Қазақ тіліндегі бейвербалды элементтердің көп мағыналылығы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 102 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 81’373. 512. 122 Қолжазба құқығында

Мағжан СӘуле

Қазақ тіліндегі бейвербалды элементтердің көп мағыналылығы

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші

филология ғылымдарының

докторы, профессор Момынова Б. Қ.

Қазақстан Республикасы

Алматы 2006

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 3

1 Тілдегі параамалдардың түрлері және бейвербалды элементтердің

тіл білімінде зерттелуі

1. 1 Бейвербальды элементтердің тілдік жүйедегі алатын орны мен

маңызы, зерттелуі . . . 11

Қазақ мәдениеті мен тіл білімінде паралингвистикаға

қатысты терминдердің қалыптасуы . . . 17

1. 3 Тілдегі бейвербальды амалдардың түрлері21

1. 4 Бейвербальды амалдардың вербальды құралдар арқылы берілуі . . . 41

2 Паралингвистикалық мәнмәтін және тілдік

қатынастың бейвербалды бірліктерінің көп мағыналылығы

2. 1 Паралингвистикалық мәтін және паралингвистикалық мәнмәтін ……. 46

2. 2 Паралингвистикалық мәнмәтін түрлері 49

2. 3 Паралингвистикалық мәнмәтін мен тілдегі көп

мағыналылық құбылысының арақатынасы…… . . . 55

Сөздердің көп мағыналылығы мен бейвербальды элементтердің

көп мағыналылығы арасындағы ерекшеліктер мен ұқсастықтар 58

2. 5 Тілдегі көп мағынаны білдіретін бейвербальды амалдар туралы . . . 63

2. 5. 1 Қазақ тіліндегі көп мағыналы проксемикалық және

такесикалық параамалдар . . . 63

2. 5. 2 Көп мағынаны білдіретін кинесикалық амалдар . . . 67

Қорытынды . . . 82

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. . 85

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысы сөйленістің көмекші құралдарына, коммуникациялық қарым-қатынас кезіндегі қосалқы қызмет атқаратын қазақ тіліндегі бейвербалды элементтер ым мен ишараттың ұлттық сипатттағы көпмағыналылығына арналған.

Лингвистикада жаңа бағыттар мен ағымдардың, жаңа мектептердің пайда болып, қанатын жайып өрістеуіне орай лингвистикада тілді әр түрлі аспектіден қарастырып, зерттеулер жүргізу қолға алынуда.

Сондай жаңа зерттеу бағыттарының біріне паралингвистика жатқызылады, яғни лингвистикада қарым-қатынас кезінде вербалды тілдік бірліктермен қатарласа, жарыса қолданылатын бейвербалды амалдар немесе сөйленіс кезіндегі көмекші құралдарды ғылыми тілдік тұрғыдан зерттеу қолға алынуда.

Осы зерттеулердің қолға алынуы нәтижесінде ХХ ғасырдың аяқ шеніне қарай бейвербалды амалдарды зерттейтін лингвистикадағы жаңа сала - паралингвистика - ғылымның бір саласы болып қалыптасты.

Тіл білімінде лингвистикалық тұрғыдан вербалды амалдарды зерттеу басым түсіп жатуы қаншалықты түсінікті болса, бейвербалды құралдарды тілдік тұрғыдан зерттеудің қажеттілігі жөнінде кереғар пікірлердің орын алыуы да заңды саналады. Дегенмен соңғы уақыттарда лингвистикада бейвербальды амалдардың теориялық пайымдары жасалып келеді, параамалдар жинастырылып, топтастырылып сандық, сапалық жағынан тексерілуде, олардың вербальды амалдармен арақатынастары анықталуда. Соның нәтижесінде оларға анықтамалар берілуде, қызметі ретке келтірілуде, бір сөзбен айтқанда, паратілдік амалдар тілдік тұрғыдан жүйелену үстінде.

Қарым-қатынас ауызша және жазбаша түрде жүзеге асатыны белгілі. Осы тілдің коммуникациялық қызметі кезінде паратілдік құралдар дыбыстық тілмен қатарласа іске қосылады. Вербальды элементтер секілді паратілдік амалдардың білдіретін белгілі бір мағыналары, өзіндік мәні болады. Ал мағыналы, мәнді болып келуіне байланысты олар сөйлеушінің өз ойын жеткізудегі, эмаоциясын білдірудегі, прагматикалық тұрғыдан ұғынықты болуын қамтамасыз етудегі ұтымды көмекші құралдардың қатарына жатқызылады. Тіпті кейде тек қана бейвебальды элементтер арқылы коммуниканттардың өз ойын жеткізуі тиімді болатын жағдаяттар кездеседі. Яғни коммуникативтік актіге қатысушының өз ойын, айтайын деген пікірін қимылмен, ишаратпен ғана жеткізуі сөйлеудің ерекшелігін туындайтын айрықша құбылыс.

Ал қарым-қатынас кезіндегі паратілдік құралдарға не жатады дегенде, адамның бет-жүзі арқылы жасалатын түрлі ым түрлерін, қол-аяқ қимылын я болмаса дене қимылын, просодикалық амалдарды, жанасу арқылы ақпарат алуға не ақпарат жеткізуге болатын такесикалық амалдарды атауға болады.

Адамдардың қарым-қатынасы кезіндегі дыбыстық тілмен қатар қолданылатын паратілдік амалдар арқылы да коммуниканттар бір-бірін еркін түсінісе беретіндігі бүгінгі таңда дәлелдеуді қажет етпейді. Өйткені вербальды тілмен астарласып жатқан

бейвербальды амалдардың тарихы әріден басталады. Ал оларды зерттеудің қажеттілігінің туындауы адам арқылы тілді тану идеясының лингвистикада белсенділігі артуының нәтижесі болып табылады.

Зерттеу жұмысының өзектілігі . Паратілдік амалдарды зерттеу қазақ тіл білімінде енді ғана қолға алынуда. Сондықтан бейвербалды амалдарды қай тұрғыдан болмасын алып қарастыру өзекті болып табылады.

Бейвербалды амалдардың әдеби тілдің қай функционалдық стилінде жиі кездесетіндігі зерттеу барысында алғаш рет анықталуы жұмыстың өзектілігін білдіреді. Бейвербальды амалдар қазақ әдеби тілінің көркем әдеби стилінде аса жиілікпен қолданылып, кейпкер мінезі-құлқын, кейіпкер психологиясын, кейіпкер портретін жасауда маңызды қызмет атқарады. Сонымен бірге бейвербальды амалдарды сөйлетуіне қарап, жазушының сөздік қорды меңгеру дәрежесін байқап, қаламгердің тілдің табиғатын қаншалықты түсінгендігінің межесін белгілеуге болады.

Бейвербальды амалдардың жасалу жағынан ұқсастықтары болғанымен, мағыналық жақтан сараланып кетуі, бір ғана амалдың әлденеше мағынаны білдіре алатындығы, көпмағыналылығы туралы қазақ тілінде алғаш рет жеке зерттеу нысаны түрінде талданып отыр. Сонымен бірге бір мағынаны бірнеше бейвербальды құралмен жеткізудің мәселелері қазақ тіл білімінде әлі күнге арнайы зерттелу деңгейінде көтерілмегендігі тақырыптың өзектілігін нақтылай түседі. Зерттеу жұмысында кинесикалық, такесикалық, проксемикалық амалдардың көп мағыналылығы жеке-жеке талданып, бұрын-соңды зерттеу жұмысының арқауы болмаған проблемалар алғаш рет сөз болуы жұмыстың өзектілігін дәлелдей түседі.

Сондай-ақ бейвербальды амалдардың универсалды түрлерімен қатар, бір ұлтқа ғана тән түрлері, осы түрлерге лайық бір ұлт өкілдері ғана түсінетін түрлі мағыналары болады. Осы тұрғыдан да зерттеу жүргізу, олардың мағыналарын саралау қазақ тіл білімі үшін маңызды деп білеміз.

Жалпы лингвистикада бейвербальды тілдік элементтерді зерттеген еңбектер жоқ емес, бар, зерттеушілердің тобы айқындалып келеді. Ол зерттеушілер тобы әр түрлі ұлт өкілдерінен құралған.

Е. В. Красильникова, Т. М. Николаева, Г. В. Колшанский, Г. Е. Крейдлин, И. Н. Горелов, А. А. Акишина, т. б. - орыс тіліндегі, ТТ. Железанова - неміс тіліндегі, А. Н. Нурманов, М. М. Сайдханов, Д. А. Абдуазизова - өзбек тіліндегі, М. М. Мұқанов, С. С. Татубаев, Қ. Ш. Қажығалиева, А. Д. Сейсенова, Ж. Қ. Өмірәлиева, С. Б. Бейсембаева, М. П. Ешимов - қазақ тіліндегі бейвербалды тілдік құралдарды әр түрлі тілдік аспектіден қарастырған зерттеушілер болып табылады. Бұл жұмыстарда, негізінен, бейвербалды амалдардың жалпы тілдік сипаттары талданғандықтан, сөйленістің көмекші құралдарының мағыналық ерекшеліктері жеке-дара зерттеу нысаны болмаған еді. Зерттеу жұмысымыздың ерекшелігінің өзі бейвербалды амалдарды мағыналық жақтан саралау, бір амалдың қаншалықты мағына беретіндігін анықтау, оны мысалдармен дәйектеу, ұлттық сипатын нақтылау болғандықтан, бұрын-соңды бейвербалды амалдардың нақты осы сипаты қарастырылмағандықтан көтеріліп отырған проблема өзекті деп білеміз.

Зерттеудің мақсаты. Қазақ халқының коммуникация кезінде бейвербалды амалдарға жүгінетіндігін айта отырып, сөйленістің бейвербалды көмекші құралдарының ұлттық сипатын анықтап, көпмағыналылығын ашып көрсету.

Алға қойған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жүктелді:

- паралингвистиканың классификациялық жіктелісін жасау;

- коммуникация кезіндегі просодикалық, проксемикалық, кинесикалық амалдардың қызметін көрсету;

- бейвербальды амалдардың стилистикалық бояуын айқындау;

мәтін және мәнмәтін (контекст) мен бейвербальды амалдар арасындағы қарым-қатынасты, байланысты анықтау;

- көпмағыналылықтың тілдік сипатын ашу арқылы тілдегі көпмағыналылық категориясы мен бейвербальды амалдардың көпмағыналылығы арасындағы тілдік байланысты көрсету;

- көпмағыналы паралингвистикалық амалдарды, жинақтау, лексика-семантикалық топтарға бөлу;

- көпмағынаны білдіретін бейвербальды амалдарды жүйелеу, мағыналарына қарай жіктеу;

- көпмағыналы бейвербальды амалдарды соматикалық жіктеліске салу;

- көпмағыналы амалдардың кешенділігінің сипатын ашып көрсету, ойды жеткізу үрдісіне, тілдесімге бейвербальды элементтердің қатысу деңгейін анықтау;

Зерттеу нысаны болып коммуникация кезінде қолданылатын кейбір бейвербалды амалдардың көпмағынаны білдіру қызметі алынды.

Зерттеу әдістері мен тәсілдері. Бейвербальды амалдардың жалпы тілдік сипатын белгілеу үшін сипаттамалы тәсіл, түрлі амалдардың мағыналық жақтан айырмасы болатындығын көрсету үшін салыстырмалы тәсіл, материалдарды жинақтау тәсілі, кей жағдайда басқа ұлттардағы паралингвистикалық амалдармен, сондай-ақ ішінара кәсіби, функционалдық стильдік тармақтардағы параамалдардың қолданысы салыстыра қарастырылатындықтан және өзге тілдердегі такесикалық, кинесикалық амалдармен салыстырылатындықтан, салғастырмалы тәсілдер қолданылды.

Зерттеу материалдары болып көркем әдеби шығармалардан алынған тілдік деректер саналады. Сонымен бірге қазақ, орыс тілдерінде жазылған әр түрлі сөздіктерден жинастырылған тілдік деректер пайдаланылды, атап айтқанда: Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша түсіндірме сөздігі (Б. Қ Момынова, С. Бейсембаева) ; Словарь русских жестов и мимики (А. А. Акишина, Х. Кано) ; Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігі (жалпы ред. басқарған А. Ысқақов) ; Қазақ тілінің синонимдер сөздігі (Ә. Болғанбаев) ; Қазақ тілінің омонимдер сөздігі (М. Белбаева) ; Омонимдер сөздігі (А. Жұмабекова), т. б.

Зерттеу жұмысының теориялық негіздемесі. Зерттеу жұмысына теориялық негіз ретінде Г. В. Колшанский, Н. Н. Горелов, Т. М. Николаева, Г. Е. Смирнова, А. Пиз, С. С. Татубаев, Б. Қ. Момынова, Г. Н. Смағұлова, т. б. ғалымдар мен М. М. Мұқанов, Ж. Сейсенова, Ж. Қ. Өмірәлиева, С. Б. Бейсембаева, М. П. Ешимов, т. б. зерттеушілерінің еңбектері алынды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында сөйленістің көмекші құралдары деп аталып жүрген қазақ тіліндегі бейвербальды амалдар алғаш рет мағыналық жақтан сарапқа салынды, олардың көп мағыналылығының сипаты мәтін аясында қарастырылып, ашылды.

Бейвербальды амалдардың семантикалық қырлары анықталды және ұлттық сипаты нақтылана түсті. Паралингвистикалық мәтіннің тілдік жағдаятпен байланысы көрсетілді, мәнмәтіндегі бейвербальды амалдардың қоршауының қызметі көрсетіліп, олардың мағынаны нақтылаудағы рөлі айқындалды.

Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде лексикология, фразеология, коммуникативтік грамматикаға байланысты оқу құралдарын толықтыруға көмектеседі деп санаймыз. Қазақ сөздерінің мағынасын, ұлттық мәдени болмысын танытуға, түсінуге жол ашады деп есептейміз. Арнаулы курстар мен тәжірибелік сабақтар жүргізуде, өзге тілді аудиторияларда қазақ тілін оқытуда қосымша материал ретінде пайдалануға болады және екі тілді, түсіндірмелі сөздіктерді құрастыруға пайдалануға болады.

Жұмыстың жарияланымы. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен нәтижелері республикалық ғылыми басылымдарда 7 мақала жарияланды, халықаралық, республикалық ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды. Академик Р. Сыздықованың мерейтойына арналған республикалық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2004 ж. ) ; 2005 жылы қазан айында Орал қаласында өткен «Мемлекеттік тілдің аймақтық даму стратегиясы» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция; 2006 жылы Алматы қаласында өткен Ө. Айтбайұлына арналған Халықаралық ғылыми-теориялық конференция, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология факультеті қазақ филологиясы кафедрасының лингвистикалық семинарында талқыланды.

1 Қазақ тіліндегі ым-ишараттардың вербальдылығы жайында ҚазҰУ Хабаршысы. - 2004. - №5. - 74-75 бб.

2 Паралингвистикалық мәнмәтін және көпмағыналылық Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы. Орал қаласы (28-29 қазан, 2005 ж. ), 158-160 бб.

3 Тілдегі бейвербальды амалдардың түрлері туралы. Тілтаным. - Алматы. - 2005. - №3. - 45-55 бб.

4 Сөздердің көпмағыналылығы мен бейвербальды элементтердің көпмағыналылығы арасындағы ерекшеліктер мен ұқсастықтар. Тілтаным. - Алматы. - 2005. - №4. - 168 -172 бб.

5 Тілдегі көп мағынаны білдіретін бейвербальды амалдар туралы. ҚазҰУ Хабаршысы: Филол. сериясы. - Алматы. - 2006. - №4. - 81-83 бб.

6 Қазақ тіліндегі көп мағыналы проксемикалық және такесикалық параамалдар. Акад. Ө. Айтбайұлына арналған конференция материалдарының жинағы. - Алматы. - 2006. - 244-248 бб.

Диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті қазақ филологиясы кафедрасының мәжілісінде талқыланды.

Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер мен көркем әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Тілдегі параамалдардың тҮрлері жӘне бейвербалды элементтердің тіл білімінде зерттелуі

Көркем әдебиеттегі бейвербальды амалдарға алғаш көңіл аударған Ж. Аймауытов болды. Ол ым мен ишараға байланысты ойларын адам психологиясымен байланысты қарастырып, «Псиқология» атты еңбегінде өз көзқарасын пікір ретінде білдіреді [1] .

Ал түркологияда ым мен ишарат, қимыл тілі жөніндегі пікірлерді қарастыра келіп, ым мен ишараттың түсіндірме сөздігінің авторлары мынадай ақпарат береді: Кезінде академик Н. К. Дмитриев “Строй тюркских языков” [2] атты еңбегінің “К изучению турецкой мимологии” деген тарауында түркі тілдеріндегі құбылыстардың ерекше тобына тоқталған, - дейді [3, 3 б. ] . Академиктің сөзін келтіре отырып, авторлар өзінше тұжырым жасайды: «Изучение тюркской мимологии начинается, по существу, с работы проф. Н. И. Ашмарина, опубликованной в Казани в 1918 г. под названием Основы чувашской мимологии. Понятие к мимемам впервые было определено в названном труде Н. И. Ашмарина. Наряду с теоретическими основами здесь дается также практическая классификация мимем. И когда, занимаясь грамматикой турецкого языка, я столкнулся с вопросом о подражательных словах и их образовании, то принял классификацию и терминологию Н. И. Ашмарина и для своих самостоятельных исследований» [2, с. 59] . Бірақ терминологияны қабылдағанмен, академик айтқан мимемалардың еліктеуіш сөздер екенін аңғарудың қиынға түспейтіндігін [3, 3 б. ], мимемаларды категорияға бөлгенде, топтастырғанда анық көрінетіндігін [3, 4 б. ] де сөздік авторлары айтып өтеді.

Лингвистикадағы бейвербальды амалдарға арналған алғашқы арнайы зерттеу еңбегі Ч. Дарвиннің «Выражение эмоций человеком и животными» [4] деп аталады. Енді бір атауға тиісті еңбек А. Пиздің ағылшын тілінен аударылған «Язык теледвижении: Как читать мысли других людей по их жестам» кітабы [17] .

Кез келген тілдік бірлік өзге бір бірліктер мен формалармен тығыз қарым-қатынаста, байланыста болғанда мән-мағынамен толығады. Жалпы сөйленістің екі жағы болады, біріншісі - коммуникация кезінде коммуниканттардың арасында қандай байланыс болатындығына негізделген практикалық мәнмәтін (контекст) болса, екіншісі, лингвистикалық контекст көлеміндегі семантикалық бірліктердің мәні басқа тілдік бірліктермен тығыз байланыста алып қарауға болатын қыры, бұл - екінші жағы. Өйткені, тіл дегеніміз ең алдымен жай ғана тілдік бірліктердің жиынтығы емес, ол - жүйе, жүйе әлденеше сөйленістердің топтамасынан, фразалық құрылымдардың жиынтығына тұрады. Яғни белгілі бір хабарды жеткізу мақсаты көзделген кезде нақты бір тілдік бірлік коммуникациялық актінің құрамына қосылады. Коммуникациялық акт - не туралы айтылады, не жеткізілетіндігі туралы ақпарат жеткізуші құрама бөлшектерден тұратын хабарлама. Ол - күрделі бірлік. Осы күрделі бірлік адамдардың бір-бірімен пікір алмасуын қамтамасыз етеді де, тілдік ұжымның, ұжым мүшелерінің өзара қарым-қатынасқа түсуін, өзара байланысын іске асырады.

Тілдік орта қарым-қатынасты іске асыру үшін сөйленіс кезінде ойды жеткізу мақсатымен түрлі-түрлі тілдік және тілден тыс, тілдік емес, тіл айналасындағы құралдарды пайдалану дағдысын қалыптастырған. Осы тіл айналасындағы құралдарға ольфакторлық, тактильдік, көзбен көретін, құлақпен еститін тілдік және тілдік емес құралдар жатады. Тілдік құралдарды ғылым тілінде вербалды элементтер деп атасақ, тілдік емес құралдар бейвербалды элементтер деп аталады. Коммуникацияның осы аталған екі элементінің ара қатынасы қандай межеде танылуы керек деген мәселеге байланысты бүгінгі таңда қалыптасқан ғылыми пікірлердің өзіндік жүйесі бар. Вербальды және бейвербальдылықты тереңінен қозғап зерттеген белгілі ғалым Г. В. Колшанский осы меже турасында былай дейді:

“Вообще паралингвистический аспект релевантен только в сочетании с изучением вербального общения. Случаи так называемого неязыкового общения лежат вне сферы паралингвистики, на стыке психологии с физиологией и этнографией” [5, с. 7] . Бұл пікірде тілдік емес, тілден тысқары элементтердің паралингвистикалық құралдарға ұқсастығы болатынын, бірақ оларды параамалдармен шатастыруға келмейтінін, олардың адамның физиологиялық ерекшелігі ретінде ғылымның өзге салалары қарастыруға тиістігі жөнінде айтылған пікірді оқимыз.

Орыс тіліндегі “ невербальные элементы ” деген терминнің бейвербальды элементтер деген терминдік атауы филология ғылымдарының докторы, профессор Э. Д. Сүлейменованың басшылығымен жарыққа шыққан сөздікте де ұсынылады [6] . Бейвербалды сөзі -бей префиксінің (сөзалды жұрнақ) түбірге жалғануының нәтижесінде жасалған. Қазақ тіліндегі төл тілдік қосымшалардың қатарына префикстер жатқызылмайды, табиғатында ондай қосымша түрі жоқ. Мұндай қосымшалар кірме элементтер болып саналады. Осын секілді кірме сөз алды қосымшалардың қатарына -бей, -авто, - агро, -аван, т. б. префикстерін жатқызуға болады.

Ал -бей сөзалды жұрнағы арқылы жасалған сөздер қазақ тілінде көп емес, санаулы ғана, солардың бірі - бейвербальды сөзі, білдіретін мағынасына қарай вербальдылыққа қатысы жоқ, вербальдылыққа жатпайды, вербальды емес дегенді білдіреді.

Бейвербальды тілдік коммуникация құралдарына қатысты терминдер бейвербальды амалдар, бейвербальды элементтер, қатынастың бейвербальды құралдары деп түрліше аталып жүр, яғни олардың аталуында бірізділік жоқ, толық тұрақталмаған. Тілдік қатынастың осындай элементтерін дене тілі, тән тілі деп те атап жүргенін [3, 3 б. ] еске сала кетеміз. Бұл атау бейвербальды элементтердің табиғатына сай, олар туралы толық түсінінік бере алатын атау деп санаймыз.

Ал оның нағыз ғылыми зерттелуі жолға қойылып келеді. Осы саланың зерттелуі туралы тілші-ғалым Б. Момынова: «Кең ауқымдағы танымдық (когнитивтік) тұрғыдан да дене тілі, ым мен ишаратты зерттеу - тілдің әлеуметтік, психологиялық лингвистика сынды салаларының фактілерін салыстыра отырып, кешенді зерттеу арқылы іске асатынын, теориялық тұғыры әлі толық қалыптаса қоймаған жаңа бағыт екенін» айтады [8, 16 б. ] .

Халық психологиясы ғасырлар бойы қалыптасады, онда көңіл аударуға тұрарлық түрлі жайттар, құбаластар көп кездеседі. Соның ішінде кейбір сезімді, іс-әрекетті сөзбен айтпай-ақ, ыммен, қимылмен, ишарамен сездіретін түрлі іс-әрекеттер бар. Ымдау немесе ым көзбен, ауызбен, бет пішінмен берілетін дыбыссыз ишаралардан тұрады. Қазақ халқы іспен, күшпен, іс-қимылмен немесе пәтуалы бір ауыз сөзбен ғана емес, бет-пішіннің түрлі қозғалысқа түсуі арқылы, дене қимылдарымен-ақ ойын сездіріп, пікірін, ойын жеткізе білген. Тіпті, кей тұстарда, кей жағдайларда ым мен ишарат тиімді болып кететін жағдайлар да болады. Бұл тек қазақ тілінде ғана емес, өзге тілдерде де қалыптасқан қызық жағдай. Сондықтан да: “Более того, установлено, что для выполнения некоторых функций параязык более пригоден, чем язык) сравнить: в обычном диалоге главное бремя фатической и конативной функции возлагается на кинетическую коммуникацию, что позволяет в один и тот же отрезок времени передать большую информацию, в виду большей лаконичности жестов по сравнению с речевыми элементами”, - деген пікірдің өзінен біраз жағдайды аңғаруға болады [7] .

Кінәлап, ренжіген жазықсыз баланың отты көздері жарқ етіп , Байсалға қадала қарады (М. Әуезов) дегенде, сөзбен жеткізуден гөрі қатты, алқымды алған ашу мен ашынуды отты көздің жарқ етуі мен қадала қарау арқылы жеткізу әлдеқайда оңтайлы, өте өтімді болып тұрғанын байқау қиын емес. Мұндайда ауызша сөйлесу кезінде сөздің артық көрінетіні, қажеті жоқтығы байқалатыны бар. Келтірілген мысалда бүкіл айтылар ой, айтайын деген сөз бір ғана көзқараспен-ақ жеткізіліп тұр. Бұл көзқараста қаншама экспрессия мен сезім жатқанын қара сөзбен айту дәл мұндай әсерлі шықпас еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.