Қазақ этнонимінің мәніне тарихи талдау
Кіріспе. . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.10
1.тарау. «Қазақ» сөзінің мәнін түсіндірудегі әр түрлі пікірлерге талдау
1.1. Діни және тарихи аңыздарға негізделген пікірлерді
талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.17
1.2. Лингвистикалық тұрғыда жасалған пікірлерге талдау..18.29
1.3. Тайпа атауларына байланысты туындаған пікірлерді
талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30.41
2.тарау. «Қазақ» этнонимінің мәніне талдау.
2.1. Әлеуметтік мәнге талдау (8.13 ғ.ғ). . . . . . . . . . . . . . . . . . 42.49
2.2. Әлеуметтік.саяси мәнін талдау (13.15 ғ.орт). . . . . . . . . . .50.60
2.3. Саяси.этникалық мәні (15 ғ.орт). . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60.67
2.4. Этникалық мәні (15 ғ.орт..16ғ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68.78
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 79.83
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84.86
1.тарау. «Қазақ» сөзінің мәнін түсіндірудегі әр түрлі пікірлерге талдау
1.1. Діни және тарихи аңыздарға негізделген пікірлерді
талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.17
1.2. Лингвистикалық тұрғыда жасалған пікірлерге талдау..18.29
1.3. Тайпа атауларына байланысты туындаған пікірлерді
талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30.41
2.тарау. «Қазақ» этнонимінің мәніне талдау.
2.1. Әлеуметтік мәнге талдау (8.13 ғ.ғ). . . . . . . . . . . . . . . . . . 42.49
2.2. Әлеуметтік.саяси мәнін талдау (13.15 ғ.орт). . . . . . . . . . .50.60
2.3. Саяси.этникалық мәні (15 ғ.орт). . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60.67
2.4. Этникалық мәні (15 ғ.орт..16ғ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68.78
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 79.83
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84.86
Бүгінгі таңда еліміз Егемендік алып, тәуелсіздік тұғырына қол жеткізгелі бері қоғамымызда біршама сапалы түбегейлі өзгерістер болды. Идеологиялық үстемдіктен арылған тарих ғылымы Отан тарихының барлық мәселелерін зерттеуге еркіндік алды және тарихтағы күрделі өзгерістер әрбір қазақ азаматы алдына зор міндеттер қойып отыр. Солардың ең бастыларының бірі төл тарихымызды ақиқат деректер негізінде қайта жазу және қазақ атауының мәнін ғылыми тұрғыдан дәл түсіндіру болып табылады. Мемлекетіміздің кешегісі мен бүгінгісі арасындағы тарихи байланыстылық мәселелері тек тарихшы зерттеушілердің ғана емес, сонымен қатар жалпы оқырман қауымның, тіпті шетелдік ғалымдар мен азаматтардың да қызыға ынта қоюын туғызып отырғаны анық. Біздің негізгі көтерген тақырыбымыз «қазақ» сөзінің мәніне байланысты болғандықтан осы тақырыптың өзектілігін мынадан көреміз.Соңғы уақытта жалпы қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, атап айтқанда, қазақ сөзінің мәніне ден қою едәуір арта түсті. Бұл мәселе әлі күнге дейін Отандық тарих ғылымында әлі өз шешімін толық таппаған, қарама-қайшылықты тұжырымдарға толы, бірақ та міндетті түрде зерттеуді қажет ететін тақырыптардың біріне жатады.
Мәселе бір кезде Еуразия кеңістігінде қалыптасқан ұлан асыр дербес мемлекеттің пайда болуы, одан бергі жердегі отаршылдық заманында оның бұрмалануы туралы сөз етуде емес, сонымен қатар қазіргі әлем жұртшылығының назарын өзіне аударып отырған тәуелсіз қазақ мемлекетінің шығу тегін нақты деректермен дәлелдеуде жатыр.
Халық, ұлт аты саналатын «қазақ» сөзінің шығуы, пайда болуы, мән-мағынасы тұманды, қай-қашанда тарихнамада сан алуан жорамалдарды жарыққа шығаратын және бірауызды шешімге келе қоюы қиын күрделі мәселе. Тарихшы, әдебиетші, тілші және басқа да мамандық иелері тарапынан әркез айтылған пікір-болжамдар саны қыруар көп-ақ. Көпшілік тарапынан мәселеге мұндай жіті назар аударылуы -өркениеттіліктің талабы. Немесе бір ұлттың атауы болған «қазақ» сөзінің шығу тегін һәм пайда болуын анықтау, сол ұлттың арғы тегі мен алғашқы кездегі тарихын, халықтың қалыптасу процесін білуге, түсінуге тигізер септігі мол. Бұның өзі халықтың құрылуы мен оның атауы (этнонимі) арасындағы уақыт алшақтығы я ілгерінді-кейінді болуы, немесе бір кезеңде орын алды ма деген сауалға жауап берері сөзсіз. Сондықтан зерттеу жұмысымның барысында «қазақ» сөзі қашан пайда болды, алғашқы күндерден этникалық мәнге айналды ма деген мәселелерге, Кеңес дәуірі тұсында қалам тартқан зерттеушілердің
Мәселе бір кезде Еуразия кеңістігінде қалыптасқан ұлан асыр дербес мемлекеттің пайда болуы, одан бергі жердегі отаршылдық заманында оның бұрмалануы туралы сөз етуде емес, сонымен қатар қазіргі әлем жұртшылығының назарын өзіне аударып отырған тәуелсіз қазақ мемлекетінің шығу тегін нақты деректермен дәлелдеуде жатыр.
Халық, ұлт аты саналатын «қазақ» сөзінің шығуы, пайда болуы, мән-мағынасы тұманды, қай-қашанда тарихнамада сан алуан жорамалдарды жарыққа шығаратын және бірауызды шешімге келе қоюы қиын күрделі мәселе. Тарихшы, әдебиетші, тілші және басқа да мамандық иелері тарапынан әркез айтылған пікір-болжамдар саны қыруар көп-ақ. Көпшілік тарапынан мәселеге мұндай жіті назар аударылуы -өркениеттіліктің талабы. Немесе бір ұлттың атауы болған «қазақ» сөзінің шығу тегін һәм пайда болуын анықтау, сол ұлттың арғы тегі мен алғашқы кездегі тарихын, халықтың қалыптасу процесін білуге, түсінуге тигізер септігі мол. Бұның өзі халықтың құрылуы мен оның атауы (этнонимі) арасындағы уақыт алшақтығы я ілгерінді-кейінді болуы, немесе бір кезеңде орын алды ма деген сауалға жауап берері сөзсіз. Сондықтан зерттеу жұмысымның барысында «қазақ» сөзі қашан пайда болды, алғашқы күндерден этникалық мәнге айналды ма деген мәселелерге, Кеңес дәуірі тұсында қалам тартқан зерттеушілердің
1. М.Х.Дулати. «Тарих-и-Рашиди» ( «Хақ жолындағылар тарихы») А.,1999, 107-108
2. Мұхаммед ибн Уали «Бахр әл-асрар фи манакиб әл-ахйар» // МИКХ 353-363б
3. Ш.Құдайбердиев. Түрік, Қырғыз-Қазақ һәм хандар шежіресі. А., «Қазақстан» және «Сана», 1991, 21-23 бет.
4. Қ.Халид. «Тауарих Хамса» («Бес тарих»). А.,1992, 70-75бет
5. К. Порфирородный. Об управлении государствам // Известия Государственной Академии материальной культуры. М-Я, 1934, вып.91, с.20-21.
6. Қ.Т.Жұмағұлов Ғұндардың Галлия жеріндегі шайқасы // ҚазМУ хабаршысы №1 Тарих сериясы. А.,2001, 85бет.
7. П.Бутков. О имени казах // «Вестник Европы» 1822 №3 декабрь.
8. В.В.Вельяминов-Зернов. Исследование о Касимовских царях и царевичах ч.2-ая, СПб., 1864,с.145.
9. К.Ибрагимов. Еще раз о термине «казах» // новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана. А.,1960, с.69.
10. Н.М.Карамзин. История государства Россииского Т.ІҮ-ҮІ. Тула.,1990 с.377-378.
11. С.К.Кляшторный. Летопись трех тысячелетий. А.,1992, с.250-253.
12. А.И.Левшин. Описание киргиз казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. А.,1996, с.140-141
13. Самойлович А.Н. О слове «казах» Ст. «казахи». Антропологические очерки. Л.,1927, с.13-16
14.А.Н.Чулошников. Очерки по истории казах-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен. Оренбург.,1924 56-68
15. Ш.Уалиханов. Собр. Сочинении 5-ти томах. А.,1961, с.207-208.
16. М..Ақынжанов. Қазақтың тегі туралы. А.,1957, 8-15б.
17.. Ә.Марғұлан. «Тамғалы тас жазуы» // Жұлдыз. 1984 №7 142-143 бет.
18. М.Тынышпаев. История казахского народа. А.,1993, с.111-113.
19. Н.Мыңжан. Қазақтың көне тарихы. А.,1993, 19-21 бет.
20. Б.И.Көмеков Қазақ халқының қалыптасуы // Қазақ әдебиеті. 1993 16-шілде.
21. А.А.Семенов. К вопросу происхождении и составе Узбеков Шайбанихана. МИТУСА, вып.1 ТИИАӘ АН Тадж.ССР. Т.12, 1954.
22. И.Г.Рамстедт. Ұйғыр мемлекетінің қысқаша тарихы. УБ.,1922, 69-70б.
23. А.Н.Бернштам. Проблемы древней истории этногенеза южного Казахстана // Изв.АН.КазССР. Серия арх.. вып.2 1950, 60-67б.
24. Қазақстан тарихы 2-том А.,1998, 307-308б
25. Е.О. Бұланов. «Қазақ» сөзінің пайда болған мезгілі туралы // КазҰУ хабаршысы. №4 2003 37-38б.
26. Ә.Дибаев. Казах-киргизы Туркестана-Туркестанскии настольный календарь. 1919, с.125-127.
27. Су Бей Хай. Қазақ ұлтының шығу тегі және «қазақ» сөзінің түп-төркіні. // Қазақ тарихы. 1998 №2 9-10б.
28. Л.Р.Кызласов. Ташлыкская эпоха в истории Хакасско-Минусинкой Котловины. М.,1960 с.65-66.
29. Т.Жанұзақов. Қазақ деген сөз қайдан шыққан // Жұлдыз 1983 №3 196-197б.
30. С.Тортаев. «Алаш», «Алшын» этнонимдері туралы аңыздар.// Алаш 2005 №1 103-112б.
31. Тауасарұлы Қазыбек бек Түп-тұқианнан өзіме шейін. А.,1993 34-35б.
32. Абай шығармалары. 2-том А.,1995 222б.
33. Р.Тоқтаров. Қазақтың арғы тегі мен «қазақ» сөзінің қайдан шыққандығы жөнінде. Ақиқат. 1995 №1
34. А.Хайдаров, Е.Койшыбаев. К лингвистическому объснению «казах» // Вестник АН.КазССР №2 1971 с.47-51.
35. М.Қашқари. Түбі бір түркі тілі. А.,1993 5-15б.
36. С.Малов. Енисей жазулары. А.,1952 16-20.
37. В.П.Юдин. К итимологии этнонима казах // Центральная Азия в 15-18 веках глазами востоковеда. А., «Дайк-Пресс» 2001, 137-166.
38. О.Сулейменов. Таңбалар тарихынан. // Қазақ әдебиеті. 1966 25 қараша. №49.
39. А.Әбдірахманов. «Қазақ» сөзінің шығу төркіні // Қазақ әдебиеті. 1968, 3-ақпан.
40. М.Сейдов. «Қазақ» сөзінің түп тамыры жайында. // Білім және еңбек. 1985 №2,3 28-31б.
41. Н.А.Аристов Заметки об этнтческом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численностей журнал «Живая старина» 1896 вып. 3-4 с.308-309.
42. Н.Харузин. К вопросу о происхождении киргизского народа. Этнографическое обозрение 1895, вып3 с.49-92.
43. В.В.Григорьев. О скифском народе саках СПб., 1871, с.4-5.
44. Н.Я.Марр. Кавказскии культурный мир в Армении. Мин. Народн. Просвещ. 1915,с.3-9.
45. В.В.Бартольд. История изучения Востока в Европе и в России. СПб.,1911 190-191.
46. В.В.Бартольд. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. СПб., 1900,ч.2, с.36-37.
47. Қ.Тоқмырзаұлы. «Қазақ» сөзі туралы. // Ақтөбе 1999,25.02.
48. Г.Ф.Благова. Исторические взаимоотношения слов казак и казах. М.,1970, 147-148.
49. Ж.Мақсат. «Қазақ» сөзі және этнонимі қайдан шыққан // Қазақ тарихы. 1998 №2 58-59б.
50. Георги. Описание всех обитающих в Россииском государстве народов ч.4 СПб.,1799, с.201.
51. Иллич-Свитыч.В.М. Опыт сравнения но статических языков; сравнительный словарь. М.,1971, 315-317.
52. З.У.Тоған. Жалпы Түрік тарихына кіріспе. 1-том, Стамбул., 1981, 69б.
53. В.Шахматов. К вопросу об этногенезе Казахского народа // Изв.АН.КазССР. серия.ист. вып.6, с.97-98.
54. В.В.Радлов. Опыт словаря тюркских наречие. Т.1 СПб.,1899, с.228-229.
55. Г.Вамбери. Очерки жизнь и нравовь СПб., 1877, с.140-145.
56. О.Смағұлов. Ата-баба (тек) // Қазақ А.,1994, 20-25б.
57. Ә.Хасенов. Қазақ тарихының бес мың жылдық баяны. А.,1996, 135-143б.
58. С.Жолдасбаев. Қазақ қалай халық болды? // Ақиқат 1993 №6 19б.
59. М.Қ.Қозыбаев. Халық рухының қайнары. // Қазақ әдебиеті 1998 24.07.
60. К.А.Пищулина. Юго-Восточный Казахстан в середине 14-начале 15 веков. А.,1977, 250-251.
61. М.Х.Абусейтова, Ж.Б.Абылхожин, С.Г.Кляшторный, Н.Масанов, Т.И.Султанов, А.М.Хазанов.История Казахстана и Центральной Азии. А.,2001, 211-212.
62. Қ.Салғараұлы. Қазақтар // Халық кеңесі 1992 04.
63. В.В.Трепавлов. История Ногайской Орды. М.,2001, 51.
64. З.Қинаятұлы. Қазақ мемлекеті және Жошы хан. Астана.,2004, 214-226.
65. Б.Б.Кәрібаев. Қазақ хандығы құрылуының тарихи маңызы. // КазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2002, №2.
2. Мұхаммед ибн Уали «Бахр әл-асрар фи манакиб әл-ахйар» // МИКХ 353-363б
3. Ш.Құдайбердиев. Түрік, Қырғыз-Қазақ һәм хандар шежіресі. А., «Қазақстан» және «Сана», 1991, 21-23 бет.
4. Қ.Халид. «Тауарих Хамса» («Бес тарих»). А.,1992, 70-75бет
5. К. Порфирородный. Об управлении государствам // Известия Государственной Академии материальной культуры. М-Я, 1934, вып.91, с.20-21.
6. Қ.Т.Жұмағұлов Ғұндардың Галлия жеріндегі шайқасы // ҚазМУ хабаршысы №1 Тарих сериясы. А.,2001, 85бет.
7. П.Бутков. О имени казах // «Вестник Европы» 1822 №3 декабрь.
8. В.В.Вельяминов-Зернов. Исследование о Касимовских царях и царевичах ч.2-ая, СПб., 1864,с.145.
9. К.Ибрагимов. Еще раз о термине «казах» // новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана. А.,1960, с.69.
10. Н.М.Карамзин. История государства Россииского Т.ІҮ-ҮІ. Тула.,1990 с.377-378.
11. С.К.Кляшторный. Летопись трех тысячелетий. А.,1992, с.250-253.
12. А.И.Левшин. Описание киргиз казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. А.,1996, с.140-141
13. Самойлович А.Н. О слове «казах» Ст. «казахи». Антропологические очерки. Л.,1927, с.13-16
14.А.Н.Чулошников. Очерки по истории казах-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен. Оренбург.,1924 56-68
15. Ш.Уалиханов. Собр. Сочинении 5-ти томах. А.,1961, с.207-208.
16. М..Ақынжанов. Қазақтың тегі туралы. А.,1957, 8-15б.
17.. Ә.Марғұлан. «Тамғалы тас жазуы» // Жұлдыз. 1984 №7 142-143 бет.
18. М.Тынышпаев. История казахского народа. А.,1993, с.111-113.
19. Н.Мыңжан. Қазақтың көне тарихы. А.,1993, 19-21 бет.
20. Б.И.Көмеков Қазақ халқының қалыптасуы // Қазақ әдебиеті. 1993 16-шілде.
21. А.А.Семенов. К вопросу происхождении и составе Узбеков Шайбанихана. МИТУСА, вып.1 ТИИАӘ АН Тадж.ССР. Т.12, 1954.
22. И.Г.Рамстедт. Ұйғыр мемлекетінің қысқаша тарихы. УБ.,1922, 69-70б.
23. А.Н.Бернштам. Проблемы древней истории этногенеза южного Казахстана // Изв.АН.КазССР. Серия арх.. вып.2 1950, 60-67б.
24. Қазақстан тарихы 2-том А.,1998, 307-308б
25. Е.О. Бұланов. «Қазақ» сөзінің пайда болған мезгілі туралы // КазҰУ хабаршысы. №4 2003 37-38б.
26. Ә.Дибаев. Казах-киргизы Туркестана-Туркестанскии настольный календарь. 1919, с.125-127.
27. Су Бей Хай. Қазақ ұлтының шығу тегі және «қазақ» сөзінің түп-төркіні. // Қазақ тарихы. 1998 №2 9-10б.
28. Л.Р.Кызласов. Ташлыкская эпоха в истории Хакасско-Минусинкой Котловины. М.,1960 с.65-66.
29. Т.Жанұзақов. Қазақ деген сөз қайдан шыққан // Жұлдыз 1983 №3 196-197б.
30. С.Тортаев. «Алаш», «Алшын» этнонимдері туралы аңыздар.// Алаш 2005 №1 103-112б.
31. Тауасарұлы Қазыбек бек Түп-тұқианнан өзіме шейін. А.,1993 34-35б.
32. Абай шығармалары. 2-том А.,1995 222б.
33. Р.Тоқтаров. Қазақтың арғы тегі мен «қазақ» сөзінің қайдан шыққандығы жөнінде. Ақиқат. 1995 №1
34. А.Хайдаров, Е.Койшыбаев. К лингвистическому объснению «казах» // Вестник АН.КазССР №2 1971 с.47-51.
35. М.Қашқари. Түбі бір түркі тілі. А.,1993 5-15б.
36. С.Малов. Енисей жазулары. А.,1952 16-20.
37. В.П.Юдин. К итимологии этнонима казах // Центральная Азия в 15-18 веках глазами востоковеда. А., «Дайк-Пресс» 2001, 137-166.
38. О.Сулейменов. Таңбалар тарихынан. // Қазақ әдебиеті. 1966 25 қараша. №49.
39. А.Әбдірахманов. «Қазақ» сөзінің шығу төркіні // Қазақ әдебиеті. 1968, 3-ақпан.
40. М.Сейдов. «Қазақ» сөзінің түп тамыры жайында. // Білім және еңбек. 1985 №2,3 28-31б.
41. Н.А.Аристов Заметки об этнтческом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численностей журнал «Живая старина» 1896 вып. 3-4 с.308-309.
42. Н.Харузин. К вопросу о происхождении киргизского народа. Этнографическое обозрение 1895, вып3 с.49-92.
43. В.В.Григорьев. О скифском народе саках СПб., 1871, с.4-5.
44. Н.Я.Марр. Кавказскии культурный мир в Армении. Мин. Народн. Просвещ. 1915,с.3-9.
45. В.В.Бартольд. История изучения Востока в Европе и в России. СПб.,1911 190-191.
46. В.В.Бартольд. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. СПб., 1900,ч.2, с.36-37.
47. Қ.Тоқмырзаұлы. «Қазақ» сөзі туралы. // Ақтөбе 1999,25.02.
48. Г.Ф.Благова. Исторические взаимоотношения слов казак и казах. М.,1970, 147-148.
49. Ж.Мақсат. «Қазақ» сөзі және этнонимі қайдан шыққан // Қазақ тарихы. 1998 №2 58-59б.
50. Георги. Описание всех обитающих в Россииском государстве народов ч.4 СПб.,1799, с.201.
51. Иллич-Свитыч.В.М. Опыт сравнения но статических языков; сравнительный словарь. М.,1971, 315-317.
52. З.У.Тоған. Жалпы Түрік тарихына кіріспе. 1-том, Стамбул., 1981, 69б.
53. В.Шахматов. К вопросу об этногенезе Казахского народа // Изв.АН.КазССР. серия.ист. вып.6, с.97-98.
54. В.В.Радлов. Опыт словаря тюркских наречие. Т.1 СПб.,1899, с.228-229.
55. Г.Вамбери. Очерки жизнь и нравовь СПб., 1877, с.140-145.
56. О.Смағұлов. Ата-баба (тек) // Қазақ А.,1994, 20-25б.
57. Ә.Хасенов. Қазақ тарихының бес мың жылдық баяны. А.,1996, 135-143б.
58. С.Жолдасбаев. Қазақ қалай халық болды? // Ақиқат 1993 №6 19б.
59. М.Қ.Қозыбаев. Халық рухының қайнары. // Қазақ әдебиеті 1998 24.07.
60. К.А.Пищулина. Юго-Восточный Казахстан в середине 14-начале 15 веков. А.,1977, 250-251.
61. М.Х.Абусейтова, Ж.Б.Абылхожин, С.Г.Кляшторный, Н.Масанов, Т.И.Султанов, А.М.Хазанов.История Казахстана и Центральной Азии. А.,2001, 211-212.
62. Қ.Салғараұлы. Қазақтар // Халық кеңесі 1992 04.
63. В.В.Трепавлов. История Ногайской Орды. М.,2001, 51.
64. З.Қинаятұлы. Қазақ мемлекеті және Жошы хан. Астана.,2004, 214-226.
65. Б.Б.Кәрібаев. Қазақ хандығы құрылуының тарихи маңызы. // КазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2002, №2.
Мазмұны
Кіріспе- - - - - - - - - -- - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - 3-10
1-тарау. Қазақ сөзінің мәнін түсіндірудегі әр түрлі пікірлерге талдау
1.1. Діни және тарихи аңыздарға негізделген пікірлерді
талдау- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - 11-17
1.2. Лингвистикалық тұрғыда жасалған пікірлерге талдау.-18-29
1.3. Тайпа атауларына байланысты туындаған пікірлерді
талдау- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - 30-41
2-тарау. Қазақ этнонимінің мәніне талдау.
2.1. Әлеуметтік мәнге талдау (8-13 ғ.ғ)- - - - - - - - - - - - - - - - - -
42-49
2.2. Әлеуметтік-саяси мәнін талдау (13-15 ғ.орт)- - - - - - - - - - -50-60
2.3. Саяси-этникалық мәні (15 ғ.орт)- - - - - - - - - - - - - - - - - - -
-60-67
2.4. Этникалық мәні (15 ғ.орт.-16ғ)- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- 68-78
Қорытынды- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - -
- - - - - 79-83
Пайдаланған әдебиеттер тізімі- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
-84-86
Кіріспе
Бүгінгі таңда еліміз Егемендік алып, тәуелсіздік тұғырына қол
жеткізгелі бері қоғамымызда біршама сапалы түбегейлі өзгерістер болды.
Идеологиялық үстемдіктен арылған тарих ғылымы Отан тарихының барлық
мәселелерін зерттеуге еркіндік алды және тарихтағы күрделі өзгерістер әрбір
қазақ азаматы алдына зор міндеттер қойып отыр. Солардың ең бастыларының
бірі төл тарихымызды ақиқат деректер негізінде қайта жазу және қазақ
атауының мәнін ғылыми тұрғыдан дәл түсіндіру болып табылады.
Мемлекетіміздің кешегісі мен бүгінгісі арасындағы тарихи байланыстылық
мәселелері тек тарихшы зерттеушілердің ғана емес, сонымен қатар жалпы
оқырман қауымның, тіпті шетелдік ғалымдар мен азаматтардың да қызыға ынта
қоюын туғызып отырғаны анық. Біздің негізгі көтерген тақырыбымыз қазақ
сөзінің мәніне байланысты болғандықтан осы тақырыптың өзектілігін мынадан
көреміз.Соңғы уақытта жалпы қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, атап
айтқанда, қазақ сөзінің мәніне ден қою едәуір арта түсті. Бұл мәселе әлі
күнге дейін Отандық тарих ғылымында әлі өз шешімін толық таппаған, қарама-
қайшылықты тұжырымдарға толы, бірақ та міндетті түрде зерттеуді қажет
ететін тақырыптардың біріне жатады.
Мәселе бір кезде Еуразия кеңістігінде қалыптасқан ұлан асыр дербес
мемлекеттің пайда болуы, одан бергі жердегі отаршылдық заманында оның
бұрмалануы туралы сөз етуде емес, сонымен қатар қазіргі әлем жұртшылығының
назарын өзіне аударып отырған тәуелсіз қазақ мемлекетінің шығу тегін нақты
деректермен дәлелдеуде жатыр.
Халық, ұлт аты саналатын қазақ сөзінің шығуы, пайда болуы, мән-
мағынасы тұманды, қай-қашанда тарихнамада сан алуан жорамалдарды жарыққа
шығаратын және бірауызды шешімге келе қоюы қиын күрделі мәселе. Тарихшы,
әдебиетші, тілші және басқа да мамандық иелері тарапынан әркез айтылған
пікір-болжамдар саны қыруар көп-ақ. Көпшілік тарапынан мәселеге мұндай жіті
назар аударылуы -өркениеттіліктің талабы. Немесе бір ұлттың атауы болған
қазақ сөзінің шығу тегін һәм пайда болуын анықтау, сол ұлттың арғы тегі
мен алғашқы кездегі тарихын, халықтың қалыптасу процесін білуге, түсінуге
тигізер септігі мол. Бұның өзі халықтың құрылуы мен оның атауы (этнонимі)
арасындағы уақыт алшақтығы я ілгерінді-кейінді болуы, немесе бір кезеңде
орын алды ма деген сауалға жауап берері сөзсіз. Сондықтан зерттеу
жұмысымның барысында қазақ сөзі қашан пайда болды, алғашқы күндерден
этникалық мәнге айналды ма деген мәселелерге, Кеңес дәуірі тұсында қалам
тартқан зерттеушілердің еңбектеріне тарихнамалық талдау жасауға, жүйелеуге
талпыныс жасалады.
Біз жалпыға ортақ қазақ этнонимінің мәселесіне сүйене отырып, оны
өзіміздің басқалардан өзгешелейтін ерекшелігімізге сай және өзімізден басқа
ұлт өкілдерін, олардың төл тума ерекшеліктерін құрметтей, сыйлай отырып, өз
түсінігімізді қалыптастырсақ. Сондықтан да өз туындыларында қазақ
этнонимі мәселесіне тоқталып, осы құбылыстың сырына үңілген авторлар
еңбектерін саралап шығу, бүгінгі ғылыми білім деңгейіне сай бүгінгі
талаптарды қанағаттандыратын ең Зерттеу жұмысының деректік көзі.
Қазақ сөзіне байланысты біршама жазбаша деректер бар. Бірақ олардың
бәрін бірдей осы сөздің дәл өзі деу қиын, әйтсе де бізге дейінгі
мамандардың көпшілігі осылай деп отырғандықтан, ең алдымен, солардың
пікірлеріне тоқталсақ.
Бұл сөзге өз түсінігін берген- Тарих-и-Рашиди (Хақ жолындағылар
тарихы ) еңбегінің авторы- М.Х.Дулати болды [1; 107-108]. Ол былай деп
жазды: Ол күндері Әбілхайыр хан дүйім Дешті Қыпшақты билеп тұрған еді. Ол
Жошы әулетінің сұлтандарына тыныштық бермегендіктен Жәнібек хан және Керей
хан одан бөлініп, Моғолстанға барады. Есенбұға хан оларды жылы қабылдап,
елінің батысы Шу бойындағы Қозыбасын береді. Олар мұнда жайбарақат тұрғанда
Әбілхайыр хан өліп, ел арасынан үлкен жік шығып, халқының көпшілігі Жәнібек
пен Керейге қарай бет бұрады. Жәнібек пен Керей қауымының саны екі жүз
мыңға жетіп, олар осы тұстан бастап өзбек-қазақ атана бастады,- дейді.
Бұл тұжырымды орыс және кейбір қазақ тарихшылары сол күйінде өзгеріссіз
қабылдап қазақ атауы қашақ, қазақлықтан шықты делінетін формула пайда
болды.
Мен тарихшы ретінде М.Х.Дулати еңбегінің тарихи деректемелік және
информациялық құндылығын жоққа шығарғым келмейді. Бірақ Рашидтер тарихын
қазақ тарихының жалғыз арман мұраты деп тануға негіз жоқ. Біріншіден, ол
басынан аяғына дейін Моғолстанды сақтап қалу үшін күрескен моғолдық
билеуші тобының өкілі. Ал қазақ хандығының құрылуы, оның нығаюы
моғолстандықтар және шайбаниліктер әулетінің саяси аренадан кетуіне елеулі
ықпал еткен күш. Екіншіден, М.Х.Дулати аталмыш еңбегін қазақ хандығы қайта
шаңырақ көтергеннен жүз жылға жуық уақыт өткен соң жазған. Үшіншіден,
М.Х.Дулати еңбегі қазақ тарихын жүйелі түрде жазуға арналмаған. Ол қазақ
тарихының бірер эпизодтарын тек сөз арасында берген.
Қазақ сөзіне тағы да өз пікірін қосқан Махмұд бин Уали. Ол өзінің
парсы тілінде жазған Бахр әл-асрар фи манакиб әл- Ахйар [2; 353-363]
деген еңбегінде қазақтар уақытын қалмақ пен қырғыздарға шабуылдаумен,
оларды тонаумен өткізеді деген. Сондықтан осы атаққа ие болғанға саяды.
Бірақ автор оларды тура тонаушы, қарақшы дей алмағанмен соған
жуықтатады. Автор феодализм кезіндегі соғыс демократия дәстүрін есінен
шығарған. Оның дәстүрі бойынша соғыс кезінде емес, тіпті бейбіт жағдайда
жауын немесе өз халқынан басқа халықты барымталау, әсіресе бөгде діндегі
кәпірлерді тонап, мал-мүлкін олжалау ерлік, ептілік, мақтанарлық іс болған.
Өйткені әкелінген олжа жарлы- жақыбайларға бөлініп берілген. Ондай дәстүр
орыстарда да болған, олар тіпті мұны богоугодное деп, яғни құдайға да
ұнамды іс санаған. Сондықтан халық арасында жауы түгілі көрші елдерді
тонау жеккөрініш эмоциясын туғызбаған және ондай ат тағылса да, ұзаққа
бармайтын, өйткені ол қазақ сөзінен туындамаған автордың жеке басының
сезімінен туып, оның еңбегінде ғана қалған.
Ш.Құдайбердиев: Сол кезде әбілхайыр деген хан қазан ханына да,
Қырымдағы ханға да қарамай өз алдына Жошы ұлысының күншығыс жағын 1552
жылдан 1555 жылға дейін билеп тұрды. Сол кезде әр рудан қосылған қырғыз-
қазақ деген ел бар еді. Мағынасы өз еркімен өз алдына ел болып, еркін
жүрген халық деген сөз,-деп түсіндіреді. 1552 жылдан кейін Әбілхайыр
ханның елін Ойраттың Өзтемір Тайшы шауып кетеді. Әбілхайырдың бұл
бақытсыздығының үстіне қол астынан қырғыз, қазақ және тағы басқа да
бірталай елін алып, Әбілхайырға өкпелеп Жәнібек пен Керей Шудағы Шағатай
нәсілінің ханына барады [3; 21-23],-деген пікірін айтады. Ал Қ.Халид
Тауарих Хамса (Бес тарих) деп аталатын еңбегінде қазақ сөзіне
байланысты алты түрлі нұсқаны ұсынады [4; 40-45].
Византияның императоры Константин Порфирородный өз жазбаларында
Кубаннан шығысқа қарай мекендеген елді Қазақия деп аталғандығын жазады
[5; 20-21]. Ол кезде (Х ғасырда) Кубанның шығыс жағында қазақ халқының
құрамындағы ең зор, саны мол тайпалардың бірі қыпшақ елі тұрғандығы
тарихқа әйгілі. Егер қыпшақтар өздерін қазақ деп атамаған болса
Константин Порфирородный оны қалай ойлап тапсын. Ал ол кезде орыс пен
украйн казачествосының аты да, заты да жоқ еді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақ атауын зерттеу күрделі, сан қырлы құбылыс болғандықтан, қоғам
өмірінің бар саласымен ықпалдасатындықтан ол тарихшылардың, философтардың,
саясаттанушылардың, филологтардың, әлеуметтанушылардың зерттеуінің негізгі
нысаны. Мәселені қарастыруда бір жақтылыққа ұрынбау үшін оларды өзара
байланыста қарағанымыз абзал. Қ.Т.Жұмағұлов айтқандай: мәліметтерді сыни
електен өткізбей, жеткілікті пайдаланбай, сондай-ақ өзге деректермен
салыстыруға болмайды. Деректердің бірін-бірі толықтырып отыратын
мәліметтерді қатар пайдалану тәсілімен бірге пән аралық бағыттарда кеңінен
пайдалануы керек [6; 80-85] .
Бұл тақырып түрлі тарихи кезеңде де өз мәнін жоғалтпаған. Ол ежелгі
түркі-монғол дәуірінен дәл қазіргі күнге дейін қоғамдық әлеуметтік ғылымдар
саласының күн тәртібінен түспей келеді. Сондықтан мәселені талқылау
барысында, тақырыпты зерттеу барысында әр тарихи дәуір өкілдерінің өз
кезеңіне сай ерекшелігін ескергеніміз абзал.
Қандай да бір этнос, ұлт туралы сөз болғанда оның ат-атауына
тоқталмай өту мүмкін емес. Қазақ сөзінің мәнін айқындау халқымыздың
тарихын зерттеудің аса қажетті де күрделі мәселелерінің бірі болып
табылады. Оның қажеттілігі қазақ ұлтының өткені мен келешегіне тікелей
байланысты болса, күрделілігі аталмыш мәселе төңірегінде көп жазылып
шиырланып, шытырманға айналып кеткендігінде.
Кейінгі кезде бұл тақырыпқа байланысты жарыққа шығып жүрген қоғамдық
ғылым өкілдері, зерттеушілердің біршама еңбектері бар екенін жоққа шығара
алмаймыз. Бірақ зиялы қауым өкілдерінің арасында бұл тақырыпқа байланысты
жарыққа шығып жүрген қоғамдық ғылым өкілдерінің, зерттеушілердің біршама
еңбектері бар екенін жоққа шығара алмаймыз. Бірақ зиялы қауым өкілдерінің
арасында бұл тақырыпқа байланысты түсінбеушіліктер, келіспеушіліктер
кездеседі. Себебі, біреуі қазақ сөзіне дұрыс көзқарастағы мағынаны айтса,
енді біреулері әлі де болса бұрынғы кеңестік дәуірдегі қағйданың тар
аясынан шыға алмайды. Әлемдік тарихта өз орны бар ойшылдардың қазақ
этнонимі мәселесіне байланысты еңбектеріне сүйену, оны өз ойыңа арқау ету
дұрыс та, бірақ оны пайдаланар алдында оның да бір ұлт өкілі екенін, өз
еңбегін өз ұлттық ерекшелігіне, өз ұлттық ойлау жүйесіне сай жазғандығын
ескергеніміз жөн.
Қазақ сөзінің хат бетіне түскенінен бері дегенде сегіз ғасыр, оның
этноним (халық аты) болғанына бес-алты ғасыр, ал мағынасы мен түбірі
зерттеле бастағанына екі ғасыр болды. Осы мәселені шешуге сексенге тарта
ғалымдар атсалысса да, сөздің дәл түбірі әлі табылған жоқ. Оған басты себеп-
этнонимнің шығу тегін халқымыздың бір этносқа бірігу тарихымен ұштастыра
зерттелмегендігінде.
Ғылыми басылымдар мен газет-журналдардың беттерінде қазақ сөзіне
әйтеуір бір қатысы бар жарияланымдар пайда болды. Бірен-сарандарында ғана
болмаса, оларда баяндалған пікірлер өткен кездерде айтылған көзқарастарға
негізделген.
Зерттеушілер екі жүз жылға жуық уақыт қазақ сөзінің шығуын
түсіндіруге және оның семантикасын ашуға әрекет жасап келеді. Айтылған
көзқарастар ауқымы өте кең, мейлінше иланымды ғылыми болжамдардан қиыннан
қиыстырылып шығарылған этимологияларға дейін бар. Алайда қазақ сөзін
түсіндіретін түпкілікті пікірді тегінде әзірше ешкім айта алған жоқ.
Тарихшыларымыздың, ғалымдарымыздың қазақ сөзінің әу бастағы түп-
төркіні мағынасын шаршамай талмай ұзақ жылдар сарыла іздеуінің сыры, міне,
осында.
Қазақ сөзі туралы тікелей және жол-жөнекей қалам тартқан
авторлардың ішінен тек біздің зерттеу нысанамызға іліккендердің өзі
біршама. Олардың қатарында П.Бутков [7; 13.12], В.В.Вельяминов-Зернов [8;
144-145], К.Ибрагимов [9; 68-69], Н.М.Карамзин [10; 376-377],
С.Г.Кляшторный [11; 250-253], А.Левшин [12; 140-141], А.Н.Самойлович [13;
13-16], А.Н. Чулошников [14; 56-58] тағы басқа да авторлардың еңбектерін
келтіруге болады.
Өз ұлтымыздың өкілдері ішінен Ш.Уалиханов [15; 207-208], М.Ақынжанов
[16; 8-12], Ә.Марғұлан [17; 142-143], М.Тынышбаев [18; 111-113], Н.Мыңжан
[19; 19-20], Б.И.Көмеков [20; 16.7] тағы басқаларды да атауға болады.
Сонымен сөз болып отырған мәселе төңірегінде ұшан-теңіз еңбек жазылған,
бірақ біздің пікірімізше мәселе түйіні әлі де шешіле қойған жоқ. Әрине мен
де бұл жолы шытырманды айырып беремін деп кесіп айта алмаймын, бірақ шығыс,
әсіресе, қытай, монғол деректеріндегі жаңа мүмкіндіктерге сүйене отырып,
қазақ сөзінің тегіне тарихи-этнологиялық және семантикалық мән-
мағыналық жаңаша бір сүрлеумен іздеу салып көрмекпін.
Қазақ сөзінің шығу тегі туралы мәселені шешкен кезде
зерттеушілердің едәуір бөлігі тайпа атауына терминологиялық сәйкестікті
іздестіру жолына түсті. Алдын ала атап өткен жөн бұл әдістемелік тәсіл
зерттеушілік пратиканың көрсетіп отырғанындай салыстыратын ұғымдардың
жақындық дәрежесі туралы неғұрлым айқын тұжырымдар жасау үшін әлі де болса
көп жеткіліксіз. Қазақ сөзіне үндес терминдерді ғалымдардың Қазақстан
аумағынан едәуір алыс жерлерден тапқаны аз кездеспейді. Бұл орайда олардың
этникалық байланыстарының тереңдігін көрсете алатын тарихи-мәдени сипаттағы
жүйелі сәйкестіктерді анықтау қажетінен айналып өтілді.
1822 жылы академик П.Бутков түрліше өзара байланыстары жоқ
мағыналарды айта келіп, жалаңаш, кедей, шекара сақшысы [7; 13.12]
дегендерге тоқталады. Бұл ешқандай ғылыми негізі жоқ болжам. Орыс
казактарының мемлекет шекарасындағы әскери қызметінің көрінісі ғана.
1832 жылы А.Левшиннің бұл мәселеге қосқан үлесі оның дұрыс тұлғасы
қазақ болуы керек деуі [12; 140-141]. Ал оның қазақ сөзі 10 ғасырда
этноним болды деуі дәлелденбеді.
Сондай-ақ қазақ сөзінің ерте кездерден термин ретінде жұмсалғанын
Ш.Уалиханов пен В.В.Вельяминов-Зернов еңбектерінен білеміз. Ш.Уалиханов
жазбасы бойынша қазақ Жошы ұлысы құлаған соң ғана 14 ғасырда пайда болған
[15; 207-208]. Бұл термин 15 ғасырда Волга бойындағы түркі халықтарында
және Россияда орыс тарихи деректерінде кеңінен қолданылғанын В.В.Вельяминов-
Зернов былай деп көрсетеді: Данияр земли Мещерской участвовал в походе со
своими царевичами, князьями и казахами [8; 145]. Сол кездегі қыпшақтар мен
ноғайлар, түркі тайпаларының кейбіреулерінің де қазақ аталғанын осы
еңбектен анық оқи аламыз. Бұл екі ғалымда ол кездерде қазақ әскери термин
ретінде қолданылып, ер жүрек, батыл деген мәнді білдіргенін баяндаған.
Сонда 14-15 ғасырларда қазақ сөзінің тек әскери мәнде қолданылғаны,
әлеуметтік, қоғамдық терминге ие болғаны байқалады.
Бұл сөздің тарихи мәнін жарқын ашқан А.А.Семенов [21; 15] пен
Г.И.Рамстедт [22; 69-70] болды. А.А.Семеновтың айтуы бойынша ескі
дәуірлерде ғұн мен қыпшақтар қолданған күймелі арбаны қазақтар да ерекше
пайдаланған, бірақ бері кезде ұмытып кеткен. Ол күймелі арба монғол тілінде
қасағ-терген. Г.И.Рамстедт: Қазақ сөзінің түбірі қаз, қас негізінен
шығуы анық. Монғол тілінде сақталған қасағ-терген- алыптардың күймесі-
соның бір дәлелі дейді.
Қазақ сөзінің мәні туралы мәселені шешкен кезде А.Н.Бернштам
қазақ сөзі жайындағы зерттеушілердің пайымдауларын талдай келіп, қазақ
сөзінің мән-мағынасын екі дәуірге бөліп қарайды. Яғни қазақ деген сөз
ежелгі замандағы каспи және сақ тайпасының бірігуінен пайда болған.
Қазақ сөзінің қазіргі мағынасы (еркін адамдар тағы басқалар) кейін шыққан
ұғым [23; 60-67],- деп тұжырымдайды.
Белгілі турколог А.Н.Самойлович пікіріне қарағанда қазақ сөзі
қандай болған күйде де түріктер арасында 11 ғасырдан ерте пайда болмаған
дейді. Ол жаңа кеңестік саясатқа икемделді ме бұрынғысынан гөрі жағымдылау
түсінік берді. Ол: өз халқынан, немесе әлеуметтік ортасынан бөлініп, шет
жерде, не елсіз жерде жиһан кезген ғажайып құмар адамдар [13; 13-16],-
дейді. Бұл кейін халық атына ауысқанға саяды.
А.Н.Чулошников [14; 56-58] 15 ғасырдан бұрын өзіндік қазақ
топтары болды деп жар салудан еш нәтиже шықпайды... Егер қазақтар 10-11
ғасырлардан бері қазақ халқын құрап келе жатқаны рас болса ол тек
кездейсоқтықтан деп әсіре менмендікке салынды. Мұндай кесім-пішім қазақ
сөзін тарихты басқаша қырынан қарастыруға ұмтылғандардың жолын кес-кестеп
тығырыққа тірей берді. Қазақтың тегін тектеуде жан-жақты ғылыми
ізденістерге барған атақты М.Тынышпаев [18; 111-113] ағамыздың өзі ақыры
қазақ сөзінің мән-мағынасын іздеу деген орыс, араб, француз, ағылшын
этнонимінің тегін тектейміз деп сандалған әрекет сияқты бос әурешілік екен
деп тауы шағылған тұстары бар.
С.К.Ибрагимовтың осы мәселеге байланысты Еще раз о термине казах
деген мақаласында автор терминнің Шығыс Дешті Қыпшақта, Орта Азияда немесе
түркі тайпалары жойылған аумақтың барлығында пайда болғандығын айта келіп,
қазақ сөзінің мынадай эволюциялық жолын береді: 13-15 ғасырларда
әлеуметтік, 15 ғасырдың аяғынан өзбек терминіне қарсы саяси мәнге ие
болды, ... 16 ғасырдың басында этнткалық мазмұнға айналды [9; 69],-деп
қорытындылайды. Әлбетте, зерттеушінің ойынан қазақ сөзі 13 ғасырда тарих
сахнасына шыққанын және одан кейінгі эволюциясында дұрыс түсіндірме
жасағанын байқаймыз. С.К.Ибрагимовтың қазақ сөзіне қатысты айтқан
тұжырымы зерттеушілер тарапынан да зор қызығушылық тудырды.
Қазақстанның жаңаша бес томдық тарихының екінші томының авторлары
жоғарыдағы тарихнамалық материалдарды талдай келіп, 9-10 ғасырларда Шығыс
Дешті Қыпшақтың құрамында қазақ атауымен әлеуметтік, ал 11-12 ғасырларда
этнткалық-әлеуметтік топтардың болғаны жайлы тұжырым жасауға мүмкіндік бар-
деген қорытынды жасаған болатын. Бұл тарихи таным тұрғысынан ақиқатқа
бірден-бір жақын қорытынды. Бірақ авторлар қазақ этнонимін талдауға
келгенде бұрынғы үйреншікті ұғымнан шыға алмаған. Қазақ сөзі,- дейді олар
тұтас алғанда алуан түрлі еріктілерді айту үшін қолданылды. Әрине бұл
қазақ этнонимикасын іздестіру жолындағы ең оңай және төте шешім. Авторлар
бұл жолы қазақ атауын еріктілер деп сәл сыпайырақ атағаны болмаса,
атаудың түп төркінін баяғы кезбелік, қазақылықтан казачество
сабақтап шығарып отыр [24; 303-308].
Зерттеу жұмысының мақсаты
Қазақ сөзінің мәні мен мазмұнын, шығу тегін түп деректер мен зерттеулер
негізінде ғылыми тұрғыдан талдау.
Міндеті: Зерттеу жұмысының мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін
туындатады.
- қазақ сөзіне байланысты әр түрлі пікірлерге шолу жасау;
- лингвистикалық тұрғыдан зерттелуіне талдау жасау;
- діни және мифтік аңыздарға негізделген пікірлерді талдау;
- тайпа атауына байланысты туындаған көзқарастарға талдау;
- әлеуметтік мәнге талдау жасау; (ҮІІІ-ХІІІ ғасыр).
- әлеуметтік-саяси мәнін талдау; (ХІІІ-ХҮ ғасыр).
- саяси этникалық мәнін талдау; (ХҮ ғасырдың орт).
- этникалық мәнін талдау ( ХҮ ғасырдың орт.-ХҮІ ғасыр).
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
Түркі-монғол дәуірінен 15 ғасырдың ортасы мен 16 ғасырға дейінгі
уақыт аралығын қамтиды.
Методологиялық негізі мен әдістері.
Қазақ сөзінің көп ғасырлық тарихын зерттеуде тарихилық ұстанымдар
тұрғысынан қарастырдым. Ғылыми зерттеу жұмыстарының жүйелілік,
салыстырмалық, талдау, жинақтау әдістерін қолдандым. Аталған жұмысымды жазу
барысында Отандық тарих ғылымындағы соңғы жылдарда жарыққа шыққан
зерттушілердің еңбектерін басшылыққа ала отырып, олардың теориялық
методологиялық әдістерін негізге алдық.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ этнонимінің мәніне тарихи талдау
қарастырылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақ этнонимінің мәнінің әлеуметтік,
әлеуметтік-саяси, этникалық, саяси-этникалық мәндері зерттелді.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы.
Ортағасырлық Қазақстан тарихын оқу барысында жоғары оқу орындарындағы
студенттер үшін дәрістік және арнаулы семинар сағаттары кездерінде
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы Диссертацияның ғылыми жаңалығы-
мәселенің кешенді түрде зертелуінде.Қазақ сөзінің тек мәнін ғана көрсетіп
қоймай, әлі де болса сыры ашылмай, тереңде жатқан сөздің нақты формаларын
ұсынып, оны терең қарастыру.
- тайпа атауындағы деректерге талдау жасап, өз тұжырымын ұсынған;
- тілдік тұрғысындағы зерттеулерге анықтама берген;
- аңыз және діни тұрғысындағы деректерге терең талдау жасалған;
- Қазақ сөзінің әлеуметтік саяси - әлеуметтік мағыналарын талдай
келіп, оларға өз көзқарасын білдірген;
- этникалық мәндерін жаңа тың деректермен толықтырып, өз ой-
тұжырымын шығарады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация жұмысының негізгі
тұжырымдамалары жылда болатын ғылыми сәуір конференциясында баяндалды.
Зерттеу жұмысының мазмұнына сәйкес бір ғылыми мақала ҚазҰУ Хабаршысы
журналының тарих сериясының 2006 ж. №1 номерінде жарық көріп сыннан өтті.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Магистрлік зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тарау, жеті тараушадан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І-тарау.
1.1 Діни және тарихи аңыздарға негізделген пікірлерді талдау.
Халық, ұлт аты саналатын қазақ сөзінің шығу, пайда болуы, мән-
мағынасы тұманды, қай-қашанда тарихнамада сан-алуан жорамалдарды жарыққа
шығаратын және бірауызды шешімге келе қоюы қиын күрделі мәселелердің
қатарына жатқызамыз. Халық арасында кеңінен таралған аңыздар және тарихшы,
әдебиетші, тілші және басқа да мамандық иелері тарапынан әркез айтылған
пікір болжамдар саны қыруар көп-ақ. Көпшілік тарапынан мәселеге мұндай жіті
назар аударылуы- өркениеттіліктің талабы немесе бір ұлттың атауы болған
қазақ сөзінің шығу тегін және пайда болуын анықтау, сол ұлттың арғы тегі
мен алғашқы кездегі тарихын, халықтың қалыптасу процесін білуге, түсінуге
тигізер септігі мол [25; 37-38].
Қазақ -қази-ақтан шыққан дейді. Айтушылар бұларды татар-
монғолдан, хандары Шыңғыс тұқымынан болған деседі. Алғаш мұсылман болған
Береке хан, екіншісі ХҮІІІ ғасырда Ғазан ханда иман келтіріп, дінге кірген.
Содан осы екеуінен әр уалаяттарда еді. Мұның кезінде монғолдардан да көп
адам дінге кірген. Өзбек өлген соң ұлы Жәнібек хан исламға енген
көшпенділерді үшке бөліп- Ұлы жүзге Үйсінді датқа қойып, Жалайыр атты
кісіні оған орынбасар етті. Орта жүзге Арғынды бек етіп, Найманды оған
көмекші етті. Кіші жүзге Алшынды би қойып, Жаппасты оған көмекшілікке
тағайындады. Билікті өздеріне тапсырып, тек жылына екі рет хан алдына есеп
беріп отыруға шақырған. Олар әмірді қабыл алып, Еділ, Жайық, Нұра, Есіл,
Жем орталарында көшіп-қона жүріп хан жарлығына сәйкес бітірген істері,
ахуалдарын айтып есебін тапсырып тұрды. Бұларға ешқандай муфтидің керегі
жоқ, өздері қази-ақ екен деп, сонан қазақ келіп шыққан дейді.
Ақ сөзін қосу – қазақ әдетінде бар. Мысалы біреуді мақтаса кісі-
ақ, жақсы-ақ тағы басқа деседі. Бұл хабарға қарағанда қазақ үш жүзге
шамамен 1300-1400 жылдары бөлінгендері байқалады. Ал Мустафил-Ахбарда
бұлай бөлінуі 1680 жылдары деп автор тексермей, анығына жетпей жазып
жіберген. Қазақ насапшылары жүз, екі жүз жылғы істерге таласып отырмайды.
Уақиға мың жылдан бері болса да ішінде жүргендей біле береді. Үш
жүздің бөлінуі мыңнан ары, тіпті қазақ атауынан да көне екеніне ишарат етсе
керек. Егер хан сөзімен айтып, аты қойылған болса қазақтың қ әрпі зат
әріп таңбасымен жазылуы керек болады. Осы дерек ең тарихи шындыққа келетін
дерек деп есептеледі. Бір сыйды адамның бір ауыз сөзімен бір тайпа елдің
аталып кетуі тарихи үрдіс. Мысалы арабтар барбарларға Маһазиһил-барабира,
бұл не деген көне сөз деп, содан түгел халық барбар аталып кеткен. Халық
сыйлап, Әз-Жәнібек деп дәріптеген ханның аузынан шыққан сөз әрине
басқаларға өтімдірек болады да, беделін арттырады [4; 45].
Ислам дінін уағыздаушы кейбір молдалар қазақтың арғы тегін арабқа
жақындатқысы келіп, қазақ сөзі араб тіліндегі қазы-ақ қазы-хақ
дегеннен, алаш деген сөз Анес деген сахабаның атынан шығыпты –мыс дейтін
ғылымға жараспайтын ой-жорамалдарын келтіреді.
Ә.Диваев осы жазған молдалардың арабтың қазы-ақ деген сөзінен
шыққан деген пікірлеріне және халық арасында кеңінен тараған қазақ деген
сөз арабтың құдайдың құлы дегендеріне де қосылмайтынын айтып, оларды
теріске шығарған.
Ә.Диваев өзінше қорытынды жасай келе қазақ сөзінің асылы кең далада
еркін жүрген адам деген ұғымнан алынса керек, оны халық аңыздарынан толық
байқауға болады деп тұжырымдады [26; 125-127]
Осыған байланысты тарихшы М.Тынышпаев осы атауға байланысты қисынсыз
аңыздарды сынайды. Осындай аңыздың бірі, бұрын еш жерде жазылмаған және
қазақтың өзіне де ұнайтын, халықтың мұсылман дініне байланысты осындай
атауды иеленуі туралы болып келеді. Діни сенім үшін күресушілердің
ұрпақтарының ғази-хақ немесе қысқартып айтқанда газах немесе казак
болып айтылатындығы туралы сюжетке негізделген бұл аңызда олардың,
қазақтардың арғы ата-бабасы екендігі, оны мұсылман деректері де
растайтындығы айтылатын.[18; 111-113]
Қорыта айтқанда ғалым аталған деректің жазба тарихи деректерде
кездеспейтінін ескертеді. Сонымен қатар М.Тынышпаев осы сөздің дұрыс
құрылмағандығына, яғни ғази - зат есім, хак - сын есім болғандықтан дін
үшін күресуші хакказ немесе какказ аталуы тиістілігіне назар аударып,
оның үстіне біздің ата-бабаларымыздың дін үшін күреспегендігін, діншіл
болмағандығын тағы ескертеді.
Қазақ руханиятының ең бай қазынасы – ауыз әдебиеті. Қазақ атауының
мән-мағынасы туралы айтылған пікірлердің бірсыпырасы қазақ халқының
арасында сақталған аңыздары мен шежірелері деректерді сабақтаудан туған.
Зерттеушілердің бір тобы өз бақтарын аңыз ертегі тектес мәліметтер арқылы
сынағылары келген [27; 8-10]. Тек қазақ зиялылары ғана емес,
Н.И.Веселовский, Н.И.Крафт та қазақ ат-атауының түп-төркінін халықтың
ауыз әдебиетінің желісінен іздеп көреді.
Қазақ аңыздары мен шежірелері қазақ, алаш, жүз деген атауларды
бір-бірімен байланыстыра баяндайды. Аңыз-әпсаналар өте көп, бұлардың
кейбіреулері қоғам дамуының заңдылықтарына үйлеседі. Ал кейбіреулері
белгілі бір саяси немесе діни мақсаттар үшін боямалап көрсетілген бос сөз
болып шығады. Біз ел ішіне біршама кең тараған мына бір аңыз әпсананы тілге
тиек етпекпіз [27; 8-11].
Есте жоқ ерте заманда артынан аламан қол ерткен бір атақты
қолбасшы Күншығыс диярына шерулеп бара жатып қазақ даласынан өтеді. Бұл кез
ми қайнаған жаз айлары болса керек. Осынау ұшы-қиыры жоқ шөлде олар аштыққа
да, шөлге де ұрынып, шаршап-шалдыққандарына қарамай бір ниет, бір тілекте
болып ақыры аман-есен ұлы даланың бір шетіне шығады. Олардың ішіндегі Қалша
Қадыр деген бір жас қолбасшы болады. Ол талай жорықтар мен соғыс
шайқастарын бастан өткізеді. Бір жолғы жорықтағы шайқаста ауыр жараланған
Қалша Қадыр әбден қалжырап, аттап басуы мұң болады. Ол ержүрек, зерек,
мейірімді және бауырмашыл еді, көпшілік оны қимайды, өздерімен жүріп
отыруға жігерлендіреді. Бірақ ол жүре алмайды. Серіктері ақыры оны иен
шөлге тастап, сапарларын жалғастыра береді. Қалша Қадыр иен шөлде аштық пен
шөлден қақырығы түтеп, өлуге айналады. Ол соңғы рет ақтық күшін жинап,
тізерлеп отырып: Хан тәңірім, мені бүйтіп азаптағанша тезірек алсаң нетті
деп жалбарынады. Қолын жайып көк тәңірінен адал өлім тілеген батыр
таңғажайып оқиғаға тап болады. Сол мезетте көк аспан қарс айрылып, бір ақ
қаз ұшып келіп, қасына қонады. Ол Қалша Қадырды шарбат тілдерімен жұбатып,
алыстан барып су тауып әкеледі. Қалша Қадыр таңдайына су тамып, әлденіп,
бойын билейді, шаршап-шалдыққанын ұмытады. Сол сәтте аққу құс көзден ғайып
болады да құдайдың құдіретімен бір пері қызға айналып оның қарсы алдына
тұра қалады. Сөйтсе ол ақ қаз емес, перінің қызы екен-мыс. Қалша Қадырдың
жаны аман қалып, сол перінің қызымен бір шаңырақ астында түтін түтетеді,
үрім бұтақты болады. Екеуінен бір ұл бала қалады. Сосын өздерін ғайыптан
табыстырған ғажайып жағдайды есте сақтау үшін бұл баланың атын қазақ деп
қояды. Қазақ тілінде қаз кәдімгі қазды, аққуды білдірсе, кейінгі ақ
деген жалғау ақ түсті меңзейді. Сонда қазақ деген сөздің мағынасы ақ
қаз болып шығады. Қалша Қадырдың кейінгі әулеттері өз ата-бабаларын
жадында сақтау үшін өздерін қазақпыз деп атап кеткен деседі. Кейін
қазақтан үш ұл туады, үлкені Бекарыс, бұның ұрпақтары кейін Ұлы жүз
аталады. Ортаншысы Ақарыс, оның ұрпақтары кейін қазақтың Орта жүзіне
алады. Ал кішісі Жанарыс, одан тараған ел қазақтың Кіші жүзі делінеді. Үш
жүз түгелдей қазақтың кіндігінен өсіп-өнген ел болғандықтан өздерін
түгелдей қазақпыз деп атаған [27; 11-12].
Қазақтардың ұлт атауы жөніндегі аңыз әпсанадағы аққудың ғайыптан
келуі бір ер, бір әйелдік түземнің әлі де қалыптаса қоймағандығының белгісі
еді. Сонымен қабат, бұл аңыз ертедегі қазақтардың аққуға табынып, осы
ұлттың тотемдік бейнесі ретінде пайдаланғанындай түсіндіреді. Бұл аңызда
қазақ халқының негізін салған қыз бейнесі ерекше сипатталады. Бұл аңыздың
тегі аналық дәуірден аққу қазға сыйынып, оны тотемдік нышан етіп табынған
аналық рудың сәбилік санасының туғандығын байқатады. Қазақтың қыпшақ
тайпасында қаз деген ру бар. Ерте кезде Балқаш көлі қаз суы деп аталған
екен. Сол маңда Қаз қаласы дейтін қала болған.
Аққу қаздың кейпіне кіріп аспаннан ұшып келіп айдың көлге шомылған
перизат аруларға ғашық болып үйрену қазақ ертегілерінде көптеп кездесетін
оқиғалардың бірі. Қазақтар ақ қазды, аққуды киелі құс есептеп, оны атуға
тиім салады. Қазақтың ел аттаған бақсы дуалары аққудың терісін басына киіп,
оған сыйынатын болған. Қазақтар өлген аққу қазды керегеге іліп қояды,
қауырсындарын балаларының омырауына таққан. Бұлардың бәрі аққу мен қазға
сыйынатын ертедегі төтемдік ұғымның сарқыншықтары [19; 24-25].
Аңдар мен құстарды кие тұтып, қастарлеп қадірлеу, тотем ретінде айту
салты көптеген халықтар дәстүрінде ертеден бар, замандар бойы жалғасып келе
жатқан тарихи құбылым екені рас. Осындай рәсімдерді шығыс түркі халықтары
хакас, хантылар тұрмыстарында кездестіреміз. Р.Л.Кызласов ташлық дәуірі
атты еңбегінде хакас және Алтай мамандары қазға ұқсап дауыстағанын,
Минусинск музейінде қоладан істелінген қаз мүсіні сақталғанын мәлімдейді
[28; 65-66].
Жоғарыда айтылған деректерге қарағанда қаз сөзі кішігірім ру немесе
тайпа аттары ретінде қойылып отырғаны байқалады. Бұрын ірі халық немесе ұлт
аты ретінде ғана кездеспеген. Біздің пікірімізше касаг, казак, қазақ
этнонимдерінің бірінші сыңарларындағы кас, каз сөздерінің құс атауы қазбен
ешқандай байланысы жоқ сияқты. Ол сөздердің түпкі төркіні де, мағынасы да
мүлдем басқа болса керек. өйткені каз сөзі Орал, Алтай, Кавказ тілдер
тобында еркек, ер кісі, жігіт деген мағынаны білдіретінін көреміз. Мысал
келтірсек грузин тілінде кас кісі, еркек, жігіт, энец тілінде kasa
еркек, камасын тілінде киза, конбал тілінде kuzi еркек, венгер тілінде
hos жігіт. Байқауымызша хакас, хазар, қазақ, шеркес, черкас, таукач
тәрізді этнонимдер құрамындағы кас, қаз, кес, кач сөздері де сол қаз
сөзімен тектес, мағыналас болар деп ойлаймыз. Бұл сөздердегі де түркі
тілдеріндегі мағыналары да ер, батыл, жігіт, кісі.
Сонда Таукач – тау елі; черкас, шеркес батыр, ер ел, ер халық деген
мағынаны білдірсе керек. Демек, чершер-шерік жауынгер, кас-кач-каз ер батыл
кісі (халық), батыр адам (ел) [29; 196-197].
Жоғарыда айтылған қазақтың халық аңызы мазмұндас мәліметтер жұңғаның
жазба деректерінде де кездеседі. Түріктердің арғы тегі Шу елінен шыққан,
олар ғұндардың солтүстігінде тұратын, олардың тайпа бастығының аты Апан
еді, ол ағайынды он жеті ұл болған. Осылардың бірі Еженшидо күн жайнататын
киелі адам екен. Ол екі әйел алыпты, мұның бірі жаз перісі, енді бірі қыс
перісі екен. Осы әйелдерінің бірі төрт балалы болыпты, бұл баласының бірі
ақ қазға аққуға айналып кетіпті, енді бір баласы Абақан өзені мен Кен
өзенінің арасын мекендеп, кигу (қырғыз) атаныпты. Заманымыздан бұрынғы 2
ғасырдағы үйсіндер туралы деректемеде: Үйсін елін жау шауып , Үйсей, Күнбей
нәндә биді өлтіріп, жаңа туған баласы Ялжау биді ен далаға тастап кетеді,
бұл баланы көк бөрі емізіп, құстар жем тасып беріп, қанатының астына алып
асырайды.
Бұл деректердің түп-төркіні де өз заманында ел аузынан алынған
тотемдік аңыздар екені даусыз. Бұл аңыздардың шыққан заманы да тым ерте,
осыдан екі мың жыл бұрын жұңғаның Тарихи жазбалар, Хан патшалығының
тарихы сияқты жазба деректерінен енген.
Қазақ турасында сөз қозғап, ол жайында қалам тартқан адамдардың
барлығы дерлік Алаш, Үш жүз атауларына соқпай өте алмайтындығы тағы ақиқат.
әдетте, біз қазақ пен Алаш атауын бір-бірінің синонимі дейміз. Сөйте тұра,
өзіміз бұл екі сөздің мән-мағынасы мен шығу негізін түсіндіріп бере
алмаймыз. Соның салдарынан тамыры терең тарихымызды шарт кесіп ХҮ ғасырды
Әбілхайыр хан ұлысынан бөлініп, қашып-пысып жүріп Әз-Жәнібек пен Керей
ханның қол астына жиналған топ өздерін қашақтармыз деп атап содан қазақ
атандық деген сияқты шала, бір жақт, дәйексіз пікірден арыла алмай жүрміз.
Қазақ халқы арасына кең жайылған тағы бір тарихи аңызда қазақ,
алаш және үш жүз деген сөздердің шығу төркіні туралы былай баяндалады.
Есте жоқ ерте заманда Сыр бойында отыз екі рулы елді билеген Қызыл Арыстан
деген хан болады. Бұл ханның жасақтары мен төлеңгіттерінен бастап соғыс
жорықтарына аттанып ырғын олжа, көп тұтқын түсіріп қайтып отырады. Бұл
жорықта сұлу қыз тұтқын болады. Хан бұл қызды алады. Ол қыз жүкті болып ала
ұл туады. Ханның бәйбішесі ала баланы Сырдарияның суына тастап жіберіп,
құтылуды ұйғарады. Ханның жасауылдары баланы суға тастап жібереді. Балық
аулар келген кезде қария баланы көріп суға түсіп, баланы құтқарады. Кедей
шалдың қолында өскен бала батыр азамат болып өседі. Алаш деген аты жұртқа
жайылады. Мұны естіген хан оны ордасына әкелмек болады. Бірақ Қотанбай мен
Майқы би баланы ордаға әкелмей қасына жүз жігіт қосып беріп, өз еркіне қоя
беру керек деген кеңес береді. Үйсін бастаған жүз жігітке Сырдарияның
басындағы жерлер, Болат бастаған жүз жігітке Сырдарияның орта өңіріндегі
жерлер, алшын бастаған жүз жігітке Сырдарияның төменгі сағасындағы жерлер
беріледі. Қазақ қауымы өз еркімен Алашқа барып бас қосқан осы үш жүз
жігіттен таралыпты. Қазақтардың: Атамыз Алаш, атымыз қазақ, үш жүздің
ұрпағымыз дейтіні осы екен деседі.
Алаш аты ертеде жалпы қазақ қауымының ұраны болған. Алаш сөзі
қазақ атауының синонимі ретінде қолданылды. Алаш, алаш мыңы –ежелгі қазақ
тайпаларының алғашқы қауым болып біріккен одағы, қазақ деген бұрынғы
елдің жалпы аты [19; 25-27].
Атамыз Алаш, керегіміз –ағаш деген қазақ халқы ұлттық тәуелсіздік
жолындағы күресінде ежелгі Алаша ұғымына қайта оралып, оны бостандық пен
бірліктің ұраны етіп алды. Соның дәлелі ретінде Алаш қозғалысы,
Алашорда, Алашдеген ұғымдарды атауға болады. [30; 103-112]
Алаш ұғымы туралы пікірді Қазыбек бек Тауасарұлы да келтіреді [31:
103-112].
Зерттеушілердің бір тобы жоғарыдағы жазған аңыздарға сүйеніп, қазақ
сөзінің түп-төркінін аң-құстарға байланыстырыпайтады. Біра қазақты
аққазға айналдыруға ешкімнің де құқығы жоқ. Алайда осы пікірдің иелері
арасында А.Чулошников, И.Крафт сияқты басқа да ұлт өкілдерімен қатар
дарынды ақын, қоғам қайраткері О.Сүлейменов, жазушы Р.Тоқтаров сынды сыйлы
азаматтарымыздың жүруі қатты қынжылтады. Ойлаңыздаршы, қазы-ақ немесе қаз-қ
қалайша аққазға айнала алады, тіпті еш мүмкін емес қой. Мұндай пікір ұлы
А.Құнанбаевта да бар. Бірақ ұлы ақынға кешірімді, өйткені ол кесіп
айтпайды, естіген оқығандарына сүйеніп жорамал жасайды және ұлы Абай бұл
мәселені арнайы зерттемеген. Ол өзінің Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны
туралы деген қарасөзінде: Арабтар Орта Азияға жорық жасап келгенде сол
арабтар көшпелі халықтарды хибай деп, хұзағи дегені өз жұртында Хұзағи
деген көшпелі халқы бар екен. Соған ұқсатып айтқан екен... Көшіп келе
жатқанда бұлардың тіркеулі түйесін көріп: Міне мыналар шынымен қаз-ақ,-
депті, әдейі қайтқан қазға ұқсайды екен деп. Сонымен бұлар өзін-өзі де,
өзге жұрттар да қазақ атап кетіпті, бұрын өздерін ұлыс дейді екен де
жүре береді екен [32: 222 ].
Әрине бұл да қазақ этнонимикасына берілген ғылыми жауап емес. Өйткені
мұнда жоғарыдағы аңыз ертегілерге ұқсас фантастикалық әдеби сарын бар.
Қазақтың ХІХ ғасырдағы фольклор зерттеушісі Ә.Дибаев қазақ деген
сөз екі сөзден тұрады: қаз(құс) және зақ(ұзақ) яғни, дала құсы деп
болжайды. Осы пікірге сай Р.Тоқтаров қазақ атауы қаз және ақ қаз деген
болжам айтады [33; 83-84]. Ә.Дибаев өзінше қорытынды жасай келе қазақ
сөзінің асылы кең далада еркін жүрген адам деген ұғымнан алынса керек деп
тұжырымдайды [26; 125-127].
Қазақ қыз бен ақ сөздерінің қосындысынан пайда болған деген қағида
тағы бар. Мұны айтушылар бір патшаның қызы түсінде ермен қосылып, содан
жүкті болып, әкесінен қорыққанынан бұл сырын даяшысы мен қызметкер қызға
білдірген. Олар: Сенің пәк екеніңе біздің дауымыз жоқ болса да
басқалардынандыру қиын. Ендігі шара сені бір жаққа алып кетуіміз керек,
сенің кеткенің бізге де жақсы болмайды,-деп көтергендерінше алтын, күміс,
азық алып, бір тауға кетеді. Тауда бір жерде бір аңшы киіктің үш лағын
ұстап алса, анасы лақтарын қимай, аңшыны айналып жүріп алған. Келе жатқан
қыздар аңшыға тап болады. Бұлар бір-бірлерімен танысып, түсініскеннен соң
аңшы қызға үйленеді. Мәһрге (қызға үйленгенде берілетін ақы, қалыңмал бұған
жатпайды) осы киіктің үш лағын қыз қалап алады да, оларды енесімен қосып
жібереді. Осыдан кейін киік бұларды үш рет айналып, секіріп лақтарын ертіп
жөніне кетеді. Бәрекелді, қыз-ақ екен-десіп, бұл сөз келе-келе қыздың
балаларына лақап болып кеткен. Қазақта анасының лақабымен аталып кеткен
рулар әр жүзде баршылық [4; 40-45].
Қорыта айтар болсақ зерттеушілердің көбі негізінен аңыздарға
(тотем, миф) сүйеніп өз пікірлерін білдірген. Біз бұлардың айтқандарымен
толық келіспеуімізге де болады, бірақ халықтарда тотем болады, дәлірек
айтсақ ол көне заманда болған. Қазақ халқы арасында таралған тарихи аңыздың
жүйесімен қазақ деген сөздің төркіні кәдімгі жыл құсы қаз аққудың қаз
деген ұғымынан шыққан, яки осыдан өзгерген немесе қазға теңеу арқылы пайда
болған деп есептейді. Дегенмен де қазақты аққазға айналдыруға ешкімнің де
құқығы жоқ екенін де ескергеніміз жөн болар деп ойлаймын.
1.2. Лингвистикалық тұрғыдан түсіндіру.
Қазақстан территориясын мекендеген түркі тілдес халықтардың ең ірі
өкілінің атауы – қазақ этнонимінің этимологиясы жөнінде алуан түрлі,
тіпті, кейде қарама-қайшы ғылыми болжамдардың айтылып жүргеніне жүз жылдан
астам уақыт болды. Міне, сол себепті қазақ халқының генезисі мен этникалық
тегіне тікелей байланысы бар қазақ сөзінің тілдік табиғатын анықтау бүкіл
ғылыми қауымның зейінін өзіне аударып, түрлі мамандықтағы зерттеушілердің
ізденістерінің негізгі объектісіне айналса, осы орайда негізгі салмақ
біздің ойымызша тілтанушылардың үлесіне тиіп отыр.
Біздің есептеуімізше этноним табиғатының этимологиялық түсіндірмесі
тарихи деректер мен лингвистикалық ережелердің өзара шартталған
байланыстарын ескеруінсіз мүмкін емес. Басқа сөзбен айтқанда, белгілі бір
этнонимнің этимологиясы жайындағы кез-келген лингвистикалық ізденістер
міндетті түрде осы этнонимдік атаудың тасымалдаушыларының тарихымен
сәйкестендірілуі керек және керісінше, кез-келген тарихи сөйлемдер
қарастырылатын этноним қай тілге жатады, сол тілдің немесе тілдің
заңдылықтарымен дәлелденуі қажет.
Ең алдымен атап өтетініміз, этнимоқұрылымда түркі-монғол тілдік
тобында ерте кезден бастап белгілі бір территорияда тұратын ірілі-ұсақты
(тайпалардың) туысқан, жақын тайпалардың бірлескен атаулары кең таралған.
Мұндағы тіл заңдылығы бойынша құрылған жүздеген, мыңдаған әртүрлі
типтегі этнонимдер мен топонимдер жұп тіркестердің пайда болуын жиыстыру,
жинақтау, көбейту мақсатында туғандығын ескертіп жүр.
Бұл ерекшелік барлық түркі тілдерінен жақсы байқалады және оған
көптеген мысалдар келтіруге болады.
Бір жағдайларда жұп этнонимдік атау тілдік дәстүр бойынша біртұтас
құрылымға айналып, болашақ тілді қолданушы ұрпаққа этимологиялық түсініксіз
элемент болып қалуы ықтимал. Оны балқар, хазар, қашқар, тоқар, қасқарау,
шеркес, аймауыт, бұймауыт т.б. сөздерінен байқай аламыз. Ал басқа бір
кейінгі кездерде құрылған тіркестердің құрылымдық компоненттері түсінікті,
нақты айтылады. Оған қазақ тайпаларында кездесетін жұп қолданыстағы
атауларды келтіруге болады. Мысалы: Алтай-қарлық, арғын-найман, албан-суан,
әлім-жаныс, үйсін-қоңырат және т.б. сонымен қатар Ұлы жүздің этникалық
түсінігі ретінде белгілі бір территорияда ертеде Абақ-Тарақ деп аталуы
кездейсоқ емес. Бұл жағдайда біз екі тарихи белгілі тайпалық атауларының
жиынтық ретінде жай ғана бірігуін ғана көрмейміз, мұндағы Абақ-Тарақ абақ
және тарақ сияқты ірі, ықпалды тайпалары бар белгілі бір тайпалық аймақ
немесе өлкені білдіріп тұр. Сондықтан, осындай тіл заңдылықтары бізді қазақ
этнонимі аз және сақ деген экономикалық және саяси қатынастарда басым,
ірілі-ұсақты тайпаларды біріктірген этнонимдер құрылған болуы мүмкін деген
ойларға жетелейді.
Қазақ сөзі аз және сақ деген атаулардан қалай құрылуы мүмкін және
мұндай лингвистикалық жағынан дәлелді ме?
Қазақ әдебиеті газетінің беттерінде жарияланған қазақ сөзінің
тарихи төркіні жайлы мақалаларында профессорлар Б.Кенжебаев пен М.Ақынжанов
бұрын-соңды қалыптасқан ой-пікірлерге шолу жасай келіп, халқымыздың аты
қас (сын есім) және сақ (зат есім) сөздерінің бірігуінен жасалды деген
пікір айтады.
Сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе- - - - - - - - - -- - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - 3-10
1-тарау. Қазақ сөзінің мәнін түсіндірудегі әр түрлі пікірлерге талдау
1.1. Діни және тарихи аңыздарға негізделген пікірлерді
талдау- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - 11-17
1.2. Лингвистикалық тұрғыда жасалған пікірлерге талдау.-18-29
1.3. Тайпа атауларына байланысты туындаған пікірлерді
талдау- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - 30-41
2-тарау. Қазақ этнонимінің мәніне талдау.
2.1. Әлеуметтік мәнге талдау (8-13 ғ.ғ)- - - - - - - - - - - - - - - - - -
42-49
2.2. Әлеуметтік-саяси мәнін талдау (13-15 ғ.орт)- - - - - - - - - - -50-60
2.3. Саяси-этникалық мәні (15 ғ.орт)- - - - - - - - - - - - - - - - - - -
-60-67
2.4. Этникалық мәні (15 ғ.орт.-16ғ)- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- 68-78
Қорытынды- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - -
- - - - - 79-83
Пайдаланған әдебиеттер тізімі- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
-84-86
Кіріспе
Бүгінгі таңда еліміз Егемендік алып, тәуелсіздік тұғырына қол
жеткізгелі бері қоғамымызда біршама сапалы түбегейлі өзгерістер болды.
Идеологиялық үстемдіктен арылған тарих ғылымы Отан тарихының барлық
мәселелерін зерттеуге еркіндік алды және тарихтағы күрделі өзгерістер әрбір
қазақ азаматы алдына зор міндеттер қойып отыр. Солардың ең бастыларының
бірі төл тарихымызды ақиқат деректер негізінде қайта жазу және қазақ
атауының мәнін ғылыми тұрғыдан дәл түсіндіру болып табылады.
Мемлекетіміздің кешегісі мен бүгінгісі арасындағы тарихи байланыстылық
мәселелері тек тарихшы зерттеушілердің ғана емес, сонымен қатар жалпы
оқырман қауымның, тіпті шетелдік ғалымдар мен азаматтардың да қызыға ынта
қоюын туғызып отырғаны анық. Біздің негізгі көтерген тақырыбымыз қазақ
сөзінің мәніне байланысты болғандықтан осы тақырыптың өзектілігін мынадан
көреміз.Соңғы уақытта жалпы қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, атап
айтқанда, қазақ сөзінің мәніне ден қою едәуір арта түсті. Бұл мәселе әлі
күнге дейін Отандық тарих ғылымында әлі өз шешімін толық таппаған, қарама-
қайшылықты тұжырымдарға толы, бірақ та міндетті түрде зерттеуді қажет
ететін тақырыптардың біріне жатады.
Мәселе бір кезде Еуразия кеңістігінде қалыптасқан ұлан асыр дербес
мемлекеттің пайда болуы, одан бергі жердегі отаршылдық заманында оның
бұрмалануы туралы сөз етуде емес, сонымен қатар қазіргі әлем жұртшылығының
назарын өзіне аударып отырған тәуелсіз қазақ мемлекетінің шығу тегін нақты
деректермен дәлелдеуде жатыр.
Халық, ұлт аты саналатын қазақ сөзінің шығуы, пайда болуы, мән-
мағынасы тұманды, қай-қашанда тарихнамада сан алуан жорамалдарды жарыққа
шығаратын және бірауызды шешімге келе қоюы қиын күрделі мәселе. Тарихшы,
әдебиетші, тілші және басқа да мамандық иелері тарапынан әркез айтылған
пікір-болжамдар саны қыруар көп-ақ. Көпшілік тарапынан мәселеге мұндай жіті
назар аударылуы -өркениеттіліктің талабы. Немесе бір ұлттың атауы болған
қазақ сөзінің шығу тегін һәм пайда болуын анықтау, сол ұлттың арғы тегі
мен алғашқы кездегі тарихын, халықтың қалыптасу процесін білуге, түсінуге
тигізер септігі мол. Бұның өзі халықтың құрылуы мен оның атауы (этнонимі)
арасындағы уақыт алшақтығы я ілгерінді-кейінді болуы, немесе бір кезеңде
орын алды ма деген сауалға жауап берері сөзсіз. Сондықтан зерттеу
жұмысымның барысында қазақ сөзі қашан пайда болды, алғашқы күндерден
этникалық мәнге айналды ма деген мәселелерге, Кеңес дәуірі тұсында қалам
тартқан зерттеушілердің еңбектеріне тарихнамалық талдау жасауға, жүйелеуге
талпыныс жасалады.
Біз жалпыға ортақ қазақ этнонимінің мәселесіне сүйене отырып, оны
өзіміздің басқалардан өзгешелейтін ерекшелігімізге сай және өзімізден басқа
ұлт өкілдерін, олардың төл тума ерекшеліктерін құрметтей, сыйлай отырып, өз
түсінігімізді қалыптастырсақ. Сондықтан да өз туындыларында қазақ
этнонимі мәселесіне тоқталып, осы құбылыстың сырына үңілген авторлар
еңбектерін саралап шығу, бүгінгі ғылыми білім деңгейіне сай бүгінгі
талаптарды қанағаттандыратын ең Зерттеу жұмысының деректік көзі.
Қазақ сөзіне байланысты біршама жазбаша деректер бар. Бірақ олардың
бәрін бірдей осы сөздің дәл өзі деу қиын, әйтсе де бізге дейінгі
мамандардың көпшілігі осылай деп отырғандықтан, ең алдымен, солардың
пікірлеріне тоқталсақ.
Бұл сөзге өз түсінігін берген- Тарих-и-Рашиди (Хақ жолындағылар
тарихы ) еңбегінің авторы- М.Х.Дулати болды [1; 107-108]. Ол былай деп
жазды: Ол күндері Әбілхайыр хан дүйім Дешті Қыпшақты билеп тұрған еді. Ол
Жошы әулетінің сұлтандарына тыныштық бермегендіктен Жәнібек хан және Керей
хан одан бөлініп, Моғолстанға барады. Есенбұға хан оларды жылы қабылдап,
елінің батысы Шу бойындағы Қозыбасын береді. Олар мұнда жайбарақат тұрғанда
Әбілхайыр хан өліп, ел арасынан үлкен жік шығып, халқының көпшілігі Жәнібек
пен Керейге қарай бет бұрады. Жәнібек пен Керей қауымының саны екі жүз
мыңға жетіп, олар осы тұстан бастап өзбек-қазақ атана бастады,- дейді.
Бұл тұжырымды орыс және кейбір қазақ тарихшылары сол күйінде өзгеріссіз
қабылдап қазақ атауы қашақ, қазақлықтан шықты делінетін формула пайда
болды.
Мен тарихшы ретінде М.Х.Дулати еңбегінің тарихи деректемелік және
информациялық құндылығын жоққа шығарғым келмейді. Бірақ Рашидтер тарихын
қазақ тарихының жалғыз арман мұраты деп тануға негіз жоқ. Біріншіден, ол
басынан аяғына дейін Моғолстанды сақтап қалу үшін күрескен моғолдық
билеуші тобының өкілі. Ал қазақ хандығының құрылуы, оның нығаюы
моғолстандықтар және шайбаниліктер әулетінің саяси аренадан кетуіне елеулі
ықпал еткен күш. Екіншіден, М.Х.Дулати аталмыш еңбегін қазақ хандығы қайта
шаңырақ көтергеннен жүз жылға жуық уақыт өткен соң жазған. Үшіншіден,
М.Х.Дулати еңбегі қазақ тарихын жүйелі түрде жазуға арналмаған. Ол қазақ
тарихының бірер эпизодтарын тек сөз арасында берген.
Қазақ сөзіне тағы да өз пікірін қосқан Махмұд бин Уали. Ол өзінің
парсы тілінде жазған Бахр әл-асрар фи манакиб әл- Ахйар [2; 353-363]
деген еңбегінде қазақтар уақытын қалмақ пен қырғыздарға шабуылдаумен,
оларды тонаумен өткізеді деген. Сондықтан осы атаққа ие болғанға саяды.
Бірақ автор оларды тура тонаушы, қарақшы дей алмағанмен соған
жуықтатады. Автор феодализм кезіндегі соғыс демократия дәстүрін есінен
шығарған. Оның дәстүрі бойынша соғыс кезінде емес, тіпті бейбіт жағдайда
жауын немесе өз халқынан басқа халықты барымталау, әсіресе бөгде діндегі
кәпірлерді тонап, мал-мүлкін олжалау ерлік, ептілік, мақтанарлық іс болған.
Өйткені әкелінген олжа жарлы- жақыбайларға бөлініп берілген. Ондай дәстүр
орыстарда да болған, олар тіпті мұны богоугодное деп, яғни құдайға да
ұнамды іс санаған. Сондықтан халық арасында жауы түгілі көрші елдерді
тонау жеккөрініш эмоциясын туғызбаған және ондай ат тағылса да, ұзаққа
бармайтын, өйткені ол қазақ сөзінен туындамаған автордың жеке басының
сезімінен туып, оның еңбегінде ғана қалған.
Ш.Құдайбердиев: Сол кезде әбілхайыр деген хан қазан ханына да,
Қырымдағы ханға да қарамай өз алдына Жошы ұлысының күншығыс жағын 1552
жылдан 1555 жылға дейін билеп тұрды. Сол кезде әр рудан қосылған қырғыз-
қазақ деген ел бар еді. Мағынасы өз еркімен өз алдына ел болып, еркін
жүрген халық деген сөз,-деп түсіндіреді. 1552 жылдан кейін Әбілхайыр
ханның елін Ойраттың Өзтемір Тайшы шауып кетеді. Әбілхайырдың бұл
бақытсыздығының үстіне қол астынан қырғыз, қазақ және тағы басқа да
бірталай елін алып, Әбілхайырға өкпелеп Жәнібек пен Керей Шудағы Шағатай
нәсілінің ханына барады [3; 21-23],-деген пікірін айтады. Ал Қ.Халид
Тауарих Хамса (Бес тарих) деп аталатын еңбегінде қазақ сөзіне
байланысты алты түрлі нұсқаны ұсынады [4; 40-45].
Византияның императоры Константин Порфирородный өз жазбаларында
Кубаннан шығысқа қарай мекендеген елді Қазақия деп аталғандығын жазады
[5; 20-21]. Ол кезде (Х ғасырда) Кубанның шығыс жағында қазақ халқының
құрамындағы ең зор, саны мол тайпалардың бірі қыпшақ елі тұрғандығы
тарихқа әйгілі. Егер қыпшақтар өздерін қазақ деп атамаған болса
Константин Порфирородный оны қалай ойлап тапсын. Ал ол кезде орыс пен
украйн казачествосының аты да, заты да жоқ еді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақ атауын зерттеу күрделі, сан қырлы құбылыс болғандықтан, қоғам
өмірінің бар саласымен ықпалдасатындықтан ол тарихшылардың, философтардың,
саясаттанушылардың, филологтардың, әлеуметтанушылардың зерттеуінің негізгі
нысаны. Мәселені қарастыруда бір жақтылыққа ұрынбау үшін оларды өзара
байланыста қарағанымыз абзал. Қ.Т.Жұмағұлов айтқандай: мәліметтерді сыни
електен өткізбей, жеткілікті пайдаланбай, сондай-ақ өзге деректермен
салыстыруға болмайды. Деректердің бірін-бірі толықтырып отыратын
мәліметтерді қатар пайдалану тәсілімен бірге пән аралық бағыттарда кеңінен
пайдалануы керек [6; 80-85] .
Бұл тақырып түрлі тарихи кезеңде де өз мәнін жоғалтпаған. Ол ежелгі
түркі-монғол дәуірінен дәл қазіргі күнге дейін қоғамдық әлеуметтік ғылымдар
саласының күн тәртібінен түспей келеді. Сондықтан мәселені талқылау
барысында, тақырыпты зерттеу барысында әр тарихи дәуір өкілдерінің өз
кезеңіне сай ерекшелігін ескергеніміз абзал.
Қандай да бір этнос, ұлт туралы сөз болғанда оның ат-атауына
тоқталмай өту мүмкін емес. Қазақ сөзінің мәнін айқындау халқымыздың
тарихын зерттеудің аса қажетті де күрделі мәселелерінің бірі болып
табылады. Оның қажеттілігі қазақ ұлтының өткені мен келешегіне тікелей
байланысты болса, күрделілігі аталмыш мәселе төңірегінде көп жазылып
шиырланып, шытырманға айналып кеткендігінде.
Кейінгі кезде бұл тақырыпқа байланысты жарыққа шығып жүрген қоғамдық
ғылым өкілдері, зерттеушілердің біршама еңбектері бар екенін жоққа шығара
алмаймыз. Бірақ зиялы қауым өкілдерінің арасында бұл тақырыпқа байланысты
жарыққа шығып жүрген қоғамдық ғылым өкілдерінің, зерттеушілердің біршама
еңбектері бар екенін жоққа шығара алмаймыз. Бірақ зиялы қауым өкілдерінің
арасында бұл тақырыпқа байланысты түсінбеушіліктер, келіспеушіліктер
кездеседі. Себебі, біреуі қазақ сөзіне дұрыс көзқарастағы мағынаны айтса,
енді біреулері әлі де болса бұрынғы кеңестік дәуірдегі қағйданың тар
аясынан шыға алмайды. Әлемдік тарихта өз орны бар ойшылдардың қазақ
этнонимі мәселесіне байланысты еңбектеріне сүйену, оны өз ойыңа арқау ету
дұрыс та, бірақ оны пайдаланар алдында оның да бір ұлт өкілі екенін, өз
еңбегін өз ұлттық ерекшелігіне, өз ұлттық ойлау жүйесіне сай жазғандығын
ескергеніміз жөн.
Қазақ сөзінің хат бетіне түскенінен бері дегенде сегіз ғасыр, оның
этноним (халық аты) болғанына бес-алты ғасыр, ал мағынасы мен түбірі
зерттеле бастағанына екі ғасыр болды. Осы мәселені шешуге сексенге тарта
ғалымдар атсалысса да, сөздің дәл түбірі әлі табылған жоқ. Оған басты себеп-
этнонимнің шығу тегін халқымыздың бір этносқа бірігу тарихымен ұштастыра
зерттелмегендігінде.
Ғылыми басылымдар мен газет-журналдардың беттерінде қазақ сөзіне
әйтеуір бір қатысы бар жарияланымдар пайда болды. Бірен-сарандарында ғана
болмаса, оларда баяндалған пікірлер өткен кездерде айтылған көзқарастарға
негізделген.
Зерттеушілер екі жүз жылға жуық уақыт қазақ сөзінің шығуын
түсіндіруге және оның семантикасын ашуға әрекет жасап келеді. Айтылған
көзқарастар ауқымы өте кең, мейлінше иланымды ғылыми болжамдардан қиыннан
қиыстырылып шығарылған этимологияларға дейін бар. Алайда қазақ сөзін
түсіндіретін түпкілікті пікірді тегінде әзірше ешкім айта алған жоқ.
Тарихшыларымыздың, ғалымдарымыздың қазақ сөзінің әу бастағы түп-
төркіні мағынасын шаршамай талмай ұзақ жылдар сарыла іздеуінің сыры, міне,
осында.
Қазақ сөзі туралы тікелей және жол-жөнекей қалам тартқан
авторлардың ішінен тек біздің зерттеу нысанамызға іліккендердің өзі
біршама. Олардың қатарында П.Бутков [7; 13.12], В.В.Вельяминов-Зернов [8;
144-145], К.Ибрагимов [9; 68-69], Н.М.Карамзин [10; 376-377],
С.Г.Кляшторный [11; 250-253], А.Левшин [12; 140-141], А.Н.Самойлович [13;
13-16], А.Н. Чулошников [14; 56-58] тағы басқа да авторлардың еңбектерін
келтіруге болады.
Өз ұлтымыздың өкілдері ішінен Ш.Уалиханов [15; 207-208], М.Ақынжанов
[16; 8-12], Ә.Марғұлан [17; 142-143], М.Тынышбаев [18; 111-113], Н.Мыңжан
[19; 19-20], Б.И.Көмеков [20; 16.7] тағы басқаларды да атауға болады.
Сонымен сөз болып отырған мәселе төңірегінде ұшан-теңіз еңбек жазылған,
бірақ біздің пікірімізше мәселе түйіні әлі де шешіле қойған жоқ. Әрине мен
де бұл жолы шытырманды айырып беремін деп кесіп айта алмаймын, бірақ шығыс,
әсіресе, қытай, монғол деректеріндегі жаңа мүмкіндіктерге сүйене отырып,
қазақ сөзінің тегіне тарихи-этнологиялық және семантикалық мән-
мағыналық жаңаша бір сүрлеумен іздеу салып көрмекпін.
Қазақ сөзінің шығу тегі туралы мәселені шешкен кезде
зерттеушілердің едәуір бөлігі тайпа атауына терминологиялық сәйкестікті
іздестіру жолына түсті. Алдын ала атап өткен жөн бұл әдістемелік тәсіл
зерттеушілік пратиканың көрсетіп отырғанындай салыстыратын ұғымдардың
жақындық дәрежесі туралы неғұрлым айқын тұжырымдар жасау үшін әлі де болса
көп жеткіліксіз. Қазақ сөзіне үндес терминдерді ғалымдардың Қазақстан
аумағынан едәуір алыс жерлерден тапқаны аз кездеспейді. Бұл орайда олардың
этникалық байланыстарының тереңдігін көрсете алатын тарихи-мәдени сипаттағы
жүйелі сәйкестіктерді анықтау қажетінен айналып өтілді.
1822 жылы академик П.Бутков түрліше өзара байланыстары жоқ
мағыналарды айта келіп, жалаңаш, кедей, шекара сақшысы [7; 13.12]
дегендерге тоқталады. Бұл ешқандай ғылыми негізі жоқ болжам. Орыс
казактарының мемлекет шекарасындағы әскери қызметінің көрінісі ғана.
1832 жылы А.Левшиннің бұл мәселеге қосқан үлесі оның дұрыс тұлғасы
қазақ болуы керек деуі [12; 140-141]. Ал оның қазақ сөзі 10 ғасырда
этноним болды деуі дәлелденбеді.
Сондай-ақ қазақ сөзінің ерте кездерден термин ретінде жұмсалғанын
Ш.Уалиханов пен В.В.Вельяминов-Зернов еңбектерінен білеміз. Ш.Уалиханов
жазбасы бойынша қазақ Жошы ұлысы құлаған соң ғана 14 ғасырда пайда болған
[15; 207-208]. Бұл термин 15 ғасырда Волга бойындағы түркі халықтарында
және Россияда орыс тарихи деректерінде кеңінен қолданылғанын В.В.Вельяминов-
Зернов былай деп көрсетеді: Данияр земли Мещерской участвовал в походе со
своими царевичами, князьями и казахами [8; 145]. Сол кездегі қыпшақтар мен
ноғайлар, түркі тайпаларының кейбіреулерінің де қазақ аталғанын осы
еңбектен анық оқи аламыз. Бұл екі ғалымда ол кездерде қазақ әскери термин
ретінде қолданылып, ер жүрек, батыл деген мәнді білдіргенін баяндаған.
Сонда 14-15 ғасырларда қазақ сөзінің тек әскери мәнде қолданылғаны,
әлеуметтік, қоғамдық терминге ие болғаны байқалады.
Бұл сөздің тарихи мәнін жарқын ашқан А.А.Семенов [21; 15] пен
Г.И.Рамстедт [22; 69-70] болды. А.А.Семеновтың айтуы бойынша ескі
дәуірлерде ғұн мен қыпшақтар қолданған күймелі арбаны қазақтар да ерекше
пайдаланған, бірақ бері кезде ұмытып кеткен. Ол күймелі арба монғол тілінде
қасағ-терген. Г.И.Рамстедт: Қазақ сөзінің түбірі қаз, қас негізінен
шығуы анық. Монғол тілінде сақталған қасағ-терген- алыптардың күймесі-
соның бір дәлелі дейді.
Қазақ сөзінің мәні туралы мәселені шешкен кезде А.Н.Бернштам
қазақ сөзі жайындағы зерттеушілердің пайымдауларын талдай келіп, қазақ
сөзінің мән-мағынасын екі дәуірге бөліп қарайды. Яғни қазақ деген сөз
ежелгі замандағы каспи және сақ тайпасының бірігуінен пайда болған.
Қазақ сөзінің қазіргі мағынасы (еркін адамдар тағы басқалар) кейін шыққан
ұғым [23; 60-67],- деп тұжырымдайды.
Белгілі турколог А.Н.Самойлович пікіріне қарағанда қазақ сөзі
қандай болған күйде де түріктер арасында 11 ғасырдан ерте пайда болмаған
дейді. Ол жаңа кеңестік саясатқа икемделді ме бұрынғысынан гөрі жағымдылау
түсінік берді. Ол: өз халқынан, немесе әлеуметтік ортасынан бөлініп, шет
жерде, не елсіз жерде жиһан кезген ғажайып құмар адамдар [13; 13-16],-
дейді. Бұл кейін халық атына ауысқанға саяды.
А.Н.Чулошников [14; 56-58] 15 ғасырдан бұрын өзіндік қазақ
топтары болды деп жар салудан еш нәтиже шықпайды... Егер қазақтар 10-11
ғасырлардан бері қазақ халқын құрап келе жатқаны рас болса ол тек
кездейсоқтықтан деп әсіре менмендікке салынды. Мұндай кесім-пішім қазақ
сөзін тарихты басқаша қырынан қарастыруға ұмтылғандардың жолын кес-кестеп
тығырыққа тірей берді. Қазақтың тегін тектеуде жан-жақты ғылыми
ізденістерге барған атақты М.Тынышпаев [18; 111-113] ағамыздың өзі ақыры
қазақ сөзінің мән-мағынасын іздеу деген орыс, араб, француз, ағылшын
этнонимінің тегін тектейміз деп сандалған әрекет сияқты бос әурешілік екен
деп тауы шағылған тұстары бар.
С.К.Ибрагимовтың осы мәселеге байланысты Еще раз о термине казах
деген мақаласында автор терминнің Шығыс Дешті Қыпшақта, Орта Азияда немесе
түркі тайпалары жойылған аумақтың барлығында пайда болғандығын айта келіп,
қазақ сөзінің мынадай эволюциялық жолын береді: 13-15 ғасырларда
әлеуметтік, 15 ғасырдың аяғынан өзбек терминіне қарсы саяси мәнге ие
болды, ... 16 ғасырдың басында этнткалық мазмұнға айналды [9; 69],-деп
қорытындылайды. Әлбетте, зерттеушінің ойынан қазақ сөзі 13 ғасырда тарих
сахнасына шыққанын және одан кейінгі эволюциясында дұрыс түсіндірме
жасағанын байқаймыз. С.К.Ибрагимовтың қазақ сөзіне қатысты айтқан
тұжырымы зерттеушілер тарапынан да зор қызығушылық тудырды.
Қазақстанның жаңаша бес томдық тарихының екінші томының авторлары
жоғарыдағы тарихнамалық материалдарды талдай келіп, 9-10 ғасырларда Шығыс
Дешті Қыпшақтың құрамында қазақ атауымен әлеуметтік, ал 11-12 ғасырларда
этнткалық-әлеуметтік топтардың болғаны жайлы тұжырым жасауға мүмкіндік бар-
деген қорытынды жасаған болатын. Бұл тарихи таным тұрғысынан ақиқатқа
бірден-бір жақын қорытынды. Бірақ авторлар қазақ этнонимін талдауға
келгенде бұрынғы үйреншікті ұғымнан шыға алмаған. Қазақ сөзі,- дейді олар
тұтас алғанда алуан түрлі еріктілерді айту үшін қолданылды. Әрине бұл
қазақ этнонимикасын іздестіру жолындағы ең оңай және төте шешім. Авторлар
бұл жолы қазақ атауын еріктілер деп сәл сыпайырақ атағаны болмаса,
атаудың түп төркінін баяғы кезбелік, қазақылықтан казачество
сабақтап шығарып отыр [24; 303-308].
Зерттеу жұмысының мақсаты
Қазақ сөзінің мәні мен мазмұнын, шығу тегін түп деректер мен зерттеулер
негізінде ғылыми тұрғыдан талдау.
Міндеті: Зерттеу жұмысының мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін
туындатады.
- қазақ сөзіне байланысты әр түрлі пікірлерге шолу жасау;
- лингвистикалық тұрғыдан зерттелуіне талдау жасау;
- діни және мифтік аңыздарға негізделген пікірлерді талдау;
- тайпа атауына байланысты туындаған көзқарастарға талдау;
- әлеуметтік мәнге талдау жасау; (ҮІІІ-ХІІІ ғасыр).
- әлеуметтік-саяси мәнін талдау; (ХІІІ-ХҮ ғасыр).
- саяси этникалық мәнін талдау; (ХҮ ғасырдың орт).
- этникалық мәнін талдау ( ХҮ ғасырдың орт.-ХҮІ ғасыр).
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
Түркі-монғол дәуірінен 15 ғасырдың ортасы мен 16 ғасырға дейінгі
уақыт аралығын қамтиды.
Методологиялық негізі мен әдістері.
Қазақ сөзінің көп ғасырлық тарихын зерттеуде тарихилық ұстанымдар
тұрғысынан қарастырдым. Ғылыми зерттеу жұмыстарының жүйелілік,
салыстырмалық, талдау, жинақтау әдістерін қолдандым. Аталған жұмысымды жазу
барысында Отандық тарих ғылымындағы соңғы жылдарда жарыққа шыққан
зерттушілердің еңбектерін басшылыққа ала отырып, олардың теориялық
методологиялық әдістерін негізге алдық.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ этнонимінің мәніне тарихи талдау
қарастырылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақ этнонимінің мәнінің әлеуметтік,
әлеуметтік-саяси, этникалық, саяси-этникалық мәндері зерттелді.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы.
Ортағасырлық Қазақстан тарихын оқу барысында жоғары оқу орындарындағы
студенттер үшін дәрістік және арнаулы семинар сағаттары кездерінде
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы Диссертацияның ғылыми жаңалығы-
мәселенің кешенді түрде зертелуінде.Қазақ сөзінің тек мәнін ғана көрсетіп
қоймай, әлі де болса сыры ашылмай, тереңде жатқан сөздің нақты формаларын
ұсынып, оны терең қарастыру.
- тайпа атауындағы деректерге талдау жасап, өз тұжырымын ұсынған;
- тілдік тұрғысындағы зерттеулерге анықтама берген;
- аңыз және діни тұрғысындағы деректерге терең талдау жасалған;
- Қазақ сөзінің әлеуметтік саяси - әлеуметтік мағыналарын талдай
келіп, оларға өз көзқарасын білдірген;
- этникалық мәндерін жаңа тың деректермен толықтырып, өз ой-
тұжырымын шығарады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация жұмысының негізгі
тұжырымдамалары жылда болатын ғылыми сәуір конференциясында баяндалды.
Зерттеу жұмысының мазмұнына сәйкес бір ғылыми мақала ҚазҰУ Хабаршысы
журналының тарих сериясының 2006 ж. №1 номерінде жарық көріп сыннан өтті.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Магистрлік зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тарау, жеті тараушадан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І-тарау.
1.1 Діни және тарихи аңыздарға негізделген пікірлерді талдау.
Халық, ұлт аты саналатын қазақ сөзінің шығу, пайда болуы, мән-
мағынасы тұманды, қай-қашанда тарихнамада сан-алуан жорамалдарды жарыққа
шығаратын және бірауызды шешімге келе қоюы қиын күрделі мәселелердің
қатарына жатқызамыз. Халық арасында кеңінен таралған аңыздар және тарихшы,
әдебиетші, тілші және басқа да мамандық иелері тарапынан әркез айтылған
пікір болжамдар саны қыруар көп-ақ. Көпшілік тарапынан мәселеге мұндай жіті
назар аударылуы- өркениеттіліктің талабы немесе бір ұлттың атауы болған
қазақ сөзінің шығу тегін және пайда болуын анықтау, сол ұлттың арғы тегі
мен алғашқы кездегі тарихын, халықтың қалыптасу процесін білуге, түсінуге
тигізер септігі мол [25; 37-38].
Қазақ -қази-ақтан шыққан дейді. Айтушылар бұларды татар-
монғолдан, хандары Шыңғыс тұқымынан болған деседі. Алғаш мұсылман болған
Береке хан, екіншісі ХҮІІІ ғасырда Ғазан ханда иман келтіріп, дінге кірген.
Содан осы екеуінен әр уалаяттарда еді. Мұның кезінде монғолдардан да көп
адам дінге кірген. Өзбек өлген соң ұлы Жәнібек хан исламға енген
көшпенділерді үшке бөліп- Ұлы жүзге Үйсінді датқа қойып, Жалайыр атты
кісіні оған орынбасар етті. Орта жүзге Арғынды бек етіп, Найманды оған
көмекші етті. Кіші жүзге Алшынды би қойып, Жаппасты оған көмекшілікке
тағайындады. Билікті өздеріне тапсырып, тек жылына екі рет хан алдына есеп
беріп отыруға шақырған. Олар әмірді қабыл алып, Еділ, Жайық, Нұра, Есіл,
Жем орталарында көшіп-қона жүріп хан жарлығына сәйкес бітірген істері,
ахуалдарын айтып есебін тапсырып тұрды. Бұларға ешқандай муфтидің керегі
жоқ, өздері қази-ақ екен деп, сонан қазақ келіп шыққан дейді.
Ақ сөзін қосу – қазақ әдетінде бар. Мысалы біреуді мақтаса кісі-
ақ, жақсы-ақ тағы басқа деседі. Бұл хабарға қарағанда қазақ үш жүзге
шамамен 1300-1400 жылдары бөлінгендері байқалады. Ал Мустафил-Ахбарда
бұлай бөлінуі 1680 жылдары деп автор тексермей, анығына жетпей жазып
жіберген. Қазақ насапшылары жүз, екі жүз жылғы істерге таласып отырмайды.
Уақиға мың жылдан бері болса да ішінде жүргендей біле береді. Үш
жүздің бөлінуі мыңнан ары, тіпті қазақ атауынан да көне екеніне ишарат етсе
керек. Егер хан сөзімен айтып, аты қойылған болса қазақтың қ әрпі зат
әріп таңбасымен жазылуы керек болады. Осы дерек ең тарихи шындыққа келетін
дерек деп есептеледі. Бір сыйды адамның бір ауыз сөзімен бір тайпа елдің
аталып кетуі тарихи үрдіс. Мысалы арабтар барбарларға Маһазиһил-барабира,
бұл не деген көне сөз деп, содан түгел халық барбар аталып кеткен. Халық
сыйлап, Әз-Жәнібек деп дәріптеген ханның аузынан шыққан сөз әрине
басқаларға өтімдірек болады да, беделін арттырады [4; 45].
Ислам дінін уағыздаушы кейбір молдалар қазақтың арғы тегін арабқа
жақындатқысы келіп, қазақ сөзі араб тіліндегі қазы-ақ қазы-хақ
дегеннен, алаш деген сөз Анес деген сахабаның атынан шығыпты –мыс дейтін
ғылымға жараспайтын ой-жорамалдарын келтіреді.
Ә.Диваев осы жазған молдалардың арабтың қазы-ақ деген сөзінен
шыққан деген пікірлеріне және халық арасында кеңінен тараған қазақ деген
сөз арабтың құдайдың құлы дегендеріне де қосылмайтынын айтып, оларды
теріске шығарған.
Ә.Диваев өзінше қорытынды жасай келе қазақ сөзінің асылы кең далада
еркін жүрген адам деген ұғымнан алынса керек, оны халық аңыздарынан толық
байқауға болады деп тұжырымдады [26; 125-127]
Осыған байланысты тарихшы М.Тынышпаев осы атауға байланысты қисынсыз
аңыздарды сынайды. Осындай аңыздың бірі, бұрын еш жерде жазылмаған және
қазақтың өзіне де ұнайтын, халықтың мұсылман дініне байланысты осындай
атауды иеленуі туралы болып келеді. Діни сенім үшін күресушілердің
ұрпақтарының ғази-хақ немесе қысқартып айтқанда газах немесе казак
болып айтылатындығы туралы сюжетке негізделген бұл аңызда олардың,
қазақтардың арғы ата-бабасы екендігі, оны мұсылман деректері де
растайтындығы айтылатын.[18; 111-113]
Қорыта айтқанда ғалым аталған деректің жазба тарихи деректерде
кездеспейтінін ескертеді. Сонымен қатар М.Тынышпаев осы сөздің дұрыс
құрылмағандығына, яғни ғази - зат есім, хак - сын есім болғандықтан дін
үшін күресуші хакказ немесе какказ аталуы тиістілігіне назар аударып,
оның үстіне біздің ата-бабаларымыздың дін үшін күреспегендігін, діншіл
болмағандығын тағы ескертеді.
Қазақ руханиятының ең бай қазынасы – ауыз әдебиеті. Қазақ атауының
мән-мағынасы туралы айтылған пікірлердің бірсыпырасы қазақ халқының
арасында сақталған аңыздары мен шежірелері деректерді сабақтаудан туған.
Зерттеушілердің бір тобы өз бақтарын аңыз ертегі тектес мәліметтер арқылы
сынағылары келген [27; 8-10]. Тек қазақ зиялылары ғана емес,
Н.И.Веселовский, Н.И.Крафт та қазақ ат-атауының түп-төркінін халықтың
ауыз әдебиетінің желісінен іздеп көреді.
Қазақ аңыздары мен шежірелері қазақ, алаш, жүз деген атауларды
бір-бірімен байланыстыра баяндайды. Аңыз-әпсаналар өте көп, бұлардың
кейбіреулері қоғам дамуының заңдылықтарына үйлеседі. Ал кейбіреулері
белгілі бір саяси немесе діни мақсаттар үшін боямалап көрсетілген бос сөз
болып шығады. Біз ел ішіне біршама кең тараған мына бір аңыз әпсананы тілге
тиек етпекпіз [27; 8-11].
Есте жоқ ерте заманда артынан аламан қол ерткен бір атақты
қолбасшы Күншығыс диярына шерулеп бара жатып қазақ даласынан өтеді. Бұл кез
ми қайнаған жаз айлары болса керек. Осынау ұшы-қиыры жоқ шөлде олар аштыққа
да, шөлге де ұрынып, шаршап-шалдыққандарына қарамай бір ниет, бір тілекте
болып ақыры аман-есен ұлы даланың бір шетіне шығады. Олардың ішіндегі Қалша
Қадыр деген бір жас қолбасшы болады. Ол талай жорықтар мен соғыс
шайқастарын бастан өткізеді. Бір жолғы жорықтағы шайқаста ауыр жараланған
Қалша Қадыр әбден қалжырап, аттап басуы мұң болады. Ол ержүрек, зерек,
мейірімді және бауырмашыл еді, көпшілік оны қимайды, өздерімен жүріп
отыруға жігерлендіреді. Бірақ ол жүре алмайды. Серіктері ақыры оны иен
шөлге тастап, сапарларын жалғастыра береді. Қалша Қадыр иен шөлде аштық пен
шөлден қақырығы түтеп, өлуге айналады. Ол соңғы рет ақтық күшін жинап,
тізерлеп отырып: Хан тәңірім, мені бүйтіп азаптағанша тезірек алсаң нетті
деп жалбарынады. Қолын жайып көк тәңірінен адал өлім тілеген батыр
таңғажайып оқиғаға тап болады. Сол мезетте көк аспан қарс айрылып, бір ақ
қаз ұшып келіп, қасына қонады. Ол Қалша Қадырды шарбат тілдерімен жұбатып,
алыстан барып су тауып әкеледі. Қалша Қадыр таңдайына су тамып, әлденіп,
бойын билейді, шаршап-шалдыққанын ұмытады. Сол сәтте аққу құс көзден ғайып
болады да құдайдың құдіретімен бір пері қызға айналып оның қарсы алдына
тұра қалады. Сөйтсе ол ақ қаз емес, перінің қызы екен-мыс. Қалша Қадырдың
жаны аман қалып, сол перінің қызымен бір шаңырақ астында түтін түтетеді,
үрім бұтақты болады. Екеуінен бір ұл бала қалады. Сосын өздерін ғайыптан
табыстырған ғажайып жағдайды есте сақтау үшін бұл баланың атын қазақ деп
қояды. Қазақ тілінде қаз кәдімгі қазды, аққуды білдірсе, кейінгі ақ
деген жалғау ақ түсті меңзейді. Сонда қазақ деген сөздің мағынасы ақ
қаз болып шығады. Қалша Қадырдың кейінгі әулеттері өз ата-бабаларын
жадында сақтау үшін өздерін қазақпыз деп атап кеткен деседі. Кейін
қазақтан үш ұл туады, үлкені Бекарыс, бұның ұрпақтары кейін Ұлы жүз
аталады. Ортаншысы Ақарыс, оның ұрпақтары кейін қазақтың Орта жүзіне
алады. Ал кішісі Жанарыс, одан тараған ел қазақтың Кіші жүзі делінеді. Үш
жүз түгелдей қазақтың кіндігінен өсіп-өнген ел болғандықтан өздерін
түгелдей қазақпыз деп атаған [27; 11-12].
Қазақтардың ұлт атауы жөніндегі аңыз әпсанадағы аққудың ғайыптан
келуі бір ер, бір әйелдік түземнің әлі де қалыптаса қоймағандығының белгісі
еді. Сонымен қабат, бұл аңыз ертедегі қазақтардың аққуға табынып, осы
ұлттың тотемдік бейнесі ретінде пайдаланғанындай түсіндіреді. Бұл аңызда
қазақ халқының негізін салған қыз бейнесі ерекше сипатталады. Бұл аңыздың
тегі аналық дәуірден аққу қазға сыйынып, оны тотемдік нышан етіп табынған
аналық рудың сәбилік санасының туғандығын байқатады. Қазақтың қыпшақ
тайпасында қаз деген ру бар. Ерте кезде Балқаш көлі қаз суы деп аталған
екен. Сол маңда Қаз қаласы дейтін қала болған.
Аққу қаздың кейпіне кіріп аспаннан ұшып келіп айдың көлге шомылған
перизат аруларға ғашық болып үйрену қазақ ертегілерінде көптеп кездесетін
оқиғалардың бірі. Қазақтар ақ қазды, аққуды киелі құс есептеп, оны атуға
тиім салады. Қазақтың ел аттаған бақсы дуалары аққудың терісін басына киіп,
оған сыйынатын болған. Қазақтар өлген аққу қазды керегеге іліп қояды,
қауырсындарын балаларының омырауына таққан. Бұлардың бәрі аққу мен қазға
сыйынатын ертедегі төтемдік ұғымның сарқыншықтары [19; 24-25].
Аңдар мен құстарды кие тұтып, қастарлеп қадірлеу, тотем ретінде айту
салты көптеген халықтар дәстүрінде ертеден бар, замандар бойы жалғасып келе
жатқан тарихи құбылым екені рас. Осындай рәсімдерді шығыс түркі халықтары
хакас, хантылар тұрмыстарында кездестіреміз. Р.Л.Кызласов ташлық дәуірі
атты еңбегінде хакас және Алтай мамандары қазға ұқсап дауыстағанын,
Минусинск музейінде қоладан істелінген қаз мүсіні сақталғанын мәлімдейді
[28; 65-66].
Жоғарыда айтылған деректерге қарағанда қаз сөзі кішігірім ру немесе
тайпа аттары ретінде қойылып отырғаны байқалады. Бұрын ірі халық немесе ұлт
аты ретінде ғана кездеспеген. Біздің пікірімізше касаг, казак, қазақ
этнонимдерінің бірінші сыңарларындағы кас, каз сөздерінің құс атауы қазбен
ешқандай байланысы жоқ сияқты. Ол сөздердің түпкі төркіні де, мағынасы да
мүлдем басқа болса керек. өйткені каз сөзі Орал, Алтай, Кавказ тілдер
тобында еркек, ер кісі, жігіт деген мағынаны білдіретінін көреміз. Мысал
келтірсек грузин тілінде кас кісі, еркек, жігіт, энец тілінде kasa
еркек, камасын тілінде киза, конбал тілінде kuzi еркек, венгер тілінде
hos жігіт. Байқауымызша хакас, хазар, қазақ, шеркес, черкас, таукач
тәрізді этнонимдер құрамындағы кас, қаз, кес, кач сөздері де сол қаз
сөзімен тектес, мағыналас болар деп ойлаймыз. Бұл сөздердегі де түркі
тілдеріндегі мағыналары да ер, батыл, жігіт, кісі.
Сонда Таукач – тау елі; черкас, шеркес батыр, ер ел, ер халық деген
мағынаны білдірсе керек. Демек, чершер-шерік жауынгер, кас-кач-каз ер батыл
кісі (халық), батыр адам (ел) [29; 196-197].
Жоғарыда айтылған қазақтың халық аңызы мазмұндас мәліметтер жұңғаның
жазба деректерінде де кездеседі. Түріктердің арғы тегі Шу елінен шыққан,
олар ғұндардың солтүстігінде тұратын, олардың тайпа бастығының аты Апан
еді, ол ағайынды он жеті ұл болған. Осылардың бірі Еженшидо күн жайнататын
киелі адам екен. Ол екі әйел алыпты, мұның бірі жаз перісі, енді бірі қыс
перісі екен. Осы әйелдерінің бірі төрт балалы болыпты, бұл баласының бірі
ақ қазға аққуға айналып кетіпті, енді бір баласы Абақан өзені мен Кен
өзенінің арасын мекендеп, кигу (қырғыз) атаныпты. Заманымыздан бұрынғы 2
ғасырдағы үйсіндер туралы деректемеде: Үйсін елін жау шауып , Үйсей, Күнбей
нәндә биді өлтіріп, жаңа туған баласы Ялжау биді ен далаға тастап кетеді,
бұл баланы көк бөрі емізіп, құстар жем тасып беріп, қанатының астына алып
асырайды.
Бұл деректердің түп-төркіні де өз заманында ел аузынан алынған
тотемдік аңыздар екені даусыз. Бұл аңыздардың шыққан заманы да тым ерте,
осыдан екі мың жыл бұрын жұңғаның Тарихи жазбалар, Хан патшалығының
тарихы сияқты жазба деректерінен енген.
Қазақ турасында сөз қозғап, ол жайында қалам тартқан адамдардың
барлығы дерлік Алаш, Үш жүз атауларына соқпай өте алмайтындығы тағы ақиқат.
әдетте, біз қазақ пен Алаш атауын бір-бірінің синонимі дейміз. Сөйте тұра,
өзіміз бұл екі сөздің мән-мағынасы мен шығу негізін түсіндіріп бере
алмаймыз. Соның салдарынан тамыры терең тарихымызды шарт кесіп ХҮ ғасырды
Әбілхайыр хан ұлысынан бөлініп, қашып-пысып жүріп Әз-Жәнібек пен Керей
ханның қол астына жиналған топ өздерін қашақтармыз деп атап содан қазақ
атандық деген сияқты шала, бір жақт, дәйексіз пікірден арыла алмай жүрміз.
Қазақ халқы арасына кең жайылған тағы бір тарихи аңызда қазақ,
алаш және үш жүз деген сөздердің шығу төркіні туралы былай баяндалады.
Есте жоқ ерте заманда Сыр бойында отыз екі рулы елді билеген Қызыл Арыстан
деген хан болады. Бұл ханның жасақтары мен төлеңгіттерінен бастап соғыс
жорықтарына аттанып ырғын олжа, көп тұтқын түсіріп қайтып отырады. Бұл
жорықта сұлу қыз тұтқын болады. Хан бұл қызды алады. Ол қыз жүкті болып ала
ұл туады. Ханның бәйбішесі ала баланы Сырдарияның суына тастап жіберіп,
құтылуды ұйғарады. Ханның жасауылдары баланы суға тастап жібереді. Балық
аулар келген кезде қария баланы көріп суға түсіп, баланы құтқарады. Кедей
шалдың қолында өскен бала батыр азамат болып өседі. Алаш деген аты жұртқа
жайылады. Мұны естіген хан оны ордасына әкелмек болады. Бірақ Қотанбай мен
Майқы би баланы ордаға әкелмей қасына жүз жігіт қосып беріп, өз еркіне қоя
беру керек деген кеңес береді. Үйсін бастаған жүз жігітке Сырдарияның
басындағы жерлер, Болат бастаған жүз жігітке Сырдарияның орта өңіріндегі
жерлер, алшын бастаған жүз жігітке Сырдарияның төменгі сағасындағы жерлер
беріледі. Қазақ қауымы өз еркімен Алашқа барып бас қосқан осы үш жүз
жігіттен таралыпты. Қазақтардың: Атамыз Алаш, атымыз қазақ, үш жүздің
ұрпағымыз дейтіні осы екен деседі.
Алаш аты ертеде жалпы қазақ қауымының ұраны болған. Алаш сөзі
қазақ атауының синонимі ретінде қолданылды. Алаш, алаш мыңы –ежелгі қазақ
тайпаларының алғашқы қауым болып біріккен одағы, қазақ деген бұрынғы
елдің жалпы аты [19; 25-27].
Атамыз Алаш, керегіміз –ағаш деген қазақ халқы ұлттық тәуелсіздік
жолындағы күресінде ежелгі Алаша ұғымына қайта оралып, оны бостандық пен
бірліктің ұраны етіп алды. Соның дәлелі ретінде Алаш қозғалысы,
Алашорда, Алашдеген ұғымдарды атауға болады. [30; 103-112]
Алаш ұғымы туралы пікірді Қазыбек бек Тауасарұлы да келтіреді [31:
103-112].
Зерттеушілердің бір тобы жоғарыдағы жазған аңыздарға сүйеніп, қазақ
сөзінің түп-төркінін аң-құстарға байланыстырыпайтады. Біра қазақты
аққазға айналдыруға ешкімнің де құқығы жоқ. Алайда осы пікірдің иелері
арасында А.Чулошников, И.Крафт сияқты басқа да ұлт өкілдерімен қатар
дарынды ақын, қоғам қайраткері О.Сүлейменов, жазушы Р.Тоқтаров сынды сыйлы
азаматтарымыздың жүруі қатты қынжылтады. Ойлаңыздаршы, қазы-ақ немесе қаз-қ
қалайша аққазға айнала алады, тіпті еш мүмкін емес қой. Мұндай пікір ұлы
А.Құнанбаевта да бар. Бірақ ұлы ақынға кешірімді, өйткені ол кесіп
айтпайды, естіген оқығандарына сүйеніп жорамал жасайды және ұлы Абай бұл
мәселені арнайы зерттемеген. Ол өзінің Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны
туралы деген қарасөзінде: Арабтар Орта Азияға жорық жасап келгенде сол
арабтар көшпелі халықтарды хибай деп, хұзағи дегені өз жұртында Хұзағи
деген көшпелі халқы бар екен. Соған ұқсатып айтқан екен... Көшіп келе
жатқанда бұлардың тіркеулі түйесін көріп: Міне мыналар шынымен қаз-ақ,-
депті, әдейі қайтқан қазға ұқсайды екен деп. Сонымен бұлар өзін-өзі де,
өзге жұрттар да қазақ атап кетіпті, бұрын өздерін ұлыс дейді екен де
жүре береді екен [32: 222 ].
Әрине бұл да қазақ этнонимикасына берілген ғылыми жауап емес. Өйткені
мұнда жоғарыдағы аңыз ертегілерге ұқсас фантастикалық әдеби сарын бар.
Қазақтың ХІХ ғасырдағы фольклор зерттеушісі Ә.Дибаев қазақ деген
сөз екі сөзден тұрады: қаз(құс) және зақ(ұзақ) яғни, дала құсы деп
болжайды. Осы пікірге сай Р.Тоқтаров қазақ атауы қаз және ақ қаз деген
болжам айтады [33; 83-84]. Ә.Дибаев өзінше қорытынды жасай келе қазақ
сөзінің асылы кең далада еркін жүрген адам деген ұғымнан алынса керек деп
тұжырымдайды [26; 125-127].
Қазақ қыз бен ақ сөздерінің қосындысынан пайда болған деген қағида
тағы бар. Мұны айтушылар бір патшаның қызы түсінде ермен қосылып, содан
жүкті болып, әкесінен қорыққанынан бұл сырын даяшысы мен қызметкер қызға
білдірген. Олар: Сенің пәк екеніңе біздің дауымыз жоқ болса да
басқалардынандыру қиын. Ендігі шара сені бір жаққа алып кетуіміз керек,
сенің кеткенің бізге де жақсы болмайды,-деп көтергендерінше алтын, күміс,
азық алып, бір тауға кетеді. Тауда бір жерде бір аңшы киіктің үш лағын
ұстап алса, анасы лақтарын қимай, аңшыны айналып жүріп алған. Келе жатқан
қыздар аңшыға тап болады. Бұлар бір-бірлерімен танысып, түсініскеннен соң
аңшы қызға үйленеді. Мәһрге (қызға үйленгенде берілетін ақы, қалыңмал бұған
жатпайды) осы киіктің үш лағын қыз қалап алады да, оларды енесімен қосып
жібереді. Осыдан кейін киік бұларды үш рет айналып, секіріп лақтарын ертіп
жөніне кетеді. Бәрекелді, қыз-ақ екен-десіп, бұл сөз келе-келе қыздың
балаларына лақап болып кеткен. Қазақта анасының лақабымен аталып кеткен
рулар әр жүзде баршылық [4; 40-45].
Қорыта айтар болсақ зерттеушілердің көбі негізінен аңыздарға
(тотем, миф) сүйеніп өз пікірлерін білдірген. Біз бұлардың айтқандарымен
толық келіспеуімізге де болады, бірақ халықтарда тотем болады, дәлірек
айтсақ ол көне заманда болған. Қазақ халқы арасында таралған тарихи аңыздың
жүйесімен қазақ деген сөздің төркіні кәдімгі жыл құсы қаз аққудың қаз
деген ұғымынан шыққан, яки осыдан өзгерген немесе қазға теңеу арқылы пайда
болған деп есептейді. Дегенмен де қазақты аққазға айналдыруға ешкімнің де
құқығы жоқ екенін де ескергеніміз жөн болар деп ойлаймын.
1.2. Лингвистикалық тұрғыдан түсіндіру.
Қазақстан территориясын мекендеген түркі тілдес халықтардың ең ірі
өкілінің атауы – қазақ этнонимінің этимологиясы жөнінде алуан түрлі,
тіпті, кейде қарама-қайшы ғылыми болжамдардың айтылып жүргеніне жүз жылдан
астам уақыт болды. Міне, сол себепті қазақ халқының генезисі мен этникалық
тегіне тікелей байланысы бар қазақ сөзінің тілдік табиғатын анықтау бүкіл
ғылыми қауымның зейінін өзіне аударып, түрлі мамандықтағы зерттеушілердің
ізденістерінің негізгі объектісіне айналса, осы орайда негізгі салмақ
біздің ойымызша тілтанушылардың үлесіне тиіп отыр.
Біздің есептеуімізше этноним табиғатының этимологиялық түсіндірмесі
тарихи деректер мен лингвистикалық ережелердің өзара шартталған
байланыстарын ескеруінсіз мүмкін емес. Басқа сөзбен айтқанда, белгілі бір
этнонимнің этимологиясы жайындағы кез-келген лингвистикалық ізденістер
міндетті түрде осы этнонимдік атаудың тасымалдаушыларының тарихымен
сәйкестендірілуі керек және керісінше, кез-келген тарихи сөйлемдер
қарастырылатын этноним қай тілге жатады, сол тілдің немесе тілдің
заңдылықтарымен дәлелденуі қажет.
Ең алдымен атап өтетініміз, этнимоқұрылымда түркі-монғол тілдік
тобында ерте кезден бастап белгілі бір территорияда тұратын ірілі-ұсақты
(тайпалардың) туысқан, жақын тайпалардың бірлескен атаулары кең таралған.
Мұндағы тіл заңдылығы бойынша құрылған жүздеген, мыңдаған әртүрлі
типтегі этнонимдер мен топонимдер жұп тіркестердің пайда болуын жиыстыру,
жинақтау, көбейту мақсатында туғандығын ескертіп жүр.
Бұл ерекшелік барлық түркі тілдерінен жақсы байқалады және оған
көптеген мысалдар келтіруге болады.
Бір жағдайларда жұп этнонимдік атау тілдік дәстүр бойынша біртұтас
құрылымға айналып, болашақ тілді қолданушы ұрпаққа этимологиялық түсініксіз
элемент болып қалуы ықтимал. Оны балқар, хазар, қашқар, тоқар, қасқарау,
шеркес, аймауыт, бұймауыт т.б. сөздерінен байқай аламыз. Ал басқа бір
кейінгі кездерде құрылған тіркестердің құрылымдық компоненттері түсінікті,
нақты айтылады. Оған қазақ тайпаларында кездесетін жұп қолданыстағы
атауларды келтіруге болады. Мысалы: Алтай-қарлық, арғын-найман, албан-суан,
әлім-жаныс, үйсін-қоңырат және т.б. сонымен қатар Ұлы жүздің этникалық
түсінігі ретінде белгілі бір территорияда ертеде Абақ-Тарақ деп аталуы
кездейсоқ емес. Бұл жағдайда біз екі тарихи белгілі тайпалық атауларының
жиынтық ретінде жай ғана бірігуін ғана көрмейміз, мұндағы Абақ-Тарақ абақ
және тарақ сияқты ірі, ықпалды тайпалары бар белгілі бір тайпалық аймақ
немесе өлкені білдіріп тұр. Сондықтан, осындай тіл заңдылықтары бізді қазақ
этнонимі аз және сақ деген экономикалық және саяси қатынастарда басым,
ірілі-ұсақты тайпаларды біріктірген этнонимдер құрылған болуы мүмкін деген
ойларға жетелейді.
Қазақ сөзі аз және сақ деген атаулардан қалай құрылуы мүмкін және
мұндай лингвистикалық жағынан дәлелді ме?
Қазақ әдебиеті газетінің беттерінде жарияланған қазақ сөзінің
тарихи төркіні жайлы мақалаларында профессорлар Б.Кенжебаев пен М.Ақынжанов
бұрын-соңды қалыптасқан ой-пікірлерге шолу жасай келіп, халқымыздың аты
қас (сын есім) және сақ (зат есім) сөздерінің бірігуінен жасалды деген
пікір айтады.
Сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz