ХIII ғ. Европа мен Азия байланыстары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І ТАРАУ. ЕУРОПА МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
1.1. Марко Поло және оның «Кітабы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.2. Сауда қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІ ТАРАУ. ЕУРОПА МЕН ҮНДІСТАН АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
2.1. Батыс елдері мен Үндістанның сауда қатынастары ... ... ... ... ... .. 50
2.2. Сауда ісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 75
І ТАРАУ. ЕУРОПА МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
1.1. Марко Поло және оның «Кітабы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.2. Сауда қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІ ТАРАУ. ЕУРОПА МЕН ҮНДІСТАН АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
2.1. Батыс елдері мен Үндістанның сауда қатынастары ... ... ... ... ... .. 50
2.2. Сауда ісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 75
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан үшінші мынжылдыққа аяқ басты, жалпы-тарихтың эволюциясының динамикасын белгілейтін басты тенденциялардың бірі, глобальды әлеуметтік- экономикалық, қоғамдық саяси процестер мен көріністердің одан әрі интенсивті интеграциясы болады. Мұндай жағдайда, дипломатиялық, сауда байланыстары сияқты қоғамдық болмыстық салалары, интеграция идеяларын терең қабылдауға бейім. Сондықтан елімізде қазіргі тәуелсіздік жағдайында Қазахстанның Батыс елдерімен әртүрлі тарихи кезеңдерде дипломатиялық, сауда мәселелерін қарастыру ғылымда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының президенті Назарбаев Н.А. өзінің «Тарих толқынында» атты кітабында былай дейді: «Қазір Қазахстанның құшағы әлемге айқара ашылып отырған шақта көптеген кісілер Батыс елдерімен өмірдің бар саласында тікелей байланыс орнатуда. Былайға жұрттың өздері де елімізге емін-еркін келгіштеуде. Сөз жоқ, мұның бәрі қазақ ұлтының өркендеуіне, осы заманғы тарихи үрдіске сай келетін техникалық және гуманитарлық-институттық саладағы Батыс тәжірибесін игеруіне әсер етеді.
Мұндай бағыт-бағдардың терең негіздері бар екенін ұғыну қажет. Жаңарудың Батыс технологиясын меңгермей тұрып, қоғамдық өмірдің алуан саласындағы оның институттық тәжірибесін игермей тұрып жүзеге асыру қай жағынан да мүмкін еместігін түсіну ең бастысы.
Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн» /1, 79 б./.
Табалдырығын енді ғана аттаған ХХІ ғасыр әлемдік өркениеттердің ғаламдық сипатын одан әрі айқындап отыр, өйткені сан – сапалы дүниежүзілік процестердің өай-қайсысының болмасын тағдыры өркениеттер тоғысы иірімдерімен тығыз байланысты.
Қазіргі таңдағы халықаралық қатынастардың барынша кеңейуі, интеграциялану мен ғаламданудың қарқын алуға бүкіл әлемдік тарихи процеске әртүрлі аймақ халықтарының атсалысуы мәселесінің зерттелуін ерекше күн тәртібіне қойып отыр. Соның ішінде әсіресе сауда, дипломатиялық ықпалдастық, оның жалпы әлемдік өркениет дамуындағы рөлі туралы мәселенің өзектілігі артып отыр.
Бұл арада Халықаралық қатынастар деп тек қана мемлекетаралық, әр түрлі ұйымдар арасныдағы қатынастарды емес, сонымен қатар ғасырлар бойы қалыптасқан тұрақты, аймақтық өркениеттердің, конфессионалдық қоғамдастықтардың өзіндік генетикалық ерекшеліктері мен құндылықтарын сақтай отырып, олардың қатар, өзара байланыста өмір сүруін айтамыз. Осылардың барлығы адамдардың іс-әрекетіне ықпал жасап, дүниетанымын анықтайды, аларалық қатынастардың сипатын белгілейді. /2., 13/.
Қазақстан Республикасының президенті Назарбаев Н.А. өзінің «Тарих толқынында» атты кітабында былай дейді: «Қазір Қазахстанның құшағы әлемге айқара ашылып отырған шақта көптеген кісілер Батыс елдерімен өмірдің бар саласында тікелей байланыс орнатуда. Былайға жұрттың өздері де елімізге емін-еркін келгіштеуде. Сөз жоқ, мұның бәрі қазақ ұлтының өркендеуіне, осы заманғы тарихи үрдіске сай келетін техникалық және гуманитарлық-институттық саладағы Батыс тәжірибесін игеруіне әсер етеді.
Мұндай бағыт-бағдардың терең негіздері бар екенін ұғыну қажет. Жаңарудың Батыс технологиясын меңгермей тұрып, қоғамдық өмірдің алуан саласындағы оның институттық тәжірибесін игермей тұрып жүзеге асыру қай жағынан да мүмкін еместігін түсіну ең бастысы.
Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн» /1, 79 б./.
Табалдырығын енді ғана аттаған ХХІ ғасыр әлемдік өркениеттердің ғаламдық сипатын одан әрі айқындап отыр, өйткені сан – сапалы дүниежүзілік процестердің өай-қайсысының болмасын тағдыры өркениеттер тоғысы иірімдерімен тығыз байланысты.
Қазіргі таңдағы халықаралық қатынастардың барынша кеңейуі, интеграциялану мен ғаламданудың қарқын алуға бүкіл әлемдік тарихи процеске әртүрлі аймақ халықтарының атсалысуы мәселесінің зерттелуін ерекше күн тәртібіне қойып отыр. Соның ішінде әсіресе сауда, дипломатиялық ықпалдастық, оның жалпы әлемдік өркениет дамуындағы рөлі туралы мәселенің өзектілігі артып отыр.
Бұл арада Халықаралық қатынастар деп тек қана мемлекетаралық, әр түрлі ұйымдар арасныдағы қатынастарды емес, сонымен қатар ғасырлар бойы қалыптасқан тұрақты, аймақтық өркениеттердің, конфессионалдық қоғамдастықтардың өзіндік генетикалық ерекшеліктері мен құндылықтарын сақтай отырып, олардың қатар, өзара байланыста өмір сүруін айтамыз. Осылардың барлығы адамдардың іс-әрекетіне ықпал жасап, дүниетанымын анықтайды, аларалық қатынастардың сипатын белгілейді. /2., 13/.
1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
2. Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. – Алматы:Атамұра, 1996. – 640 б.
3. Бартольд В.В. Культура мусульманства. – М.: Леном, 1998. -112 с.
4. Д’ Осссон К. История монголов от Чингисхана до Тамерлана: Чингис-хан. /Пер. и предисл.Кузьмина Н.- Алматы: Санат, 1996. – 256 с.
5. Гердер И.Г. Идеи к философии истории человечества / Пер. и прим. Михайлова А.В. – М.: Наука, 1977.-703 с.
6. Языков Д.И. Собрание путешествии к татарам и другим восточным народам в ХІІІ, ХІV, XV столетиях. – Спб., 1825. – 362 с.
7. Иоан де Плано Карпини. История Монголов. Вильгельм де Рубрук. Путешествие в восточные страны / Введение, перевод и примечания
Малейна А.И.-Спб., 1911. – 248 с.
8. Шервуд Я. Былые пути в Китай. Карпини, рубруквис, Марко Поло, Одорик. – М., 1931. – 256 с.
9. Бартольд В.В. История изучения Востока в европе и России. – Л.:Институт живых Восточных языков.1925. – 318 с.
10. Харт Г. Венецианец Марко Поло. – М.:Наука, 1999. -286 с.
11. Якубовский А.Ю. Развалины Ургенча // Известия ГАИМК. – Л.,1930.-Т.ІV. – 11-44 с.
12. Толстов С.П. Древний Хорезм. – М., 1948. – 242 с.
13. Артомонов М.И. Белая Вежа // Советсткая Археология. – М.: 1952. – Т.ХVІ. – 42-76 с.
14. Насонов А.Н. Монголы и Русь: история татарской политики на руси. –М.: - Л., 1940. – 198 с.
15. Киселев С.В., Евтюхова И.А., Кызласов Л.Р. Древнемонгольские города. – М.: Наука, 1965. – 371 с.
16. Вернадский Г.В. О составе великой Ясы Чингис хана / Пер. Минорского М.Ф. – Брюсель. 1939. – 198 с.
17. Ковалевский М.М. Общинное землевлодение, причины, ход и последствия его разложения. – М.: Наука, 189-79. – Часть № 1. – 312 с.
18. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в средней Азии в древние времена. – Алматы. Жалын баспасы. 1998. Т.ІІ. – 352 с.
19. Васильев В.П. История и древности восточной части Средней Азии от Х до ХІІІ в. С приложением перевода китайских известий о киданиях, джурджитах и монголо –татарских Тр.Вост.отд.Русск.археологического общества. – Спб., 1857. Т.ІV. – 23 с.
20. Позднеев А.М. Монголия и монголы. – Спб.:Географическое общество, 1892. -698 с.
21. Майский И.М. Монголия накануне революции. –М.:Изд.вост.литературы,1960.-310 с.
22. Мясников В.С. Империя Цин и Русское государство в ХVІІ веке.-М.:Наука,1980.-312 с.
23. Бокщанин А.А. Китай и страны южных морей в ХІV-ХVІ вв.-М.:Наука,1968.-212 с.
24. Фишман О.Л. Китай и Европа ХVІІ-ХVІІІ в. //История,культура,языки народов Востока.-М.:Наука,1970.-32 с.
25. Чигринский М.Ф. Китайские источники о первых контактах Китая с европейцами в ХVІ-ХVІІ вв.//Общество и государство в Китае.: 11-ая научная конференция.-М.:Наука,1980.-68-70 с.
26. Малявин В.В. Книга путешествий .М.:2000.-212 с.
27. Дубровская Д.В. Миссия незуитов в Китае.-М.:2001.-212 с.
28. Кычанов Е.И. Основы средневекового Китайского права.-М.:Наука,1986. 264 с.
29. Котвич В.Л. Монгольские надписи в Эрдени –дзу //Сборник музея антропологии и энтнографии при Российской Академии Наук.-М.,1918.-Т. V.-205-214 с.
30. Мункуев Н.Ц. Китайский источник о первых монгольских ханах.-М.:Наука,1965.-224 с.
31. Кучеран Проблема приемственности Китайской культурной традиции при династии Юань.-М.:Наука,1972.-352 с.
32. Конрад Н.И. Запад и Восток. – М.:Главная редакция восточной литературы,1972.-495 с.
33. Кадырбаев А.Ш. «Сэму» в юаньской империи. – Спб. – Алматы. 1993. – 210 с.
34. Ивановский А.О. Юаньнаньские инородцы в период династии Юань,Мин и дай Цин.-Спб., 1889.-362 с.
35. Татара-монголы в Азии и Европе / Сборник статей.-М.:Наука,1977.-25 с.
36. Итс Р.Ф.,Смолин Г.Я. Очерки истории Китая с древнейших времен до середины ХVІІ в.-Л.,1961.-325 с.
37. Зинченко А.В. История ІХ-ХХ вв. В таблицах и схемах.-М.: УРСС,2003.-184 с.
38. Закиев М.З. Происхождение тюрков и татаров.-М.:ИНСАН,2003.-496 с.
39. Златкин И.Я. Концепция истории кочевых народов Азии.Современная историаграфия стран зарубежного Востока: Проблемы социально-политического развития.-М.:Наука,1971.-321 с.
40. Шастина Н.П. Русско-монгольские посольские отношения ХVІІ в.-М.:Наука,1958.-251 с.
2. Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. – Алматы:Атамұра, 1996. – 640 б.
3. Бартольд В.В. Культура мусульманства. – М.: Леном, 1998. -112 с.
4. Д’ Осссон К. История монголов от Чингисхана до Тамерлана: Чингис-хан. /Пер. и предисл.Кузьмина Н.- Алматы: Санат, 1996. – 256 с.
5. Гердер И.Г. Идеи к философии истории человечества / Пер. и прим. Михайлова А.В. – М.: Наука, 1977.-703 с.
6. Языков Д.И. Собрание путешествии к татарам и другим восточным народам в ХІІІ, ХІV, XV столетиях. – Спб., 1825. – 362 с.
7. Иоан де Плано Карпини. История Монголов. Вильгельм де Рубрук. Путешествие в восточные страны / Введение, перевод и примечания
Малейна А.И.-Спб., 1911. – 248 с.
8. Шервуд Я. Былые пути в Китай. Карпини, рубруквис, Марко Поло, Одорик. – М., 1931. – 256 с.
9. Бартольд В.В. История изучения Востока в европе и России. – Л.:Институт живых Восточных языков.1925. – 318 с.
10. Харт Г. Венецианец Марко Поло. – М.:Наука, 1999. -286 с.
11. Якубовский А.Ю. Развалины Ургенча // Известия ГАИМК. – Л.,1930.-Т.ІV. – 11-44 с.
12. Толстов С.П. Древний Хорезм. – М., 1948. – 242 с.
13. Артомонов М.И. Белая Вежа // Советсткая Археология. – М.: 1952. – Т.ХVІ. – 42-76 с.
14. Насонов А.Н. Монголы и Русь: история татарской политики на руси. –М.: - Л., 1940. – 198 с.
15. Киселев С.В., Евтюхова И.А., Кызласов Л.Р. Древнемонгольские города. – М.: Наука, 1965. – 371 с.
16. Вернадский Г.В. О составе великой Ясы Чингис хана / Пер. Минорского М.Ф. – Брюсель. 1939. – 198 с.
17. Ковалевский М.М. Общинное землевлодение, причины, ход и последствия его разложения. – М.: Наука, 189-79. – Часть № 1. – 312 с.
18. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в средней Азии в древние времена. – Алматы. Жалын баспасы. 1998. Т.ІІ. – 352 с.
19. Васильев В.П. История и древности восточной части Средней Азии от Х до ХІІІ в. С приложением перевода китайских известий о киданиях, джурджитах и монголо –татарских Тр.Вост.отд.Русск.археологического общества. – Спб., 1857. Т.ІV. – 23 с.
20. Позднеев А.М. Монголия и монголы. – Спб.:Географическое общество, 1892. -698 с.
21. Майский И.М. Монголия накануне революции. –М.:Изд.вост.литературы,1960.-310 с.
22. Мясников В.С. Империя Цин и Русское государство в ХVІІ веке.-М.:Наука,1980.-312 с.
23. Бокщанин А.А. Китай и страны южных морей в ХІV-ХVІ вв.-М.:Наука,1968.-212 с.
24. Фишман О.Л. Китай и Европа ХVІІ-ХVІІІ в. //История,культура,языки народов Востока.-М.:Наука,1970.-32 с.
25. Чигринский М.Ф. Китайские источники о первых контактах Китая с европейцами в ХVІ-ХVІІ вв.//Общество и государство в Китае.: 11-ая научная конференция.-М.:Наука,1980.-68-70 с.
26. Малявин В.В. Книга путешествий .М.:2000.-212 с.
27. Дубровская Д.В. Миссия незуитов в Китае.-М.:2001.-212 с.
28. Кычанов Е.И. Основы средневекового Китайского права.-М.:Наука,1986. 264 с.
29. Котвич В.Л. Монгольские надписи в Эрдени –дзу //Сборник музея антропологии и энтнографии при Российской Академии Наук.-М.,1918.-Т. V.-205-214 с.
30. Мункуев Н.Ц. Китайский источник о первых монгольских ханах.-М.:Наука,1965.-224 с.
31. Кучеран Проблема приемственности Китайской культурной традиции при династии Юань.-М.:Наука,1972.-352 с.
32. Конрад Н.И. Запад и Восток. – М.:Главная редакция восточной литературы,1972.-495 с.
33. Кадырбаев А.Ш. «Сэму» в юаньской империи. – Спб. – Алматы. 1993. – 210 с.
34. Ивановский А.О. Юаньнаньские инородцы в период династии Юань,Мин и дай Цин.-Спб., 1889.-362 с.
35. Татара-монголы в Азии и Европе / Сборник статей.-М.:Наука,1977.-25 с.
36. Итс Р.Ф.,Смолин Г.Я. Очерки истории Китая с древнейших времен до середины ХVІІ в.-Л.,1961.-325 с.
37. Зинченко А.В. История ІХ-ХХ вв. В таблицах и схемах.-М.: УРСС,2003.-184 с.
38. Закиев М.З. Происхождение тюрков и татаров.-М.:ИНСАН,2003.-496 с.
39. Златкин И.Я. Концепция истории кочевых народов Азии.Современная историаграфия стран зарубежного Востока: Проблемы социально-политического развития.-М.:Наука,1971.-321 с.
40. Шастина Н.П. Русско-монгольские посольские отношения ХVІІ в.-М.:Наука,1958.-251 с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Абай атындағы Қазақтың Ұлттық Педагогикалық Университеті
Кафедра: Жалпы тарих
М А Г И С Т Р Л І К Д И С С Е Р Т А Ц И Я
ТАҚЫРЫБЫ: ХІІІ ғ. ЕВРОПА МЕН АЗИЯ БАЙЛАНЫСТАРЫ
ОРЫНДАҒАН:
6А0115 – құқық
және
экономика негіздері
мамандығының
2 курс магистрі
ТУЛЕУБАЕВ ҚАЙРАТ
ҚАЛЕНҰЛЫ
___________________2007 ж.
Ғылыми
жетекшісі:
т.ғ.д.,
профессор
СЫЗДЫҚОВ
САТАЙ МАҚСУТҰЛЫ
_______________________2007 ж.
Ресми оппонент:
т.ғ.к., профессор Алдажұманов Қ.С.
_______________________2007 ж.
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі: т.ғ.д., профессор Алтаев А.Ш.
_______________________2007 ж.
Алматы, 2007
Ж О С П А Р
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ЕУРОПА МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 20
1. Марко Поло және оның
Кітабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2. Сауда
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 29
ІІ ТАРАУ. ЕУРОПА МЕН ҮНДІСТАН АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 50
2.1. Батыс елдері мен Үндістанның сауда қатынастары ... ... ... ... ... ..
50
2.2. Сауда ісінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
75
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан үшінші мынжылдыққа аяқ
басты, жалпы-тарихтың эволюциясының динамикасын белгілейтін басты
тенденциялардың бірі, глобальды әлеуметтік- экономикалық, қоғамдық саяси
процестер мен көріністердің одан әрі интенсивті интеграциясы болады. Мұндай
жағдайда, дипломатиялық, сауда байланыстары сияқты қоғамдық болмыстық
салалары, интеграция идеяларын терең қабылдауға бейім. Сондықтан елімізде
қазіргі тәуелсіздік жағдайында Қазахстанның Батыс елдерімен әртүрлі тарихи
кезеңдерде дипломатиялық, сауда мәселелерін қарастыру ғылымда өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының президенті Назарбаев Н.А. өзінің Тарих
толқынында атты кітабында былай дейді: Қазір Қазахстанның құшағы әлемге
айқара ашылып отырған шақта көптеген кісілер Батыс елдерімен өмірдің бар
саласында тікелей байланыс орнатуда. Былайға жұрттың өздері де елімізге
емін-еркін келгіштеуде. Сөз жоқ, мұның бәрі қазақ ұлтының өркендеуіне, осы
заманғы тарихи үрдіске сай келетін техникалық және гуманитарлық-институттық
саладағы Батыс тәжірибесін игеруіне әсер етеді.
Мұндай бағыт-бағдардың терең негіздері бар екенін ұғыну қажет.
Жаңарудың Батыс технологиясын меңгермей тұрып, қоғамдық өмірдің алуан
саласындағы оның институттық тәжірибесін игермей тұрып жүзеге асыру қай
жағынан да мүмкін еместігін түсіну ең бастысы.
Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ
уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын
түсінгеніміз жөн 1, 79 б..
Табалдырығын енді ғана аттаған ХХІ ғасыр әлемдік өркениеттердің
ғаламдық сипатын одан әрі айқындап отыр, өйткені сан – сапалы дүниежүзілік
процестердің өай-қайсысының болмасын тағдыры өркениеттер тоғысы
иірімдерімен тығыз байланысты.
Қазіргі таңдағы халықаралық қатынастардың барынша кеңейуі,
интеграциялану мен ғаламданудың қарқын алуға бүкіл әлемдік тарихи процеске
әртүрлі аймақ халықтарының атсалысуы мәселесінің зерттелуін ерекше күн
тәртібіне қойып отыр. Соның ішінде әсіресе сауда, дипломатиялық
ықпалдастық, оның жалпы әлемдік өркениет дамуындағы рөлі туралы мәселенің
өзектілігі артып отыр.
Бұл арада Халықаралық қатынастар деп тек қана мемлекетаралық, әр
түрлі ұйымдар арасныдағы қатынастарды емес, сонымен қатар ғасырлар бойы
қалыптасқан тұрақты, аймақтық өркениеттердің, конфессионалдық
қоғамдастықтардың өзіндік генетикалық ерекшеліктері мен құндылықтарын
сақтай отырып, олардың қатар, өзара байланыста өмір сүруін айтамыз.
Осылардың барлығы адамдардың іс-әрекетіне ықпал жасап, дүниетанымын
анықтайды, аларалық қатынастардың сипатын белгілейді. 2., 13.
Алғашқы орта ғасырлар қарағанда ХІІІ ғасыр төңірегінде еуропадағы
әртүрлі елдерде айтарлықтай берік экономикалықғ сайси және дипломатиялық
қарым-қатынастар біртіндеп орнай бастайды, бұл қарым-қатынастар дау-
жанжалдардың, соғыстардың салдарынан әрдайым үзіліп қалып отырғанына
қарамастан қайтадан қалпына келіп, одан әрі дамып жатты. Еуропа мен Азия
елдерінің байланысы кеңейіп, барған сайын нығая берді. ХI-ХV ғасырлар
ішінде еуропада халықаралық қатынастардың белгілі бір жүйесі қалыптасты,
біртіндеп, әсіресе кейінгі римдік және византиялық дәстүрлер ықпалының
арқасында ортағасырдағы дипломатияның кейбір ережелері мен дәстүрі
қалыптасты.
Осы кезеңдегі халықаралық қатынастардың дамуында төмендегідей шешуші
факторлар болды: Феодализмге өту процесінің аяқталуына, өндіргіш күштің
өсуіне, қалалардың пайда болуына, әсіресе халықтардың және мемлекеттердің
өзара жақындасуына себеп болған ішкі және сыртқы сауданың кеңеюіне
байланысты Еуропада экономика өсті. Сонымен бірге сыртқы сауда көп
жағдайларда сауда бәсекесінен өршіген олардың өзара қарама-қайшылығын
туғызатын, ал бұл қайшылықтар кей кезде ұрыс-жанжалдар, тіпті соғыстарға
апарып соқтыратын (мысалы, 1367-1370 жылдары Ганза мен Данияның соғысы,
Венеция мен генуяның соғысы және басқалары); Экономиканың өсуі оған
байланысты шаруашылықтардағы өзгерістер, дәлірек айтқанда, нарықтың дамуы
феодалдардың материалдық қажетін арттыруды, ал бұл жағдай жеке елдердің өз
ішіндегі феодалдық қанауды күшейтіп қана қоймай, феодалдар басқа елдердің
жерін және байлығын жаулап алуға жанталаса асыға түсті. Осының салдарынан
еуропаның өз іші де және одан тысқары жерлер де сан алуан соғыстарға
ұшырады; Көптеген Батыс еуропа елдері феодалдық қоғамның саяси өмірінде бір
орталыққа бағыну тенденциясының артуы, король өкіметінің күшеюі, сөйтіп
феодалдық бытыранқылықтың біртіндеп жойыла бастауы. Мұндай құбылыстарды
бірсыпыра феодалдық сеньорларды, тіпті бүтін мемлекеттерді дау-жанжалдарға,
қарулы қақтығыстарға апарып соқтыратын. Бұл жағдайларда династиялық мүдде
де аз рөл атқармайды.
Бір елдің өз ішінде болып жатқан саяси бірлікті нығайту процесімен
қатар еуропада бір ел екінші елді бағындыру тенденциясы дами бастады. Өз
гегемониясы астында көпжақты мемлекет құрып, дүние жүзін билейміз деген
өкімет иелері бірінен соң бірі шығып жатты. Осындай тенденцияның негізгі
қолдаушылары римдік папалар мен герман императорлары болатын. Сол кезеңдегі
Еуропада әлсін-әлі қарулы қақтығысулар болып, құрылып, ажырап жатөан
одақтар кездесетін, мемлекет шекаралары әрдәйім өзгеріп тұратын.
Еуропада халықаралық қатынастардың дамуына халықтардың құралуы
процесі мен ұлттық мемлекеттердің қалыптасу процесінің басталуы үлкен әсер
етті. Бұған сыртқы факторлар да алдымен Шығыс тайпалары мен халықтарының
қозғалысы ХІ ғасрыда – кіші азия мен Шығыс Жерорта теңіздегі түрік-
селжүктердің жаулап алулары, ХІІІ ғасырда – Шығыс және Оңтүстік еуропаға
татар-монголдардың шабуылы, ХІV – XV ғасырлардағы Алдыңғы Азия мен Балқан
түбегінде түрік-османдардың орнығып, қоңыс тебуі әжептеуір ықпал жасады.
Тек қана Еуропа елдерінің емес, тіпті Батыс елдері мен Азия елдерінің
арасындағы экономикалық, саяси және дипломатиялық қатынастарының ХІ-ХІІІ
ғасырларда өсіп, нығайыуына Батыс елдері мен Азия елдерінің ішкі әлеуметтік
– экономикалық қатынастарының дамуына крест жорықтарының да әсері тиді.
Ортағасырлар тарихында ХІІІ ғасыр бетбұрысты кезең деседе болады. Дәл
осы ғасырда өзінің ең жоғары дамуына-феодалдық әлемнің төңірегінде қол
жеткізерлік және оған мүмкін формада-әлемдік бірлестік идеясында өзінің
көрінісін тапқан, орталыққа ұмтылған күштер жетті. Бұл күштер ескі Дүниенің
екі жағынан да көрінді – Азияда және Еуропада. Азияда бұл идеяның өмірге
келуі, көшпелі тайпаларды бастаған Шынғысханның атымен байланысты болса,
еуропада-күресуші шіркеудің көсемі, папа Иннокентий ІV есімімен
байланыстырылады. Екеуі де армандарының шамамен бір уақытта жүзеге
асатындығын көрді: 40- ыншы жылдары Тынық мұхитының жағалауларынан бастап
Карпатқа дейінгі кеңістікті жаулап алу, монғол державасының пайда болуына
алып келді; 50-інші жылдары Германиадағы Гогенштауфен әуелтінің құлауымен,
Рим папалары өзінің жеңісін тойлай алды.
Ескі Дүниенің екі жағынада болған бұл жағдайлар, үлкен және күрделі
мағынаға ие болды. Ең алдымен оларға саяси партианың өзгеруі ықпал етті.
Шығыс пен батысты, қарым-қатынастың жаңа түріне алып келді: бірінші Шығыс
пен батысты, қарым-қатынастың жаңа түріне алып келді: бірінші Шығыс пен
монғолдардың түрінде, Батыспен күресте қақтығысты (орыстармен,поляқтармен,
немістермен); содан кейін бұрынғыға қарағанда кеңірек, осы екі дүние
арасында дипломатиялық және сауда байланыстары басталды. Ал бұл
жағдайлардан да маңыздысы, олар ортағасырлық дамудың тарихи жүрісін
қиыстырды: ортағасырлық дәуірдің дүниенің жоғарғы көрінісінің ғасыры-
иерархиялық мемлекеттердің әлемдік идеясы-сонымен бірге осы ортағасырлық,
феодалдық дүниенің басы мен аяқ ғасырына айналды. ХІІІ ғасырдан бастап
Шығыста да батыста да капитализмінің элементері дами бастайды: батыста ең
алдымен Италияда, Шығыста ең бірінші Қытайда. Осыдан бастап бұл дамудың
әркелкілігі байқалады. Сондықтан ХІІІ ғасырда жалпы тарихтың жағдайының
мағынасы осындай болғандықтан оны зерттеу өте қажет.
Марко Поло мәліметтері арқылы ХІІІ ғасырдағы Еуропа мен Азия
байланыстары жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеудің пәні Батыс пен шығыстың өзара дипломатиялық, сауда
байланыстарын, ықпалдастығын, еуразиялылықтың тарихи тамырларын зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Жұмыс жазудағы алға қойған басты
мақсатымыз Марко Полоның мәліметтері арқылы тарихи дамудағы халықтар
арасындағы өзара діни, дипломатиялық, сауда байланыстарынң маңызын көрсету
болып отыр. Осындай кең байланыстар орын алған ортағасырлық Юань империясы
дәуірін зерттеуіміздің нысаны ете отырып, осы дәуірдегі Орталық Азия
халықтарының өмірінде болған өзгерістерді анықтау, негізгі мақсатымыз.
Сонымен қатар тағы бір мәселе, еуропалықтардың Азия елдеріне ұйымдастырған
саяхаттары батысқа қандай нәтиже бергенін ашып көрсету. Осы мақсаттарды
орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды.
- Батыс елдері мен Қытайдың жүргізген діни, дипломатиялық байланыстары.
- ХІІІ ғасырда еуропа мен Юань империясы арасындағы сауда байланысын
қарастыру.
- Еуропа мен Азия сауда байланыстарындағы қолөнердің рөлін ашып көрсету.
- ХІІІ ғасырдағы Үндістанның саяси жағдайына әртүрлі деректерді пайдалана
отырып сипаттама беру.
- Марко Поло мәліметтері арқылы ХІІІ ғасырдағы Үндістанның әлеуметтік-
экономикалық жағдайын жан-жақты зерттеу.
Жұмыстың зерттеудің хронологиялық шеңбері. Бұл жұмыста біз негізінен
ХІІІ ғасырды, яғни монғол жаулап алушылықтары кезеңін қамтыдық. Өйткені
ортағасыр тарихында ХІІІ ғасыр жалпы тарихта ерекше оран алады. Дәл осы
ғасырда өзінің ең жоғарғы дамуына-феодалдық әлемнің төңірегінде қол
жеткізерлік және оған мүмкін формада-әлемдік бірлестік идеясында өзінің
көрінісін тапқан, орталыққа - ұмтылған күштер жетті. Бұл күштер ескі
Дүниенің екі жағынан да көрінді-Азияда және Еуропада. Азияда бұл идеяның
өмірге келуі, көшпелі тайпаларды бастаған Шынғысханның атымен байланысты
болса, еуропада күресуші шіркеудің көсемі, папа Инокентий ІV есімімен
байланыстырылады.
Жұмыстың тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Дамыған феодализм кезеңі
Еуропа халықтарының өмірінің едеәуір ілгері басқандығымен сипатталады.
Қалалар пайда болып ұлттық мемлекеттер қалыптаса бастады. Ұлттық мәдениет
туып келе жатты. Бұл құбылыстар қоғамдық қатынстарды әлдеқайда күрделендіре
түсті, мұның өзі зерттеу еңбектерінің сан жағынан өсуіне және олардың алуан-
түрлі болуына жағдай жасады. Жалпы, ХІІІ ғасырдағы халықтар арасындағы
байланыстар тарихшылардың назарын аударды. Қай халық болмасын басқа
халықтармен қарым-қатынаста болып, бір-біріне ықпал әсерін тигізу арқылы
бойын, алға басып отыратыны белгілі. Бұл турасында өз кезінде атақты
шығыстанушы Бартольд В.В. былай деп атап көрсеткен еді: Прогрестің басты
факторы-халықтар арасындағы өзара тығыз қарым-қатынастың болуында екені
қазір дәлелденіп отыр, халықтардың өркендеп, немесе кері кетуі олардың
нәсіліне немесе оларды қоршаған табиғи ортаға да байланысыс емес, оның
басты себебі-бұл халықтар өз тарихының әр түрлі кезеңінде халықтар
арасындағы байланыс көпірін тұрғыза алды ма, жоқ па, міне осыған
байланысты 3., 28 б.. Азия тарихы жөнінде, ең алғашқы көлемді зерттеу
еңбектерін Майя М., д Оссон, картмер Э. Және тағы басқалары жазып бастаған.
Олардың зерттеулері тек саяси тарихты қамтып қана қоймаған -. ХІХ
ғасырдың басында Франция, Англия, Германияда алғашқы шығыстану ғылыми
қоғамдары пайда бола бастайды, осыған байланысты д Оссонның шығармалары
қызығушылық тудырады. Өмірінің біраз бөлігін Еуропаның бірсыпыра
қалаларында, соның ішінде Парижде елші болып өткізген швед дипломаты
Абрахам Константин Мураджа д Оссон (1779-1851) Шығыспен өзінің әкесі
Мураджа д Оссонның (1740-1807) арақасында шұғылдана бастайды. Оның әкесі
Стамбулда туылып, Швецияда қызметте болған, 22 жылдық еңбегінен кейін
Парижде осман империясы және жалпы мұсылман әлемі жөнінде үлкен еңбек
жариялаған. Кең профильді тарихшы-шығыстанушы, Иран бойынша да жазған,
Швецияның ғылым Академиясының және басқа да ғылыми қоғамдардың толық мүшесі
д Оссон, 1824 жылы Парижде француз тілінде Шыңғыс ханнан бастап Тимур-
бекке немесе Тамерланға дейінгі монғолдардың тарихы атты еңбекті шығарады.
Көптеген деректердің ішінен ол тек негізгілерін ғана таңдап алып, оны
пайдалана білген және өзінің назарын көбінесе саяси оқиғаларға бөлген.
Бірақ өзінің бұл еңбегінде д Оссон, монғол жаулап алушыларының Батысқа
жылжыған жорығын тоқтатуды неміс рыцарлық оркендердің алған рөлін арттырып
жіберген. Ол бірінші болып кең көлемде Рашид ад-диннің Жылнамалар жинағын
пайдаланған. Ал ең алғаш рет бұл құнды деректі д Оссонның замандасы, 1823
жылдан бастап Париждегі шығыс тілдер Мектебініің профессоры Этьен Марк
Картмер (1782 – 1851) зерттеп, жариялаған. 1836 жылы ол Джами ат-Таварих
материалдарына сын-ескертпелер мен француз тілінде текстер жазады. Бұл
публикациялардың құныдылығы, Рашид ад –Диннің ескерткіштерімен бірге
биографиясын да зерттеуге мүмкіндік беруінде. Сонымен қатар біз алып
отырған кезең бойынша ауқымды еңбектердің бірі, неміс синологы, Мюнхен
университенің профессоры болған Герберт Франкенің Монғолдардың үстемдігі
кезінде Қытайдағы ақша мен шаруашылық атты монографиясы. Бұл еңбек
әлеуметтік – экономикалық мәселелерге арналған. Негізінен Юань империасы
кезіндегі Қытайдың экономикалық жағдайына анализ бере отырып және Қытай
деректері мен материалдарына сүйене отырып, Құбылай ханның ақша ауласына,
ақша реформаларына үлкен мән береді. Осы арада тағы бірқатар Батыс еуропа
тарихшыларын атап кетуге болады: Синор Д., Шварц Г., Оппенгейм Л., Паркер
Е., Юл В., Хеннинг Р., Харт Г. 4- 14.
ХІІІ ғасыр, соның ішінде Батыстың халықаралық қатынастары басқа да
ғалымдардың назарында болған. Мәселен ағартушылық кезеңінде неміс ойшылы
Гердер И.Г. Еуропа мен Азияның жағдайына тоқтала отырып, өкінішке орай
еуропацентристік тұрғыдан әлем тарихына қараған. Бұл көзқарас кейінгі неміс
тарихнамасына да өз әсерін тигізеді. Мәселен 1976 жылы шыққан еңбекте
Тепфер Б. Мен Енгель Е. ХІІ – ХІV ғасырлардағы Германия мен Батыстың басқа
шет елдермен байланыстарын қарастыра отырып, тек қана крест жорықтарына
жалпылама тоқталған 5-16. Шетелдік бұл ғалымдардың пікірін зерттеу
жұмысымызда пайдаланғанымызбен, олардың пікірлерінің объективтік шындыққа
сәйкес келмейтін жақтарын да ескердік. Бұл зерттеулердің барлығы дерлік
Шығыс пен Батыс қатынастарының белгілі бір кезеңдеріне немесе арнаулы
мәселеріне талдау, шолу жасаумен шектеледі.
Сонымен қатар, біз алып отырған дәуірде саяхатшы, дін таратушы монах,
барлаушы болған Плано Карпинидің еңбегң көптеген тілдерге айдарылған.
Француз тіліне ол ең алғашқы рет ХVІІ ғасырда, Пьер Бержеронның Voyages
faits principalement en Asie dans les ХII, ХІІІ, ХІV et ХV siecles (Paris,
1634, екі рет жарық көрген 1723 және 1735 жылдары) атты еңбегінде
аударылып, жарық көрген. Ал ағылшын тіліне аударманы ХVІ ғасырда
Principal Navigations (1598 ж.) саяхаттар жинағының авторы Хэклейт және
His Pilgrims (1625 ж.) еңбегінің авторы Перкис жасаған.
Осы арада ХІІІ – ХІХ ғасырлардағы еуропа саяхатшыларының еңбектеріне
аударма және комментарий жасаған авторларды айтып кеткен жөн. Орыс
тарихнамасына келетін болсақ, ең алғашқы аударманы француз тілінен Алексей
Маленовский жасап, аударманың астына тек өзінің инициалдарын ғана қалдырған
(алғашқы аудармасы 1795 жылы, екіншісі 1800 жылы шыққан).
Бір ширек ғасырдан кейін орыс тіліне аударма Языков Д.И. жазған
татарларға саяхаты жинағының бірінші томына кірген 6., 25.
Языков Д.И. бұл еңбектің тек бірінші томын ғана шығарған, оған Плано
Карпини мен Асцелиннің шығармаларын кіргізген. Ол бастаған еңбегінің
мақсаты мен маңызын түсіне отырып, жұмысының алғашқы сөзінде былай дейді:
Монғолдарға саяхат біздің отан тарихымызға қажет 6., 9 ..
Латын тілінен ең жақсыаударманы Малеин А.И. береді. Бұл жоғарғы
деңгейдегі латинист жасаған аударма қазіргі кезге дейін маңызын жоймаған.
Осы арада ортағасырлық Шығысқа саяхаттың классикалық суреттемелерінің
аудармашысы және комментаторы жөнінде қысқаша мәлімет беріп кету қызықты
деп ойлаймыз.
Александр Иустинович Малеин (1869-1938) ірі ғалым, латинист және
ортағасырлық латынданған әдебиеттің маманы болған. Петербургтегі тарих-
филологиялық институты бітіріп, 30 жыл бойына сол жерде қызмет еткен. Оның
магистрлық диссертациясы римдік ақын Марциалға, ал докторлық диссертациясы-
ортағасырлық ағылшын эпископы Альдгельмнің шығармасына арналған еді.
Жоғарыда айтып кеткен қызметімен бірге Малеин А.И. Санкт-Петербург
университетінде дәрістер оқып, ғылым Академиясының Библиологиялық қоғамында
қызу жұмыстар атқарған. Бертін келе Малеин А.И. Кеңес Одағына кіретін
халықтардың тарихын зерттеп, Ресей арқылы жүрген шетел саяхатшыларының
шығармаларына аударма жасап, комментарий жазған. Солардың қатарына қазіргі
кезге дейін бірнеше рет жаңартып шығарылып жүрген Плано Карпинидің
Моңғолдар тарихы және Рубруктың Шығыс елдеріне саяхаты жатады 7., 45.
Плано Карпинидің саяхаты тек мамандардың қызығушылығын тудырып қойған жоқ,
оған көркем басылымдар мен мақалалар да арналды. Солардың ішінде Шервуд М.
Жасаған Қытайға барған жолдар туралы кітабының аудармасы бар. 8., 23.
Еуропалық саяхатшылардың материалдарына маңызды ескертулер Пелльо
П., Бартольд В.В., Владимирцов Б.Я. еңбектерінде бар 9-10. Плано Карпини
мен Рубруктың мәліметтері, Ежелгі Русь, Хорезм, Дешті-Қыпшақ және осы
саяхатшылар өткен басқа да жерлерді зерттеумен айналысқан тарихшылардың
еңбектерінде кездеседі: Якубовский А.Ю., Толстов С.П., Артомонов М.Н..
Насонов А.Н.. Киселев С.В. 11-15. Сонымен қатар Вернадский Г.В., Шмидт
Я.И., Ковалевский М.М., Бичурин И.Я., Васильева В.П., Позднеева А.М.,
Майский И.М., Мясников В.С. 16-22.
Зерттеу жұмысында кейбір мәселелер бойынша жауапты, орта ғасырлардағы
қытайлық жүйеде сыртқы байланыстар бойынша мамандарынан Бокщанин А.А.,
Фишман О., Чигринский М.Ф., және т.б. алуға болады 23-25. Сонымен қатар,
авторы Малявин В.В. Саяхаттар кітабын айта кетуге болады. Бұл еңбекте
зерттеу жұмысымызға тікелей қатысты деректер жиналған. Ол, Әлемнің
әркелкілігі жөнінде кітапты (Книга о раннобразии мира) көрсете отырырп,
Марко Поло Ертегідей бай елдің феерикалық келбетін суреттейді, ал бұл өз
алдына әркелкілілігі мен кереметтілігі арқылы бүкіл әлемді бағалауға және
қадірлеуге үйретеді - дейді 26-29. Деректерді сараптаумен қатар, автор
Шығыс пен батыстың танусуындағы тарихи процестер жөнінде айтып кетеді.
Сонымен қатар зерттеген тұлғаларының биографиясына да көп көңіл бөлген.
Автор соңында мынандай қорытындыға келеді: Қытай жөнінде еуропалықтардың
айтқандары бекер болған жоқ, бірақ Еуропа мен Қытай арасында ашық диалог
орнаған жоқ 26-30.
Келесі еңбектердің біреуі Дубровскаяның Д.В. Иезуиттердің Қытайға
миссиясы туралы кітабы. Бұл жұмыста императорлар ауласына еуропалық
ықпалдың тарихы зерттеледі. 27.
Жекелеген зерттеулерге келсек, Кычанов Е.И. Очерк истории
Тангутского государства, Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир
еңбектерін атауға болады. 28.
Котвич В.Л. Образцы ассигнации Юаньской династии в Китае еңбегінен
монғол билеушілерінің қытайда жүргізген ақша саясаты, неліктен күміс, алтын
монеталардың орнына қағаз ақшаларды көптеп шығарғандағы, оның жергілікті
халықтың тұрмыс –тіршілігіне қаншалықты әсер етті деген мәселелердің
төңірегінде жауап аламыз. 29.
Мункуев Н.Ц. Вопросы истории и историографии Китая жинағындағы
Земельные акты эпохи Юань (1279 – 1368) в Китае атты мақаласын Юань
империасында жер қатынастарының қалай қалыптасқаны, монғол жаулап
алушылығынан кейінгі жер қатынастары деген мәселелер көтерілген. 30.
Қитай: государство и общество және Қитай и соседи в древности и
средневековье атты мақалалар жинағында Юань империасындағы емтихан
жүйесінің бірқатар мәселелері туралы Кучеран С. Некоторые проблемы
экзаменационной системы и образования при династии Юань мақаласынан
оқимыз. 31. Шығыс пен Батыстың ортағасырлар кезеңіндегі байланыстары
әйгілі Кеңес тарихшысыс Конрад Н.И. шығармаларында орын алды. Еуропа мен
Азияның ортағасырлардағы байланыстарына тоқтала отырып, автор өкінішке
орай, көп жағдайларда мәдени мәселелерге тоқталған. 32. Кадырбаев А.Ш.
Сэму в Юаньской империи, Ивановский А.О., Юньнанские инородцы в период
династии Юань, Мин и Дай цин атты жекелеген еңбектерінен мағлұматтар
аламыз. 33-34.
Тақырыпқа қатысты жалпылама еңбектер қатарына Татаро-монголы в Азии
и Европе мақалалар жинағы, Итс Р.Ф. пен Смолин Г.Я. Очерки истории Китая
с древнейшых времен до середины ХVІІ века және қытай профессоры Шан Юэнің
Очерки истории Китая (с древности до опиумных воин) еңбектері жатады.
35-36.
Сонымен бірге соңғы кездегі Ресей авторларының да еңбектерін де
пайдаландық. Оның ішінде ХІІІ ғасырдағы монғол империясындағы ішкі сыртқы
қарым-қатынастар талқыланады. 37-38.
Тарихнама мен деректану еңбектері үлкен қызығушылық тудырады: Златкин
И.Я., Шастина Н.П., Магидович И.П., Пашуто В.Т., Черепин Л.В. 39-43.
Монғол мемлекетіне дейінгі Үндістандағы орта ғасырлық мемлекеттердің
тарихы, соның ішінде Дели сұлтанаты тарихи ғылымда арнайы түрде
зертелмеген.
Үндістан тарихының ежелгі кезеңіне арналған, әсіресе оның әлеуметтік
экономикалық қатынастары мәселесі жайында жазылған кеңестік тарихшылардың
бірқатар еңбектерң бар.
Алайда тарих ғылымында соңғы жылдардағы әдістемелік өзгерістерге
байланысты, біз әлем елдерінің тарихын тек маркстік-формациялық тұрғыдан
ғана зерттеуден бас тартып, тарихты кешенді зерттеу әдісін мойындап отырған
жағдайда Кеңес тарихшыларының еңбектері, тарих ғылымының бүгінгі күнгі
талаптарына жауап бере алмайды.
Үнді қоғамының біз қарастырып отырған дәуірдегі әлеуметтік –
экономикалық дамуы мәселелеріне арналған Алаев Л.Б., Антонов К.А.. Медведев
Е.М. еңбектері жатады. Бұл еңбектер жалпы, классикалық орта ғасырлардағы
Үндістандағы ауыл қауымы қолөнердің дамуы және Үнді феодализмінің
ерекшеліктерін талдауға арналған. 44-46.
Ал енді тікелей Дели сұлтанатының тарихын зерттеген бірден-бір Ресей
тарихшысы Ашрафян К.З. болып табылады. Зерттеушінің бұл тақырыпқа арналған
бірқатар еңбектері бар. Соның ішінде, әсіресе 1960 жылы жарық көрген:
Делийский султанат: К истории экономического строя и общественных
отношений (ХІІІ-ХІV ғғ.), атты еңбегінде ол Дели сұлтандығының қоғамдық
дамуына жан – жақты талдау жасап, оның басқа да мұсылман
мемлекеттеріндегідей бағытта дамығандығын және сонымен қатар, өзіне тән
ерекшеліктерінің болғандығын да көрсетеді. 47.
Сондай-ақ Дели сұлтанатының дін, мәдениет мәселелерін қарастыруда біз
Бертельстің А.Е., Заходердің Б.И., Лунияның Б.И., Үндістанның мәдени
дамуына арналған зерттеулерімен таныстық 48-49. Алайда бұл еңбектердің
бәрі кеңестік дәуірде жазылғандықтан, Үнді Қоғамы бір жақты талданғандығын
тағы да айта кетеміз. Өкінішке орай Дели сұлтандығының тарихына арналған
жаңа көзқараспен, өркениеттілік тұрғысынан жазылған еңбектері әлі де жоқ.
Тарихнамалық бөлімде Қазақстан ғылымына тоқталатын болсақ, біз бұл
салада ғалымдардың әлем тарихы бағытындағы ізденістерін айтып кеткеніміз
жөн. Жалпы тарих ғылымы алдында тұрған міндеттер мен ашылған зор
мүмкіндіктер туралы және Кеңестік кезеңдегі шектеулі жағдайларды айта келіп
Ондай көлемді зерттеуге мүмкіндік беретін жалпы тарих ғылымы дейтін
болсақ, - деп жазады Ирмуханов Б. – жалпы тарих қазақстанда қандай да бір
белгілі дамуға ие болмады. 50., 10. Қазақстанда қоғамдық ғылымдардың
маңызды міндет ретінде қазақстандық ғылымды қалыпты оқшаулану жағдайынан
әлемдік кеңістікке шығару деп атап көрсетіледі, Ал Жұмағұлов Қ.Т. айтуынша,
тарих ғылымындағы идеолгогиясыздандыру және бейсаясаттандыру жағдайлары,
интеграциялық үрдістердің ғасырында маңызды теориялық және әдістемелік
мәселелерді жүйелеуді ңжаңа жолдарын іздестіруге талпыныстар жасау керек.
Өйткені жалпы тарих мектептерде, гимназияларда, колледждер мен жоғарғы оқу
орындарында оқытылады 51., 120. Жұмыста біз республикамыздың жалпы тарих
саласына қатысты мамандардың (Қожахметов К., Ибрашев Ж., Байзақова Қ.Е.,
Алдабек Н.Ә., Хафизова К.Ш., Ауған М.А. еңбектерін әдістемелік, теориялық
тұрғыдан пайдаландық. 52., 72.
Сонымен, тарихнамалық шолуда қорыта айтқанда, бұл зерттеу объектісі
бойынша бірқатар еңбектер ағылшын, неміс, орыс, тағыда басқа тілдерде жарық
көрді, бірақ олардың барлығына тән сипаты - әрқайсысы жеке немесе ұсақ
сұрақтарға арналып, яки бір мәселенің шектеулі кезеңдері мен шектеулі
аспектілеріне, болмаса елдердің арасындағы мемлекетаралық қатынастарының
жалпы мәселелерін қарастырды. ХІІІ ғасырда Еуропа мен Азия байлансытарына,
Марко Полоның Кітабына теориялық жүйелі талдау жасалмады, объективтік
тұрғыдан кешенді түрді зерттеліп, кең сараптама жүргізілмеді.
Зерттеудің деректік негізі. Бұл жұмысты жазу барысында түрлі
деректер, соның ішінде, әсіресе жазба деректер кеңінен қолданылды. Ең басты
дерек көзі ретінде Марко Полоның мәліметтерін алдық. 53.
Марко Полоның Кітабы орта ғасырдағы құнды шығармалардың бірі. Ол
әлемдік әдебиеттердің алтын қорына кірген, көптеген еуропалық және басқа
да тілдерге аударылған. Бірақ еңбектің қазақ тілінде толық аудармасы жоқ.
Кітаптың алғашқы жазылымынан (1298) біраз жыл өтсе де, ол тек-тарих,
жағрафия, этнография, филология мамандарының ғана емс кең көлемде оқырман
қауымның да қызығушылығын тудырады.
Марко Поло өзінің саяхаты кезінде Монғол ханының ауласында он жеті
жылға жуық қызмет етеді. Сол уақыт ішінде монғол дәстүрін, тілін үйренеді.
Төрт әліппе үйренген-араб, сирия, ұйғыр және төртбұрыш монғол жазбалары.
Сол кезедгі монғол ханы Құбылайдың сенімімне кіріп, ол ханның қызметшісі
ретінде қытайды оңды-солды аралап, Үндістанға және Үндіқытай елдеріне елші
болып жіберіледі.
Мемлекетте үлкен қызметтерге ие болып, Марко Поло империяның ішіндегі
саяси, жағдайға ғана араласып қоймай, құпия істер жөнінде де білді. Ол тек
мемлекетті басқарудағы құпия істерге ғана емес, әскери құпия істерге де
араласады. Мысалға, 1281 жылғы Жапонияға, 1283, 1285, 1287 жылдардағы
Оңтүстік шығыс Азияға шабуылдарының жоспарлары туралы білді. Марко Поло
1292 жылы Оңтүстік Қытайдың басты порты – Ұлы гавань Зайтоннан (арабша
аты, қытайша Цюань Чжоу, қазір Амай), Оңтүстік Қытай теңізі, Үнді мұхиты
арқылы Венецияға 1295 жылы жетеді.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында комментаторлармен Марко
Поло Кітабының үш версиясы ғана қабылданды, ерте француздық ХІІІ ғасырдыі
аяғы Рустичано тексті, жөнделіп шығарылған француздық ХІV ғасырдың басы
Тьебо де Сепой (Потье басып шығарған) және италияндық ХVІ ғасырдағы
Ромузио. Ескі француз тілінде Рустичано жазған Марко Поло Кітабының
қолжазбасы Париж ұлттық кітапханасында сақталады. Ол ең алғаш рет 1824 жылы
Париж жағрафиялық қоғамымен жарыққа шыққан. Бұл француз тіліндегі текст
Италиядан тыс жерлерде және оның ішінде де бірнеше қолдан өткен болу керек.
ХІV ғасырдың соңғы ширегінде ортағасырлық саяхаттар мен жағрафиялық
білімнің көптеген құнды компиляциясын жасаған, Сан-Бертен монастрінің
абабты Ипрдан шыққан Жан немесе Лонга, Марко Полоның Шығысқа саяхаты
жөнінде айтқан. Мессер Марко туралы мәліметтер бере отырып ол былай дейді:
Осыдан кейін ол француз тілінде, барлық істер жөнінде кітап жасаған, бұл
керемет заттар туралы кітап, басқалармен бірге бізде бар. 54., 91.
Сонымен қатар бұл француз тіліндегі басылым Минаев И.П. аударған,
Бартольд В.В. редакциясындағы Кітаптың орыс тіліндегі аудармасының
негізінде жатыр.
Бартольд В.В. ойынша аудармашы Рустичано версиясына дұрыс тоқталған.
Ал редактордың өзі қосымша Марко Поло Кітабының атақты комментаторы Генри
Юлға жүгінеді.
Юл былай деп дәлелдейді - деп жазады Бартольд редакциалық алғы
сөзінде, - бұл ХІV ғасырдың жазбасынан, Генуяда жазылған Марко Полоның
әңғімелерінің нақты көрінісін алуға мүмкіндігіміз бар, буған дәлел
әңгімелеушінің өз сөздерінен жазылған және қайта қаралуға түспеген, жасанды
емес, ерікті буынның өзі дәлел бола алады (көлемділіктің, қайталаудың, бір
заттан екінші затқа бірден өтудің, ұмытылған әңгімелерді қосу үшін, қайта
бастапқыға оралудың жоқ болуы және тағы басқа).55.,6.
Бұл тізімінің француз тілі өте нашар, итальян және кейбір шығыс
тілдерінің қоспасы бар; естумен жазылған адамдардың аттары әртүрлі болып
келеді. 55.,7.
Бартольдың айтуынша бұл тексті Чартон қазіргі француз тілінде басып
шығарған (Charton Ed., Voyageurs an ciens et modernes, t. II.Paris 1863);
ал осы текстің италиан тілінде аудармасын Лазари басып шығарған (Lasari V.,
Viaggid Y.: Marco Polo, Venesia 1847). Марко Поло саяхатының суреттемесі,
әрине оның замандастарының қызығушылығын да туғызды және итальян тіліне,
француз тілінде пайда болғаннан кейін бірден-ақ аударылды. Бұл итальян
тіліндегі аударма Crusca деген атпен, ХІV ғасырдың басына жатады және
қазіргі уақытта ол Флоренциядағы Мальябекьяндық кітапханада сақталған.
Бірақ, бұл аударма Юлдың айтуынша, біршама құртылған, осы уақытқа сонымен
қатар, латын тіліндегі аударма да жатады. Оны Болониядан шыққан монах
Франциско Пинино қысқаша аударған. Француз тіліндегі қолжазба, сол
кезеңдерде неміс тілінде де жарқ көрді, 1477 жылы Нюрнбергте басылып шықты.
Уақыт өте венециан, испан, чех, каталон, арагон. Және басқа да тілдерде
аудармалар пайда болды. Комментаторлардың айтуынша Марко Поло саяхатының үш
версиясы жеке мағынаға ие: Рустичано тексті, Потье тексті және Рамузио
тексті. Алғашқы екі версияны ашқаннан бұрын, Рамузионның версиясы ең
жақсысы болған, оған өзінің назарын, тарихи жағрафиялық қоспаларымен Марко
Поло саяхатының ең бірінші басылымын шығарушы Марсден Н. 56 аударған.
Марко Полоның неміс комментаторы Нейман Л. 57, Рамузионның версиясын
өздерінің басылымдарының негізіне қойған. Олардың ойынша бұл версиядағы
ерекшеліктер, 1298 жылдардан кейін саяхатшының жасаған түзетулері мен
қосулары. Ал, Мэррей және Лазари сияқты комментаторлар Рамузионның текстін
толық жоққа шығарып, ХІІІ ғасырдың компиляциясы деген. Екі жаққа да
қосылмаған Юл Г., балық үш версияның негізінде эклектикалық текст жасауға
тырысады.
Қазіргі кезде Поло кітабының жүз он тоғыз қолжазбасы табылған (әр
түрлі үзінділерді санамағанда).
Марко кітабы жарық көргеннен кейін көп ұзамай флоренцияның тарихшысы
Джовани Виллани (шамамен 1275-1348) сілтеме жасайды. Татарларды суреттей
отырып Веллани былай деп жазады: Ал кім олардың істері жөнінде тиянақты
білгісі келсе, папа Климент V қолдануымен жазылған Армениядағы Колкостың
билеушісі Айтон Хайтон кітабын қарасын, сонымен қатар мессер Марко Поло
жазған, Мильоне деген атпен белгілі кітапты қарауға болады: ол, олардың
құдыреті мен билігі жөнінде көп айтады, өйткені олардың арасында көп уақыт
өмір сүрген. Енді біз татарларды қойып, өзіміздің мәселемізге көңіл бөлейік-
флоренция істеріне . 54.,94. Кітап басылуды ойлап шығарудан бұрын Марко
Поло мәліметтері, оқушыларды қызықтырып және бүкіл Еуропа оны оқыған: оған
Марко кітабының фрагменттері, ХV ғасырда белгілі, өркениетті елдердің ең
батысында жатқан Ирландияда табылуы дәлел бола алады. Ал бұл табылудың
тарихы романтикалық қызуғушылық тудырады.
1814 жылы герцог Девонширский , Уотерфорд графтығында, өзінің
ирландық Лисмар замогын жөндеуге бұйрық береді. Оның ішінде жұмысшылар,
кірпіштен қаланған есікті табады. Есікті ашып, арғы жағынан, ішінде көне
епископтық посох және қандай да бір қолжазба сақталған-жәшікті тауып алады.
Бұл, қазіргі атақты, өзінің табылған жеріне байланысты Лисморлық кітап
деген атпен белгілі, бұл кітап 1839 жылға дейін зерттелмеген. Оны ирландық
зерттеуші Юджин О Карри қарап шыққаннан кейін, әр түрлі аңыздар мен Ұлы
Карл жөніндегі әңгімелердің ішінде, Марко Поло кітабынан үзінділердің бар
екендігі анықталды барлығы он беттен астам, ол гэль тілінде жазылған.
Полоның кітабы, шамамен 1460 жылы, Фингин Мак-Карти Ригаға, лорд Кэрбериға
және оның әйелі Кетрин, қызы Томасаға, Десмондтың сегізінші графына арналып
аударылған болу керек.
Марко Поло Кітабының орыс тіліндегі аудармаларына келетін болсақ,
ең алғашқысын Шемякин А.Н. 1861-1862 жылдар аралығында Мәскеу
университетінде басылып, бір жылдан кейін, ХІІІ ғасырдағы венециндық
саяхатшы Марко Поло, деген атпен жарыққа шыққан. Неміс тілінен аударма.
М., 1863 58.. Бұл аударма жалпылама болып табылады.
Екінші орыс тіліндегі аударма ананимді түрді, Петербургтық журналда №
14 басылым шыққан (бұл басылымда тіпті сілтеме де болмаған(. Кейін бұл
аударма жеке басылып болып, Миллионер деп аталған, венециандық дворянин
Марко Полоның Татария және Шығыстың басқа елдеріне саяхаты 3 бөлім. Спб.,
1877 59. Бартольд В.В. ойынша бұл басылымның ғылыми дәрежесі өте төмен.
Орыс комментаторларының ішінен Юлды Ханыков Н.В. айтып кетеді. Ханыков НүВү
Юлдың жасаған эклектикалық текстіне қарсы шыққан. Ханыков Н.В. жағына
Минаев И.П. шыққан. Минаев И.П. аудармасының негізін Рустичано тексті
құрайды және оған Потье мен Рамузион текстерінен үзінділер қосылған.
Сонымен қатар бұл мәселеген байланысты тағы да бірқатар көлемді еңбектер
бар. 60., 87.
Ең алғашқы ғылыми аударма 80-інші жылдары профессор Иван Павлович
Минаевпен жасалған. Иван Павлович Минаев (1840-1890), ХІХ ғасырдың жан-
жақты , атақты шығыстанушысы болған. Ол ірі медиавистиндолог, ортағасырлық
Орта Азия мен Үндістанның, буддизмнің тарихшысы болған; сонымен қатар
Афанаси Никитиннің Хождения за три моря 61 атты кітабының комментаторы,
саяхатшы болған. 1874-1875 жылдары ол Үндістанға, Цейлонға барып, үш
жылдан кейін Цейлон және Үндістан очерктері атты кітап шығарады.
Марко Полоның саяхаты атты Кітаптың аудармасымен Минаев И.П.,
өмірінің соңғы жылдарында жұмыс істейді. Жоғарыда айтқандай, аудармасының
негізінде, 1298 жылы Генуя түрмесінде жазылған Рустичаноның жазбалары
жатты. Аударманы ол толық бітірген. Алғашқы қолжазбасының көшірмесі де
басылып шығуға дайындалып бітуге аз қалған. Бірақ, Минаев И.П. өлімі (1890
ж), аудармасын ескертпелермен қамтамасыз етуге кедергі жасаған.
Он жылдан аса Минаев И.П. қолжазбасы қозғалыссыз жатқан. Уақыт өте
оны, орыс жағрафиялық қоғамының кеңесі қолға алып, басып шығаруға ұйғарады.
Аудармасын редакциялау жағрафиялық қоғамның мүшесі Бартольдқа В.В.
тапсырылады. Ол Минаев И.П. аудармасын жоғары бағалайды: Алғашқы версияның
Рустичано қарапайымдылығы мен жасанды емес түрін, аудармада шеберлікпен
берген, оны оқырмандардың өздері де көреді.
Бұл екі ғалымның Марко Поло Кітабын зерттеуде және Изия тарихын
оқуда қосқан үлестері үлкен.
Кітаптың ең алғашқы кеңестік басылымы осы аудармамен , Кунин К.И.
редакциялауымен шықты: Марко Поло. Саяхат.Л.; 1940.
Кітаптың алғысөзінде Кунин К.И., Минаев И.П. аудармасы нақты екенін
білдіре отырып, былай дейді: Оның кемшілігі аудармасының – ескі тілдің
стилизациясына қарай аудармашының, ертедей сөз ұйқастары мен петровтық
Русьқа дейінгі Терминалогияларды қолдануында, ал ол дерекке келіспейді.
Сондықтан Марко Полодағы корольдар, ханзадалар, барондар, рыцарлар
дегендердің орнында, аудармашыда патшалар, вельможалар, княздер, тіпті
баярлар деген сөздер орын алады. Мұның бәрі бізбен жөнделді. Дерекпен
тианақты салыстыру, аудармашы қысқартулар мен ол елемеген барлықтарын
түзетуге мүмкіндік берді. 62.,28.
Бірақ, 1902 және 1940 жылдары басылымдарды салыстыру, Кунин К.И.,
орыс аудармасына айтарлықтай жақсартулар бермегенін көруге болады және
аударманың стилі де ондайды талап етпейді. Минаев И.П. Петрлық Руске
дейінгі терминологияны сирек қолданғаны және дшица, льяло, поть
деген сөздерді сақтап, жақшаның ішінде оларға түсініктеме беруге болар еді.
1940 жылғы басылымның артықшылығы, Кунин К.И. қосулары болып
табылады. Олардың негізлері – Минаев И.П., Бартольд В.В.ғ екеуі де
аудармаған қорытынды (сан бойынша 233) тарау. Олардың оны жасамау себебі,
Марко Поло Кітабының бір де бір негізгі версиясында оның болмауы, ол тек
екі ортағасырлық италияндық қолжазбаларда кездеседі. Магидовичтың айтуынша,
Юл Г. Бұл тараудың шыншылдығына күмәнданған және ерте француз тілінен
итальян тіліне көшірме немесе аудармашының ойдан шығаруы деп есептеген.
Бірақ, оны Марко Поло Кітабын басып шығаруда, қолайлы және өте ескі
эпилог ретінде қолданған.
Марко Поло әрине, зерттеуші ғалым болған жоқ. Бірақ, оның бойына
біткен дарыны, Құлайдың тұсындағы биік қызметі, Еуропадан Қытайға және кері
қарайғы саяхаты, ғалым миссионерлерге қарағанда, тарихи-этнографиялық
мәліметтердің үлкен комплексін жинауға мүмкіндік берді. ХІV – ХVІ
ғасырларда Марко Поло Кітабы Азияның жағрафиялық карталарын құруға негіз
болады, кітап басылып шығуға ықпалын тигізді. ХV-XVI ғасырлардың басында
ұлы жағрафиялық ашулар тарихында үлкен рөл атқарды. Сауда жолдамаларын,
коммерциялық справочниктер жасауға, мысалға, Азия елдерінде болған атақты
Флорентиялық Франческо Бальдичи Пеголоттидің (ХІV) Практика торговли
атты жолдамасын жасауға да қолданылды. 63.
Марко Поло Кітабынан кейін ғылыми маңыздылығы үлкен деректердің
қатарына, Джовани дель Плано Карпинидің Монғол тарихы жатады 64. Ол
францискандық орденнің іскері, сол орденнің негізін қалаған Франциска
Ассизскидің (1181 – 1226) жақын досы, өнерлі дипломат және дін таратушы,
Испанияда, Германияда және Ватиканда жоғарғы шіркеу қызметтеріне ие болған.
Туған жері (1185-1252) Италиядағы Маджионе қалашығы. Ол 1245 жылы 16
сәуірде Лион қаласынан Монғолияға аттаған кезде 60 жаста болады, екі
жылдық миссиясынан кейін (1247 жыл 18 қараша) Лионға қайта оралып, папа
Иннокентий ІV-ке Libllus Historicus (Тарихи шығарма) атты саяхатының
есебін тапсырады. Плано Карпини жөнінде замандасы былай дейді – Ол ақылды,
сауатты, шешен және әртүрлі істерге бейім адам болатын; татарларда және
басқа елдерде көргенін қалың кітапқа жазған. Оны біреулер әртүрлі
сұрақтармен шаршатқан кезде, осы кітапты оқып беретін 64.,8. Сонымен,
Плано Карпини Еуропаның Шығысты тануына алғаш рет жол ашады және Монғолия
мен Қытайдан тыс жерде бірінші болып монғолдар тарихын жазады. Өзінің
Тарихында ол монғолдардың дінін, дәстүрін, әскери және сауда ісін,
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жазып кетеді. Сонымен қатар Қытай жөнінде
де көптеген мәліметтер береді. Плано Карпинидің шығармасы бізге дейін
бірнеше редакцияда жеткен. ХІІІ ғасырдың өзінде-ақ, сол кезеңнің сауатты
адамдарының қызығушылығын тудырып, бірнеше рет көшірілген. Бірақ бұған
қарамастан бізге дейін оның тек бес қолжазбасы ғана жеткен. Ең жақсыларының
біреуі ХІІІ ғасырдың аяғында немесе ХІV ғасырдың басында жазылған Лейдендік
қолжазба. Бұл қолжазба, 1839 жылы текстің француз зертеушісі Авезак Д.Плано
Карпинидің шығармасын жарыққа шығаруда негізге алған болатын. Бірақ, ХІХ
ғасырдың аяғында Кэмбридж университетінің кітапханасында, бұдан да ертерек
жазылған қолжазба табылған. Плано Карпинидің тағы екі қолжазбасы Париждің
Ұлттық кітапханасында, ал соңғысы Британдық музейде сақталған. Сонымен
қатар тағы бір қызығы, Иркутсктің Жданов А.А. атыңдағы мемлекеттік
университетінің ғылыми кітапханасында қолжазбаның бір фрагменті табылған.
Бұл готикалық жазумен жазылған үзінді зерттелегеннен кейін, ХІІІ ғасырда
Бовэден шыққан атақты компилятор Винцентамен редакцияланған Плано Карпини
шығармасының ІХ тарауының VІІ, VІІІ бөлімдері екені белгілі болған. Плано
Карпинидің кітабы көптеген тілдерге аударылған. Тағы бір дерек көзі ретінде
біз зерттеу жұмысымызда Гильом де Рубруктың Шығыс елдеріне саяхаты атты
еңбегін пайдаландық.64. Бұл өз кезегінде өте маңызды дерек болып
табылады. Плано Карпиниге қарағанда сауаттырақ болған Рубрук, өзінің
саяхатынан да жасырақ дайындалған, сондықтан оның қалдырған мәліметтері
құндылығы жағынан тек Марко Поло шығармасына ғана орын береді деседе
болады. Рубрук жөнінде биографиялық мәліметтер өте аз, оны тек өзінің
шығармаларынан ғана алуға болады. Тіпті аты-жөні әр жерде әр түрлі
жазылған. Ұзақ уақытқа дейін аты тарихи әдебиетте, латынданған формада
Рубруквис деп аталған. Бірақ толық аты Виллем немесе Гильом Рубрук. Ол
көптеген жылдар бойына Франция королінің қызметінде болған. Туған жылы
шамамен 1215 және 1220 жылдар аралығы, ал қайтыс болған көзі болжаммен 1270
жыл. Саяхатын 40 жасқа таман бастаған. Бұл ұзақ жолының алдында, ол бірнеше
жылды Таяу Шығыста өткізген болу керек. Монғолияға елшілігін Акконада
(Палестинадағы қала) болған кезде, яғни саяхатын дәл осы жерден бастайды.
1253 жылдың аяғында-ақ Рубрук Монғолиядағы болады. Қарақорымға жетерден
бұрын, ол хан тұрағымен үш айға жуық көшіп-қонып жүреді де, тек сәуірде
ғана Монғолияның астанасына жетеді. Рубрук басқа еуропалықтарға қарағанда
алғаш рет Қарақорымды тиянақты суреттеген. Ол жерде Рубрук екі айға жуық
болып, 1254 жылы маусымда Еуропаға қайтады. Акраға оралып бір жыл өткеннен
кейін, өзінің шығармасын аяқтайды. Әрине бұл Еуропалықтар, ХІІІ ғасырдың
соңғы ширегі мен ХІV ғасырдың басында Азияға жол ашуда жалғыз болған жоқ.
Бұл кезеңде Еуропа мен Азия арасында дипломатиялық және сауда байлныстар
тез қарқынмен жүріп жатты. Венециандық, генуэздық, флорентиялық, пизалық
және басқа да итальяндық саудагерлермен бірге Шығысқа қарай католиктік
миссионерлер еніп жатты. Солардың ішінде сол кезде үстемдік еткен Монғол
империясымен, Қытаймен, Үндістанмен,Оңтүстік-Шығыс Азиямен, Индонезиямен
танысуда ізін қалдырған римдік католик шіркеуінің іскерлері Джовани
Монтекорвино (1247-1328), Порденонеден шыққан Одорик (1286-1331) және
Джовани Мариньоли (шамамен 1290 және 1295 жылдар аралығында туылып 1358
немесе 1359 жылдары қайтыс болған).
Джовани Монтекорвиноның саяхаты 1291-1294 жылдарға келеді. Ол
Қытайдың астанасы Ханбалықта 40 жылға жуық өмір сүреді. Өзінің Қытайдағы
өмірін папа Николай ІV (1288-1292) елшісі ретінде бастап, Джовани
Монтекорвино 1307 жылы папа Климент V-ің (1307-1314) булласы арқылы
Ханбалықтың архиепископы және бүкіл Шығыстың патриархы деген жоғарғы
санға көтеріледі. Монтекорвино және оның көмекшілері , католиктік
епахиялармен хат алмасып отырған. Бұл хаттарда әрине елдер, мемлекеттер
туралы хабарлар жоқ бірақ, оның құндылығы еуропалық көпестердің саудасы,
пошта станциялары, Юань билеушілерінң байлығы және тағы да басқа жағдайлар
жөнінде береді. Мәліметтер Сұлтанияның үшінші католиктік арихиепископы,
доминикандық Джовани Коридің шамамен 13330 жазылған Ұлы ханның байлығы
жөнінде кітап атты шығармасына кірген 65.,77. Бұл дерек орта ғасырдағы
саяси тарихты зерттеу үшін өте құнды екені сөзсіз. Саяхатшылардың
шығармаларын, атап айтқанда латын тілінен аударған Свет Я.М. После Марко
Поло. Путешествие западных чужеземцев в страны трех Индий атты еңбегін
таба аламыз.65.,93. Аталған деректер біздің тақырыбымызға тікелей қатысты
болғандықтан, сол дәуірдің тыныс тіршілігін, әлеуметтік-экономикалық
жағдайын, батыс пен Шығыс елдері арасындағы дипломатиялық, сауда
байланыстарын, осы салаларда болған өзгерістер мен ерекшеліктерді түсінуге
мүмкіндік береді.
Осы жұмыста сонымен бірге шығыс деректердін кеңінен қолдандық. Рашид
ад-Диннің Жылнамалары жинағы 66, Монғолдардың құпия шежіресі 67,
Мэн Юань-лао, Ли Гоу, Уцзы-му, Лу Ю, Фань Чэн жазбалары 96, Ибн-Баттута
еңбегі, дели сұлтанатының тарихы жөнінде бірден бір дерек, Абу Рейхан
Бирунидің таңдамалы шығармалары, Бабыр-наме бұл еңбектер Үнді
сұлтандарының сыртқы саяхаты, сауда мен әлеуметтік – экономикалық жағдайы
жөнінде көп мәліметтер береді.68-69.
Зерттеу жұмысымызда эпиграфикалық ескерткіштердің деректерін, соңғы
кездердегі археологиялық зерттеулердің материалдарын пайдаландық.
Эпиграфикалық деректерді, негізінен Эпиграфика Востока басылымының әр
түрлі сандарынан алсақ, ал археологиялық қазба материалдарды отандық және
шетел археологтарының зерттеулерінен алынды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Соңғы жылдары Қазақстан
тарихнамасында тарихты зерттеуде бұрынғы дәстүрлік әдістермен бірге
инновациялық тәсілдерді де, соның ішінде өркениеттілік әдісті қолдану
қажеттігі мойындала бастады 70., 58. Біз өз зерттеу жұмысымызда дәстүрлі
және инновациялық әдістердің озық жақтарын біріктіре отырып кешенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Абай атындағы Қазақтың Ұлттық Педагогикалық Университеті
Кафедра: Жалпы тарих
М А Г И С Т Р Л І К Д И С С Е Р Т А Ц И Я
ТАҚЫРЫБЫ: ХІІІ ғ. ЕВРОПА МЕН АЗИЯ БАЙЛАНЫСТАРЫ
ОРЫНДАҒАН:
6А0115 – құқық
және
экономика негіздері
мамандығының
2 курс магистрі
ТУЛЕУБАЕВ ҚАЙРАТ
ҚАЛЕНҰЛЫ
___________________2007 ж.
Ғылыми
жетекшісі:
т.ғ.д.,
профессор
СЫЗДЫҚОВ
САТАЙ МАҚСУТҰЛЫ
_______________________2007 ж.
Ресми оппонент:
т.ғ.к., профессор Алдажұманов Қ.С.
_______________________2007 ж.
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі: т.ғ.д., профессор Алтаев А.Ш.
_______________________2007 ж.
Алматы, 2007
Ж О С П А Р
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ЕУРОПА МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 20
1. Марко Поло және оның
Кітабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2. Сауда
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 29
ІІ ТАРАУ. ЕУРОПА МЕН ҮНДІСТАН АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 50
2.1. Батыс елдері мен Үндістанның сауда қатынастары ... ... ... ... ... ..
50
2.2. Сауда ісінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
75
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан үшінші мынжылдыққа аяқ
басты, жалпы-тарихтың эволюциясының динамикасын белгілейтін басты
тенденциялардың бірі, глобальды әлеуметтік- экономикалық, қоғамдық саяси
процестер мен көріністердің одан әрі интенсивті интеграциясы болады. Мұндай
жағдайда, дипломатиялық, сауда байланыстары сияқты қоғамдық болмыстық
салалары, интеграция идеяларын терең қабылдауға бейім. Сондықтан елімізде
қазіргі тәуелсіздік жағдайында Қазахстанның Батыс елдерімен әртүрлі тарихи
кезеңдерде дипломатиялық, сауда мәселелерін қарастыру ғылымда өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының президенті Назарбаев Н.А. өзінің Тарих
толқынында атты кітабында былай дейді: Қазір Қазахстанның құшағы әлемге
айқара ашылып отырған шақта көптеген кісілер Батыс елдерімен өмірдің бар
саласында тікелей байланыс орнатуда. Былайға жұрттың өздері де елімізге
емін-еркін келгіштеуде. Сөз жоқ, мұның бәрі қазақ ұлтының өркендеуіне, осы
заманғы тарихи үрдіске сай келетін техникалық және гуманитарлық-институттық
саладағы Батыс тәжірибесін игеруіне әсер етеді.
Мұндай бағыт-бағдардың терең негіздері бар екенін ұғыну қажет.
Жаңарудың Батыс технологиясын меңгермей тұрып, қоғамдық өмірдің алуан
саласындағы оның институттық тәжірибесін игермей тұрып жүзеге асыру қай
жағынан да мүмкін еместігін түсіну ең бастысы.
Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ
уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын
түсінгеніміз жөн 1, 79 б..
Табалдырығын енді ғана аттаған ХХІ ғасыр әлемдік өркениеттердің
ғаламдық сипатын одан әрі айқындап отыр, өйткені сан – сапалы дүниежүзілік
процестердің өай-қайсысының болмасын тағдыры өркениеттер тоғысы
иірімдерімен тығыз байланысты.
Қазіргі таңдағы халықаралық қатынастардың барынша кеңейуі,
интеграциялану мен ғаламданудың қарқын алуға бүкіл әлемдік тарихи процеске
әртүрлі аймақ халықтарының атсалысуы мәселесінің зерттелуін ерекше күн
тәртібіне қойып отыр. Соның ішінде әсіресе сауда, дипломатиялық
ықпалдастық, оның жалпы әлемдік өркениет дамуындағы рөлі туралы мәселенің
өзектілігі артып отыр.
Бұл арада Халықаралық қатынастар деп тек қана мемлекетаралық, әр
түрлі ұйымдар арасныдағы қатынастарды емес, сонымен қатар ғасырлар бойы
қалыптасқан тұрақты, аймақтық өркениеттердің, конфессионалдық
қоғамдастықтардың өзіндік генетикалық ерекшеліктері мен құндылықтарын
сақтай отырып, олардың қатар, өзара байланыста өмір сүруін айтамыз.
Осылардың барлығы адамдардың іс-әрекетіне ықпал жасап, дүниетанымын
анықтайды, аларалық қатынастардың сипатын белгілейді. 2., 13.
Алғашқы орта ғасырлар қарағанда ХІІІ ғасыр төңірегінде еуропадағы
әртүрлі елдерде айтарлықтай берік экономикалықғ сайси және дипломатиялық
қарым-қатынастар біртіндеп орнай бастайды, бұл қарым-қатынастар дау-
жанжалдардың, соғыстардың салдарынан әрдайым үзіліп қалып отырғанына
қарамастан қайтадан қалпына келіп, одан әрі дамып жатты. Еуропа мен Азия
елдерінің байланысы кеңейіп, барған сайын нығая берді. ХI-ХV ғасырлар
ішінде еуропада халықаралық қатынастардың белгілі бір жүйесі қалыптасты,
біртіндеп, әсіресе кейінгі римдік және византиялық дәстүрлер ықпалының
арқасында ортағасырдағы дипломатияның кейбір ережелері мен дәстүрі
қалыптасты.
Осы кезеңдегі халықаралық қатынастардың дамуында төмендегідей шешуші
факторлар болды: Феодализмге өту процесінің аяқталуына, өндіргіш күштің
өсуіне, қалалардың пайда болуына, әсіресе халықтардың және мемлекеттердің
өзара жақындасуына себеп болған ішкі және сыртқы сауданың кеңеюіне
байланысты Еуропада экономика өсті. Сонымен бірге сыртқы сауда көп
жағдайларда сауда бәсекесінен өршіген олардың өзара қарама-қайшылығын
туғызатын, ал бұл қайшылықтар кей кезде ұрыс-жанжалдар, тіпті соғыстарға
апарып соқтыратын (мысалы, 1367-1370 жылдары Ганза мен Данияның соғысы,
Венеция мен генуяның соғысы және басқалары); Экономиканың өсуі оған
байланысты шаруашылықтардағы өзгерістер, дәлірек айтқанда, нарықтың дамуы
феодалдардың материалдық қажетін арттыруды, ал бұл жағдай жеке елдердің өз
ішіндегі феодалдық қанауды күшейтіп қана қоймай, феодалдар басқа елдердің
жерін және байлығын жаулап алуға жанталаса асыға түсті. Осының салдарынан
еуропаның өз іші де және одан тысқары жерлер де сан алуан соғыстарға
ұшырады; Көптеген Батыс еуропа елдері феодалдық қоғамның саяси өмірінде бір
орталыққа бағыну тенденциясының артуы, король өкіметінің күшеюі, сөйтіп
феодалдық бытыранқылықтың біртіндеп жойыла бастауы. Мұндай құбылыстарды
бірсыпыра феодалдық сеньорларды, тіпті бүтін мемлекеттерді дау-жанжалдарға,
қарулы қақтығыстарға апарып соқтыратын. Бұл жағдайларда династиялық мүдде
де аз рөл атқармайды.
Бір елдің өз ішінде болып жатқан саяси бірлікті нығайту процесімен
қатар еуропада бір ел екінші елді бағындыру тенденциясы дами бастады. Өз
гегемониясы астында көпжақты мемлекет құрып, дүние жүзін билейміз деген
өкімет иелері бірінен соң бірі шығып жатты. Осындай тенденцияның негізгі
қолдаушылары римдік папалар мен герман императорлары болатын. Сол кезеңдегі
Еуропада әлсін-әлі қарулы қақтығысулар болып, құрылып, ажырап жатөан
одақтар кездесетін, мемлекет шекаралары әрдәйім өзгеріп тұратын.
Еуропада халықаралық қатынастардың дамуына халықтардың құралуы
процесі мен ұлттық мемлекеттердің қалыптасу процесінің басталуы үлкен әсер
етті. Бұған сыртқы факторлар да алдымен Шығыс тайпалары мен халықтарының
қозғалысы ХІ ғасрыда – кіші азия мен Шығыс Жерорта теңіздегі түрік-
селжүктердің жаулап алулары, ХІІІ ғасырда – Шығыс және Оңтүстік еуропаға
татар-монголдардың шабуылы, ХІV – XV ғасырлардағы Алдыңғы Азия мен Балқан
түбегінде түрік-османдардың орнығып, қоңыс тебуі әжептеуір ықпал жасады.
Тек қана Еуропа елдерінің емес, тіпті Батыс елдері мен Азия елдерінің
арасындағы экономикалық, саяси және дипломатиялық қатынастарының ХІ-ХІІІ
ғасырларда өсіп, нығайыуына Батыс елдері мен Азия елдерінің ішкі әлеуметтік
– экономикалық қатынастарының дамуына крест жорықтарының да әсері тиді.
Ортағасырлар тарихында ХІІІ ғасыр бетбұрысты кезең деседе болады. Дәл
осы ғасырда өзінің ең жоғары дамуына-феодалдық әлемнің төңірегінде қол
жеткізерлік және оған мүмкін формада-әлемдік бірлестік идеясында өзінің
көрінісін тапқан, орталыққа ұмтылған күштер жетті. Бұл күштер ескі Дүниенің
екі жағынан да көрінді – Азияда және Еуропада. Азияда бұл идеяның өмірге
келуі, көшпелі тайпаларды бастаған Шынғысханның атымен байланысты болса,
еуропада-күресуші шіркеудің көсемі, папа Иннокентий ІV есімімен
байланыстырылады. Екеуі де армандарының шамамен бір уақытта жүзеге
асатындығын көрді: 40- ыншы жылдары Тынық мұхитының жағалауларынан бастап
Карпатқа дейінгі кеңістікті жаулап алу, монғол державасының пайда болуына
алып келді; 50-інші жылдары Германиадағы Гогенштауфен әуелтінің құлауымен,
Рим папалары өзінің жеңісін тойлай алды.
Ескі Дүниенің екі жағынада болған бұл жағдайлар, үлкен және күрделі
мағынаға ие болды. Ең алдымен оларға саяси партианың өзгеруі ықпал етті.
Шығыс пен батысты, қарым-қатынастың жаңа түріне алып келді: бірінші Шығыс
пен батысты, қарым-қатынастың жаңа түріне алып келді: бірінші Шығыс пен
монғолдардың түрінде, Батыспен күресте қақтығысты (орыстармен,поляқтармен,
немістермен); содан кейін бұрынғыға қарағанда кеңірек, осы екі дүние
арасында дипломатиялық және сауда байланыстары басталды. Ал бұл
жағдайлардан да маңыздысы, олар ортағасырлық дамудың тарихи жүрісін
қиыстырды: ортағасырлық дәуірдің дүниенің жоғарғы көрінісінің ғасыры-
иерархиялық мемлекеттердің әлемдік идеясы-сонымен бірге осы ортағасырлық,
феодалдық дүниенің басы мен аяқ ғасырына айналды. ХІІІ ғасырдан бастап
Шығыста да батыста да капитализмінің элементері дами бастайды: батыста ең
алдымен Италияда, Шығыста ең бірінші Қытайда. Осыдан бастап бұл дамудың
әркелкілігі байқалады. Сондықтан ХІІІ ғасырда жалпы тарихтың жағдайының
мағынасы осындай болғандықтан оны зерттеу өте қажет.
Марко Поло мәліметтері арқылы ХІІІ ғасырдағы Еуропа мен Азия
байланыстары жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеудің пәні Батыс пен шығыстың өзара дипломатиялық, сауда
байланыстарын, ықпалдастығын, еуразиялылықтың тарихи тамырларын зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Жұмыс жазудағы алға қойған басты
мақсатымыз Марко Полоның мәліметтері арқылы тарихи дамудағы халықтар
арасындағы өзара діни, дипломатиялық, сауда байланыстарынң маңызын көрсету
болып отыр. Осындай кең байланыстар орын алған ортағасырлық Юань империясы
дәуірін зерттеуіміздің нысаны ете отырып, осы дәуірдегі Орталық Азия
халықтарының өмірінде болған өзгерістерді анықтау, негізгі мақсатымыз.
Сонымен қатар тағы бір мәселе, еуропалықтардың Азия елдеріне ұйымдастырған
саяхаттары батысқа қандай нәтиже бергенін ашып көрсету. Осы мақсаттарды
орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды.
- Батыс елдері мен Қытайдың жүргізген діни, дипломатиялық байланыстары.
- ХІІІ ғасырда еуропа мен Юань империясы арасындағы сауда байланысын
қарастыру.
- Еуропа мен Азия сауда байланыстарындағы қолөнердің рөлін ашып көрсету.
- ХІІІ ғасырдағы Үндістанның саяси жағдайына әртүрлі деректерді пайдалана
отырып сипаттама беру.
- Марко Поло мәліметтері арқылы ХІІІ ғасырдағы Үндістанның әлеуметтік-
экономикалық жағдайын жан-жақты зерттеу.
Жұмыстың зерттеудің хронологиялық шеңбері. Бұл жұмыста біз негізінен
ХІІІ ғасырды, яғни монғол жаулап алушылықтары кезеңін қамтыдық. Өйткені
ортағасыр тарихында ХІІІ ғасыр жалпы тарихта ерекше оран алады. Дәл осы
ғасырда өзінің ең жоғарғы дамуына-феодалдық әлемнің төңірегінде қол
жеткізерлік және оған мүмкін формада-әлемдік бірлестік идеясында өзінің
көрінісін тапқан, орталыққа - ұмтылған күштер жетті. Бұл күштер ескі
Дүниенің екі жағынан да көрінді-Азияда және Еуропада. Азияда бұл идеяның
өмірге келуі, көшпелі тайпаларды бастаған Шынғысханның атымен байланысты
болса, еуропада күресуші шіркеудің көсемі, папа Инокентий ІV есімімен
байланыстырылады.
Жұмыстың тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Дамыған феодализм кезеңі
Еуропа халықтарының өмірінің едеәуір ілгері басқандығымен сипатталады.
Қалалар пайда болып ұлттық мемлекеттер қалыптаса бастады. Ұлттық мәдениет
туып келе жатты. Бұл құбылыстар қоғамдық қатынстарды әлдеқайда күрделендіре
түсті, мұның өзі зерттеу еңбектерінің сан жағынан өсуіне және олардың алуан-
түрлі болуына жағдай жасады. Жалпы, ХІІІ ғасырдағы халықтар арасындағы
байланыстар тарихшылардың назарын аударды. Қай халық болмасын басқа
халықтармен қарым-қатынаста болып, бір-біріне ықпал әсерін тигізу арқылы
бойын, алға басып отыратыны белгілі. Бұл турасында өз кезінде атақты
шығыстанушы Бартольд В.В. былай деп атап көрсеткен еді: Прогрестің басты
факторы-халықтар арасындағы өзара тығыз қарым-қатынастың болуында екені
қазір дәлелденіп отыр, халықтардың өркендеп, немесе кері кетуі олардың
нәсіліне немесе оларды қоршаған табиғи ортаға да байланысыс емес, оның
басты себебі-бұл халықтар өз тарихының әр түрлі кезеңінде халықтар
арасындағы байланыс көпірін тұрғыза алды ма, жоқ па, міне осыған
байланысты 3., 28 б.. Азия тарихы жөнінде, ең алғашқы көлемді зерттеу
еңбектерін Майя М., д Оссон, картмер Э. Және тағы басқалары жазып бастаған.
Олардың зерттеулері тек саяси тарихты қамтып қана қоймаған -. ХІХ
ғасырдың басында Франция, Англия, Германияда алғашқы шығыстану ғылыми
қоғамдары пайда бола бастайды, осыған байланысты д Оссонның шығармалары
қызығушылық тудырады. Өмірінің біраз бөлігін Еуропаның бірсыпыра
қалаларында, соның ішінде Парижде елші болып өткізген швед дипломаты
Абрахам Константин Мураджа д Оссон (1779-1851) Шығыспен өзінің әкесі
Мураджа д Оссонның (1740-1807) арақасында шұғылдана бастайды. Оның әкесі
Стамбулда туылып, Швецияда қызметте болған, 22 жылдық еңбегінен кейін
Парижде осман империясы және жалпы мұсылман әлемі жөнінде үлкен еңбек
жариялаған. Кең профильді тарихшы-шығыстанушы, Иран бойынша да жазған,
Швецияның ғылым Академиясының және басқа да ғылыми қоғамдардың толық мүшесі
д Оссон, 1824 жылы Парижде француз тілінде Шыңғыс ханнан бастап Тимур-
бекке немесе Тамерланға дейінгі монғолдардың тарихы атты еңбекті шығарады.
Көптеген деректердің ішінен ол тек негізгілерін ғана таңдап алып, оны
пайдалана білген және өзінің назарын көбінесе саяси оқиғаларға бөлген.
Бірақ өзінің бұл еңбегінде д Оссон, монғол жаулап алушыларының Батысқа
жылжыған жорығын тоқтатуды неміс рыцарлық оркендердің алған рөлін арттырып
жіберген. Ол бірінші болып кең көлемде Рашид ад-диннің Жылнамалар жинағын
пайдаланған. Ал ең алғаш рет бұл құнды деректі д Оссонның замандасы, 1823
жылдан бастап Париждегі шығыс тілдер Мектебініің профессоры Этьен Марк
Картмер (1782 – 1851) зерттеп, жариялаған. 1836 жылы ол Джами ат-Таварих
материалдарына сын-ескертпелер мен француз тілінде текстер жазады. Бұл
публикациялардың құныдылығы, Рашид ад –Диннің ескерткіштерімен бірге
биографиясын да зерттеуге мүмкіндік беруінде. Сонымен қатар біз алып
отырған кезең бойынша ауқымды еңбектердің бірі, неміс синологы, Мюнхен
университенің профессоры болған Герберт Франкенің Монғолдардың үстемдігі
кезінде Қытайдағы ақша мен шаруашылық атты монографиясы. Бұл еңбек
әлеуметтік – экономикалық мәселелерге арналған. Негізінен Юань империасы
кезіндегі Қытайдың экономикалық жағдайына анализ бере отырып және Қытай
деректері мен материалдарына сүйене отырып, Құбылай ханның ақша ауласына,
ақша реформаларына үлкен мән береді. Осы арада тағы бірқатар Батыс еуропа
тарихшыларын атап кетуге болады: Синор Д., Шварц Г., Оппенгейм Л., Паркер
Е., Юл В., Хеннинг Р., Харт Г. 4- 14.
ХІІІ ғасыр, соның ішінде Батыстың халықаралық қатынастары басқа да
ғалымдардың назарында болған. Мәселен ағартушылық кезеңінде неміс ойшылы
Гердер И.Г. Еуропа мен Азияның жағдайына тоқтала отырып, өкінішке орай
еуропацентристік тұрғыдан әлем тарихына қараған. Бұл көзқарас кейінгі неміс
тарихнамасына да өз әсерін тигізеді. Мәселен 1976 жылы шыққан еңбекте
Тепфер Б. Мен Енгель Е. ХІІ – ХІV ғасырлардағы Германия мен Батыстың басқа
шет елдермен байланыстарын қарастыра отырып, тек қана крест жорықтарына
жалпылама тоқталған 5-16. Шетелдік бұл ғалымдардың пікірін зерттеу
жұмысымызда пайдаланғанымызбен, олардың пікірлерінің объективтік шындыққа
сәйкес келмейтін жақтарын да ескердік. Бұл зерттеулердің барлығы дерлік
Шығыс пен Батыс қатынастарының белгілі бір кезеңдеріне немесе арнаулы
мәселеріне талдау, шолу жасаумен шектеледі.
Сонымен қатар, біз алып отырған дәуірде саяхатшы, дін таратушы монах,
барлаушы болған Плано Карпинидің еңбегң көптеген тілдерге айдарылған.
Француз тіліне ол ең алғашқы рет ХVІІ ғасырда, Пьер Бержеронның Voyages
faits principalement en Asie dans les ХII, ХІІІ, ХІV et ХV siecles (Paris,
1634, екі рет жарық көрген 1723 және 1735 жылдары) атты еңбегінде
аударылып, жарық көрген. Ал ағылшын тіліне аударманы ХVІ ғасырда
Principal Navigations (1598 ж.) саяхаттар жинағының авторы Хэклейт және
His Pilgrims (1625 ж.) еңбегінің авторы Перкис жасаған.
Осы арада ХІІІ – ХІХ ғасырлардағы еуропа саяхатшыларының еңбектеріне
аударма және комментарий жасаған авторларды айтып кеткен жөн. Орыс
тарихнамасына келетін болсақ, ең алғашқы аударманы француз тілінен Алексей
Маленовский жасап, аударманың астына тек өзінің инициалдарын ғана қалдырған
(алғашқы аудармасы 1795 жылы, екіншісі 1800 жылы шыққан).
Бір ширек ғасырдан кейін орыс тіліне аударма Языков Д.И. жазған
татарларға саяхаты жинағының бірінші томына кірген 6., 25.
Языков Д.И. бұл еңбектің тек бірінші томын ғана шығарған, оған Плано
Карпини мен Асцелиннің шығармаларын кіргізген. Ол бастаған еңбегінің
мақсаты мен маңызын түсіне отырып, жұмысының алғашқы сөзінде былай дейді:
Монғолдарға саяхат біздің отан тарихымызға қажет 6., 9 ..
Латын тілінен ең жақсыаударманы Малеин А.И. береді. Бұл жоғарғы
деңгейдегі латинист жасаған аударма қазіргі кезге дейін маңызын жоймаған.
Осы арада ортағасырлық Шығысқа саяхаттың классикалық суреттемелерінің
аудармашысы және комментаторы жөнінде қысқаша мәлімет беріп кету қызықты
деп ойлаймыз.
Александр Иустинович Малеин (1869-1938) ірі ғалым, латинист және
ортағасырлық латынданған әдебиеттің маманы болған. Петербургтегі тарих-
филологиялық институты бітіріп, 30 жыл бойына сол жерде қызмет еткен. Оның
магистрлық диссертациясы римдік ақын Марциалға, ал докторлық диссертациясы-
ортағасырлық ағылшын эпископы Альдгельмнің шығармасына арналған еді.
Жоғарыда айтып кеткен қызметімен бірге Малеин А.И. Санкт-Петербург
университетінде дәрістер оқып, ғылым Академиясының Библиологиялық қоғамында
қызу жұмыстар атқарған. Бертін келе Малеин А.И. Кеңес Одағына кіретін
халықтардың тарихын зерттеп, Ресей арқылы жүрген шетел саяхатшыларының
шығармаларына аударма жасап, комментарий жазған. Солардың қатарына қазіргі
кезге дейін бірнеше рет жаңартып шығарылып жүрген Плано Карпинидің
Моңғолдар тарихы және Рубруктың Шығыс елдеріне саяхаты жатады 7., 45.
Плано Карпинидің саяхаты тек мамандардың қызығушылығын тудырып қойған жоқ,
оған көркем басылымдар мен мақалалар да арналды. Солардың ішінде Шервуд М.
Жасаған Қытайға барған жолдар туралы кітабының аудармасы бар. 8., 23.
Еуропалық саяхатшылардың материалдарына маңызды ескертулер Пелльо
П., Бартольд В.В., Владимирцов Б.Я. еңбектерінде бар 9-10. Плано Карпини
мен Рубруктың мәліметтері, Ежелгі Русь, Хорезм, Дешті-Қыпшақ және осы
саяхатшылар өткен басқа да жерлерді зерттеумен айналысқан тарихшылардың
еңбектерінде кездеседі: Якубовский А.Ю., Толстов С.П., Артомонов М.Н..
Насонов А.Н.. Киселев С.В. 11-15. Сонымен қатар Вернадский Г.В., Шмидт
Я.И., Ковалевский М.М., Бичурин И.Я., Васильева В.П., Позднеева А.М.,
Майский И.М., Мясников В.С. 16-22.
Зерттеу жұмысында кейбір мәселелер бойынша жауапты, орта ғасырлардағы
қытайлық жүйеде сыртқы байланыстар бойынша мамандарынан Бокщанин А.А.,
Фишман О., Чигринский М.Ф., және т.б. алуға болады 23-25. Сонымен қатар,
авторы Малявин В.В. Саяхаттар кітабын айта кетуге болады. Бұл еңбекте
зерттеу жұмысымызға тікелей қатысты деректер жиналған. Ол, Әлемнің
әркелкілігі жөнінде кітапты (Книга о раннобразии мира) көрсете отырырп,
Марко Поло Ертегідей бай елдің феерикалық келбетін суреттейді, ал бұл өз
алдына әркелкілілігі мен кереметтілігі арқылы бүкіл әлемді бағалауға және
қадірлеуге үйретеді - дейді 26-29. Деректерді сараптаумен қатар, автор
Шығыс пен батыстың танусуындағы тарихи процестер жөнінде айтып кетеді.
Сонымен қатар зерттеген тұлғаларының биографиясына да көп көңіл бөлген.
Автор соңында мынандай қорытындыға келеді: Қытай жөнінде еуропалықтардың
айтқандары бекер болған жоқ, бірақ Еуропа мен Қытай арасында ашық диалог
орнаған жоқ 26-30.
Келесі еңбектердің біреуі Дубровскаяның Д.В. Иезуиттердің Қытайға
миссиясы туралы кітабы. Бұл жұмыста императорлар ауласына еуропалық
ықпалдың тарихы зерттеледі. 27.
Жекелеген зерттеулерге келсек, Кычанов Е.И. Очерк истории
Тангутского государства, Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир
еңбектерін атауға болады. 28.
Котвич В.Л. Образцы ассигнации Юаньской династии в Китае еңбегінен
монғол билеушілерінің қытайда жүргізген ақша саясаты, неліктен күміс, алтын
монеталардың орнына қағаз ақшаларды көптеп шығарғандағы, оның жергілікті
халықтың тұрмыс –тіршілігіне қаншалықты әсер етті деген мәселелердің
төңірегінде жауап аламыз. 29.
Мункуев Н.Ц. Вопросы истории и историографии Китая жинағындағы
Земельные акты эпохи Юань (1279 – 1368) в Китае атты мақаласын Юань
империасында жер қатынастарының қалай қалыптасқаны, монғол жаулап
алушылығынан кейінгі жер қатынастары деген мәселелер көтерілген. 30.
Қитай: государство и общество және Қитай и соседи в древности и
средневековье атты мақалалар жинағында Юань империасындағы емтихан
жүйесінің бірқатар мәселелері туралы Кучеран С. Некоторые проблемы
экзаменационной системы и образования при династии Юань мақаласынан
оқимыз. 31. Шығыс пен Батыстың ортағасырлар кезеңіндегі байланыстары
әйгілі Кеңес тарихшысыс Конрад Н.И. шығармаларында орын алды. Еуропа мен
Азияның ортағасырлардағы байланыстарына тоқтала отырып, автор өкінішке
орай, көп жағдайларда мәдени мәселелерге тоқталған. 32. Кадырбаев А.Ш.
Сэму в Юаньской империи, Ивановский А.О., Юньнанские инородцы в период
династии Юань, Мин и Дай цин атты жекелеген еңбектерінен мағлұматтар
аламыз. 33-34.
Тақырыпқа қатысты жалпылама еңбектер қатарына Татаро-монголы в Азии
и Европе мақалалар жинағы, Итс Р.Ф. пен Смолин Г.Я. Очерки истории Китая
с древнейшых времен до середины ХVІІ века және қытай профессоры Шан Юэнің
Очерки истории Китая (с древности до опиумных воин) еңбектері жатады.
35-36.
Сонымен бірге соңғы кездегі Ресей авторларының да еңбектерін де
пайдаландық. Оның ішінде ХІІІ ғасырдағы монғол империясындағы ішкі сыртқы
қарым-қатынастар талқыланады. 37-38.
Тарихнама мен деректану еңбектері үлкен қызығушылық тудырады: Златкин
И.Я., Шастина Н.П., Магидович И.П., Пашуто В.Т., Черепин Л.В. 39-43.
Монғол мемлекетіне дейінгі Үндістандағы орта ғасырлық мемлекеттердің
тарихы, соның ішінде Дели сұлтанаты тарихи ғылымда арнайы түрде
зертелмеген.
Үндістан тарихының ежелгі кезеңіне арналған, әсіресе оның әлеуметтік
экономикалық қатынастары мәселесі жайында жазылған кеңестік тарихшылардың
бірқатар еңбектерң бар.
Алайда тарих ғылымында соңғы жылдардағы әдістемелік өзгерістерге
байланысты, біз әлем елдерінің тарихын тек маркстік-формациялық тұрғыдан
ғана зерттеуден бас тартып, тарихты кешенді зерттеу әдісін мойындап отырған
жағдайда Кеңес тарихшыларының еңбектері, тарих ғылымының бүгінгі күнгі
талаптарына жауап бере алмайды.
Үнді қоғамының біз қарастырып отырған дәуірдегі әлеуметтік –
экономикалық дамуы мәселелеріне арналған Алаев Л.Б., Антонов К.А.. Медведев
Е.М. еңбектері жатады. Бұл еңбектер жалпы, классикалық орта ғасырлардағы
Үндістандағы ауыл қауымы қолөнердің дамуы және Үнді феодализмінің
ерекшеліктерін талдауға арналған. 44-46.
Ал енді тікелей Дели сұлтанатының тарихын зерттеген бірден-бір Ресей
тарихшысы Ашрафян К.З. болып табылады. Зерттеушінің бұл тақырыпқа арналған
бірқатар еңбектері бар. Соның ішінде, әсіресе 1960 жылы жарық көрген:
Делийский султанат: К истории экономического строя и общественных
отношений (ХІІІ-ХІV ғғ.), атты еңбегінде ол Дели сұлтандығының қоғамдық
дамуына жан – жақты талдау жасап, оның басқа да мұсылман
мемлекеттеріндегідей бағытта дамығандығын және сонымен қатар, өзіне тән
ерекшеліктерінің болғандығын да көрсетеді. 47.
Сондай-ақ Дели сұлтанатының дін, мәдениет мәселелерін қарастыруда біз
Бертельстің А.Е., Заходердің Б.И., Лунияның Б.И., Үндістанның мәдени
дамуына арналған зерттеулерімен таныстық 48-49. Алайда бұл еңбектердің
бәрі кеңестік дәуірде жазылғандықтан, Үнді Қоғамы бір жақты талданғандығын
тағы да айта кетеміз. Өкінішке орай Дели сұлтандығының тарихына арналған
жаңа көзқараспен, өркениеттілік тұрғысынан жазылған еңбектері әлі де жоқ.
Тарихнамалық бөлімде Қазақстан ғылымына тоқталатын болсақ, біз бұл
салада ғалымдардың әлем тарихы бағытындағы ізденістерін айтып кеткеніміз
жөн. Жалпы тарих ғылымы алдында тұрған міндеттер мен ашылған зор
мүмкіндіктер туралы және Кеңестік кезеңдегі шектеулі жағдайларды айта келіп
Ондай көлемді зерттеуге мүмкіндік беретін жалпы тарих ғылымы дейтін
болсақ, - деп жазады Ирмуханов Б. – жалпы тарих қазақстанда қандай да бір
белгілі дамуға ие болмады. 50., 10. Қазақстанда қоғамдық ғылымдардың
маңызды міндет ретінде қазақстандық ғылымды қалыпты оқшаулану жағдайынан
әлемдік кеңістікке шығару деп атап көрсетіледі, Ал Жұмағұлов Қ.Т. айтуынша,
тарих ғылымындағы идеолгогиясыздандыру және бейсаясаттандыру жағдайлары,
интеграциялық үрдістердің ғасырында маңызды теориялық және әдістемелік
мәселелерді жүйелеуді ңжаңа жолдарын іздестіруге талпыныстар жасау керек.
Өйткені жалпы тарих мектептерде, гимназияларда, колледждер мен жоғарғы оқу
орындарында оқытылады 51., 120. Жұмыста біз республикамыздың жалпы тарих
саласына қатысты мамандардың (Қожахметов К., Ибрашев Ж., Байзақова Қ.Е.,
Алдабек Н.Ә., Хафизова К.Ш., Ауған М.А. еңбектерін әдістемелік, теориялық
тұрғыдан пайдаландық. 52., 72.
Сонымен, тарихнамалық шолуда қорыта айтқанда, бұл зерттеу объектісі
бойынша бірқатар еңбектер ағылшын, неміс, орыс, тағыда басқа тілдерде жарық
көрді, бірақ олардың барлығына тән сипаты - әрқайсысы жеке немесе ұсақ
сұрақтарға арналып, яки бір мәселенің шектеулі кезеңдері мен шектеулі
аспектілеріне, болмаса елдердің арасындағы мемлекетаралық қатынастарының
жалпы мәселелерін қарастырды. ХІІІ ғасырда Еуропа мен Азия байлансытарына,
Марко Полоның Кітабына теориялық жүйелі талдау жасалмады, объективтік
тұрғыдан кешенді түрді зерттеліп, кең сараптама жүргізілмеді.
Зерттеудің деректік негізі. Бұл жұмысты жазу барысында түрлі
деректер, соның ішінде, әсіресе жазба деректер кеңінен қолданылды. Ең басты
дерек көзі ретінде Марко Полоның мәліметтерін алдық. 53.
Марко Полоның Кітабы орта ғасырдағы құнды шығармалардың бірі. Ол
әлемдік әдебиеттердің алтын қорына кірген, көптеген еуропалық және басқа
да тілдерге аударылған. Бірақ еңбектің қазақ тілінде толық аудармасы жоқ.
Кітаптың алғашқы жазылымынан (1298) біраз жыл өтсе де, ол тек-тарих,
жағрафия, этнография, филология мамандарының ғана емс кең көлемде оқырман
қауымның да қызығушылығын тудырады.
Марко Поло өзінің саяхаты кезінде Монғол ханының ауласында он жеті
жылға жуық қызмет етеді. Сол уақыт ішінде монғол дәстүрін, тілін үйренеді.
Төрт әліппе үйренген-араб, сирия, ұйғыр және төртбұрыш монғол жазбалары.
Сол кезедгі монғол ханы Құбылайдың сенімімне кіріп, ол ханның қызметшісі
ретінде қытайды оңды-солды аралап, Үндістанға және Үндіқытай елдеріне елші
болып жіберіледі.
Мемлекетте үлкен қызметтерге ие болып, Марко Поло империяның ішіндегі
саяси, жағдайға ғана араласып қоймай, құпия істер жөнінде де білді. Ол тек
мемлекетті басқарудағы құпия істерге ғана емес, әскери құпия істерге де
араласады. Мысалға, 1281 жылғы Жапонияға, 1283, 1285, 1287 жылдардағы
Оңтүстік шығыс Азияға шабуылдарының жоспарлары туралы білді. Марко Поло
1292 жылы Оңтүстік Қытайдың басты порты – Ұлы гавань Зайтоннан (арабша
аты, қытайша Цюань Чжоу, қазір Амай), Оңтүстік Қытай теңізі, Үнді мұхиты
арқылы Венецияға 1295 жылы жетеді.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында комментаторлармен Марко
Поло Кітабының үш версиясы ғана қабылданды, ерте француздық ХІІІ ғасырдыі
аяғы Рустичано тексті, жөнделіп шығарылған француздық ХІV ғасырдың басы
Тьебо де Сепой (Потье басып шығарған) және италияндық ХVІ ғасырдағы
Ромузио. Ескі француз тілінде Рустичано жазған Марко Поло Кітабының
қолжазбасы Париж ұлттық кітапханасында сақталады. Ол ең алғаш рет 1824 жылы
Париж жағрафиялық қоғамымен жарыққа шыққан. Бұл француз тіліндегі текст
Италиядан тыс жерлерде және оның ішінде де бірнеше қолдан өткен болу керек.
ХІV ғасырдың соңғы ширегінде ортағасырлық саяхаттар мен жағрафиялық
білімнің көптеген құнды компиляциясын жасаған, Сан-Бертен монастрінің
абабты Ипрдан шыққан Жан немесе Лонга, Марко Полоның Шығысқа саяхаты
жөнінде айтқан. Мессер Марко туралы мәліметтер бере отырып ол былай дейді:
Осыдан кейін ол француз тілінде, барлық істер жөнінде кітап жасаған, бұл
керемет заттар туралы кітап, басқалармен бірге бізде бар. 54., 91.
Сонымен қатар бұл француз тіліндегі басылым Минаев И.П. аударған,
Бартольд В.В. редакциясындағы Кітаптың орыс тіліндегі аудармасының
негізінде жатыр.
Бартольд В.В. ойынша аудармашы Рустичано версиясына дұрыс тоқталған.
Ал редактордың өзі қосымша Марко Поло Кітабының атақты комментаторы Генри
Юлға жүгінеді.
Юл былай деп дәлелдейді - деп жазады Бартольд редакциалық алғы
сөзінде, - бұл ХІV ғасырдың жазбасынан, Генуяда жазылған Марко Полоның
әңғімелерінің нақты көрінісін алуға мүмкіндігіміз бар, буған дәлел
әңгімелеушінің өз сөздерінен жазылған және қайта қаралуға түспеген, жасанды
емес, ерікті буынның өзі дәлел бола алады (көлемділіктің, қайталаудың, бір
заттан екінші затқа бірден өтудің, ұмытылған әңгімелерді қосу үшін, қайта
бастапқыға оралудың жоқ болуы және тағы басқа).55.,6.
Бұл тізімінің француз тілі өте нашар, итальян және кейбір шығыс
тілдерінің қоспасы бар; естумен жазылған адамдардың аттары әртүрлі болып
келеді. 55.,7.
Бартольдың айтуынша бұл тексті Чартон қазіргі француз тілінде басып
шығарған (Charton Ed., Voyageurs an ciens et modernes, t. II.Paris 1863);
ал осы текстің италиан тілінде аудармасын Лазари басып шығарған (Lasari V.,
Viaggid Y.: Marco Polo, Venesia 1847). Марко Поло саяхатының суреттемесі,
әрине оның замандастарының қызығушылығын да туғызды және итальян тіліне,
француз тілінде пайда болғаннан кейін бірден-ақ аударылды. Бұл итальян
тіліндегі аударма Crusca деген атпен, ХІV ғасырдың басына жатады және
қазіргі уақытта ол Флоренциядағы Мальябекьяндық кітапханада сақталған.
Бірақ, бұл аударма Юлдың айтуынша, біршама құртылған, осы уақытқа сонымен
қатар, латын тіліндегі аударма да жатады. Оны Болониядан шыққан монах
Франциско Пинино қысқаша аударған. Француз тіліндегі қолжазба, сол
кезеңдерде неміс тілінде де жарқ көрді, 1477 жылы Нюрнбергте басылып шықты.
Уақыт өте венециан, испан, чех, каталон, арагон. Және басқа да тілдерде
аудармалар пайда болды. Комментаторлардың айтуынша Марко Поло саяхатының үш
версиясы жеке мағынаға ие: Рустичано тексті, Потье тексті және Рамузио
тексті. Алғашқы екі версияны ашқаннан бұрын, Рамузионның версиясы ең
жақсысы болған, оған өзінің назарын, тарихи жағрафиялық қоспаларымен Марко
Поло саяхатының ең бірінші басылымын шығарушы Марсден Н. 56 аударған.
Марко Полоның неміс комментаторы Нейман Л. 57, Рамузионның версиясын
өздерінің басылымдарының негізіне қойған. Олардың ойынша бұл версиядағы
ерекшеліктер, 1298 жылдардан кейін саяхатшының жасаған түзетулері мен
қосулары. Ал, Мэррей және Лазари сияқты комментаторлар Рамузионның текстін
толық жоққа шығарып, ХІІІ ғасырдың компиляциясы деген. Екі жаққа да
қосылмаған Юл Г., балық үш версияның негізінде эклектикалық текст жасауға
тырысады.
Қазіргі кезде Поло кітабының жүз он тоғыз қолжазбасы табылған (әр
түрлі үзінділерді санамағанда).
Марко кітабы жарық көргеннен кейін көп ұзамай флоренцияның тарихшысы
Джовани Виллани (шамамен 1275-1348) сілтеме жасайды. Татарларды суреттей
отырып Веллани былай деп жазады: Ал кім олардың істері жөнінде тиянақты
білгісі келсе, папа Климент V қолдануымен жазылған Армениядағы Колкостың
билеушісі Айтон Хайтон кітабын қарасын, сонымен қатар мессер Марко Поло
жазған, Мильоне деген атпен белгілі кітапты қарауға болады: ол, олардың
құдыреті мен билігі жөнінде көп айтады, өйткені олардың арасында көп уақыт
өмір сүрген. Енді біз татарларды қойып, өзіміздің мәселемізге көңіл бөлейік-
флоренция істеріне . 54.,94. Кітап басылуды ойлап шығарудан бұрын Марко
Поло мәліметтері, оқушыларды қызықтырып және бүкіл Еуропа оны оқыған: оған
Марко кітабының фрагменттері, ХV ғасырда белгілі, өркениетті елдердің ең
батысында жатқан Ирландияда табылуы дәлел бола алады. Ал бұл табылудың
тарихы романтикалық қызуғушылық тудырады.
1814 жылы герцог Девонширский , Уотерфорд графтығында, өзінің
ирландық Лисмар замогын жөндеуге бұйрық береді. Оның ішінде жұмысшылар,
кірпіштен қаланған есікті табады. Есікті ашып, арғы жағынан, ішінде көне
епископтық посох және қандай да бір қолжазба сақталған-жәшікті тауып алады.
Бұл, қазіргі атақты, өзінің табылған жеріне байланысты Лисморлық кітап
деген атпен белгілі, бұл кітап 1839 жылға дейін зерттелмеген. Оны ирландық
зерттеуші Юджин О Карри қарап шыққаннан кейін, әр түрлі аңыздар мен Ұлы
Карл жөніндегі әңгімелердің ішінде, Марко Поло кітабынан үзінділердің бар
екендігі анықталды барлығы он беттен астам, ол гэль тілінде жазылған.
Полоның кітабы, шамамен 1460 жылы, Фингин Мак-Карти Ригаға, лорд Кэрбериға
және оның әйелі Кетрин, қызы Томасаға, Десмондтың сегізінші графына арналып
аударылған болу керек.
Марко Поло Кітабының орыс тіліндегі аудармаларына келетін болсақ,
ең алғашқысын Шемякин А.Н. 1861-1862 жылдар аралығында Мәскеу
университетінде басылып, бір жылдан кейін, ХІІІ ғасырдағы венециндық
саяхатшы Марко Поло, деген атпен жарыққа шыққан. Неміс тілінен аударма.
М., 1863 58.. Бұл аударма жалпылама болып табылады.
Екінші орыс тіліндегі аударма ананимді түрді, Петербургтық журналда №
14 басылым шыққан (бұл басылымда тіпті сілтеме де болмаған(. Кейін бұл
аударма жеке басылып болып, Миллионер деп аталған, венециандық дворянин
Марко Полоның Татария және Шығыстың басқа елдеріне саяхаты 3 бөлім. Спб.,
1877 59. Бартольд В.В. ойынша бұл басылымның ғылыми дәрежесі өте төмен.
Орыс комментаторларының ішінен Юлды Ханыков Н.В. айтып кетеді. Ханыков НүВү
Юлдың жасаған эклектикалық текстіне қарсы шыққан. Ханыков Н.В. жағына
Минаев И.П. шыққан. Минаев И.П. аудармасының негізін Рустичано тексті
құрайды және оған Потье мен Рамузион текстерінен үзінділер қосылған.
Сонымен қатар бұл мәселеген байланысты тағы да бірқатар көлемді еңбектер
бар. 60., 87.
Ең алғашқы ғылыми аударма 80-інші жылдары профессор Иван Павлович
Минаевпен жасалған. Иван Павлович Минаев (1840-1890), ХІХ ғасырдың жан-
жақты , атақты шығыстанушысы болған. Ол ірі медиавистиндолог, ортағасырлық
Орта Азия мен Үндістанның, буддизмнің тарихшысы болған; сонымен қатар
Афанаси Никитиннің Хождения за три моря 61 атты кітабының комментаторы,
саяхатшы болған. 1874-1875 жылдары ол Үндістанға, Цейлонға барып, үш
жылдан кейін Цейлон және Үндістан очерктері атты кітап шығарады.
Марко Полоның саяхаты атты Кітаптың аудармасымен Минаев И.П.,
өмірінің соңғы жылдарында жұмыс істейді. Жоғарыда айтқандай, аудармасының
негізінде, 1298 жылы Генуя түрмесінде жазылған Рустичаноның жазбалары
жатты. Аударманы ол толық бітірген. Алғашқы қолжазбасының көшірмесі де
басылып шығуға дайындалып бітуге аз қалған. Бірақ, Минаев И.П. өлімі (1890
ж), аудармасын ескертпелермен қамтамасыз етуге кедергі жасаған.
Он жылдан аса Минаев И.П. қолжазбасы қозғалыссыз жатқан. Уақыт өте
оны, орыс жағрафиялық қоғамының кеңесі қолға алып, басып шығаруға ұйғарады.
Аудармасын редакциялау жағрафиялық қоғамның мүшесі Бартольдқа В.В.
тапсырылады. Ол Минаев И.П. аудармасын жоғары бағалайды: Алғашқы версияның
Рустичано қарапайымдылығы мен жасанды емес түрін, аудармада шеберлікпен
берген, оны оқырмандардың өздері де көреді.
Бұл екі ғалымның Марко Поло Кітабын зерттеуде және Изия тарихын
оқуда қосқан үлестері үлкен.
Кітаптың ең алғашқы кеңестік басылымы осы аудармамен , Кунин К.И.
редакциялауымен шықты: Марко Поло. Саяхат.Л.; 1940.
Кітаптың алғысөзінде Кунин К.И., Минаев И.П. аудармасы нақты екенін
білдіре отырып, былай дейді: Оның кемшілігі аудармасының – ескі тілдің
стилизациясына қарай аудармашының, ертедей сөз ұйқастары мен петровтық
Русьқа дейінгі Терминалогияларды қолдануында, ал ол дерекке келіспейді.
Сондықтан Марко Полодағы корольдар, ханзадалар, барондар, рыцарлар
дегендердің орнында, аудармашыда патшалар, вельможалар, княздер, тіпті
баярлар деген сөздер орын алады. Мұның бәрі бізбен жөнделді. Дерекпен
тианақты салыстыру, аудармашы қысқартулар мен ол елемеген барлықтарын
түзетуге мүмкіндік берді. 62.,28.
Бірақ, 1902 және 1940 жылдары басылымдарды салыстыру, Кунин К.И.,
орыс аудармасына айтарлықтай жақсартулар бермегенін көруге болады және
аударманың стилі де ондайды талап етпейді. Минаев И.П. Петрлық Руске
дейінгі терминологияны сирек қолданғаны және дшица, льяло, поть
деген сөздерді сақтап, жақшаның ішінде оларға түсініктеме беруге болар еді.
1940 жылғы басылымның артықшылығы, Кунин К.И. қосулары болып
табылады. Олардың негізлері – Минаев И.П., Бартольд В.В.ғ екеуі де
аудармаған қорытынды (сан бойынша 233) тарау. Олардың оны жасамау себебі,
Марко Поло Кітабының бір де бір негізгі версиясында оның болмауы, ол тек
екі ортағасырлық италияндық қолжазбаларда кездеседі. Магидовичтың айтуынша,
Юл Г. Бұл тараудың шыншылдығына күмәнданған және ерте француз тілінен
итальян тіліне көшірме немесе аудармашының ойдан шығаруы деп есептеген.
Бірақ, оны Марко Поло Кітабын басып шығаруда, қолайлы және өте ескі
эпилог ретінде қолданған.
Марко Поло әрине, зерттеуші ғалым болған жоқ. Бірақ, оның бойына
біткен дарыны, Құлайдың тұсындағы биік қызметі, Еуропадан Қытайға және кері
қарайғы саяхаты, ғалым миссионерлерге қарағанда, тарихи-этнографиялық
мәліметтердің үлкен комплексін жинауға мүмкіндік берді. ХІV – ХVІ
ғасырларда Марко Поло Кітабы Азияның жағрафиялық карталарын құруға негіз
болады, кітап басылып шығуға ықпалын тигізді. ХV-XVI ғасырлардың басында
ұлы жағрафиялық ашулар тарихында үлкен рөл атқарды. Сауда жолдамаларын,
коммерциялық справочниктер жасауға, мысалға, Азия елдерінде болған атақты
Флорентиялық Франческо Бальдичи Пеголоттидің (ХІV) Практика торговли
атты жолдамасын жасауға да қолданылды. 63.
Марко Поло Кітабынан кейін ғылыми маңыздылығы үлкен деректердің
қатарына, Джовани дель Плано Карпинидің Монғол тарихы жатады 64. Ол
францискандық орденнің іскері, сол орденнің негізін қалаған Франциска
Ассизскидің (1181 – 1226) жақын досы, өнерлі дипломат және дін таратушы,
Испанияда, Германияда және Ватиканда жоғарғы шіркеу қызметтеріне ие болған.
Туған жері (1185-1252) Италиядағы Маджионе қалашығы. Ол 1245 жылы 16
сәуірде Лион қаласынан Монғолияға аттаған кезде 60 жаста болады, екі
жылдық миссиясынан кейін (1247 жыл 18 қараша) Лионға қайта оралып, папа
Иннокентий ІV-ке Libllus Historicus (Тарихи шығарма) атты саяхатының
есебін тапсырады. Плано Карпини жөнінде замандасы былай дейді – Ол ақылды,
сауатты, шешен және әртүрлі істерге бейім адам болатын; татарларда және
басқа елдерде көргенін қалың кітапқа жазған. Оны біреулер әртүрлі
сұрақтармен шаршатқан кезде, осы кітапты оқып беретін 64.,8. Сонымен,
Плано Карпини Еуропаның Шығысты тануына алғаш рет жол ашады және Монғолия
мен Қытайдан тыс жерде бірінші болып монғолдар тарихын жазады. Өзінің
Тарихында ол монғолдардың дінін, дәстүрін, әскери және сауда ісін,
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жазып кетеді. Сонымен қатар Қытай жөнінде
де көптеген мәліметтер береді. Плано Карпинидің шығармасы бізге дейін
бірнеше редакцияда жеткен. ХІІІ ғасырдың өзінде-ақ, сол кезеңнің сауатты
адамдарының қызығушылығын тудырып, бірнеше рет көшірілген. Бірақ бұған
қарамастан бізге дейін оның тек бес қолжазбасы ғана жеткен. Ең жақсыларының
біреуі ХІІІ ғасырдың аяғында немесе ХІV ғасырдың басында жазылған Лейдендік
қолжазба. Бұл қолжазба, 1839 жылы текстің француз зертеушісі Авезак Д.Плано
Карпинидің шығармасын жарыққа шығаруда негізге алған болатын. Бірақ, ХІХ
ғасырдың аяғында Кэмбридж университетінің кітапханасында, бұдан да ертерек
жазылған қолжазба табылған. Плано Карпинидің тағы екі қолжазбасы Париждің
Ұлттық кітапханасында, ал соңғысы Британдық музейде сақталған. Сонымен
қатар тағы бір қызығы, Иркутсктің Жданов А.А. атыңдағы мемлекеттік
университетінің ғылыми кітапханасында қолжазбаның бір фрагменті табылған.
Бұл готикалық жазумен жазылған үзінді зерттелегеннен кейін, ХІІІ ғасырда
Бовэден шыққан атақты компилятор Винцентамен редакцияланған Плано Карпини
шығармасының ІХ тарауының VІІ, VІІІ бөлімдері екені белгілі болған. Плано
Карпинидің кітабы көптеген тілдерге аударылған. Тағы бір дерек көзі ретінде
біз зерттеу жұмысымызда Гильом де Рубруктың Шығыс елдеріне саяхаты атты
еңбегін пайдаландық.64. Бұл өз кезегінде өте маңызды дерек болып
табылады. Плано Карпиниге қарағанда сауаттырақ болған Рубрук, өзінің
саяхатынан да жасырақ дайындалған, сондықтан оның қалдырған мәліметтері
құндылығы жағынан тек Марко Поло шығармасына ғана орын береді деседе
болады. Рубрук жөнінде биографиялық мәліметтер өте аз, оны тек өзінің
шығармаларынан ғана алуға болады. Тіпті аты-жөні әр жерде әр түрлі
жазылған. Ұзақ уақытқа дейін аты тарихи әдебиетте, латынданған формада
Рубруквис деп аталған. Бірақ толық аты Виллем немесе Гильом Рубрук. Ол
көптеген жылдар бойына Франция королінің қызметінде болған. Туған жылы
шамамен 1215 және 1220 жылдар аралығы, ал қайтыс болған көзі болжаммен 1270
жыл. Саяхатын 40 жасқа таман бастаған. Бұл ұзақ жолының алдында, ол бірнеше
жылды Таяу Шығыста өткізген болу керек. Монғолияға елшілігін Акконада
(Палестинадағы қала) болған кезде, яғни саяхатын дәл осы жерден бастайды.
1253 жылдың аяғында-ақ Рубрук Монғолиядағы болады. Қарақорымға жетерден
бұрын, ол хан тұрағымен үш айға жуық көшіп-қонып жүреді де, тек сәуірде
ғана Монғолияның астанасына жетеді. Рубрук басқа еуропалықтарға қарағанда
алғаш рет Қарақорымды тиянақты суреттеген. Ол жерде Рубрук екі айға жуық
болып, 1254 жылы маусымда Еуропаға қайтады. Акраға оралып бір жыл өткеннен
кейін, өзінің шығармасын аяқтайды. Әрине бұл Еуропалықтар, ХІІІ ғасырдың
соңғы ширегі мен ХІV ғасырдың басында Азияға жол ашуда жалғыз болған жоқ.
Бұл кезеңде Еуропа мен Азия арасында дипломатиялық және сауда байлныстар
тез қарқынмен жүріп жатты. Венециандық, генуэздық, флорентиялық, пизалық
және басқа да итальяндық саудагерлермен бірге Шығысқа қарай католиктік
миссионерлер еніп жатты. Солардың ішінде сол кезде үстемдік еткен Монғол
империясымен, Қытаймен, Үндістанмен,Оңтүстік-Шығыс Азиямен, Индонезиямен
танысуда ізін қалдырған римдік католик шіркеуінің іскерлері Джовани
Монтекорвино (1247-1328), Порденонеден шыққан Одорик (1286-1331) және
Джовани Мариньоли (шамамен 1290 және 1295 жылдар аралығында туылып 1358
немесе 1359 жылдары қайтыс болған).
Джовани Монтекорвиноның саяхаты 1291-1294 жылдарға келеді. Ол
Қытайдың астанасы Ханбалықта 40 жылға жуық өмір сүреді. Өзінің Қытайдағы
өмірін папа Николай ІV (1288-1292) елшісі ретінде бастап, Джовани
Монтекорвино 1307 жылы папа Климент V-ің (1307-1314) булласы арқылы
Ханбалықтың архиепископы және бүкіл Шығыстың патриархы деген жоғарғы
санға көтеріледі. Монтекорвино және оның көмекшілері , католиктік
епахиялармен хат алмасып отырған. Бұл хаттарда әрине елдер, мемлекеттер
туралы хабарлар жоқ бірақ, оның құндылығы еуропалық көпестердің саудасы,
пошта станциялары, Юань билеушілерінң байлығы және тағы да басқа жағдайлар
жөнінде береді. Мәліметтер Сұлтанияның үшінші католиктік арихиепископы,
доминикандық Джовани Коридің шамамен 13330 жазылған Ұлы ханның байлығы
жөнінде кітап атты шығармасына кірген 65.,77. Бұл дерек орта ғасырдағы
саяси тарихты зерттеу үшін өте құнды екені сөзсіз. Саяхатшылардың
шығармаларын, атап айтқанда латын тілінен аударған Свет Я.М. После Марко
Поло. Путешествие западных чужеземцев в страны трех Индий атты еңбегін
таба аламыз.65.,93. Аталған деректер біздің тақырыбымызға тікелей қатысты
болғандықтан, сол дәуірдің тыныс тіршілігін, әлеуметтік-экономикалық
жағдайын, батыс пен Шығыс елдері арасындағы дипломатиялық, сауда
байланыстарын, осы салаларда болған өзгерістер мен ерекшеліктерді түсінуге
мүмкіндік береді.
Осы жұмыста сонымен бірге шығыс деректердін кеңінен қолдандық. Рашид
ад-Диннің Жылнамалары жинағы 66, Монғолдардың құпия шежіресі 67,
Мэн Юань-лао, Ли Гоу, Уцзы-му, Лу Ю, Фань Чэн жазбалары 96, Ибн-Баттута
еңбегі, дели сұлтанатының тарихы жөнінде бірден бір дерек, Абу Рейхан
Бирунидің таңдамалы шығармалары, Бабыр-наме бұл еңбектер Үнді
сұлтандарының сыртқы саяхаты, сауда мен әлеуметтік – экономикалық жағдайы
жөнінде көп мәліметтер береді.68-69.
Зерттеу жұмысымызда эпиграфикалық ескерткіштердің деректерін, соңғы
кездердегі археологиялық зерттеулердің материалдарын пайдаландық.
Эпиграфикалық деректерді, негізінен Эпиграфика Востока басылымының әр
түрлі сандарынан алсақ, ал археологиялық қазба материалдарды отандық және
шетел археологтарының зерттеулерінен алынды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Соңғы жылдары Қазақстан
тарихнамасында тарихты зерттеуде бұрынғы дәстүрлік әдістермен бірге
инновациялық тәсілдерді де, соның ішінде өркениеттілік әдісті қолдану
қажеттігі мойындала бастады 70., 58. Біз өз зерттеу жұмысымызда дәстүрлі
және инновациялық әдістердің озық жақтарын біріктіре отырып кешенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz