Қазақтың үй іші әдет-ғұрып өлеңдері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І тарау. Үй іші әдет.ғұрып өлеңдерінің жанрлық ерекшеліктерінің
зерттелуі және қазіргі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Сәбилерге арналған салт өлеңдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ тарау. Қазақтың үйлену салты және оның халық өлеңдерімен
Байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІҮ тарау. Жерлеу салт өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І тарау. Үй іші әдет.ғұрып өлеңдерінің жанрлық ерекшеліктерінің
зерттелуі және қазіргі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Сәбилерге арналған салт өлеңдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ тарау. Қазақтың үйлену салты және оның халық өлеңдерімен
Байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІҮ тарау. Жерлеу салт өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тұрмыс – салт жырларының бір тармағы – отбасы әдет – ғұрп өлеңдері – халықтық сананың сәбилік шағында туып, кейінгі дәуірлерде халықпен бірге белсенді өмір кешкен бай фольклорлық сала. Ауыз әдебиетінің өзге жанрлары тәрізді олар халықтың ерте заманғы тұрмыс тіршілігінің куәсі, өмір айнасы болумен қатар, таза көркемдік қасиеті мен дүниетанымдық ерекшелігі тұрғысынан да ерекше бағалы.
Отбасы әдет – ғұрпы өлеңдерінің туу, қалыптасу жолдары, даму эволюциясы, көркемдік фольклортанушы ғалымдардың бірқатар еңбектерінде әр қырынан сипатталып, талданғаны белгілі . Алайда осы уақытқа дейін отбасы әдет – ғұрып өлеңдері өз алдына ат қойылып, айдар тағылып, ғылымның жеке зерттеу объектісі болған емес.Олар жалпы тұрмыс – салт жырларының құрамында ғана сөз болып келеді. Осы орайда отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің бізге жеткен жанрлық түрлерін барынша толық қамту, әрі оларды тұрмыс – салт жырларының (обрядовая поэзия) арнайы бір саласы ретінде қарастыру, бүгінгі күн талабымен елеп – екшеу, сөйтіп ғылыми зердеге салу маңызды міндеттердің бірі. Оның үстіне өлеңдерді отбасы әдет – ғұрпымен, салт – үрдісімен бірлікте қарастырып, ауыз әдебиетінде алатын орнын, өзіндік мәнін анықтап, атқаратын қызметін,
Отбасы әдет – ғұрпы өлеңдерінің туу, қалыптасу жолдары, даму эволюциясы, көркемдік фольклортанушы ғалымдардың бірқатар еңбектерінде әр қырынан сипатталып, талданғаны белгілі . Алайда осы уақытқа дейін отбасы әдет – ғұрып өлеңдері өз алдына ат қойылып, айдар тағылып, ғылымның жеке зерттеу объектісі болған емес.Олар жалпы тұрмыс – салт жырларының құрамында ғана сөз болып келеді. Осы орайда отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің бізге жеткен жанрлық түрлерін барынша толық қамту, әрі оларды тұрмыс – салт жырларының (обрядовая поэзия) арнайы бір саласы ретінде қарастыру, бүгінгі күн талабымен елеп – екшеу, сөйтіп ғылыми зердеге салу маңызды міндеттердің бірі. Оның үстіне өлеңдерді отбасы әдет – ғұрпымен, салт – үрдісімен бірлікте қарастырып, ауыз әдебиетінде алатын орнын, өзіндік мәнін анықтап, атқаратын қызметін,
1. Азадовский М. К. История русскойи фольклористики, Москва, 1953-1963, т. І,2.
2. Адамбаев Б. Шешендік өнер, Алматы, 1969.
3. Алекторов А. Е. Народная литература киргизов./«Астраханьский вестник», 1893,№1181, 1183, 1189, 1195, 1201, 1212, 1216, 1222.
4. Алекторов А.Е. женская доля. Киргизская песня. «Кир. СГ», 1898, №15.
5. Алекторов А. Е. Песня Байтока на смерть хана Джангыра. «ИОАИЭ», 1898, кн. 5.
6. Алтынсарин И. Очерк обычаев при сватовстве и свадьбах у киргизов Оренбургского ведомства. /«Записки Оренбургского отдела ИГГО», вып. І, 1870.
7. Алтынсарин И. Очерк обычаев при похоронах и поминках у киргизов Оренбургского ведомства./ «Записи Оренбургского отдела ИГГО», вып. І, 1870.
8. Андреев И. Описание Средней орды киргиз кайсаков.../ «Новые ежемесячные сочинения», ч. СХІҮ, СПб., 1796.
9. Аникин В. П. Русский фольклор, Москва, 1987.
10.Аникин В. П., Круглов Ю. Г. Русское народное поэтическое творчество, Ленинград, 1991.
11. Аничков И. К вопросу о калыме. Средняя Азия. Ташкент, 1895.
12. Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы самья мен неке, Алматы, 1973.
13. Ауэзов М. Казахский эпос и дореволюционный фольклор. Песни степей. Москва, 1940.
14. Ауэзов М. и Соболев Л. Очерки истории казахского литературы./ «Литература и мскусство Казахстана», 1939, № 8-9.
15. Ахметов З. Казахское стихосложение, Алм-ата, 1964.
16. Ахметов З. О языке казахской поэзии, Алма-ата, 1970.
17. Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очерктері, Алматы, 1965.
18. Ахметова М. Қазақ әндері ( музыкалық зерттеу), Алматы, 1970.
19. Әуезов М. Әдебиет тарихы, Қызылорда, 1927 (Алматы, 1991).
20.Әуезов М. Шығармалары, 16-т. Алматы, 1985.
21Әуезов М. Шығармалары, 17-т., Алматы, 1985.
22. Әдеби мұра және оны зерттеу. Қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған ғылыми-теориялық конферен.цияның материалдары, Алматы, 1959, 15-19 июнь.
23.Байтұрсынов А. Әдеби танытқыш, Москва, 1926.
24. Байтұрсынов А. Шығармалары, Алматы, 1989.
25. Бекхожина Т. Қазақтың 200 әні, Алматы, 1979.
26. Бекхожина Т. Қазына, Алматы, 1979.
27. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына, Алматы, 1983.
28. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ, Алматы, 1989.
29. Бонч-Осмоловский Г. свадебные жилища турецких народностей, Ленинград, 1926.
30. Брусиловский Е. Заметки о казахской народной музыке./ «Литературный Казахстан», 1939, №1.
31.Валиханов Я. Собр. сач. т. 1,3, Алма-ата, 1961.
32. Васильев А. Б. Образцы киргизской народной литературы. Двенадцать молитвенных благожеланий «Бата сөз», Ленинград, 1940.
34 Готовицкий М. В. О характере киргизской песни. / « Этнографическое обозрение», 1889 кн. Ш.
35. Гроденков Н. И. Киргизы и каракиргизы Сыр- Дарьинской области, т. 1, Ташкент, 1889.
36. Гусев В. Е. Эстетика фольклора, Ленинград, 1967.
37. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті, Алматы, 1958.
38. Давлетов К. С. Фольклор как вид искусства, Москва, 1966.
2. Адамбаев Б. Шешендік өнер, Алматы, 1969.
3. Алекторов А. Е. Народная литература киргизов./«Астраханьский вестник», 1893,№1181, 1183, 1189, 1195, 1201, 1212, 1216, 1222.
4. Алекторов А.Е. женская доля. Киргизская песня. «Кир. СГ», 1898, №15.
5. Алекторов А. Е. Песня Байтока на смерть хана Джангыра. «ИОАИЭ», 1898, кн. 5.
6. Алтынсарин И. Очерк обычаев при сватовстве и свадьбах у киргизов Оренбургского ведомства. /«Записки Оренбургского отдела ИГГО», вып. І, 1870.
7. Алтынсарин И. Очерк обычаев при похоронах и поминках у киргизов Оренбургского ведомства./ «Записи Оренбургского отдела ИГГО», вып. І, 1870.
8. Андреев И. Описание Средней орды киргиз кайсаков.../ «Новые ежемесячные сочинения», ч. СХІҮ, СПб., 1796.
9. Аникин В. П. Русский фольклор, Москва, 1987.
10.Аникин В. П., Круглов Ю. Г. Русское народное поэтическое творчество, Ленинград, 1991.
11. Аничков И. К вопросу о калыме. Средняя Азия. Ташкент, 1895.
12. Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы самья мен неке, Алматы, 1973.
13. Ауэзов М. Казахский эпос и дореволюционный фольклор. Песни степей. Москва, 1940.
14. Ауэзов М. и Соболев Л. Очерки истории казахского литературы./ «Литература и мскусство Казахстана», 1939, № 8-9.
15. Ахметов З. Казахское стихосложение, Алм-ата, 1964.
16. Ахметов З. О языке казахской поэзии, Алма-ата, 1970.
17. Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очерктері, Алматы, 1965.
18. Ахметова М. Қазақ әндері ( музыкалық зерттеу), Алматы, 1970.
19. Әуезов М. Әдебиет тарихы, Қызылорда, 1927 (Алматы, 1991).
20.Әуезов М. Шығармалары, 16-т. Алматы, 1985.
21Әуезов М. Шығармалары, 17-т., Алматы, 1985.
22. Әдеби мұра және оны зерттеу. Қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған ғылыми-теориялық конферен.цияның материалдары, Алматы, 1959, 15-19 июнь.
23.Байтұрсынов А. Әдеби танытқыш, Москва, 1926.
24. Байтұрсынов А. Шығармалары, Алматы, 1989.
25. Бекхожина Т. Қазақтың 200 әні, Алматы, 1979.
26. Бекхожина Т. Қазына, Алматы, 1979.
27. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына, Алматы, 1983.
28. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ, Алматы, 1989.
29. Бонч-Осмоловский Г. свадебные жилища турецких народностей, Ленинград, 1926.
30. Брусиловский Е. Заметки о казахской народной музыке./ «Литературный Казахстан», 1939, №1.
31.Валиханов Я. Собр. сач. т. 1,3, Алма-ата, 1961.
32. Васильев А. Б. Образцы киргизской народной литературы. Двенадцать молитвенных благожеланий «Бата сөз», Ленинград, 1940.
34 Готовицкий М. В. О характере киргизской песни. / « Этнографическое обозрение», 1889 кн. Ш.
35. Гроденков Н. И. Киргизы и каракиргизы Сыр- Дарьинской области, т. 1, Ташкент, 1889.
36. Гусев В. Е. Эстетика фольклора, Ленинград, 1967.
37. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті, Алматы, 1958.
38. Давлетов К. С. Фольклор как вид искусства, Москва, 1966.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
Қолжазба
БОЛАТОВА ГҮЛЖАУХАР ЖАМБЫЛҚЫЗЫ
ҚАЗАҚТЫҢ ҮЙ ІШІ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ӨЛЕҢДЕРІ
(мамандық: 10.01.09. - фольклористика)
ДИССЕРТАЦИЯ
Филология ғылымдарының кандидаты
Ғылыми дәрежесін алу үшін
Ғылыми жетекші:
Филология ғылымдарының
Кандидаты, доцент Ыбыраев Ш.
Алматы, 1993
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Үй іші әдет-ғұрып өлеңдерінің жанрлық ерекшеліктерінің
зерттелуі және қазіргі мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Сәбилерге арналған салт өлеңдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ тарау. Қазақтың үйлену салты және оның халық өлеңдерімен
Байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
ІҮ тарау. Жерлеу салт өлеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
Библиография
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тұрмыс – салт жырларының бір тармағы – отбасы әдет – ғұрп өлеңдері –
халықтық сананың сәбилік шағында туып, кейінгі дәуірлерде халықпен бірге
белсенді өмір кешкен бай фольклорлық сала. Ауыз әдебиетінің өзге жанрлары
тәрізді олар халықтың ерте заманғы тұрмыс тіршілігінің куәсі, өмір айнасы
болумен қатар, таза көркемдік қасиеті мен дүниетанымдық ерекшелігі
тұрғысынан да ерекше бағалы.
Отбасы әдет – ғұрпы өлеңдерінің туу, қалыптасу жолдары, даму
эволюциясы, көркемдік фольклортанушы ғалымдардың бірқатар еңбектерінде әр
қырынан сипатталып, талданғаны белгілі[1]. Алайда осы уақытқа дейін отбасы
әдет – ғұрып өлеңдері өз алдына ат қойылып, айдар тағылып, ғылымның жеке
зерттеу объектісі болған емес.Олар жалпы тұрмыс – салт жырларының құрамында
ғана сөз болып келеді. Осы орайда отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің бізге
жеткен жанрлық түрлерін барынша толық қамту, әрі оларды тұрмыс – салт
жырларының (обрядовая поэзия) арнайы бір саласы ретінде қарастыру, бүгінгі
күн талабымен елеп – екшеу, сөйтіп ғылыми зердеге салу маңызды міндеттердің
бірі. Оның үстіне өлеңдерді отбасы әдет – ғұрпымен, салт – үрдісімен
бірлікте қарастырып, ауыз әдебиетінде алатын орнын, өзіндік мәнін анықтап,
атқаратын қызметін, көркемдік ерекшеліктерін бажайлап шығу күні кешеге
дейін қолбайлау болып келген ресми идеологияның тоң мұзы ерігеннен кейін
де аса қажет.
Қазақ фольклоры жанры жағынан да, түрі жағынан да аса бай мұра. Оның
үлкен бір саласы әдет – ғұрып, салт – дәстүрді атқару мақсатында айтылып не
орындалып жатса, екінші бір тобы атқаратын қызметі жағынан салтпен
байланысты болмайды. Ал отбасы әдет – ғұрып өлеңдеріне келетін болсақ,
олар қазақтың салтқа қатысты ұшан – теңіз өлең жырларының айрықша бір
бөлігі, от басындағы айнымас серігі десек болғандай.
Салтқа қатысты фольклор - әрі күрделі, әрі көп қырлы құбылыс. Оның
жанрлық құрамы да сан алуан. Осыдан болар, зерттеу еңбектерінде оларды
көбіне тарихи – этнографиялық тұрғыда талдаудың салмағы басым. Себебі олар
әдет – ғұрыппен, салтпен бірге жасап, сонымен бірге келе жатқан жанрлар.
Бітімі жағынан бір – бірімен ажырағысыз.
Міне бұлардың қатарында сәбилерге арналған салт өлеңдер, үйлену саль
өлеңдері және жерлек салт өлеңдері үлкен орын алады, әрі олар үй іші әдет –
ғұрып өлеңдері деген ұығымының аясына сыяды.
Дәл осы арада әдет – ғұрыппен байланысты айтылатын өлеңдердің
атқаратын қызметіне, салтпен арақатынасына тоқтала кеткен жөн. Б.Н. Цутилов
Салтқа қатысты поэзияның әдет – ғұрыппен байланысы (салт арқылы немесе
оған тәуелсіз) бірдей дәрежеде емес, сондықтан да оның қарым қатынас
типологиясына, салтпен байланыс түрлеріне тоқталуға тура келеді[2], - деп
ескерткен болатын.
Салтқа қатысты фольклордың алуан сырлы қасиеті оның көркемдік,
эстетикалық бітімінде ғана емес, халықтың тыныс – тіршілігімен, белгілі бір
әдет – ғұрыпты атқару әрекетімен де етене жақын болуында.
Біріншіден, ол өз-өзінен айтылмайды, әдет – ғұрыпты атқару мақсатында
орындалады. Оның өзінде де адамның сезім иірімдерін бейлелеуден көрі наным
– сенімге көбірек негізделеді. Бұл жерде өлең әдет – ғұрыпты атқарудың
бірден – бір жолы болып табылады. Оның магиялық сипаты айқын. Мәселен,
баланы майлып – сылау, бесікті аластау, тұсау кесу мақсатын да айтылатын
өлеңдердің, сондай – ақ неке қияр сөзінің сипаты осыны көрсетеді.
Екіншіден, магиялық, практикалық мәні болмайтын, бірақ салтпен
байланысты айтылатын өлеңдер де бар. Оларды орындаудағы негізгі мақсат:
түрлі әдет – ғұрып, салт – кәдені атқару барысында осы оқиғаларға
қатысушылардың көзқарасын білдіру. Мысалы, ұзатылу тойында қалындық жар –
жар өлеңі арқылы өз сезімін, ойын білдіре алады.
Қараласын тағы да қараласын, жар – жар,
Алтын барақ басымды араласын, жар – жар.
Ұзатқаны қыздардың өлгенмен тең, жар – жар,
Өлең айтып шығарар жаңазасын, жар – жар.
Мыс құмғанға су құйсам, көпірмейді, жар – жар,
Өгей ме деп әкесі өкірмейді, жар – жар.
Өкірмеген әкесін өкіртейік, жар – жар,
Құрықпенен бір салып секіртейік, жар – жар[3], - деп,
қыз басындағы қайғысын, мұнды тағдырын назаланып, жар – жарға қосқан. Салт
– бойынша, ұзатылған қыз көтер алдында құрбы қыздарымен бірге туыстарын
аралағанда айтылатын сыңсу да осы сарындас:
Айдай қалып дегенде айдай қылып,
Алақанға еріткен майдай қылып, атам – ай
Мына қар жерде жата ма – ай,
Қалар қайран апам – ай[4].
Мұнда қалындықтың қандай көзқараста екені, оның сезімі, ішкі
толғаныстары ашық көрініс тапқан. Бірақ, бәрібір қалындық әдептен озып
тұрған жоқ. Себебі сыңсу да, жар – жар да бүкіл ел мойындаған, көпшілік
қабылдаған салттаың аясынан шығып кетпейді. Өзге жерде айта алмаған өкпе –
назын, өкінішін қыз осы жерде ғана айта алады. Салт белгілі бір дәрежеде
осыған ресми түрде мүмкіндік берген.
Бірінші топтағы өлеңдерде салт пен өлеңнің мән – мазмұнында тікелей
байланыс бар екені білініп тұр, өлең салттың өзі болып шығады. Ал екінші
топтағы өлеңдерден ондай қасиет көрінбейді. Адам әдет – ғұрыпты
пайдаланып, соған көзқарасын, өз көңіл – күйін білдіре алады. Демек, әдет –
ғұрып пен адамның ішкі сезімі бір – бірінен жіктеледі. Тегінде, бұл жерде
салт – сана (обряд) ырым – жосын (поверье), әдет (обычай) алдымен өмірге
келген де, соңынан оған жауап ретін де өлең дүниеге келген.
Ю.Г. Круглов бірінші топтағы өлеңдерді салтқа тікелей қатысты, яғни
өлең деп отырғанымыз салттың өзі, ол наным - сенімнен (верование)
ажырамаған дейді. Бесікті аластау, неке қию үшін өлеңнін айтылуы міндетті.
Әрі өлеңде айтушының көңіл – күйі көрінбейді. Ал екінші топтағы өлеңдерді
салтты атқару барысында айтуға да, айтпауға да болады. Сыңсуды айту не
айтпау, айтылса қалай айту ұзатылар қыздың еркінде. Себебі мұнда адамның
ішкі әлемін жайып салу, сезім иірімдерін суреттеу бар. Сол арқылы жеке
адамның салтпен, тіршілікпен қарым – қатынасы ашылып жатады[5].
Әрине, Ю.Г. Круглов бұл пікірді орыс фольклорындағы салт өлеңдеріне
қатысты айтып отыр. Десек те бұл ой – тұжырымның біз қарастырып отырған
өлеңдерге де жат еместігін көреміз. Өйткені, қай халықтың әдет – ғұрпын
алсақ та олардың салтқа қатысы бірдей дәрежеде емес. Сондықтан да бұл
пікірдің типологиялық мәні бар. Ал өлең мен салттың ұлттық болмыс – бітімі,
әрине, әр халықтың өз ғұмыр – тіршілігімен, наным – сенімімен,
дүниетанымымен бірге өріліп, бірге жасалатыны даусыз.
Бірінші топтағы өлеңдер іс жүзінде салттың өзі болып табылады. Бұл
өлеңдер сөздің магиялық күшіне сенуден туған. Сондықтан да оларды салтқа
тікелей қатысты поэзияға (собственно обрядовая поэзия) жатқызу орынды. Ал
екін ші топтағы өлеңдерді тұрмыс – салт лирикасы (обрядовая лирика) деп
атау дұрыс болмақ.
Сонымен салтқа қатысты поэзияны салттың атқарылуына қарай жіктеу оның
болмыспен арақатынасының әр түрлі деңгейде екендігін көрсетеді. Салтқа
жанамалы қатысты лирикалық жанрлар өзінің шындықпен байланысын салт арқылы
бейнелесе, салтқа тікелей қатысты өлеңдер қоршаған ортаға, практикалық мәні
бар әрекеттерді атқаруға қатысты болып шығады.
Әрине, отбасы әдет – ғұрып өлеңдерін бұлайша өз ішінен екі топқа
жіктеу әлі де болса жалпылама, ол жанрдың ішкі бітімін, көркемдік және
танымдық табиғатын шешіп бере алмайды.
Сондай–ақ бұл топтағы өлеңдерді ән-әуенмен байланысты және ән –
әуеннен тыс айтылуына қарай да ара жігін ажырату олар дың жанрлық
белгілеріне айғақ бола алмаса керек. Қазақтың отбасы әдет – ғұрыпқа
байланысты өлеңдерінің белгілі бір мақаммен, сазды әуенмен айтылмайдындары
кемде – кем. Тегінде қазақ халқының табиғатынан ақын және музыкант болып
туатынын ХҮІІ – ХІХ ғасырларда фольклорымызды жинап, зерттеуге үлес қосқан
зерттеушілердің бәрі мойындаған болатын. Г.Н. Потанин маған бүкіл қазақ
қаласы ән салып тұрғандай көрінеді деп тамсана жазған ғой. Отбасы әдет –
ғұрыпқа байланысты өлеңдердің дені әуезді де сазды әуенмен бірге
орындалатыны анық.
Дей тұрсақ та, бұлардың ішінен кейбір өлеңдерді, мәселен жерлеу
салтпен байланысты айтылатын естірту, көңіл айту, арыздасу сияқты
өлеңдердің тақпақтап айтылатын да шындық. Сонымен қатар сәбилерге арналған
салт - өлеңдеріне жататын уату өлеңдерінің көпшілігі диалогқа құрылып, жай
тақпақтап айтылған.
Отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің атқаратын қызметі, жанрлық түрлері сан
алуан. Біріншіден, отбасы әдет – ғұрыпқа байланысты өлеңдердің салтқа
тікелей және жанамалы қатысты түрлері өз алдына дараланады екен.
Екіншіден, ән - әуенге (музыкаға) қатыстылығы да ескерілуге тиіс екен.
Үшіншіден, отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің құрамында драмалық элементтер
жиі кездесетін жанрлық түрлері де бар. Міне, осы өзгешеліктерді, сондай –
ақ отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің атқаратын қызметі мен мән – маңызына
қарай біз оларды төмендегідей жанрлық түрлерге жіктеп қараймыз:
1. Сәбиге арналған салт өлеңдер: а.) шілдехана жыры, ә) бесік жыры,
б) уату өлеңдері, в) ырыми өлеңдер (бесікке бөлеу, ал білек, тұсау кесу,
майлап сылау,);
2. Үйлену салт өлеңдері: а) той бастар, ә) той тарқар, б) жар – жар,
в) тақиямен қоштасу, г) сыңсу, ғ) жұбату, д) көрісу, е) неке қияр, ж)
беташар:
3. Жерлеу салт өлеңдері: а) арыздасу, ә) естірту, б) көңіл айту, в)
жылау, дауыс салу, г) жоқтау.
Диссертацияда осы аталған түрлерді ажыратып, әр қайсысының атқаратын
қызметін, тақырыптық, көркемдік ерек шеліктерін қарастыруды мақсат еттік.
Бұл орайда отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің халық өмірімен байланысты
этнографиялық аспектілері де тиісті дәрежеде ескеріледі. Себебі бұл
өлеңдерді атқаратын қызметінен, салттан, халықтың күнделікті тыныс –
тіршілігінен бөліп алу тіптен де мүмкін емес. Абай айтқандай:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең, -
демекші, қазақтың туғанынан өлгенге дейінгі үлкенді – кішілі оқиғаларының,
әдет – ғұрпының, күнделікті тұрмыс – тіршілігің сәні де мәні де өлеңмен
өлшенген десек асыра атқандық емес.
Өкінішке орай, қазақтың отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің жиналуы
көңілге медеу тұтқарлықтай дәрежеде емес. Олар дың көбі дер кезінде,
айтушылары барында бастан аяқ жиналғанның орнына идеологияның құрбаны болып
келмеске кете барған. Ескінің сарқыншағы, діни соқыр сенімінің
қалдықтары деген желеумен олардың көбі өмірде де, ғылымнан де шеттетілген.
Алайда, ата – бабаларымыздың өткен өмірін, күнделікті тыныс – тіршілігін
сезінуде бұл өлеңдердің мән – маңызы аса жоғары. Халықты тарихи жадынан,
құнарлы топырағынан ажырату үшін алдымен осы өлеңдердің көп қағажау көруі
көп мәселені аңғартқандай.
Бұл орайда жиналған деректердің барына бардай қараудың да өзіндік
себептері бар. Отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің қазіргі мән – жайын,
зерттелу тарихын, жанрлық құрамын хал – қатерімізше жинақтар болсақ, оның
маңыздылығы ең алдымен барымыздың бас – аяғын түгендеп алуда болса керек.
Жұмыстың бағыт – бағдары мен мақсаты да осымен қарайлас болды. Ал талдауға
алынған материалдардың құрамына келетін болсақ, кезінде түрлі жинақтарда
жарық көрген өлеңдермен қатар, әл – Фараби атындағы Мемлекекттік Ұлттық
университеттің студенттері әр жылдарда фольклор экспедициясында жинаған
материалдарды да кәдеге жаратылды.
Қазақ фольклорының үлкен бір саласын құрайтын тұрмыс–салт жырларын
ендігі жерде жеке – жеке таратып, көпшілік игілігіне айналдырудың, жоғары
оқу орын дарында саралап оқытудың мезгілі жетті. Өзге халықтарда көптен
бері айтылып, зерттеліп келе жатқан отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінен
(семейно – обрядовая песня) тағылымдық – тәрбиелік мәні бойынша ғана емес,
жанрлық құрамының молдығымен де, эстетикалық қуатымен де, мындаған жылдық
тарихымен де қызықтың тұрымыс – салт жырлары оқшау тұр. Оны жете танып білу
қазіргі фольклортану ғылымының абыройлы міндеті.
І ТАРАУ.
Отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің зерттелуі және қазіргі мәселелері.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жасаған рухани мұрасы ұлан – ғайыр.
Бір кездегі халықтың күн көріс, тіршілік тірегі болған аң аулау, мал бағу
кесібінен бастап, әдет – ғұрыпына, дүниетанымын көзқарасына дейінгі
аралықта талай өлең – жыр дүниеге келді. Оның ішінде тақырыбы мен мазмұны,
идеясы мен құрылымы, көркемдік кестесі, жанрлық түрлері бойынша отбасы әдет
– ғұрып өлеңдері өз алдына жеке қарастырып, арнайы зерттеуге лайықты мол
дүние.
Қазақхалық өлеңдерінің жиналу және зерттелу тарихы Б. Уахатовтың
еңбектерінде арнайы сөз болды[6]. Революциядан бұрыңғы да, кейінгі де
дәуірлерде қазақ өлеңінің болмыс – бітімі, айтылу ерекшеліктері, мазмұны
мен тақырыбы туралы жөн – жөнекей де, арнайы да пікір айтқан ғалымдар,
саяхатшылар, этнографтар жетерлік[7]. Олардың пікірлеріне жалпылама шолу
жасау бізден бұрыңғы зерттеулерде жүзеге асқандықтан бұл диссертацияда
қазақ өлеңдерінің зерттелу тарихындағы отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің
кейбір маңызды деген мәселелеріне ғана тоқталу жөн көрдік.
ХҮІІІ ғасыр ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында қазақ өлеңдерінің дені
жалпылама қарастырылып, олардың халық өмірінен, тұрмыс – тіршілігінен
алатын орны негізінен этнографиялық аспектіде зерттеледі. Шынтуайтқа
келген де, өлеңдердің көркемдік кестесі, жанрлық табиғаты және оның әдет –
ғұрыппен, наным сеніммен байланысы жекелеген байқаулардан, сырттай
топшылаудан ары асқан жоқ. Мәселен, Н.П. Рычков, П.С. Паллас, А.И. Левшин
еңбектерінде бірлі - жарым сөз болған халық өлеңдерінің сипаты осындай
дәрежеде болатын. Бұларда өлеңнің ішкі бітімі туралы пайымдаулардан гөрі,
көргені мен естігенін сол қалпында қуаландыру басым. Ал өлеңнің жанрлық
ерекшеліктері туралы айтыла қалғанда жалпылама салыстыру, оның ішінде
Европа әдебиетімен шендестіру байқалады.
Әйткенмен, А.И. Левшин қазақ фольклорының өлеңмен айтылатын үлгілерін
жанры жағынан үш топқа жіктейді: батрлық (эпос және тарихи жырлар), тұрмыс
– салт жырлары, лирикалық өлеңдер[8]. Бұлардың идеялық мазмұнын, құрылысы,
атқаратын қзыметі (функциясы) қарастырылмаған деуге болады. Рас, өлеңнің
жиын – тойда, аста, шілдеханада орындалатын, әрі осындай өлеңдердің көбі
табан астында суырып салып айтылатыны туралы мәліметтер де бар. Бірақ,
бәрібір олардың қандай өлең екені, яғни нақты сол әдет – ғұрыппен
байланысты сипаты, тақырыьы, не себепті айтылғаны туралы мәлімет жоқтың
қасы.
Бұл, сөз жоқ, аталған зерттеушілер мен саяхатшылар дың қазақ өлеңнің
зертеуді арнайы мақсат етуінен. Көп деректердің бірі ретін де ескертіп қана
өтуден ары аспаған. Түптеп келгенде бұл дәуірде Европада, оның ішінде
Россияда халық өлеңнің арнайы қарастырған еңбектер, текстер жинағы жарық
көріп жатқан болатын. Демек, жоғарыдағы аты аталған адамдардың мамандығы
да, мақсаты да басқа болуы, олардың қазақ өлеңінің ішкі табиғатына дендеп
бара алмауының басты себептері болғаны анық.
Өкінішке орай, А. Левшиннің көргенін сол қалпында баяндап беруі нің
біз үшін маңызы зор болғанымен, оның қаза өлеңдері туралы кейбір
пайымдаулары үстірт, тіптен қисынсыз. Ғалымның мұндай пікірі кейбе тілді
білмегендіктен болса, кейде жорта менсінбеу де көрініп тұрады. Мысалы, ол
былай деп жазады:
Осындай тұтқиялдан (яғни импровизаторлық жолмен – Г.Б.) туған өлеңдер
көбінше мағынасыз, шатпақ, жарымжан бірдңе болып шығады. Бұл, әсіресе,
барлық азиаттықтардың сүйіп, ұнататын ритофигурасын құрайтын теңеулерді
қолданған кезде ерекше байқалады[9], - деген пікірлерінде қисын аз. Бұл
жалпы көшпелі елдің тыныс – тіршілігін түсінбей, оның ауызша жаппай тараған
өнеріне менсін бей қараудың нәтижесі. Әйтпесе бір ауыз сөзге тоқаған
қазақтың сөзін, оның ішінде поэзиясын жарымжан деп бағалау зерттеушінің
мүлдем мәселенің байыбына бармай, сырттай солай болса керек еді деген
долбарлауы демеске амал жоқ.
Үй іші әдет – ғұрып өлеңдерінің өзін арнайы зерттелмегенімен, оларға
қатысты мол мағлұматты ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ғалымдардың
еңбектерінен табамыз. Ш. Уалиханов, В. Радлов, Н. Потанин, А. Васильев, Я.
Лютше, Н. Гродеков, М. Готовицкий, Р. Пфенниг, А. Алекторов, Л. Костенко,
А. Харузин, П. Распопов, Г.Вамбери т.б қазақ фольклорының мән жайын сөз
еткен зерттеулерінде, өлең үлгілерінің текстерін жарыққа шығарған
жинақтарында отбасы әдет – ғұрфп өлеңдеріне тұтастай ат қойып, айдар тағып
қарастырмағанымен, жекелеген жанрлық түрлері жайында құнды пікірлер
жетерлік.
Әсіресе, жерлеу салты (оның ішінде көбіне жоқтау өлеңдері мен үйлену
салтына байланысты этнографиялық және фольклорлық талдаулар өзінің
нақтылығымен, мәліметтерінің қапысыз шындыққа негізделгенімен ерекшеленеді
Осы орайда мынадай бір өзгешелік байқалады:фольклор жанрынның бітімін
анықтау үшін бұл дәуірдің ғалымдары ең алдымен оның әлеуметтік қызметіне,
айтылу себебіне, кімнің және қайда орындайтынына баса назар аударды. Бұл іс
жүзінде жанрдың функциясын талдауға негізделеді.
Байыптай түсек, жанрдың, оның ішінде халық өлеңдерінің қоғамдық
рөліне, функциясына көбірек қарайлаудың себебі бұл кезде әлі этнографиялықұ
талдаудың таразысы басым болуында. Асылында, мұндай бағыттың жетекші қызмет
атқаруы қазақ поэзиясын сырт елдің оқырмандарына таныстыруды басты нысана
етумен қарайлас. Өлең туралы айту барда , оны этнографиялық мәліметтермен
сипаттап беру осыған меңзейді.
Бұл ретте Ш. Уалиханов, В. Радлов, Н. Потанин сияқты ерекше саңлақтар
болмаса, өзге зерттеушілерде экзотикалық қызуғушылықтың үлес салмағы барын
да ескерткен орынды деп санаймыз.
Ал жанрдың табиғаты оның қоғамдық функциясымен ғана шектелмейтіні
анық.Мұның сыртында өлеңдердің идеялық – көркемдік бітімі, құрылымдық сыр –
сипаты да оларды жанр ретіндне айғақтаудың басты талап – тілектері, белгі –
нышандары екені мәлім.Бұл тұрғыдан келгенде Ш. Уалихановтың, В. Радловтың
зерттеулері мұндай қажеттілікке сол дәуір тұрғысынан алғанда бір шама толық
жауап береді.
Мәселен, Ш. Уалихановтың отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің ішінде
жоқтауға қатысты айтқан пікірлері осы жанрдың белгілерін бір ғана
функциясына қарай емес, құрылымы мен көркемдік ерекшеліктеріне қарай да
жіктеуі осыны аңғартады. Ш. Уалиханов жоқтау өлеңдерді жеке топқа бөліп,
Жылау деген атпен берген. Салтқа байланысты өлеңдердің ерекше
маңыздыларының бірі ретінде жоқтаудың бөлек көрсетілуі себепсіз емес.Бұл
оның халық арасында таралған мәнділігінде болса керек. Жоқтау өлеңдерінің
бір неше белгісін автор нақтылы көрсеткен. Жоқтауды әйелдер айтатыны және
жанына шығарып, тыңынан толғайтыны ескертіледі. Мұндай жар өлшемімен
шығарылатыны да атап өтілген[10], - деп жазады Р. Бердібаев.
Мұнан көрінетіні Ш. Уалиханов жанрды сипаттауда айтылу себебін, кімнің
айтатыны, яғни функциясын ғана емес, түр – пішінін, өлең құрылысын де
ескергендігі. Жанр табиғатын тануда мұның маңызы айрықша. Ғылыми ой –
тұжырымның табан тірерлік негізі жан-жақты болмайынша оның шындыққа
сәйкестігі де бір жақты болып шықпақ. Жанр категориясын ажыратуда бірнеше
ғылыми шарттың (яғни идеялық, құрылымдық және функционалдық) сақталуы қажет
– ақ. Сондықтан да, Ш. Уалихановтың Қазақ халық поэзиясының түрлері деген
еңбегі қазақ өлеңдерінің жанрлық бітімін тануда ғылымдағы айтарлықтай
маңызды қадам болды.
Отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің жанрлық түрлерін тануда В. Радловтың
да еңбегң зор. Ол ұлан – асыр тұрмыс – салт жырлары мен лирикалық
өлеңдерінің ішінен ұзатылығы қыздың өлеңі, жоқтау жыр, қайым өлең,
үлгі сөз дейтін өлеңдерді жеке топтайды[11]. Бұл, сөз жоқ, отбасы әдет –
ғұрып өлеңдерін арнайы жіктемесе де ол туралы ұғымның қалыптасуында айрықша
маңызы болды.
Міне, отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің түрлі жанрлық салалары өткен
ғасырдағы зерттеушілердің бірі болмаса бірінде там – тұмдап жинақталып,
олардың үлгілерін жарыққа шығару ісі ғана емес, олар туралы ғылымда пікір
толғау да орынға бастады. Мәселен, М. Көпеев жар – жар, беташар, жоқтау
өлеңдерін өз алдына біріңғай жинап іріктеген болатын[12]. Ал, Я. Лютшьтың
Қырғыз хрестоматиясында өзге өлеңдермен қатар отбасы әдет – ғұрып
өлеңдерінен жоқтаудың, көңіл айтудың көптеген үлгілері жарық көрді[13].
Сондай ақ жар – жар (А.Алекторовтың кітабында), беташар, сыңсу, жоқтау (А.
Васильевтің, Н. Гордековтың жариялануында) сияқты өлеңдерді де соы кездегі
түрлі басылымдардан, этнографиялық жинақтардан, оқулықтардан, ұшыратамыз.
Мұнымен қатар қазақтың құда түсу, қыз ұзату, шілдехана тойы, жерлеу
салты бойынша отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің мән – маңызын түсінуге
тікелей қатысы бар деректерді де осы кездегі зерттеушілер мен жинаушылардың
еңбектерінен мол ұшыратамыз. Мәселен, Молданияз Бекімовтың Орал облысы
қырғыздарының үйлену салты деген мақаласында құда түсу, қалың мал алу,
күйеудің ұрын келуі, той бастау , қызды ұзату, неке қияр, куәге жүру,
сыңсу, беташар т.б. сияқты әдет – ғұрпының атқарылу процесі, оған
байланысты өлеңдердің айтылар сәті толық сипатталады[14]. Бұл еңбекте
фольклорлық талдау болмағанымен, отбасына байланысты әдет – ғұрыптың неден
басталып, немен аяқталатыны, өлеңмен бірге қандай іс - әрекеттер
атқарылатыны қапысыз куәландыру бар. Сөз жоқ, бұның өлең қызметін талдауда
ерекше ғылыми айғақ ретін де мәні зор.
Кеңес дәуіріндегі қазақтың халық өлеңдерінің жиналуы, жарыққа шығуы
және зерттелуі арнайы еңбектерде қарастырылғандықтан[15], біз бұл жерде де
отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің ғана тарихнамасына аз-көп тоқтала кетеміз.
ХХ ғасырдың басы қазақ халқының ауыз әдебиеті мұрасын танылдың,
айрықша бір кезеңі болды. Бұл кезде халық құнды пікірлер айтқан
ғалымдардың, зиялы қауым өкілдерінің ішінде А. Байтұрсынлв, Х.
Досмұхамедов, С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, М. Әуезов, Ә. Диваев, С.
Мұқанов, Б. Кенжебаев тәрізді толып жатқан ірі санлықтар бар болатын.
Олардың зерттеулерінде отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің жекелеген жанрлар
ғана емес, олардың жалпы ауыз әдебиетінен алатын орны, көркемдік кестесі,
жанрлық құрамы туралы да мағлұмат аламыз.
Қазақтың отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің жанрлық түрлерін жекелеген
зерттеушілердің бірі - Ә. Диваев. Ол өлең, үлгілі өлең, халықтық өлеңдер,
бесік жыры, жоқтау, үйлену салтына байланысты туған өлеңдер деп жүйелейді
де оған бақсы, байгерге, арбауға орай айтылатын өлеңдерді де қосады.
Фольклоршы Диваев ауыз әдебиеті нұсқаларын этнографиялық
материалдармен байланыстыра жинады. Ол халық поэзиясын халықтың тұрмысынан
бөле қарауға болмайды деп біледі. Сондықтан да ғалым көптеген ауыз
әдебиеті нұсқауларын, әсіресе, әдет – ғұрыпен байланысты өлең – жырларды
жиғанда әдет – ғұрыптың өзін де бірге жазып алып, халықтың тұрмысында өлең
жырдың атқаратын қызметін де көрсетіп отырған.
Революциядан кейінгі алғашқы кезен дерде арнайы ғылыми талдау
жасалмағанымен, жалпы ауыз әдебиеті құрамында қарастырған үлкенді – кішілі
зерттеулер жазылды. Бұл салада қазақ әдебиеті мен өнерінің көрнекті
қайраткері А. Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш (1926) атты кітабынын
ерекше маңызы бар. Бұл - әдебиеттің тарихымен теориясы туралы қазақ
тіліндегі тұңғыш көлемде салмақты еңбек. Ол бірнеше жылдар бойы оқу құралы
ретінде пайдаланылған. Әдебиет танытқыш деген атының өзі әйгілеп
тұрғандай, кітап әдебиет әлемін, көркем сөз табиғатын, сырын, мазмұнын,
ерекшеліктерін, жанрларын, дүниетаныммен қоғамдағы рөлін қыруар
мысалдармен дәлелдеп, байсалды, ғылыми ретінде, түсіндіруге арналған
алғашқы тәжірибе, тұңғыш зерттеу болуымен құнды. Әдебиет танытқыш қазақ
ауыз әдебиетін жүйелі түрде зерттеуге ар налған алғашқы көлемді еңбек болып
табылады. Бұл кітап шыққанға дейін қазақ фольклорын тұтас түрде зерттеген
арнаулы еңбек жоқ болатын.
Сондықтан А. Байтұрсыновтың аталған еңбегі қазақ фольклорының бітімін,
жанрлық құрамын қарастырған өз кезінің күрделі зерттеуі болды. Онда ғалым
бұрын ешкім айтпаған, өзінің алдындағы зерттеушілерінің назарына ілінбеген
көптеген тын мәселелерді көтереді. Бұл ретте фольклорлық жанрларды
топтастыруы сол кез үшін үлкен жаңалық еді.
Қазіргі филология деңгейінен қарағанда кейбір дәл емес жүктеулеріне
қарамастан кітаптың жазылуы пікір – тұжырымдары, қыруар деректерді
классификациялауы, жаңа терминдерді қалыптастыруы көңіл аударарлық.
А. Байтұрсынов – халық поэзиясы және қазақ музыкасы мен ән – күй
өнерінде де терең ой жіберген ғалым. А. В. Затайвичтің айтуынша, ол шебер
домбырашы, әрі әнші болған.
А. Байтұрсынов сөзбен айтылатын үлгілерді ауыз шығарма және жазба
шығарма[16] деп екіге бөледі.
Қазақ ауыз әдебиеті жұмсалатын орнына қарай әуелі екі салға бөлінеді:
1. Сауықтама; 2. Сарындама
Сауықтама саласына барынша сауық үшін айтылатын сөздер кіреді.
Сарын дама саласына халықтың салт – сарынымен айтылатын сөздері
жатқызылады. Ол салалардың әрқайсысы таралуға, тараулары тармаққа, бұтаққа
бөлінеді.
Сауықтама екі тарау болады: 1. Ермектеме; 2. Зауықтама;
Сарындама үш тарау: 1. Салт сөзі; 2. Ғұрып сөзі; 3. Қалып сөзі
Сарындама тарауындағы салт сөзіне: мысалдар, ділмар сөз, тақпақ,
мақал, мәтел; қалып сөзіне: жын шақыру, құрт шақыру, бесік жыры; ал ғұрып
сөзіне: той бастар, жар – жар, неке қияр, беташар, жоқтау, жарапазан, бата
жанрлары жатқызылады. Қарап отырсақ, А. Байтұрсыновтың ғұрып сөзі деп
отырғаны (жарапазан мен батадан басқасы ) үйлену салт өлеңдері болып
шығады.
Сондай А. Байтұрсынов 1926 жылы 23 жоқтау жинағында жариялағаны
мәлім. Мұндай ізденістер түптеп келгенде отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің
табиғаты, жанрлық сипатын, қоғамдық мән – маңызын түсінуге тікелей себепші
болғаны анық. Ғалымның жіктей тәжірибесі өзінің ғылыми мәнін әлі жойған
жоқ.
Осын дай бір таң қаларлық ізденістердің өндігі бір үлгісі ХХ жылдардың
ішінде М. О. Әуезов көрсетті. Ол 1927 жылы шыққан Әдебиет тарихы деген
кітабында қазақ өлеңдерін өз алдына жеке жанр ретінде қарастырып, ол туралы
терең талдау жасап, жан – жақты ойластырылған классификация ұсынуы
фольклортану ғылымының айта қалғандай тың жаңалығы болды. Бұл еңбегінде М.
Әуезов отбасы әдет – ғұрып өлеңдерін сыршылдық салт өлеңдері деген
ұғымның ішіне жатқызады[17].
Шер өлеңдері кейде көп елдің басына келетіні қайғы, шерден туады,
кейде үй ішінің қайғысынан: жеке адамның қайғылы күйінен туатыны да болады.
Бұл өлеңдердің бәрі де көңілдің қайғылы, қаралы сезімдерін білдіретін
сөздер. Кей уақытта елдің жалпақ қолданған әдетінен туатын өлеңдер де шерлі
өлеңге қосылады. Осы айтылған барлық сыршылдық өлеңдер туған ретіне қарай,
үш түрге бөлінеді:
1) Жалпақ елдің салтымен байланысқан шер өлеңдері.
2) Дін салты мен дін ұғымынан туатын өлеңдер.
3) Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдері.
Ел салтындағы шер өлеңдері; жоқтау, естірту, қоштасу, көңіл айту
сияқтылар.
Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдері: жар – жар, қоштасу – танысу,
(сыңсу. – Г. Б.), беташар - деп қарстырады ғалым[18].
Әрине, қазақ өлеңдерінің негізгі – негізгі деген түрлеріне тоқталып,
тексеру М. Әуезовтың кейінгі жылдары Л. Соболевпен бірлесіп жазған Қазақ
халқының эпосы мен фольклоры[19] атты еңбегіне де арқау болған. Мұнда да,
негізінен, сол жанрлар атауы сақталған.
М. Әуезов қазақ өлеңдерінің тарихи, халықтық сырын терең аша отырып,
өлең түрлеріне жеке – жеке тоқталады, тиянақты ғылыми талдаулар жасайды.
Қазақ фольклорын жіктеуге және сипаттауға арналған еңбектердің ішінде
Х. Досмұхамедовтың қазақ халық әдебиеті[20] очеркінің алатын орны ерекше.
Мұнда Х. Досмұхамедов ауыз әдебиетінің түрлерін жіктеуді мақсат еткен.
Қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі кезеңде баспа бетін көрген
материалдармен, Г. Потанин, В. Радлов, Ә. Диваев т. б. зерттеушілердің
еңбектерімен жақын таныса отырып, ауыз әдебиетінің түрі мен жанрларын
жіктеуі оның еңбегінің құндылығын айғақтайды. Х. Досмұхамедов фольклорды
тек жалаң сөз өнері деп қана танымаған, оны әдет – ғұрып, салт – сана,
наным – сеніммен байланысты этнографиялық мәліметтерден бөле жарымай қарау
керектігін жақсы сезінген.Ол қазақ халық әдебиетін жіктегенде оның қырық
алты түрін айқындайды. Соның ішінде жоқтау, жылау – сыуқтау, аруақпен
сөйлесу, көңіл айту, жұбату, бесік жыры, үйлену тойыжырлары: а) жар – жар,
ә) тойбастар, б) беташар деген түрлерін бөліп көрсетуі үй іші әдет–ғұрып
өлеңдерінің өз алдына үлкен бір топ құрайтындығның айғағы. Бұл жерде көңіл
аударлық мәселе: ғалым айтыстың көне түрінің бірі Арауақпен айтыстың
үлгісін алғаш рет Сана журналында (1924-№2-3) жариялай отырып, оның шығу
тегін, генезисі хақында өз болжамын білдіреді де, оны жылаудың бір түрі деп
таниды.
Жалпы ұзақ уақыт бойы белгілі себептермен сөз етуге тыйым салынып,
жабулы қалып келген осы еңбектің фольклористер үшін басшылыққа алатын
тұстары баршылық. Соның айқын бір жолы – ғалымның фольклорды
классификациялау принципі.
Бұдан кейінгі бір күрделі де қызықты еңбек Сәкен Сейфуллиннің 1932
жылы жарық көрген Қазақ әдебиеті[21] атты кітабы. Бұл еңбегінде Сәкен
қазақтың көне дәуірден келе жатқан бай ауыз әдебиетін, оның әр түрлі
жанрларын зерттеп, талдау мәселесін көтере отырып, кітапқа қазақтың халық
өлеңі туралы арнаулы тарау берген.
Рас, С.Сейфуллин ауыз әдебиетінің эпос, ертегі түрлері секілді қазақ
өлеңдерінің да сол ескілікті бейлер дәуірінің әдебиетіне жатқызады да: бұл
салаға қазақтың билер, хандар, батырлар, байлар үстемдік қылған ескілік
тұрмыс салтындағы, сол үстем таптың слт санасымен құрлыған мереке, сауық
үстінде айтылатын өлең – жырлар кіреді[22],- дейді.
Сәкеннің тұжырымы – тек мәселенің сыртқы көрінісі ғана. Наным – сенм,
әдет – ғұрып, халықтың байырғы дүниетанымына қатысты деректер жаппай
айыпталып, көзін жою бел алып тұрған шақта Сәкеннің былай демеске шарасы
жоқ еді. Оның алдында екі түрлі жол тұрды: әдет – ғұрып өлеңдерін мүлдем
атамау, не болмаса ескінің, үстем таптың қоспасы деп жарыққа шығару.
Жаман да болса бар жақсы демекші Сәкен осы жолды таңдағандай көрінеді
бізге.
Бұл еңбегінің айрықша маңызы – қазақ ауыз әдебиетінің тарихын ғылыми
жүйемен талдауы. Кітаптың бірінші бөлімінде ертектер, салт өлең жырлар,
дін салтынан туған өлең, тақпақ, жырлар, мал туралы және қадірлі
жануарлар туралы әңгіме, өлең жырлар, жастық ойын, күлкі өлең тақпақтары,
билер сөздері болып, алты салаға жіктеген. Сәкен қазақтың бай ауыз
әдебиетінің негізгі түрлерін сала – салаға бөлген уақытта, оның ішкі
ерекшеліктеріне қарай тағы да ұсақ түрлерге бөліп отырған. Мәселен, салт
өлең жырларын зерттеген уақытта оның ішкі түрін жүйе – жүйеге бөліп, нақты
мысалдармен дәлелдейді. Сәкеннің жіктеуінде салт өлең – жырлары: той
бастар, жар – жар, сынсыма, жұбату мен үгіт, беташар, айткелін, бесік жыры,
қоштасу мен өсиет өлеңдер, естірті, көңіл айту, жоқтау болып он бір жанрлық
түрлерге бөлініп, әрқайсысының өзіндік сипаты қысқа тұжырымдалады.
Сонымен А. Байтұрсынов, С. Сейфуллин, М. Әуезов еңбеутерінде қазақ
фольклорының жанрларын тарихқа және айтылу (орындалу) ерекшеліктеріне
бөлудің қажеттігі айтылды. Әсіресе, С. Сейфуллин тарихи принципті өлеңнің
атқаратын қызметімен молырақ ұштастырады. Бірақ соның бәрінде өлеңнің
қандай жағдайда, немен байланысты орындалатын бір сәтте естен шығарған
жоқ.
Қазақтың халық өлеңдері туралы, соның ішінде тұрмыс салт жырлары
туралы сонау 20-30 жылдардан бастап, 50-70 жылдарға дейінгі аралықта талай
ой – тұжырымдар, құнды зереттеулер жарық көрді. Бұл жылдарда профессор Б.
Кенжебаев, академиктер М.С. Сельченко мен М. Ғабдуллин қазақтың тұрмыс салт
жырлары туралы арнаулы тараулар жазып, ауыз әдебиетінің тарихын жасауға
оның ішінде әдет - ғұрып өлеңдерінің алатын орнын анықтауға ат салысты. М.
Әуезовтың басқаруымен 40 – жылдары қазақ әдебиетің тарихы[23] жазылды. Осы
еңбектің Фольклор және ол жөніндегі советтік ғылым (кіріспе), Тұрмыс –
салт өлеңдері, Тарихи жырлар атты тараула рын және Қазақ фольклор
зерттеу тарихынан деген бөлімін Б. Кенжебаев жазды.
Салт өлеңдері аталған тарауында Б. Кенжебаев алдымен қазақ арасында
ертеден қолданылып келген салттарды жіктеп алады, сонан кейін барып сол
салттарға байланысты туған өлең – жырларға жеке – жеке тоқталады.
Осы кітаптың ішінде қазақтың үйлену салтына байланысты айтылатын
өлеңдеріне Қ. Жұмалиев[24] те тоқталған. Ол той бастар, беташар, сыңсу -
жұбату, жар – жар өлеңдерін үйлену салтымен байланыстыра қараса, қоштасу,
естірту, көңіл айту, жоқтау сияқты өлеңдердің мұң – шер өлеңдері деген
атпен береді. Олардың қазақ тұрмысына тән сырларын ашады. Қазақ әдебиет
тарихының екінші рет 1960 жылы басылымында М. С. Сельченко жазған тұрмыс –
салт жырлары тарауында[25] Б. Кенжебаев қарастырған өлеңдердің жанрлық
түрлері сақталған.
М. Ғабдуллин 1958 жылы жариялаған Қазақ халқының ауыз
әдебиетінде[26] отбасы әдет – ғұрып өлеңдерін төмендегідей жанрлар аясында
қарастырады: бесік жыры, жаңылпаш, өтірік өлеңдер: үйлену салтына
байланысты, туған өлеңдер: той бастар жыры, сыңсу, жұбату, беташар; діни
ұғымдарға байлансты туған шығармалар: бәдік, арбал, жалбарының өлеңдері,
бақсы сарының, жарапазан; көңіл күйін білдіретін шығармалар: қоштасу,
естірту, көңіл айту, жоқтау.
Көріп отырғанымыздай, мұнда бесік жыры салт өлеңіне жатқызылады. Ал
осы жырға кезінде А. Байтұрсынов тұрмыс – салт өлеңі деп атау бермегенімен
қалып сөзі деген ұғымнның аясында қарастырғаны мәлім. Бесік жыры салт -
өлеңі деп атау Сәкен Сейфуллиннен басталады екен.
Бүгінгі таңда Б. Уахатовтың тұрмыс – салт жырларына мүмкіндігінше
толық тоқталған, не ғұрлым дәл де дәлелді зерттеу еңбектері белгілі[27].
Ғалымның зерттеулерінде үй іші әдет – ғұрып өлеңдері де кеңінен
қарстырылған. Ол іші әдет – ғұрып өлеңдерінің поэтикасын тарихи – типология
тұрғысынан қарастырып, нәтижесінде бұл жанрдың шығу тегіне, оның көне
үлгілері мен даму жоолдарына арнайы талдаулар жасайды.
Ал Н.Төреқұлов Қазақ совет халық поэзиясының жарлық
ерекшкліктері[28] атты еңбегінде кеңес дәуіріндегі халық өлеңдерін жүйелей
отырып, той бастар, жар – жар, беташар, бесік жыр, қоштасу, жоқтау,
естірту, көңіл айту, жұбату сынды жанрлық түрлердің бәрі тұрмыс – салт
лирикасына жатқызып, халық лирикасының бір саласы ретінде қарастырады.
Аталған еңбегінде автор әдет – ғұрып өлеңдерінің осы күнге дейін
дәстүрлі жалғасын тауып, идея, мазмұн жағынан да, сондай – ақ жанрлық
сипаты, түрі жағынан да елеулі өзгерістерге ұшырағанын, жаңару үстіндегі
сипатын жан – жақты ашып көрсетеді.
Сондай – ақ қазақ өлеңдерінің жиналып, зерттелуіне көп жылдар бойы
өнікті еңбек етіп келген бір топ өнер қайраткерлері, ғалымдар бар. Олар
А. Затаевич[29], академик А. Жұбанов[30], Д.Д. Мацуцин[31], М.
Төлебаев[32], М. Ахметова[33] т.б. Ал Б.Г. Ерзаковичтің
Песенная культура казахского народа[34] атты монографисы халық әндерін
зерттеуге қосылған елеулі үлес болып табылады.
Қорыта айтқанда, қазақтың отбасы әдет-ғұрып өлеңдері - ұзақ мерзім
ішінде қалыптасып, сан ғасырды бастан кешіріп келе жатқан рухани қазынасы.
Ол – көне заманнан бергі ел өмірін, тұрмыс тіршілігін, ақыл ойымен әдет –
ғұрпын танып білуге қажетті аса бағалы мұра. Сол үшін де көптеген
ғалымдар оларды жинап, дәйекті пікір айтуға әр кез ат салысып отырған.
Кезінде түрліше аталып, түрлі жанрлардың құрамына жатқызылғанымен отбасы
әдет-ғұрып өлеңдері қай кезде болса да зерттеушілер назарынан тыс қалмаған.
Олар елдің әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, наным сенімдері сөз бола қалған
жағдайда үнемі назарда болған. Ендігі мақсат – сорл жинаған байлықты
жүйелей отырып, қалыптасу тарихын, даму ерекшелігін, әлеуметтік мән
маңызын, атқарған қызметін айқындайтын арнаулы ғылыми талдаулар қажет.
Отбасы әдет-ғұрып өлеңдеріне ат қойып, айдар тағып арнайы қарастырудың
маңызы мында: бұл тек отбасының үлкенді – кішілі оқиғаларына байланысты
айтылатын өлеңдер емес, оның жанрлық бітіміне де қатысты белгілері бар.
Біріншіден, отбасы әдет-ғұрып өлеңдерінің арналып айтылатын нысанасы -
адамның өзі. Яғни адам туғанда, үйленгенде, оны соңғы сапарға шығарып
салғанда соған арналып айтылады. Бұл жағынан алып қарағанда салт пен
байлынсты айтылатын өзге өлеңдерден мұның айырмасы бар. Мәселен, наным-
сенім өлеңдері – бақсылар сарыны, арбау-байлау өлеңдері, бәдік, құрт шақыру
табиғаттың тысым күштеріне, ауру иелеріне арналған. Ал, төрт-түлік
жырлары, аңшылық өлеңдері де осы сияқты белгілі бір объектіге, адамның
өзгеге бағытталады. Бұл, сөз жоқ, отбасы, әдет – ғұрып өлеңдерінің жанрлық
бітіміне де қатысты жағдай.
Екіншіден, отбасы әдет-ғұрып өлеңдерін орындаушылардың дені арнайы
адамдар емес (мәселен, бақсы, балгер, емші, үшкеіруші, т.б), сол өлеңдердің
оқиғасына, психологиялық сәттеріне тікелей қатысы бар субектінің өзі
(ұзатылған қыз, сәбиін жұбатқан ана, өлген адамның жақын-жуықтары т.б).
Демек, мұнда тұрмыс – салт жырларының өзге жанларына адамның көңіл-күйі
күйініш – сүйініші, өкпе-назы, қайғысы, ашық-жарқын көрініп жатады.
Салтпен байланысты айтылғанымен бұл өлеңдердің басым көпшілігінде адам
тағдыры түп дінгек болып алынады. Бұл, сөз жоқ, осы өлеңдердің лирикалық
қуатында айғақтайды.
Үшіншіден, отбасы әдет-ғұрып өлеңдерінде сйыну, жалбарыну, белгілі бір
киелі күштерге қарата сөз таптау байқала қоймайды. Төрт түлік (Зеңгі баба,
Ойсыл қара, Қамбар ата, Шолпа ата), наным сенім өлеңдерінде (ауру иесі,
табиғат құбылыстарының иесі т.б) орын алған сыйыну (кейде қорқыту алдау,
арбау) сарынына байланысты магиялық сипаты бар сөздер (неке қияр болмаса)
мұнда сиректеу ұшырасады. Оның үстіне өлең айтудағы мақсат белгілі бір
практикалық мәні бар нәтижеге жету емес, көпшілік қабылдаған жол-жоралғыны
атқару барымында. Өлең айтушы сол салтқа (яғни әлеуметтік ортаға да) өз
көзқарасын, соған қатысын білдіре алады.
Міне, отбасы әдет-ғұрып өлеңдерінің осы көрсетілген әлеуметтік
функциясы осы жанрдың ішкі табиғатына да әсер етеді. Оларды жеке-жеке
саралап шығу – айрықша маңызды міндет.
ІІ ТАРАУ.
Сәбилерге арналған салт өлеңдер
Адамның туғаннан бастап бар өмірі халқымыздың ғасырлар бойына
қалыптасқан салт-дәстүрлерімен тығыз байланысты. Толып жатқан ырым –
жосындардың атқарылуы адам дүниеге шыр етіп келген күннен-ақ бас талады.
Перзенттің жарық дүниеге келуі тек туған ата-анасының ғана емес, бүкіл
ауылдың қуанышы болып есептеледі. Міне, осы күндері шілдехана күзет
өткізіледі. Кіндігі түскен баланы бес күннен соң бесікке салады. Ал
баланың туғанына қырық күн толысымен оны қырқынан шығару ырымын жасайды.
Осы кезде нәрестенің қарын шашын қалаған адамына алғызады, қырық суды
үстінен құйып тұрып, отыз омыртқаң жылдам бекісін, қырық қабырғаң жылдам
қатсын деген тілекті айтып, баланы бөлеуге шешесіне береді[35].
Баланың алғаш отырғаны, еңбектегені, оның алғаш қаз тұрып, тәй-тәй
басқаны, қысқасы, сәбидің өсуіне байлансты әр даму баспалдағы ырым-жорамен
аталып, отырған. Нәрестенің шілдеханасы болсын, бесікке салып, оны
бесіктен шешіп алған да денесін жетілдіру мақсатында істелетін әр түрлі
жаттығулар, майлап-сылау әрекеттері, тұсау кесу ырымы т.б. – осының қай-
қайсысын алмайық, бәрі де салтқа қатысты орындалатын өлеңдерсіз өтпейді.
Сондықтан да отбасы әдет-ғұрып өлеңдерінің қатарында сәбилерге арналған
салт өлеңдерді бірлікте қарастыру орынды. Осы салада тоқталатын шілдехана
жыры, бесік жыры, уату өлеңдері, ырыми өлеңдер – бәрі де бегілі бір салт,
ырым жүзеге асқанда, соған қатысты айтылатын өлеңдер. Осы тектес өлеңдер
осыған дейін бірде балалар фольклорының аясында, бірде тұрмыс-салт
жырларының қатарын да сипатталып келсе, біз бұл өлеңдерді отбасы әдет-
ғұрып жырларының жанрлық бір түрі есебінде қарастырмақпыз.
Шілдехана жыры. Отбасында баланың өмірге келуі – үлкен қуаныш.
Көптеген халықтар сияқты қазақтарда де өмірге жаңа адамның келуіне орай үй
ішілік мейрамдары айтарлықтай. Соның бірі – шілдехана.
Әйел аман-есен босанған күні кешке ауыл жастары шілдеханаға жиналды.
Шілдехана кейде үш күнге дейін созылады. Бұған өнерлі жастар шақыртпай
келіп, таң атқанша жаңа туған баланы, оның анасын ардақтап ән салып, күй
тартады. Осы тойда ән салушы балаға ұзақ ғұмыр тілеп, оның тезірек ер
жетуіне тілектес екендігін және сәбидің өмірге келуі оларға да қуаныш
әкелгендігін білдіреді.
Жан қалтама салғаным өрік болсын,
Балаңыздың ғұмыры берік болсын.
Ағалары алдында аман болып,
Едел-жедел артынан серік болсын.
Екі ауылдың ортасы мидай дала,
Осы үйде туыпты бір жас бала.
Мұнда айтпаған өлеңді қайда айтамыз.
Туысқанның үйінде шілдехана.[36]
Қазақстанның көп жерлерінде шілдехана тойын әйелдің бойы бекігесін
жасайды. Әдетте осындай қызық, той-томалақ үшін халқымызда қалыптасқан
дәстүр бойынша сәтті күн көбіне сәрсенбі таңдалынған. Оған жоғарыда біз сөз
еткен өлеңнің сәттті күні сәрсенбі той жасапсың деген жолдары да дәлел
болғандай.
Той бастаңдар, көпшілік, той бастаң дар,
Той бастаған көпшілік, көп жасандар.
Сәтті күні сәрсенбі той жасапсың,
Құтты болсын тойыңыз деп бастаңдар[37].
Шілдехана ауыл үлкендері, әдетте, қатыспайды. Жаңа туған нәрестені әр
түрлі жын-шайтан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба
БОЛАТОВА ГҮЛЖАУХАР ЖАМБЫЛҚЫЗЫ
ҚАЗАҚТЫҢ ҮЙ ІШІ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ӨЛЕҢДЕРІ
(мамандық: 10.01.09. - фольклористика)
ДИССЕРТАЦИЯ
Филология ғылымдарының кандидаты
Ғылыми дәрежесін алу үшін
Ғылыми жетекші:
Филология ғылымдарының
Кандидаты, доцент Ыбыраев Ш.
Алматы, 1993
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Үй іші әдет-ғұрып өлеңдерінің жанрлық ерекшеліктерінің
зерттелуі және қазіргі мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Сәбилерге арналған салт өлеңдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ тарау. Қазақтың үйлену салты және оның халық өлеңдерімен
Байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
ІҮ тарау. Жерлеу салт өлеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
Библиография
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тұрмыс – салт жырларының бір тармағы – отбасы әдет – ғұрп өлеңдері –
халықтық сананың сәбилік шағында туып, кейінгі дәуірлерде халықпен бірге
белсенді өмір кешкен бай фольклорлық сала. Ауыз әдебиетінің өзге жанрлары
тәрізді олар халықтың ерте заманғы тұрмыс тіршілігінің куәсі, өмір айнасы
болумен қатар, таза көркемдік қасиеті мен дүниетанымдық ерекшелігі
тұрғысынан да ерекше бағалы.
Отбасы әдет – ғұрпы өлеңдерінің туу, қалыптасу жолдары, даму
эволюциясы, көркемдік фольклортанушы ғалымдардың бірқатар еңбектерінде әр
қырынан сипатталып, талданғаны белгілі[1]. Алайда осы уақытқа дейін отбасы
әдет – ғұрып өлеңдері өз алдына ат қойылып, айдар тағылып, ғылымның жеке
зерттеу объектісі болған емес.Олар жалпы тұрмыс – салт жырларының құрамында
ғана сөз болып келеді. Осы орайда отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің бізге
жеткен жанрлық түрлерін барынша толық қамту, әрі оларды тұрмыс – салт
жырларының (обрядовая поэзия) арнайы бір саласы ретінде қарастыру, бүгінгі
күн талабымен елеп – екшеу, сөйтіп ғылыми зердеге салу маңызды міндеттердің
бірі. Оның үстіне өлеңдерді отбасы әдет – ғұрпымен, салт – үрдісімен
бірлікте қарастырып, ауыз әдебиетінде алатын орнын, өзіндік мәнін анықтап,
атқаратын қызметін, көркемдік ерекшеліктерін бажайлап шығу күні кешеге
дейін қолбайлау болып келген ресми идеологияның тоң мұзы ерігеннен кейін
де аса қажет.
Қазақ фольклоры жанры жағынан да, түрі жағынан да аса бай мұра. Оның
үлкен бір саласы әдет – ғұрып, салт – дәстүрді атқару мақсатында айтылып не
орындалып жатса, екінші бір тобы атқаратын қызметі жағынан салтпен
байланысты болмайды. Ал отбасы әдет – ғұрып өлеңдеріне келетін болсақ,
олар қазақтың салтқа қатысты ұшан – теңіз өлең жырларының айрықша бір
бөлігі, от басындағы айнымас серігі десек болғандай.
Салтқа қатысты фольклор - әрі күрделі, әрі көп қырлы құбылыс. Оның
жанрлық құрамы да сан алуан. Осыдан болар, зерттеу еңбектерінде оларды
көбіне тарихи – этнографиялық тұрғыда талдаудың салмағы басым. Себебі олар
әдет – ғұрыппен, салтпен бірге жасап, сонымен бірге келе жатқан жанрлар.
Бітімі жағынан бір – бірімен ажырағысыз.
Міне бұлардың қатарында сәбилерге арналған салт өлеңдер, үйлену саль
өлеңдері және жерлек салт өлеңдері үлкен орын алады, әрі олар үй іші әдет –
ғұрып өлеңдері деген ұығымының аясына сыяды.
Дәл осы арада әдет – ғұрыппен байланысты айтылатын өлеңдердің
атқаратын қызметіне, салтпен арақатынасына тоқтала кеткен жөн. Б.Н. Цутилов
Салтқа қатысты поэзияның әдет – ғұрыппен байланысы (салт арқылы немесе
оған тәуелсіз) бірдей дәрежеде емес, сондықтан да оның қарым қатынас
типологиясына, салтпен байланыс түрлеріне тоқталуға тура келеді[2], - деп
ескерткен болатын.
Салтқа қатысты фольклордың алуан сырлы қасиеті оның көркемдік,
эстетикалық бітімінде ғана емес, халықтың тыныс – тіршілігімен, белгілі бір
әдет – ғұрыпты атқару әрекетімен де етене жақын болуында.
Біріншіден, ол өз-өзінен айтылмайды, әдет – ғұрыпты атқару мақсатында
орындалады. Оның өзінде де адамның сезім иірімдерін бейлелеуден көрі наным
– сенімге көбірек негізделеді. Бұл жерде өлең әдет – ғұрыпты атқарудың
бірден – бір жолы болып табылады. Оның магиялық сипаты айқын. Мәселен,
баланы майлып – сылау, бесікті аластау, тұсау кесу мақсатын да айтылатын
өлеңдердің, сондай – ақ неке қияр сөзінің сипаты осыны көрсетеді.
Екіншіден, магиялық, практикалық мәні болмайтын, бірақ салтпен
байланысты айтылатын өлеңдер де бар. Оларды орындаудағы негізгі мақсат:
түрлі әдет – ғұрып, салт – кәдені атқару барысында осы оқиғаларға
қатысушылардың көзқарасын білдіру. Мысалы, ұзатылу тойында қалындық жар –
жар өлеңі арқылы өз сезімін, ойын білдіре алады.
Қараласын тағы да қараласын, жар – жар,
Алтын барақ басымды араласын, жар – жар.
Ұзатқаны қыздардың өлгенмен тең, жар – жар,
Өлең айтып шығарар жаңазасын, жар – жар.
Мыс құмғанға су құйсам, көпірмейді, жар – жар,
Өгей ме деп әкесі өкірмейді, жар – жар.
Өкірмеген әкесін өкіртейік, жар – жар,
Құрықпенен бір салып секіртейік, жар – жар[3], - деп,
қыз басындағы қайғысын, мұнды тағдырын назаланып, жар – жарға қосқан. Салт
– бойынша, ұзатылған қыз көтер алдында құрбы қыздарымен бірге туыстарын
аралағанда айтылатын сыңсу да осы сарындас:
Айдай қалып дегенде айдай қылып,
Алақанға еріткен майдай қылып, атам – ай
Мына қар жерде жата ма – ай,
Қалар қайран апам – ай[4].
Мұнда қалындықтың қандай көзқараста екені, оның сезімі, ішкі
толғаныстары ашық көрініс тапқан. Бірақ, бәрібір қалындық әдептен озып
тұрған жоқ. Себебі сыңсу да, жар – жар да бүкіл ел мойындаған, көпшілік
қабылдаған салттаың аясынан шығып кетпейді. Өзге жерде айта алмаған өкпе –
назын, өкінішін қыз осы жерде ғана айта алады. Салт белгілі бір дәрежеде
осыған ресми түрде мүмкіндік берген.
Бірінші топтағы өлеңдерде салт пен өлеңнің мән – мазмұнында тікелей
байланыс бар екені білініп тұр, өлең салттың өзі болып шығады. Ал екінші
топтағы өлеңдерден ондай қасиет көрінбейді. Адам әдет – ғұрыпты
пайдаланып, соған көзқарасын, өз көңіл – күйін білдіре алады. Демек, әдет –
ғұрып пен адамның ішкі сезімі бір – бірінен жіктеледі. Тегінде, бұл жерде
салт – сана (обряд) ырым – жосын (поверье), әдет (обычай) алдымен өмірге
келген де, соңынан оған жауап ретін де өлең дүниеге келген.
Ю.Г. Круглов бірінші топтағы өлеңдерді салтқа тікелей қатысты, яғни
өлең деп отырғанымыз салттың өзі, ол наным - сенімнен (верование)
ажырамаған дейді. Бесікті аластау, неке қию үшін өлеңнін айтылуы міндетті.
Әрі өлеңде айтушының көңіл – күйі көрінбейді. Ал екінші топтағы өлеңдерді
салтты атқару барысында айтуға да, айтпауға да болады. Сыңсуды айту не
айтпау, айтылса қалай айту ұзатылар қыздың еркінде. Себебі мұнда адамның
ішкі әлемін жайып салу, сезім иірімдерін суреттеу бар. Сол арқылы жеке
адамның салтпен, тіршілікпен қарым – қатынасы ашылып жатады[5].
Әрине, Ю.Г. Круглов бұл пікірді орыс фольклорындағы салт өлеңдеріне
қатысты айтып отыр. Десек те бұл ой – тұжырымның біз қарастырып отырған
өлеңдерге де жат еместігін көреміз. Өйткені, қай халықтың әдет – ғұрпын
алсақ та олардың салтқа қатысы бірдей дәрежеде емес. Сондықтан да бұл
пікірдің типологиялық мәні бар. Ал өлең мен салттың ұлттық болмыс – бітімі,
әрине, әр халықтың өз ғұмыр – тіршілігімен, наным – сенімімен,
дүниетанымымен бірге өріліп, бірге жасалатыны даусыз.
Бірінші топтағы өлеңдер іс жүзінде салттың өзі болып табылады. Бұл
өлеңдер сөздің магиялық күшіне сенуден туған. Сондықтан да оларды салтқа
тікелей қатысты поэзияға (собственно обрядовая поэзия) жатқызу орынды. Ал
екін ші топтағы өлеңдерді тұрмыс – салт лирикасы (обрядовая лирика) деп
атау дұрыс болмақ.
Сонымен салтқа қатысты поэзияны салттың атқарылуына қарай жіктеу оның
болмыспен арақатынасының әр түрлі деңгейде екендігін көрсетеді. Салтқа
жанамалы қатысты лирикалық жанрлар өзінің шындықпен байланысын салт арқылы
бейнелесе, салтқа тікелей қатысты өлеңдер қоршаған ортаға, практикалық мәні
бар әрекеттерді атқаруға қатысты болып шығады.
Әрине, отбасы әдет – ғұрып өлеңдерін бұлайша өз ішінен екі топқа
жіктеу әлі де болса жалпылама, ол жанрдың ішкі бітімін, көркемдік және
танымдық табиғатын шешіп бере алмайды.
Сондай–ақ бұл топтағы өлеңдерді ән-әуенмен байланысты және ән –
әуеннен тыс айтылуына қарай да ара жігін ажырату олар дың жанрлық
белгілеріне айғақ бола алмаса керек. Қазақтың отбасы әдет – ғұрыпқа
байланысты өлеңдерінің белгілі бір мақаммен, сазды әуенмен айтылмайдындары
кемде – кем. Тегінде қазақ халқының табиғатынан ақын және музыкант болып
туатынын ХҮІІ – ХІХ ғасырларда фольклорымызды жинап, зерттеуге үлес қосқан
зерттеушілердің бәрі мойындаған болатын. Г.Н. Потанин маған бүкіл қазақ
қаласы ән салып тұрғандай көрінеді деп тамсана жазған ғой. Отбасы әдет –
ғұрыпқа байланысты өлеңдердің дені әуезді де сазды әуенмен бірге
орындалатыны анық.
Дей тұрсақ та, бұлардың ішінен кейбір өлеңдерді, мәселен жерлеу
салтпен байланысты айтылатын естірту, көңіл айту, арыздасу сияқты
өлеңдердің тақпақтап айтылатын да шындық. Сонымен қатар сәбилерге арналған
салт - өлеңдеріне жататын уату өлеңдерінің көпшілігі диалогқа құрылып, жай
тақпақтап айтылған.
Отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің атқаратын қызметі, жанрлық түрлері сан
алуан. Біріншіден, отбасы әдет – ғұрыпқа байланысты өлеңдердің салтқа
тікелей және жанамалы қатысты түрлері өз алдына дараланады екен.
Екіншіден, ән - әуенге (музыкаға) қатыстылығы да ескерілуге тиіс екен.
Үшіншіден, отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің құрамында драмалық элементтер
жиі кездесетін жанрлық түрлері де бар. Міне, осы өзгешеліктерді, сондай –
ақ отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің атқаратын қызметі мен мән – маңызына
қарай біз оларды төмендегідей жанрлық түрлерге жіктеп қараймыз:
1. Сәбиге арналған салт өлеңдер: а.) шілдехана жыры, ә) бесік жыры,
б) уату өлеңдері, в) ырыми өлеңдер (бесікке бөлеу, ал білек, тұсау кесу,
майлап сылау,);
2. Үйлену салт өлеңдері: а) той бастар, ә) той тарқар, б) жар – жар,
в) тақиямен қоштасу, г) сыңсу, ғ) жұбату, д) көрісу, е) неке қияр, ж)
беташар:
3. Жерлеу салт өлеңдері: а) арыздасу, ә) естірту, б) көңіл айту, в)
жылау, дауыс салу, г) жоқтау.
Диссертацияда осы аталған түрлерді ажыратып, әр қайсысының атқаратын
қызметін, тақырыптық, көркемдік ерек шеліктерін қарастыруды мақсат еттік.
Бұл орайда отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің халық өмірімен байланысты
этнографиялық аспектілері де тиісті дәрежеде ескеріледі. Себебі бұл
өлеңдерді атқаратын қызметінен, салттан, халықтың күнделікті тыныс –
тіршілігінен бөліп алу тіптен де мүмкін емес. Абай айтқандай:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең, -
демекші, қазақтың туғанынан өлгенге дейінгі үлкенді – кішілі оқиғаларының,
әдет – ғұрпының, күнделікті тұрмыс – тіршілігің сәні де мәні де өлеңмен
өлшенген десек асыра атқандық емес.
Өкінішке орай, қазақтың отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің жиналуы
көңілге медеу тұтқарлықтай дәрежеде емес. Олар дың көбі дер кезінде,
айтушылары барында бастан аяқ жиналғанның орнына идеологияның құрбаны болып
келмеске кете барған. Ескінің сарқыншағы, діни соқыр сенімінің
қалдықтары деген желеумен олардың көбі өмірде де, ғылымнан де шеттетілген.
Алайда, ата – бабаларымыздың өткен өмірін, күнделікті тыныс – тіршілігін
сезінуде бұл өлеңдердің мән – маңызы аса жоғары. Халықты тарихи жадынан,
құнарлы топырағынан ажырату үшін алдымен осы өлеңдердің көп қағажау көруі
көп мәселені аңғартқандай.
Бұл орайда жиналған деректердің барына бардай қараудың да өзіндік
себептері бар. Отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің қазіргі мән – жайын,
зерттелу тарихын, жанрлық құрамын хал – қатерімізше жинақтар болсақ, оның
маңыздылығы ең алдымен барымыздың бас – аяғын түгендеп алуда болса керек.
Жұмыстың бағыт – бағдары мен мақсаты да осымен қарайлас болды. Ал талдауға
алынған материалдардың құрамына келетін болсақ, кезінде түрлі жинақтарда
жарық көрген өлеңдермен қатар, әл – Фараби атындағы Мемлекекттік Ұлттық
университеттің студенттері әр жылдарда фольклор экспедициясында жинаған
материалдарды да кәдеге жаратылды.
Қазақ фольклорының үлкен бір саласын құрайтын тұрмыс–салт жырларын
ендігі жерде жеке – жеке таратып, көпшілік игілігіне айналдырудың, жоғары
оқу орын дарында саралап оқытудың мезгілі жетті. Өзге халықтарда көптен
бері айтылып, зерттеліп келе жатқан отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінен
(семейно – обрядовая песня) тағылымдық – тәрбиелік мәні бойынша ғана емес,
жанрлық құрамының молдығымен де, эстетикалық қуатымен де, мындаған жылдық
тарихымен де қызықтың тұрымыс – салт жырлары оқшау тұр. Оны жете танып білу
қазіргі фольклортану ғылымының абыройлы міндеті.
І ТАРАУ.
Отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің зерттелуі және қазіргі мәселелері.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жасаған рухани мұрасы ұлан – ғайыр.
Бір кездегі халықтың күн көріс, тіршілік тірегі болған аң аулау, мал бағу
кесібінен бастап, әдет – ғұрыпына, дүниетанымын көзқарасына дейінгі
аралықта талай өлең – жыр дүниеге келді. Оның ішінде тақырыбы мен мазмұны,
идеясы мен құрылымы, көркемдік кестесі, жанрлық түрлері бойынша отбасы әдет
– ғұрып өлеңдері өз алдына жеке қарастырып, арнайы зерттеуге лайықты мол
дүние.
Қазақхалық өлеңдерінің жиналу және зерттелу тарихы Б. Уахатовтың
еңбектерінде арнайы сөз болды[6]. Революциядан бұрыңғы да, кейінгі де
дәуірлерде қазақ өлеңінің болмыс – бітімі, айтылу ерекшеліктері, мазмұны
мен тақырыбы туралы жөн – жөнекей де, арнайы да пікір айтқан ғалымдар,
саяхатшылар, этнографтар жетерлік[7]. Олардың пікірлеріне жалпылама шолу
жасау бізден бұрыңғы зерттеулерде жүзеге асқандықтан бұл диссертацияда
қазақ өлеңдерінің зерттелу тарихындағы отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің
кейбір маңызды деген мәселелеріне ғана тоқталу жөн көрдік.
ХҮІІІ ғасыр ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында қазақ өлеңдерінің дені
жалпылама қарастырылып, олардың халық өмірінен, тұрмыс – тіршілігінен
алатын орны негізінен этнографиялық аспектіде зерттеледі. Шынтуайтқа
келген де, өлеңдердің көркемдік кестесі, жанрлық табиғаты және оның әдет –
ғұрыппен, наным сеніммен байланысы жекелеген байқаулардан, сырттай
топшылаудан ары асқан жоқ. Мәселен, Н.П. Рычков, П.С. Паллас, А.И. Левшин
еңбектерінде бірлі - жарым сөз болған халық өлеңдерінің сипаты осындай
дәрежеде болатын. Бұларда өлеңнің ішкі бітімі туралы пайымдаулардан гөрі,
көргені мен естігенін сол қалпында қуаландыру басым. Ал өлеңнің жанрлық
ерекшеліктері туралы айтыла қалғанда жалпылама салыстыру, оның ішінде
Европа әдебиетімен шендестіру байқалады.
Әйткенмен, А.И. Левшин қазақ фольклорының өлеңмен айтылатын үлгілерін
жанры жағынан үш топқа жіктейді: батрлық (эпос және тарихи жырлар), тұрмыс
– салт жырлары, лирикалық өлеңдер[8]. Бұлардың идеялық мазмұнын, құрылысы,
атқаратын қзыметі (функциясы) қарастырылмаған деуге болады. Рас, өлеңнің
жиын – тойда, аста, шілдеханада орындалатын, әрі осындай өлеңдердің көбі
табан астында суырып салып айтылатыны туралы мәліметтер де бар. Бірақ,
бәрібір олардың қандай өлең екені, яғни нақты сол әдет – ғұрыппен
байланысты сипаты, тақырыьы, не себепті айтылғаны туралы мәлімет жоқтың
қасы.
Бұл, сөз жоқ, аталған зерттеушілер мен саяхатшылар дың қазақ өлеңнің
зертеуді арнайы мақсат етуінен. Көп деректердің бірі ретін де ескертіп қана
өтуден ары аспаған. Түптеп келгенде бұл дәуірде Европада, оның ішінде
Россияда халық өлеңнің арнайы қарастырған еңбектер, текстер жинағы жарық
көріп жатқан болатын. Демек, жоғарыдағы аты аталған адамдардың мамандығы
да, мақсаты да басқа болуы, олардың қазақ өлеңінің ішкі табиғатына дендеп
бара алмауының басты себептері болғаны анық.
Өкінішке орай, А. Левшиннің көргенін сол қалпында баяндап беруі нің
біз үшін маңызы зор болғанымен, оның қаза өлеңдері туралы кейбір
пайымдаулары үстірт, тіптен қисынсыз. Ғалымның мұндай пікірі кейбе тілді
білмегендіктен болса, кейде жорта менсінбеу де көрініп тұрады. Мысалы, ол
былай деп жазады:
Осындай тұтқиялдан (яғни импровизаторлық жолмен – Г.Б.) туған өлеңдер
көбінше мағынасыз, шатпақ, жарымжан бірдңе болып шығады. Бұл, әсіресе,
барлық азиаттықтардың сүйіп, ұнататын ритофигурасын құрайтын теңеулерді
қолданған кезде ерекше байқалады[9], - деген пікірлерінде қисын аз. Бұл
жалпы көшпелі елдің тыныс – тіршілігін түсінбей, оның ауызша жаппай тараған
өнеріне менсін бей қараудың нәтижесі. Әйтпесе бір ауыз сөзге тоқаған
қазақтың сөзін, оның ішінде поэзиясын жарымжан деп бағалау зерттеушінің
мүлдем мәселенің байыбына бармай, сырттай солай болса керек еді деген
долбарлауы демеске амал жоқ.
Үй іші әдет – ғұрып өлеңдерінің өзін арнайы зерттелмегенімен, оларға
қатысты мол мағлұматты ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ғалымдардың
еңбектерінен табамыз. Ш. Уалиханов, В. Радлов, Н. Потанин, А. Васильев, Я.
Лютше, Н. Гродеков, М. Готовицкий, Р. Пфенниг, А. Алекторов, Л. Костенко,
А. Харузин, П. Распопов, Г.Вамбери т.б қазақ фольклорының мән жайын сөз
еткен зерттеулерінде, өлең үлгілерінің текстерін жарыққа шығарған
жинақтарында отбасы әдет – ғұрфп өлеңдеріне тұтастай ат қойып, айдар тағып
қарастырмағанымен, жекелеген жанрлық түрлері жайында құнды пікірлер
жетерлік.
Әсіресе, жерлеу салты (оның ішінде көбіне жоқтау өлеңдері мен үйлену
салтына байланысты этнографиялық және фольклорлық талдаулар өзінің
нақтылығымен, мәліметтерінің қапысыз шындыққа негізделгенімен ерекшеленеді
Осы орайда мынадай бір өзгешелік байқалады:фольклор жанрынның бітімін
анықтау үшін бұл дәуірдің ғалымдары ең алдымен оның әлеуметтік қызметіне,
айтылу себебіне, кімнің және қайда орындайтынына баса назар аударды. Бұл іс
жүзінде жанрдың функциясын талдауға негізделеді.
Байыптай түсек, жанрдың, оның ішінде халық өлеңдерінің қоғамдық
рөліне, функциясына көбірек қарайлаудың себебі бұл кезде әлі этнографиялықұ
талдаудың таразысы басым болуында. Асылында, мұндай бағыттың жетекші қызмет
атқаруы қазақ поэзиясын сырт елдің оқырмандарына таныстыруды басты нысана
етумен қарайлас. Өлең туралы айту барда , оны этнографиялық мәліметтермен
сипаттап беру осыған меңзейді.
Бұл ретте Ш. Уалиханов, В. Радлов, Н. Потанин сияқты ерекше саңлақтар
болмаса, өзге зерттеушілерде экзотикалық қызуғушылықтың үлес салмағы барын
да ескерткен орынды деп санаймыз.
Ал жанрдың табиғаты оның қоғамдық функциясымен ғана шектелмейтіні
анық.Мұның сыртында өлеңдердің идеялық – көркемдік бітімі, құрылымдық сыр –
сипаты да оларды жанр ретіндне айғақтаудың басты талап – тілектері, белгі –
нышандары екені мәлім.Бұл тұрғыдан келгенде Ш. Уалихановтың, В. Радловтың
зерттеулері мұндай қажеттілікке сол дәуір тұрғысынан алғанда бір шама толық
жауап береді.
Мәселен, Ш. Уалихановтың отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің ішінде
жоқтауға қатысты айтқан пікірлері осы жанрдың белгілерін бір ғана
функциясына қарай емес, құрылымы мен көркемдік ерекшеліктеріне қарай да
жіктеуі осыны аңғартады. Ш. Уалиханов жоқтау өлеңдерді жеке топқа бөліп,
Жылау деген атпен берген. Салтқа байланысты өлеңдердің ерекше
маңыздыларының бірі ретінде жоқтаудың бөлек көрсетілуі себепсіз емес.Бұл
оның халық арасында таралған мәнділігінде болса керек. Жоқтау өлеңдерінің
бір неше белгісін автор нақтылы көрсеткен. Жоқтауды әйелдер айтатыны және
жанына шығарып, тыңынан толғайтыны ескертіледі. Мұндай жар өлшемімен
шығарылатыны да атап өтілген[10], - деп жазады Р. Бердібаев.
Мұнан көрінетіні Ш. Уалиханов жанрды сипаттауда айтылу себебін, кімнің
айтатыны, яғни функциясын ғана емес, түр – пішінін, өлең құрылысын де
ескергендігі. Жанр табиғатын тануда мұның маңызы айрықша. Ғылыми ой –
тұжырымның табан тірерлік негізі жан-жақты болмайынша оның шындыққа
сәйкестігі де бір жақты болып шықпақ. Жанр категориясын ажыратуда бірнеше
ғылыми шарттың (яғни идеялық, құрылымдық және функционалдық) сақталуы қажет
– ақ. Сондықтан да, Ш. Уалихановтың Қазақ халық поэзиясының түрлері деген
еңбегі қазақ өлеңдерінің жанрлық бітімін тануда ғылымдағы айтарлықтай
маңызды қадам болды.
Отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің жанрлық түрлерін тануда В. Радловтың
да еңбегң зор. Ол ұлан – асыр тұрмыс – салт жырлары мен лирикалық
өлеңдерінің ішінен ұзатылығы қыздың өлеңі, жоқтау жыр, қайым өлең,
үлгі сөз дейтін өлеңдерді жеке топтайды[11]. Бұл, сөз жоқ, отбасы әдет –
ғұрып өлеңдерін арнайы жіктемесе де ол туралы ұғымның қалыптасуында айрықша
маңызы болды.
Міне, отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің түрлі жанрлық салалары өткен
ғасырдағы зерттеушілердің бірі болмаса бірінде там – тұмдап жинақталып,
олардың үлгілерін жарыққа шығару ісі ғана емес, олар туралы ғылымда пікір
толғау да орынға бастады. Мәселен, М. Көпеев жар – жар, беташар, жоқтау
өлеңдерін өз алдына біріңғай жинап іріктеген болатын[12]. Ал, Я. Лютшьтың
Қырғыз хрестоматиясында өзге өлеңдермен қатар отбасы әдет – ғұрып
өлеңдерінен жоқтаудың, көңіл айтудың көптеген үлгілері жарық көрді[13].
Сондай ақ жар – жар (А.Алекторовтың кітабында), беташар, сыңсу, жоқтау (А.
Васильевтің, Н. Гордековтың жариялануында) сияқты өлеңдерді де соы кездегі
түрлі басылымдардан, этнографиялық жинақтардан, оқулықтардан, ұшыратамыз.
Мұнымен қатар қазақтың құда түсу, қыз ұзату, шілдехана тойы, жерлеу
салты бойынша отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің мән – маңызын түсінуге
тікелей қатысы бар деректерді де осы кездегі зерттеушілер мен жинаушылардың
еңбектерінен мол ұшыратамыз. Мәселен, Молданияз Бекімовтың Орал облысы
қырғыздарының үйлену салты деген мақаласында құда түсу, қалың мал алу,
күйеудің ұрын келуі, той бастау , қызды ұзату, неке қияр, куәге жүру,
сыңсу, беташар т.б. сияқты әдет – ғұрпының атқарылу процесі, оған
байланысты өлеңдердің айтылар сәті толық сипатталады[14]. Бұл еңбекте
фольклорлық талдау болмағанымен, отбасына байланысты әдет – ғұрыптың неден
басталып, немен аяқталатыны, өлеңмен бірге қандай іс - әрекеттер
атқарылатыны қапысыз куәландыру бар. Сөз жоқ, бұның өлең қызметін талдауда
ерекше ғылыми айғақ ретін де мәні зор.
Кеңес дәуіріндегі қазақтың халық өлеңдерінің жиналуы, жарыққа шығуы
және зерттелуі арнайы еңбектерде қарастырылғандықтан[15], біз бұл жерде де
отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің ғана тарихнамасына аз-көп тоқтала кетеміз.
ХХ ғасырдың басы қазақ халқының ауыз әдебиеті мұрасын танылдың,
айрықша бір кезеңі болды. Бұл кезде халық құнды пікірлер айтқан
ғалымдардың, зиялы қауым өкілдерінің ішінде А. Байтұрсынлв, Х.
Досмұхамедов, С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, М. Әуезов, Ә. Диваев, С.
Мұқанов, Б. Кенжебаев тәрізді толып жатқан ірі санлықтар бар болатын.
Олардың зерттеулерінде отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің жекелеген жанрлар
ғана емес, олардың жалпы ауыз әдебиетінен алатын орны, көркемдік кестесі,
жанрлық құрамы туралы да мағлұмат аламыз.
Қазақтың отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің жанрлық түрлерін жекелеген
зерттеушілердің бірі - Ә. Диваев. Ол өлең, үлгілі өлең, халықтық өлеңдер,
бесік жыры, жоқтау, үйлену салтына байланысты туған өлеңдер деп жүйелейді
де оған бақсы, байгерге, арбауға орай айтылатын өлеңдерді де қосады.
Фольклоршы Диваев ауыз әдебиеті нұсқаларын этнографиялық
материалдармен байланыстыра жинады. Ол халық поэзиясын халықтың тұрмысынан
бөле қарауға болмайды деп біледі. Сондықтан да ғалым көптеген ауыз
әдебиеті нұсқауларын, әсіресе, әдет – ғұрыпен байланысты өлең – жырларды
жиғанда әдет – ғұрыптың өзін де бірге жазып алып, халықтың тұрмысында өлең
жырдың атқаратын қызметін де көрсетіп отырған.
Революциядан кейінгі алғашқы кезен дерде арнайы ғылыми талдау
жасалмағанымен, жалпы ауыз әдебиеті құрамында қарастырған үлкенді – кішілі
зерттеулер жазылды. Бұл салада қазақ әдебиеті мен өнерінің көрнекті
қайраткері А. Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш (1926) атты кітабынын
ерекше маңызы бар. Бұл - әдебиеттің тарихымен теориясы туралы қазақ
тіліндегі тұңғыш көлемде салмақты еңбек. Ол бірнеше жылдар бойы оқу құралы
ретінде пайдаланылған. Әдебиет танытқыш деген атының өзі әйгілеп
тұрғандай, кітап әдебиет әлемін, көркем сөз табиғатын, сырын, мазмұнын,
ерекшеліктерін, жанрларын, дүниетаныммен қоғамдағы рөлін қыруар
мысалдармен дәлелдеп, байсалды, ғылыми ретінде, түсіндіруге арналған
алғашқы тәжірибе, тұңғыш зерттеу болуымен құнды. Әдебиет танытқыш қазақ
ауыз әдебиетін жүйелі түрде зерттеуге ар налған алғашқы көлемді еңбек болып
табылады. Бұл кітап шыққанға дейін қазақ фольклорын тұтас түрде зерттеген
арнаулы еңбек жоқ болатын.
Сондықтан А. Байтұрсыновтың аталған еңбегі қазақ фольклорының бітімін,
жанрлық құрамын қарастырған өз кезінің күрделі зерттеуі болды. Онда ғалым
бұрын ешкім айтпаған, өзінің алдындағы зерттеушілерінің назарына ілінбеген
көптеген тын мәселелерді көтереді. Бұл ретте фольклорлық жанрларды
топтастыруы сол кез үшін үлкен жаңалық еді.
Қазіргі филология деңгейінен қарағанда кейбір дәл емес жүктеулеріне
қарамастан кітаптың жазылуы пікір – тұжырымдары, қыруар деректерді
классификациялауы, жаңа терминдерді қалыптастыруы көңіл аударарлық.
А. Байтұрсынов – халық поэзиясы және қазақ музыкасы мен ән – күй
өнерінде де терең ой жіберген ғалым. А. В. Затайвичтің айтуынша, ол шебер
домбырашы, әрі әнші болған.
А. Байтұрсынов сөзбен айтылатын үлгілерді ауыз шығарма және жазба
шығарма[16] деп екіге бөледі.
Қазақ ауыз әдебиеті жұмсалатын орнына қарай әуелі екі салға бөлінеді:
1. Сауықтама; 2. Сарындама
Сауықтама саласына барынша сауық үшін айтылатын сөздер кіреді.
Сарын дама саласына халықтың салт – сарынымен айтылатын сөздері
жатқызылады. Ол салалардың әрқайсысы таралуға, тараулары тармаққа, бұтаққа
бөлінеді.
Сауықтама екі тарау болады: 1. Ермектеме; 2. Зауықтама;
Сарындама үш тарау: 1. Салт сөзі; 2. Ғұрып сөзі; 3. Қалып сөзі
Сарындама тарауындағы салт сөзіне: мысалдар, ділмар сөз, тақпақ,
мақал, мәтел; қалып сөзіне: жын шақыру, құрт шақыру, бесік жыры; ал ғұрып
сөзіне: той бастар, жар – жар, неке қияр, беташар, жоқтау, жарапазан, бата
жанрлары жатқызылады. Қарап отырсақ, А. Байтұрсыновтың ғұрып сөзі деп
отырғаны (жарапазан мен батадан басқасы ) үйлену салт өлеңдері болып
шығады.
Сондай А. Байтұрсынов 1926 жылы 23 жоқтау жинағында жариялағаны
мәлім. Мұндай ізденістер түптеп келгенде отбасы әдет – ғұрып өлеңдерінің
табиғаты, жанрлық сипатын, қоғамдық мән – маңызын түсінуге тікелей себепші
болғаны анық. Ғалымның жіктей тәжірибесі өзінің ғылыми мәнін әлі жойған
жоқ.
Осын дай бір таң қаларлық ізденістердің өндігі бір үлгісі ХХ жылдардың
ішінде М. О. Әуезов көрсетті. Ол 1927 жылы шыққан Әдебиет тарихы деген
кітабында қазақ өлеңдерін өз алдына жеке жанр ретінде қарастырып, ол туралы
терең талдау жасап, жан – жақты ойластырылған классификация ұсынуы
фольклортану ғылымының айта қалғандай тың жаңалығы болды. Бұл еңбегінде М.
Әуезов отбасы әдет – ғұрып өлеңдерін сыршылдық салт өлеңдері деген
ұғымның ішіне жатқызады[17].
Шер өлеңдері кейде көп елдің басына келетіні қайғы, шерден туады,
кейде үй ішінің қайғысынан: жеке адамның қайғылы күйінен туатыны да болады.
Бұл өлеңдердің бәрі де көңілдің қайғылы, қаралы сезімдерін білдіретін
сөздер. Кей уақытта елдің жалпақ қолданған әдетінен туатын өлеңдер де шерлі
өлеңге қосылады. Осы айтылған барлық сыршылдық өлеңдер туған ретіне қарай,
үш түрге бөлінеді:
1) Жалпақ елдің салтымен байланысқан шер өлеңдері.
2) Дін салты мен дін ұғымынан туатын өлеңдер.
3) Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдері.
Ел салтындағы шер өлеңдері; жоқтау, естірту, қоштасу, көңіл айту
сияқтылар.
Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдері: жар – жар, қоштасу – танысу,
(сыңсу. – Г. Б.), беташар - деп қарстырады ғалым[18].
Әрине, қазақ өлеңдерінің негізгі – негізгі деген түрлеріне тоқталып,
тексеру М. Әуезовтың кейінгі жылдары Л. Соболевпен бірлесіп жазған Қазақ
халқының эпосы мен фольклоры[19] атты еңбегіне де арқау болған. Мұнда да,
негізінен, сол жанрлар атауы сақталған.
М. Әуезов қазақ өлеңдерінің тарихи, халықтық сырын терең аша отырып,
өлең түрлеріне жеке – жеке тоқталады, тиянақты ғылыми талдаулар жасайды.
Қазақ фольклорын жіктеуге және сипаттауға арналған еңбектердің ішінде
Х. Досмұхамедовтың қазақ халық әдебиеті[20] очеркінің алатын орны ерекше.
Мұнда Х. Досмұхамедов ауыз әдебиетінің түрлерін жіктеуді мақсат еткен.
Қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі кезеңде баспа бетін көрген
материалдармен, Г. Потанин, В. Радлов, Ә. Диваев т. б. зерттеушілердің
еңбектерімен жақын таныса отырып, ауыз әдебиетінің түрі мен жанрларын
жіктеуі оның еңбегінің құндылығын айғақтайды. Х. Досмұхамедов фольклорды
тек жалаң сөз өнері деп қана танымаған, оны әдет – ғұрып, салт – сана,
наным – сеніммен байланысты этнографиялық мәліметтерден бөле жарымай қарау
керектігін жақсы сезінген.Ол қазақ халық әдебиетін жіктегенде оның қырық
алты түрін айқындайды. Соның ішінде жоқтау, жылау – сыуқтау, аруақпен
сөйлесу, көңіл айту, жұбату, бесік жыры, үйлену тойыжырлары: а) жар – жар,
ә) тойбастар, б) беташар деген түрлерін бөліп көрсетуі үй іші әдет–ғұрып
өлеңдерінің өз алдына үлкен бір топ құрайтындығның айғағы. Бұл жерде көңіл
аударлық мәселе: ғалым айтыстың көне түрінің бірі Арауақпен айтыстың
үлгісін алғаш рет Сана журналында (1924-№2-3) жариялай отырып, оның шығу
тегін, генезисі хақында өз болжамын білдіреді де, оны жылаудың бір түрі деп
таниды.
Жалпы ұзақ уақыт бойы белгілі себептермен сөз етуге тыйым салынып,
жабулы қалып келген осы еңбектің фольклористер үшін басшылыққа алатын
тұстары баршылық. Соның айқын бір жолы – ғалымның фольклорды
классификациялау принципі.
Бұдан кейінгі бір күрделі де қызықты еңбек Сәкен Сейфуллиннің 1932
жылы жарық көрген Қазақ әдебиеті[21] атты кітабы. Бұл еңбегінде Сәкен
қазақтың көне дәуірден келе жатқан бай ауыз әдебиетін, оның әр түрлі
жанрларын зерттеп, талдау мәселесін көтере отырып, кітапқа қазақтың халық
өлеңі туралы арнаулы тарау берген.
Рас, С.Сейфуллин ауыз әдебиетінің эпос, ертегі түрлері секілді қазақ
өлеңдерінің да сол ескілікті бейлер дәуірінің әдебиетіне жатқызады да: бұл
салаға қазақтың билер, хандар, батырлар, байлар үстемдік қылған ескілік
тұрмыс салтындағы, сол үстем таптың слт санасымен құрлыған мереке, сауық
үстінде айтылатын өлең – жырлар кіреді[22],- дейді.
Сәкеннің тұжырымы – тек мәселенің сыртқы көрінісі ғана. Наным – сенм,
әдет – ғұрып, халықтың байырғы дүниетанымына қатысты деректер жаппай
айыпталып, көзін жою бел алып тұрған шақта Сәкеннің былай демеске шарасы
жоқ еді. Оның алдында екі түрлі жол тұрды: әдет – ғұрып өлеңдерін мүлдем
атамау, не болмаса ескінің, үстем таптың қоспасы деп жарыққа шығару.
Жаман да болса бар жақсы демекші Сәкен осы жолды таңдағандай көрінеді
бізге.
Бұл еңбегінің айрықша маңызы – қазақ ауыз әдебиетінің тарихын ғылыми
жүйемен талдауы. Кітаптың бірінші бөлімінде ертектер, салт өлең жырлар,
дін салтынан туған өлең, тақпақ, жырлар, мал туралы және қадірлі
жануарлар туралы әңгіме, өлең жырлар, жастық ойын, күлкі өлең тақпақтары,
билер сөздері болып, алты салаға жіктеген. Сәкен қазақтың бай ауыз
әдебиетінің негізгі түрлерін сала – салаға бөлген уақытта, оның ішкі
ерекшеліктеріне қарай тағы да ұсақ түрлерге бөліп отырған. Мәселен, салт
өлең жырларын зерттеген уақытта оның ішкі түрін жүйе – жүйеге бөліп, нақты
мысалдармен дәлелдейді. Сәкеннің жіктеуінде салт өлең – жырлары: той
бастар, жар – жар, сынсыма, жұбату мен үгіт, беташар, айткелін, бесік жыры,
қоштасу мен өсиет өлеңдер, естірті, көңіл айту, жоқтау болып он бір жанрлық
түрлерге бөлініп, әрқайсысының өзіндік сипаты қысқа тұжырымдалады.
Сонымен А. Байтұрсынов, С. Сейфуллин, М. Әуезов еңбеутерінде қазақ
фольклорының жанрларын тарихқа және айтылу (орындалу) ерекшеліктеріне
бөлудің қажеттігі айтылды. Әсіресе, С. Сейфуллин тарихи принципті өлеңнің
атқаратын қызметімен молырақ ұштастырады. Бірақ соның бәрінде өлеңнің
қандай жағдайда, немен байланысты орындалатын бір сәтте естен шығарған
жоқ.
Қазақтың халық өлеңдері туралы, соның ішінде тұрмыс салт жырлары
туралы сонау 20-30 жылдардан бастап, 50-70 жылдарға дейінгі аралықта талай
ой – тұжырымдар, құнды зереттеулер жарық көрді. Бұл жылдарда профессор Б.
Кенжебаев, академиктер М.С. Сельченко мен М. Ғабдуллин қазақтың тұрмыс салт
жырлары туралы арнаулы тараулар жазып, ауыз әдебиетінің тарихын жасауға
оның ішінде әдет - ғұрып өлеңдерінің алатын орнын анықтауға ат салысты. М.
Әуезовтың басқаруымен 40 – жылдары қазақ әдебиетің тарихы[23] жазылды. Осы
еңбектің Фольклор және ол жөніндегі советтік ғылым (кіріспе), Тұрмыс –
салт өлеңдері, Тарихи жырлар атты тараула рын және Қазақ фольклор
зерттеу тарихынан деген бөлімін Б. Кенжебаев жазды.
Салт өлеңдері аталған тарауында Б. Кенжебаев алдымен қазақ арасында
ертеден қолданылып келген салттарды жіктеп алады, сонан кейін барып сол
салттарға байланысты туған өлең – жырларға жеке – жеке тоқталады.
Осы кітаптың ішінде қазақтың үйлену салтына байланысты айтылатын
өлеңдеріне Қ. Жұмалиев[24] те тоқталған. Ол той бастар, беташар, сыңсу -
жұбату, жар – жар өлеңдерін үйлену салтымен байланыстыра қараса, қоштасу,
естірту, көңіл айту, жоқтау сияқты өлеңдердің мұң – шер өлеңдері деген
атпен береді. Олардың қазақ тұрмысына тән сырларын ашады. Қазақ әдебиет
тарихының екінші рет 1960 жылы басылымында М. С. Сельченко жазған тұрмыс –
салт жырлары тарауында[25] Б. Кенжебаев қарастырған өлеңдердің жанрлық
түрлері сақталған.
М. Ғабдуллин 1958 жылы жариялаған Қазақ халқының ауыз
әдебиетінде[26] отбасы әдет – ғұрып өлеңдерін төмендегідей жанрлар аясында
қарастырады: бесік жыры, жаңылпаш, өтірік өлеңдер: үйлену салтына
байланысты, туған өлеңдер: той бастар жыры, сыңсу, жұбату, беташар; діни
ұғымдарға байлансты туған шығармалар: бәдік, арбал, жалбарының өлеңдері,
бақсы сарының, жарапазан; көңіл күйін білдіретін шығармалар: қоштасу,
естірту, көңіл айту, жоқтау.
Көріп отырғанымыздай, мұнда бесік жыры салт өлеңіне жатқызылады. Ал
осы жырға кезінде А. Байтұрсынов тұрмыс – салт өлеңі деп атау бермегенімен
қалып сөзі деген ұғымнның аясында қарастырғаны мәлім. Бесік жыры салт -
өлеңі деп атау Сәкен Сейфуллиннен басталады екен.
Бүгінгі таңда Б. Уахатовтың тұрмыс – салт жырларына мүмкіндігінше
толық тоқталған, не ғұрлым дәл де дәлелді зерттеу еңбектері белгілі[27].
Ғалымның зерттеулерінде үй іші әдет – ғұрып өлеңдері де кеңінен
қарстырылған. Ол іші әдет – ғұрып өлеңдерінің поэтикасын тарихи – типология
тұрғысынан қарастырып, нәтижесінде бұл жанрдың шығу тегіне, оның көне
үлгілері мен даму жоолдарына арнайы талдаулар жасайды.
Ал Н.Төреқұлов Қазақ совет халық поэзиясының жарлық
ерекшкліктері[28] атты еңбегінде кеңес дәуіріндегі халық өлеңдерін жүйелей
отырып, той бастар, жар – жар, беташар, бесік жыр, қоштасу, жоқтау,
естірту, көңіл айту, жұбату сынды жанрлық түрлердің бәрі тұрмыс – салт
лирикасына жатқызып, халық лирикасының бір саласы ретінде қарастырады.
Аталған еңбегінде автор әдет – ғұрып өлеңдерінің осы күнге дейін
дәстүрлі жалғасын тауып, идея, мазмұн жағынан да, сондай – ақ жанрлық
сипаты, түрі жағынан да елеулі өзгерістерге ұшырағанын, жаңару үстіндегі
сипатын жан – жақты ашып көрсетеді.
Сондай – ақ қазақ өлеңдерінің жиналып, зерттелуіне көп жылдар бойы
өнікті еңбек етіп келген бір топ өнер қайраткерлері, ғалымдар бар. Олар
А. Затаевич[29], академик А. Жұбанов[30], Д.Д. Мацуцин[31], М.
Төлебаев[32], М. Ахметова[33] т.б. Ал Б.Г. Ерзаковичтің
Песенная культура казахского народа[34] атты монографисы халық әндерін
зерттеуге қосылған елеулі үлес болып табылады.
Қорыта айтқанда, қазақтың отбасы әдет-ғұрып өлеңдері - ұзақ мерзім
ішінде қалыптасып, сан ғасырды бастан кешіріп келе жатқан рухани қазынасы.
Ол – көне заманнан бергі ел өмірін, тұрмыс тіршілігін, ақыл ойымен әдет –
ғұрпын танып білуге қажетті аса бағалы мұра. Сол үшін де көптеген
ғалымдар оларды жинап, дәйекті пікір айтуға әр кез ат салысып отырған.
Кезінде түрліше аталып, түрлі жанрлардың құрамына жатқызылғанымен отбасы
әдет-ғұрып өлеңдері қай кезде болса да зерттеушілер назарынан тыс қалмаған.
Олар елдің әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, наным сенімдері сөз бола қалған
жағдайда үнемі назарда болған. Ендігі мақсат – сорл жинаған байлықты
жүйелей отырып, қалыптасу тарихын, даму ерекшелігін, әлеуметтік мән
маңызын, атқарған қызметін айқындайтын арнаулы ғылыми талдаулар қажет.
Отбасы әдет-ғұрып өлеңдеріне ат қойып, айдар тағып арнайы қарастырудың
маңызы мында: бұл тек отбасының үлкенді – кішілі оқиғаларына байланысты
айтылатын өлеңдер емес, оның жанрлық бітіміне де қатысты белгілері бар.
Біріншіден, отбасы әдет-ғұрып өлеңдерінің арналып айтылатын нысанасы -
адамның өзі. Яғни адам туғанда, үйленгенде, оны соңғы сапарға шығарып
салғанда соған арналып айтылады. Бұл жағынан алып қарағанда салт пен
байлынсты айтылатын өзге өлеңдерден мұның айырмасы бар. Мәселен, наным-
сенім өлеңдері – бақсылар сарыны, арбау-байлау өлеңдері, бәдік, құрт шақыру
табиғаттың тысым күштеріне, ауру иелеріне арналған. Ал, төрт-түлік
жырлары, аңшылық өлеңдері де осы сияқты белгілі бір объектіге, адамның
өзгеге бағытталады. Бұл, сөз жоқ, отбасы, әдет – ғұрып өлеңдерінің жанрлық
бітіміне де қатысты жағдай.
Екіншіден, отбасы әдет-ғұрып өлеңдерін орындаушылардың дені арнайы
адамдар емес (мәселен, бақсы, балгер, емші, үшкеіруші, т.б), сол өлеңдердің
оқиғасына, психологиялық сәттеріне тікелей қатысы бар субектінің өзі
(ұзатылған қыз, сәбиін жұбатқан ана, өлген адамның жақын-жуықтары т.б).
Демек, мұнда тұрмыс – салт жырларының өзге жанларына адамның көңіл-күйі
күйініш – сүйініші, өкпе-назы, қайғысы, ашық-жарқын көрініп жатады.
Салтпен байланысты айтылғанымен бұл өлеңдердің басым көпшілігінде адам
тағдыры түп дінгек болып алынады. Бұл, сөз жоқ, осы өлеңдердің лирикалық
қуатында айғақтайды.
Үшіншіден, отбасы әдет-ғұрып өлеңдерінде сйыну, жалбарыну, белгілі бір
киелі күштерге қарата сөз таптау байқала қоймайды. Төрт түлік (Зеңгі баба,
Ойсыл қара, Қамбар ата, Шолпа ата), наным сенім өлеңдерінде (ауру иесі,
табиғат құбылыстарының иесі т.б) орын алған сыйыну (кейде қорқыту алдау,
арбау) сарынына байланысты магиялық сипаты бар сөздер (неке қияр болмаса)
мұнда сиректеу ұшырасады. Оның үстіне өлең айтудағы мақсат белгілі бір
практикалық мәні бар нәтижеге жету емес, көпшілік қабылдаған жол-жоралғыны
атқару барымында. Өлең айтушы сол салтқа (яғни әлеуметтік ортаға да) өз
көзқарасын, соған қатысын білдіре алады.
Міне, отбасы әдет-ғұрып өлеңдерінің осы көрсетілген әлеуметтік
функциясы осы жанрдың ішкі табиғатына да әсер етеді. Оларды жеке-жеке
саралап шығу – айрықша маңызды міндет.
ІІ ТАРАУ.
Сәбилерге арналған салт өлеңдер
Адамның туғаннан бастап бар өмірі халқымыздың ғасырлар бойына
қалыптасқан салт-дәстүрлерімен тығыз байланысты. Толып жатқан ырым –
жосындардың атқарылуы адам дүниеге шыр етіп келген күннен-ақ бас талады.
Перзенттің жарық дүниеге келуі тек туған ата-анасының ғана емес, бүкіл
ауылдың қуанышы болып есептеледі. Міне, осы күндері шілдехана күзет
өткізіледі. Кіндігі түскен баланы бес күннен соң бесікке салады. Ал
баланың туғанына қырық күн толысымен оны қырқынан шығару ырымын жасайды.
Осы кезде нәрестенің қарын шашын қалаған адамына алғызады, қырық суды
үстінен құйып тұрып, отыз омыртқаң жылдам бекісін, қырық қабырғаң жылдам
қатсын деген тілекті айтып, баланы бөлеуге шешесіне береді[35].
Баланың алғаш отырғаны, еңбектегені, оның алғаш қаз тұрып, тәй-тәй
басқаны, қысқасы, сәбидің өсуіне байлансты әр даму баспалдағы ырым-жорамен
аталып, отырған. Нәрестенің шілдеханасы болсын, бесікке салып, оны
бесіктен шешіп алған да денесін жетілдіру мақсатында істелетін әр түрлі
жаттығулар, майлап-сылау әрекеттері, тұсау кесу ырымы т.б. – осының қай-
қайсысын алмайық, бәрі де салтқа қатысты орындалатын өлеңдерсіз өтпейді.
Сондықтан да отбасы әдет-ғұрып өлеңдерінің қатарында сәбилерге арналған
салт өлеңдерді бірлікте қарастыру орынды. Осы салада тоқталатын шілдехана
жыры, бесік жыры, уату өлеңдері, ырыми өлеңдер – бәрі де бегілі бір салт,
ырым жүзеге асқанда, соған қатысты айтылатын өлеңдер. Осы тектес өлеңдер
осыған дейін бірде балалар фольклорының аясында, бірде тұрмыс-салт
жырларының қатарын да сипатталып келсе, біз бұл өлеңдерді отбасы әдет-
ғұрып жырларының жанрлық бір түрі есебінде қарастырмақпыз.
Шілдехана жыры. Отбасында баланың өмірге келуі – үлкен қуаныш.
Көптеген халықтар сияқты қазақтарда де өмірге жаңа адамның келуіне орай үй
ішілік мейрамдары айтарлықтай. Соның бірі – шілдехана.
Әйел аман-есен босанған күні кешке ауыл жастары шілдеханаға жиналды.
Шілдехана кейде үш күнге дейін созылады. Бұған өнерлі жастар шақыртпай
келіп, таң атқанша жаңа туған баланы, оның анасын ардақтап ән салып, күй
тартады. Осы тойда ән салушы балаға ұзақ ғұмыр тілеп, оның тезірек ер
жетуіне тілектес екендігін және сәбидің өмірге келуі оларға да қуаныш
әкелгендігін білдіреді.
Жан қалтама салғаным өрік болсын,
Балаңыздың ғұмыры берік болсын.
Ағалары алдында аман болып,
Едел-жедел артынан серік болсын.
Екі ауылдың ортасы мидай дала,
Осы үйде туыпты бір жас бала.
Мұнда айтпаған өлеңді қайда айтамыз.
Туысқанның үйінде шілдехана.[36]
Қазақстанның көп жерлерінде шілдехана тойын әйелдің бойы бекігесін
жасайды. Әдетте осындай қызық, той-томалақ үшін халқымызда қалыптасқан
дәстүр бойынша сәтті күн көбіне сәрсенбі таңдалынған. Оған жоғарыда біз сөз
еткен өлеңнің сәттті күні сәрсенбі той жасапсың деген жолдары да дәлел
болғандай.
Той бастаңдар, көпшілік, той бастаң дар,
Той бастаған көпшілік, көп жасандар.
Сәтті күні сәрсенбі той жасапсың,
Құтты болсын тойыңыз деп бастаңдар[37].
Шілдехана ауыл үлкендері, әдетте, қатыспайды. Жаңа туған нәрестені әр
түрлі жын-шайтан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz