жерсінбеу – бір жерден екінші жерге келген жылқының, сол
келген өңірдің суын да шөбін де місе тұтпай өгейсіп, арықтап
кетуі.
Мұндай мал өзінің үйренген мекеніне, жайлауына қашып кетеді.
Жерқорқақ – күндіз не түнде аяғын батыл басып жүрмей
кібіртіктеп өте баяу жүретінін айтады. Бұл атау басқа малға да
қолданылады.
Үйездеу – жылқының ыстық күндерде шыбын-шіркейден, бөгелектен,
масадан, сонадан қорғалап, екі-үштен не одан да көп болып,
топтанып бір-бірінің көлеңкесіне бастарын тығып, шұлғып тұруларын
айтады.
Масалау – кейбір күндерде жылқылардың іңіргі, не түнгі масаның
қаттылығынан жайыла алмай, масадан қорғалақтап, түнгі самал желге
қарсы жүріп оттап немесе оттамай жүріп кетулерін айтады.
Жылқының жас төліне келетін болсақ:
Шу асау құлын – қолға ұстатпайтын қашаған құлын.
Еміншек құлын – енесінің сүтсіздігінен немесе енесінің сүтке
жарытпағанынан емізік арқылы өсірілген құлын.
Тіленшек құлын – қолдан сүт беріліп өсірілген құлын. (47, 311-
314 б.)
Жылқы жүрісіне байланысты көреген ата-бабамыз қазақ арасына
жараған өзіндік атаулары көпшілік. Жалпы алғанда жылқы жүрісі
табиғи және жасанды болып екіге бөлінеді. Табиғи жүріс адамның
үйретуінсіз біткен жүріс (аяң, желіс, шабыс, жорға)
Аяң – жылқының ең жай жүрісі. Мұнда ол алдыңғы аяғы мен
артқы аяғын кезек-кезек басады.
Өгіз аяң – алдыңғы аяқтың ізіне артқы аяғы жетпейді. Аяңшыл
жылқыға кәдімгі ат бүкіл желіспен әрең ілеседі. Ондай аттың артқы
аяғы алдыңғы аяғының ізінен асып түседі. (Сағатына 5 – 7 км
жүреді)
Желіс – аяңнан гөрі өнімдірек жүріс. Ол бүлкіл, бөкен, сар
желіс болып бөлінеді. Бүлкіл желістің жай түрі (сағатына 13 – 15
километр), бөкен желіс – ұзақ жолға ыңғайлы (сағатына 20 – км ),
сар желіс – желістің ең шапшаң түрі (сағатына 50 – км ). Мұндай
желіс желгіш тұқымдарына ғана тән. Бірақ жылқы сар желіске ұзақ
төзе алмайды. Жолаушыға да, жылқыға да бөкен желіс тиімді.
Шабыс – жылқының желістен де қатты жүрісі. Мұның жай түрін
май шоқырақ деп атайды, өйткені адамға жайлы келеді. Бұдан
қарқындысын жай шабыс, ал жылқының бар мүмкіншілігінше шабуын –
ағынды шабыс деп аталады, яғни мұндай жылқы қысқа қашықтықты тез
алады. Бұл әсіресе ахалтеке жылқысына тән қасиет.
Жылқының өзге жүрісінің бірін – жорғалау, жарыс және қарғу.
Қарғуға жылқыны жаттықтырады. Жаттыққан жылқы 2,47 м биіктіктен,
ұзындығы 8,3 м ордан қарғи алады.
Жүрістің тағы бір өзгеше немесе ерекше түрі жорға жүріс. Жалпы
алғанда жорға – адамға жайлы жүрісті жылқыны атайды. Кейбір
жылқылар құлын туғаннан – ақ жорға болады. Жорғаның аяңы жорғалау,
яғни үш аяқты жорға, тайпалған жорға, су шайқалмас жорға,
байпаң жорға, төкпе жорға деген түрлері бар. Аяң жорға –
аяңдағанда ғана жорғалайтын жылқы, одан тезірек жүрсе жорғасынан
жаңылады. Үш аяқты жорға – төрт аяғын тең басып жорғалай алмайтын
жылқы.
Тайпалған жорға – төрт аяғын тең басып жорғалайтын жылқы
малы. Су шайқалмас - жорғаның үстіне қымыз қойылған кесе шайқалып
төгілмейді. Байпаң жорғаның – жүрісі тыныш, бірақ басқа жылқының
жүрісіне ілесе алмайды. Төкпе жорға – ешқашан жүрісінен жаңылмайтын
жылқы. Мұның жорғалаған жүрісіне басқа жылқылар шауып әрең
ілеседі. Мұндай жылқыны әдетте жорға жарысқа қосады. Жарысқа
қосылатын жорғаны бәйге атындай баптайды. Жарыс бәйге алаңда өтеді,
қашықтығы 3 – 5 шақырым.
Ендігі мәселе жылқы атауларының шығу төркініне байланысты
оның тегі сонау көне замандардан келе жатқаны біздің оқырмандарға
белгілі. Ата – бабаларымыз жылқыны үйір – үйір ұстап, ат жаратқан.
Әсіресе жаугершілік заманда мұндай берік, мықты, момын, жүйрік
көлік таптырмас құрал болып табылады. Сондықтан да көшпелілердің
бүкіл ғұмыры жылқымен байланысты болғандықтан, оны аса қастерлеп,
ардақтап, әлпештеген, оларға өзіндік мән берген. (45, 84 б.)
Жылқы – мінсе көлік, сауса қымыз беретін төрт түлік малдың
бірі. Бірақ жылқы сөзі алғаш қандай мағынада қолданыла бергенін
білу оңай емес. Айғыр, ат бие, құлын, тай атаулының жиынын
үйір деп атайтынын білесіздер. Біздің осы ойымызды тува тілінің
дерегі анықтайды. Оларда дәл осындай – үйір деген ұғымды
чылғы сөзі береді. Сөйтіп жылқының алғашқы мағынасы үйір
деген сөзден шыққан деп топшылаймыз. (48, 45-46 б.)
Құлын – жылқы түлігінің жас төлінің құлын болып аталуы да
оның бойындағы шапшаңдылық, ойнақылық қасиетіне байланысты. Басқа
ірі малдар төліне қарағанда жылқы малы өте тез ширап, шапшаң
қозғалады. Ал якут тіліндегі холуон тұлғасындағы сөз біздегі
шапшаң, пысық, ойнақы деген сөздер орнына
қолданылады. (48, 49-50 б.)
Мәстек – бойы өсіп жарымаған, аласа жылқыны мәстек деп
атаймыз. Сөздің арғы тегін іздестіре келе, оның тек жылқыға тән
еместігін көреміз. Қалмақ тіліндегі мастиг кез – келген сөзбен
тіркесіп аласа , төмен , тапал мағыналарын меншіктене
береді. (48, 54 б.)
Тарпаң – үйретілмеген асау жылқы. Қырғыз тілінде тарпаң деп
жүрісі жаман, әрі шабан жылқыны айтады. Ал ноғай тілінде оның мағынасы
жабайы, тағы дегенге саяды. Осыдан - ақ сөз мағынасының шығу
тегі жабайы жылқыны аңғартып тұрғанын байқау қиын емес. (48, 62 б.)
Жорға – жүру, қозғалу, қимыл мағынасында (жортуыл сөзінің
этимологиясын қараңыз). Бұл сөз көне түрік тілінде әр түрлі
тұлғада қолданылған. jopыjyp, jopчын (49, 28-35 б.), мұндағы jopчын
– жол көрсетуші (путеводитель) деген мағынада, ал оның чы – бөлігі
сөзсіз жұрнақ. Иор – тұлғасы қазіргі сары ұйғыр тілінде дербес
қолданылып жүру дегенді білдіреді. (50, 42-30 б.). Сөйтіп
жорға деген сөздің түбірі қазіргі қазақ тілінде жеке қолданылмайтын
өлі түбірге айналған. Сөз соңындағы - ға етістіктен есім тудыратын
көне жұрнақтардың бірі. (51, 181 б.). Жорту, жортуыл сөздері де
осы түбірден өрбісе керек. Түркі тілдерінің көне жазба
ескерткішерінде jugur, jugrus формаларымен қатар бұл сөздің jugruk
формалары да кездеседі. (50, 40-41 б.). Көне juru сөзінен туған
jugrur (скакун, рысак) сөзінен бастапқы j – дың ж – ға яғни и – дің
айналу нәтижесінде қазіргі жүйрік сөзі пайда болған. Бұл
сөздің пайда болу тарихын төмендегідей схема түрінде көрсетуге
болады. Juri juru – jurkuk – juruk метатезаның нәтижесінде (рг – гр)
jugruk (г – түсіп қалады) juruk болып та д – дыбысы j – ге айналып,
бастапқы дыбыс ж – ға айналып, жүйрік түрінде де айтылады. Көне
juru сөзінің әр дәуірдегі әр түрлі фонетикалық өзгерістерге
ұшырауының нәтижесінде (жүг, жүр, жүй) тілімізде пайда болған жүр,
жүрдек, жорға, жүгіру, жүйрік, жүйтку сияқты бір түбірден тараған
бірталай сөздер бар деп топшылаймыз.
Сәйгүлік – бұл сөз екі түрлі түбірден құралған. Оның бірінші
сыңары – Saj кейбір түркі тілдерінде, мысалы; қырғызда жүйрік ат
деген мағынада жұмсалады, saj - өте жүйрік, атақты ат. Ол тұлпар,
күлік т. б. сияқты сөдерімен тіркесіп келе береді. sajtulpar,
sajkuluk ... Екінші сыңары күлік сөзі де жалпы алғанда осы
тұлғада жұмсалады. Қырғызша күлік – жүйрік, сәйгүлік, шапқыш
тұлпар. (52, 17б). Ит кулугун тулку суймойд – ит жүйрігін түлкі
сүймейді – деп мысал келтіреді.
Кулуктук – жүйріктік, шапқыштық т. б. Бұл сөздің басқа да
түркі тіліндегі мағынасы бар сияқты. Көне түркі тілдеріндегі кулук
– белгілі, атақты, әйгілі (50, 45б ), хакас тілінде - әдісқой,
әбжіл, жылпос, іскер сияқты алма кезек ауыстырып басып тұру. Көне
қыпшақ тілінде – тез, жылдам, шапшаң дегенді білдіреді. (53, 25б )
Монғол тіліндегі холог – ат, ат жеккен арба, көлік т. б. (54. 52
), якут тілінде – көлгом, коло – ат. Кейбір тілдерде басқа да
формаларда да қолданылады. Орхон – Енисей ескерткіштерінде кездесетін
үлгілерінде кү – дауыс, үн. Сонда күлік сөзінің түркі – монғол
тілдерінде қолданылатын мағынасы мынадай: 1) Шапқыш ат, 2)
ат, 3) атақты ат, атышулы нәрсе. Қазіргі қазақ тілінде үш түрлі
мағынаның тек бірінші түрі сақталған. Мысалы Шалкиізде:
Арабыдан атты сайлап мінбен-ді.
Кулікке тастай болып тимесе. (55, 41б.)
Мұндағы күлік, әрине басқа түркі тілдерінде қолданылатын saj
сөзімен әуендес. Демек біздің тіліміздегі сәйгүлік сөзі өзара
мағыналас екі түрлі сөздерден құралған. 1245 жылы жазылған Түрікше
– арабша сөздіктегі - кулук деген түрікпен сөзін М. Ходтама
Есектің үйірі деп аударыпты. Шынында бұл сөздің кулук емес көлік
болып ықшамдалған. Өйткені кулук сөзімен жоғарыда көрсетілген үш
түрлі мағыналарымен жанаспайды, аталған сөздікте сегул (13 б)
деген сөз бар. Ол ала аяқ ат деген ұғымда жұмсалады. Сегул
сөзінің біздің тіліміздегі сәйгүлік формасымен іліктес болуы
да мүмкін. (56, 65 б.)
Жалпы алғанда жылқы сөзінің шығу тегі осындай. Ал енді түркі
халықтарының асыл мұраларымызда, соның ішінде төл әдебиетімізде
кездесетін, көркем сөз айшықтарымен берілген жылқы атауларына
тоқталсақ.
Алаша ат – түркі тілдерінің осы күнгі сөздіктерінде
кездесетін ала сөзінің ат, жылқы мағынасы көп көрсетілмейді.
Өзге де сындық мағыналарымен қатар, жылқы түсін білдіретіндігі
айтылады. Қазақтың екі томдық түсіндірме сөздігінде ала дегеннің
ат мағынасы көрсетілмейді. Тек он томдық түсіндірме сөздіктің бірінші
томында ала сөзінің екінші мағынасы көрсетілген. Оның бірі көнесі
жылқы ішіндегі көрнекті, жүйрік ат деген мағынасын танытады.(61, 178-179
б.) Шынында да қазақтың эпостық сырлары мен өткен ғасырлардағы
ақын жырауларының ала сөзі, оның ішінде азбан ұғымында жиі
кездеседі. Мысалы: Алпамыс , Қобыланды батыр жырларында;
Ерлер мінер алаға,
Көңілім толды санаға. (58, 124 б.)
Мінген атым ала еді
Қылшық жүнді қара еді. (44, 20 б.)
Немесе Махамбетте: Міне алмаған алаға-ай !
Шыға алмаған далаға-ай! (55,
214б.)
Ала сөзі біздіңше, бұл мысалдарда жалпы ат дегенді емес,
азбан дегенді білдіреді. Кейбір түркі тілдерінің
сөздіктері алаша деген сөзді орысша термин деп көрсетеді. Ал
орыс сөздіктеріндегі мерин сөзі Ушаков сөздігіндегі
қалмақтың мөрін сөзінен алынған. Мерин ақтатылған айғыр (59,
122 б.). Ала сөзінің түркі тілдерінің қыпшақ тобында алаша
варианты жиі қолданылған. Татар тілінде алаша – мерин .
Қазақ тілінде жылқыға қатысты тұстарда алаша дегеннен гөрі ала
тұлғасы жиірек ұшырасады, бірақ алаша варианты да кездеседі.
Алаша аттың басы деп,
Қалмақы ердің қасы деп – деген
жолдарда Тарғын батыр жекпе-жекке шығатын қалмақтың алты құлаш ала
аты деп те аталады. (60, 133 б.) Сірә, азбан мағынасындағы ала
сөзі – халық поэзиясында күшті, мықты жылқының символы. Өйткені
азбан - үйірге түсіп жүрген, яғни әбден есейіп, күш алған
еркек малдың ақтатылған кездегісі. Оның мықтылығы сондай – ол
ертеңнен шапса кешке озған, ылдидан шапса төске озған, толағай
көзді қасқа азбан. Сондықтан да батырлардың мінген ала аты
болады. Батыр өзінің күш-қайратын танытқысы келсе жылқы ішіндегі
аламын - дейтіні осыны дәлелдейді.
Бұлан, құлан, тарпан-тарпаң – ауыз әдебиеті мұралары мен
өткендегі ақын-жыраулар тілінде белгілі бір поэтикалық жүк арқалап,
жиі қолданылған сөздердің қатарына құлан, бұлан, тарпаң атаулары
кіреді.
Құлан жортқан құла дүз
Емен шайнап тал қайзар,
Құлан, бұлан баласы. ( Шалкиіз. 55,
152б.)
Тағыдай таңдап су ішкен,
Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген.
Тағы сынды жан едік (
Махамбет. 55,231 б. )
Бұл үзінділердің барлығында құлан, бұлан, тарпаң мықтылықтың,
қайсарлықтың, бас имейтін өрліктің символы. Әңгіме осы жануарлар
жайында емес, олар образ үшін қолданылған. Бұлардың ішінде құлан –
тағы жылқы. Біздің кезімізге дейін сақталып, қазірде
қорықтарда өсіп-өніп жатыр. Ал бұлан болса – орысша лось деп
аталатын бұғы тектес ірі жануардың атауы. Ертеде қазақ жерінде көп
болып, кейіннен жойылып біткен. Бұлан сөзін қазақ ақындары күні
кешеге дейін еркіндіктің, мықтылықтың символы ретінде жиі
пайдаланады. Мысалы Махамбетте:
Бұландай ерді кескен күн.
Қара бұланның терісі,
Етік қылар күн қайда? (55, 212 б.)
Немесе Д. Бабатайұлы;
Бозда жүрсең бұландай,
Үйде тұрмас ойқастап. (61, 19 б.)
Ал тарпаң сөзін В. В. Радлов қазақ тілінде тағы жылқы
деген сөз дейді. ( 54, 373 б. ) Қазақ-совет энциклопедиясында тарпаң
– Европа жабайы жылқысы, кәдімгі жылқының түп-тармағы, түсі сарғылт,
қара жолақты деп анықтама береді. (62, 567 б.)
Керік – қазақ эпостарында ат, батырдың, балуанның мінген аты
Мысалы: Алпамыс жырында: Сол уақытта бір балуан.
Келе жатыр
ұмтылып,
Аяғын жерге
сүйретіп.
Мінген керігін
үйретіп. (58, 144 б.)
Немесе осы жырдағы қалмақ батыры туралы;
Астына мінген керігі,
Шыға келді ойнақтап. (58,
143 б.)
Жырдың басылымында түсіндірілгендей, керік – көлік, жүк, жұмыс
көлігі емес. Бұл жерде керік – ат атауы. Бірақ керік сөзінің бір
қызығы
– ол жағымсыз кейіпкерге байланысты айтылады. Керік мінген
қазақ батырлары емес, қалмақтың ханы не батыры болып шығады. Соған
қарағанда керік деп жалпы атты емес бойы аласа ат деген
сияқты жылқының бір түрі. Жылқының монғолдық түрін көрсету үшін оны
керік деп атағанға ұқсайды.
Құр атқа мінгендей – мағынасы айқын образды тіркес. Толығып,
сергіп қалу дегенді білдіреді. Мұндағы құр ат дегеннің мағынасы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz