Миграцияның Қазақстан Республикасының әлеуметтік-демографиялық және этномәдени қауіпсіздігіне ықпалы
Кіріспе
1. Мигранттардың қылмыстарына криминологиялық сипаттама
1.1 Мигранттардың жасаған қылмыстарының түсінігі және классификациясы.
1.2. Миграцияның Қазақстан Республикасының әлеуметтік.демографиялық және этномәдени қауіпсіздігіне ықпалы.
1.3 Мигранттардың қылмыстары зерттеу объектісі ретінде: талдау жағдайы, құрылымы және динамикасы.
2. Қылмыскер.мигранттың тұлғасы және қылмысқа әсер тигізетін факторлары.
2.1. Қылмыскер.мигранттың тұлғасы. Мигранттардың қылмысты жасауға итермелейтін себептер мен жағдайлар.
2.2. Енбек миграциясы және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі
2.3. Астыртын миграция Қазақстанның қауіпсіздігіне және территориялық тұтастығына катер ретінде
Қорытынды
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Мигранттардың қылмыстарына криминологиялық сипаттама
1.1 Мигранттардың жасаған қылмыстарының түсінігі және классификациясы.
1.2. Миграцияның Қазақстан Республикасының әлеуметтік.демографиялық және этномәдени қауіпсіздігіне ықпалы.
1.3 Мигранттардың қылмыстары зерттеу объектісі ретінде: талдау жағдайы, құрылымы және динамикасы.
2. Қылмыскер.мигранттың тұлғасы және қылмысқа әсер тигізетін факторлары.
2.1. Қылмыскер.мигранттың тұлғасы. Мигранттардың қылмысты жасауға итермелейтін себептер мен жағдайлар.
2.2. Енбек миграциясы және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі
2.3. Астыртын миграция Қазақстанның қауіпсіздігіне және территориялық тұтастығына катер ретінде
Қорытынды
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Миграция халқы еліміздің экономикалық және саяси өмірінде басты орында тұр.
Біздің елімізде мигранттармен жасалған қылмыстар тенденциясы тұрақты түрде өсуде, бұл криминологиялық жағдайға кері әсерін тигізуде. Республикадағы экономикалық және саяси тұрақтылық көп тұлғаларды, әсіресе олардың ішінде босқындарды, қоныстанушыларды және заңсыз эмигранттарды құқық бұзуға тартады.
Мемлекеттердің заң шығару базасының, керекті әдістерінің жоқтығы миграциялық процессті шешуге қиындық тудырады. Мигранттардың жасаған қылмыстардың санының ұлғаюына байланысты, республикадағы криминалогиялық жағдай күшейтілуде.
Статистикалық көрсеткіш бойынша жылдан жылға мигранттардың қылмыстары өсуде.
Ішкі мигранттарға қарағанда, ТМД азаматтарының қылмыстары Қазақстан республикасының тыныштығын бұзады.
Осы уақыттағы жалпы миграция ағымы жасырын мигранттардан тұрады.
В.С Кузьмчев, М.М Бабаев, В.И Гладких, М.В Королева, В.Г. Трапш мигранттардың қылмыстарын зерттегенде үлкен үлестерін салған Ресей ғалымдары болды.
Криминологиялық миграция қылмыстың жеке түрі деп С.Е Метелев өзінің диссертациялық жұмысында бөліп көрсетті.
Қазақстан Республикасындағы миграцияға байланыты мәселелерді әр-түрлі ғылым саласын зерттушілермен қарастырылды. Демографтар, тарихшылар, соцолыктар:А.Б Галиев, Н.Е Бекмаханов, В.В Козин, Е.А Садовск миграция – бұл көп қырлы оқиға деп бекітеді. Бірақта осыған байланысты, заңгерлердің еңбектері аз. Мысалы: А.М Нурмағанбетова еңбек қатынасына, еңбек миграциясы әсер етеді деген мәселені зерттеген. Бірақта ол өз еңбегінде мигранттардың қылмыстарының жағдайын қозғамаған.
Құқық саласында «Миграциялық құқықты» дербес құқық жүйесі деп қарастыруға болады. Мирациялық құқық адамдарды аймақ арқылы шетелге ауыстыру процестерін реттеу үшін өмір сүреді деп Украин ғалымы айтады.
1970-1980 жылдардағы Ю.М Антонян, В.И Кудрявцев, А.Б Сахаров,Н.Ю Кузнецова,У.С Джекебаев зерттеулерінде қылмыстың теориялық және методологиялық мәселесін зерттеп дайындаған.
Қазіргі уақыттағы мигранттардың қылмыстарын алдын алу жолдары жетілген.Статистикалық көрсеткіш бойынша мигранттардың қылмыстарына қарсы күрес жүргізу, жалпы мемлекеттің міндетіне жатады.
1995 жылғы 19 маусымдағы «Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің құқықтық жағдайлары туралы» Заң ТМД-аймағына келу және кету мәселесіне жауап бермейді.
Мынандай жағдайлар миграцияны зерттеуге алып келді: шетел мемлекетінің экономикалық және әлеуметтік жағдайының төмендеуі,
Біздің елімізде мигранттармен жасалған қылмыстар тенденциясы тұрақты түрде өсуде, бұл криминологиялық жағдайға кері әсерін тигізуде. Республикадағы экономикалық және саяси тұрақтылық көп тұлғаларды, әсіресе олардың ішінде босқындарды, қоныстанушыларды және заңсыз эмигранттарды құқық бұзуға тартады.
Мемлекеттердің заң шығару базасының, керекті әдістерінің жоқтығы миграциялық процессті шешуге қиындық тудырады. Мигранттардың жасаған қылмыстардың санының ұлғаюына байланысты, республикадағы криминалогиялық жағдай күшейтілуде.
Статистикалық көрсеткіш бойынша жылдан жылға мигранттардың қылмыстары өсуде.
Ішкі мигранттарға қарағанда, ТМД азаматтарының қылмыстары Қазақстан республикасының тыныштығын бұзады.
Осы уақыттағы жалпы миграция ағымы жасырын мигранттардан тұрады.
В.С Кузьмчев, М.М Бабаев, В.И Гладких, М.В Королева, В.Г. Трапш мигранттардың қылмыстарын зерттегенде үлкен үлестерін салған Ресей ғалымдары болды.
Криминологиялық миграция қылмыстың жеке түрі деп С.Е Метелев өзінің диссертациялық жұмысында бөліп көрсетті.
Қазақстан Республикасындағы миграцияға байланыты мәселелерді әр-түрлі ғылым саласын зерттушілермен қарастырылды. Демографтар, тарихшылар, соцолыктар:А.Б Галиев, Н.Е Бекмаханов, В.В Козин, Е.А Садовск миграция – бұл көп қырлы оқиға деп бекітеді. Бірақта осыған байланысты, заңгерлердің еңбектері аз. Мысалы: А.М Нурмағанбетова еңбек қатынасына, еңбек миграциясы әсер етеді деген мәселені зерттеген. Бірақта ол өз еңбегінде мигранттардың қылмыстарының жағдайын қозғамаған.
Құқық саласында «Миграциялық құқықты» дербес құқық жүйесі деп қарастыруға болады. Мирациялық құқық адамдарды аймақ арқылы шетелге ауыстыру процестерін реттеу үшін өмір сүреді деп Украин ғалымы айтады.
1970-1980 жылдардағы Ю.М Антонян, В.И Кудрявцев, А.Б Сахаров,Н.Ю Кузнецова,У.С Джекебаев зерттеулерінде қылмыстың теориялық және методологиялық мәселесін зерттеп дайындаған.
Қазіргі уақыттағы мигранттардың қылмыстарын алдын алу жолдары жетілген.Статистикалық көрсеткіш бойынша мигранттардың қылмыстарына қарсы күрес жүргізу, жалпы мемлекеттің міндетіне жатады.
1995 жылғы 19 маусымдағы «Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің құқықтық жағдайлары туралы» Заң ТМД-аймағына келу және кету мәселесіне жауап бермейді.
Мынандай жағдайлар миграцияны зерттеуге алып келді: шетел мемлекетінің экономикалық және әлеуметтік жағдайының төмендеуі,
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995ж
2. Қазақстан Республикасының Қылмытстық Кодексі
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексі
4. Қазақстан Республикасының «Халқының миграциясы туралы» Заң 27 наурыз 2002ж
5. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 1998ж 18 қыркүйектегі «Этникалық қазақтардың тарихи отанына репатриациялау Концепциясы туралы» Қаулысы
6.«Репатрианттардың, реэмигранттардың, қоныстанушылардың және амалсыздан қоныстанатындардың мәртебесін анықтау туралы» Ереже
7.Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2002ж 17 сәуірдегі «2001-2010 жылдарға арналған миграциялық саясатының Бағдарламасын бекіту туралы» Қаулысы
ІІ. Халықаралық құқықтық актілер
8. 1985ж 13 желтоқсандағы БҰҰ-ң Бас Ассамблеясының «Тұрғылықты жерінің азаматы болып табылмайтын адамдардың құқықтары туралы Декларациясы»
9.«Заңсыз мигранттармен күресу аясындағы ТМД мемлекеттерінің ынтымақтастығы туралы» Келісімі. 6 наурыз 1988ж
10.1991ж 18 желтоқсандағы БҰҰ-ң «Еңбек етуші мигранттарды және олардың отбасының құқықтарын қорғау туралы» Халықаралық Конвенциясы
11.1949 ж 8 мауысымдағы Халықаралық Еңбек Ұйымының «Еңбек етуші мигранттар туралы» Конвенциясы
ІІІ. Арнайы әдебиеттер
12.Кузьмичев В.С. «Личность преступника». Москва-1992 г.
13.Бабаев.М.М., Королева М.В. Преступность приезжих в столичном городе. Москва 1990.
14.Маслова О.М Криминологическая безопастность. Москва 1997 г Метелев С.Е. Криминальная миграция. Омск 1996 г.
15.Миронов Б.Н Социальная история России. Москва 1999 г.
16.Антонян Ю.М. Причины преступного поведения. Москва 1992 г.
17. Тәтімов М.Дербестігіміз демографияда: Алматы 1999 г.
18. Демин В.В. Уголовная ответственность за незаконный въезд в страну и незаконный выезд за границу. Дис. Канд. Киев, 1992 № 4.
19. Личность преступника. М: Юридическая литература, 1975 г.
20. Лейкина Н.С. Криминология о преступнике. Ленинград 1978 г.
21.Кузнецова Н.Ф Личность корыстного преступника. Томск 1989 г.
22. Асылбеков М. Социально-демографические процессы в Казахстане. Алматы 1991 г.
23.Кваша А.Я Современная демография. Москва, 1995 г.
24. Шаргородский М.Д. Научная классификация преступников и задачи исправительно-трудового права. Ленинград 1958 г.
25. Беляев Н.А. Классификация преступников и ее значение. Ленинград: Вестник ЛГУ, 1965 г.
26. Сахаров А.Б. Правонарушения подростка и закон. Москва: Наука, 1967 г.
27. Ковалева А.Г. Психологические основы исправления правонарушителя. Москва 1968 г.
28. Бурлаков В.Н. Типология личности виновного. Ленинград 1981 г.
29.Абилгазиева Ж. О миграционных процессах в Казахстане Алматы 2001 г.
30. Гуцириев М.С. Преступность в крупнейших городах. Санкт- Петербург, 1996г.
31.Нурмаганбетов А.М.Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. Алматы 1998 г.
32.Медков В.И Миграция и населения. Москва 1999 г.
33.Бурлаков В.Н Прогноз миграции населения. Москва 2000 г.
34. Плешков В.А Криминологическая безопастность в системе общественной безопастности. Москва 1999 г.
35. Джекебаев У.С.Преступность как криминологическая проблема. Алма-ата, 1974 г.
36.Дугин А. Основы геополитики. Москва 1997 г.
37.Голина В.В. Криминологическая профилактика, предотвращение и пресечение преступлений. Киев, 1989 г.
38. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. Алматы: Наука, 1990 г.
39.Крсиченко А.Г Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии. Алматы 200 г.
40. Сенчагов В.О Оэкономической безопастности. Москва 1995 г
.41.Молодые ученые о демографических проблемах в Казахстане.Алматы 2000 г.
42.Ветров Н.И. Криминологическая характеристика правонарушителей молодого возраста. Москва, 1981 г.
43.Горюнова С.А. Криминологическая характеристика преступлений, связанных с иностранными учащимися. Москва, 1995 г.
ІV. Басылымдар
44.Назарбаев Н.А. Казахстан-2030.Послание Президента страны народу Казахстана ⁄⁄ Казахстанская правда.Алматы,1997.
45.МОМ. Женщины, закон и миграция \ Материалы конференции. Алматы, 23-24 ноября 2000.
46.Международная организация по миграции. Казахстан \ Информационный бюллетень декабрь, № 1, 1999 г.
47.Зайончковская Ж.А.Прогноз миграция населения ⁄⁄Социологический журнал. 1995 г. № 3
48.Каиржанов Е.И. Почва на которой произрастает зло (О причинах роста преступности в республике) ⁄⁄ Алматы: Мысль, №5, С.47.
49.Смаилов А. Миграция населения Республики Казахстан. Стратистический справочник. Алматы 2000 г.
50.Қазакстан Республикасының әлеуметтік-экономикалык дамуы. Статистикалык журнал. Алматы 2004 г.
51.Абдиев К.С Статистический ежегодник Казахстана. Алматы 2003 г.
2. Қазақстан Республикасының Қылмытстық Кодексі
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексі
4. Қазақстан Республикасының «Халқының миграциясы туралы» Заң 27 наурыз 2002ж
5. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 1998ж 18 қыркүйектегі «Этникалық қазақтардың тарихи отанына репатриациялау Концепциясы туралы» Қаулысы
6.«Репатрианттардың, реэмигранттардың, қоныстанушылардың және амалсыздан қоныстанатындардың мәртебесін анықтау туралы» Ереже
7.Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2002ж 17 сәуірдегі «2001-2010 жылдарға арналған миграциялық саясатының Бағдарламасын бекіту туралы» Қаулысы
ІІ. Халықаралық құқықтық актілер
8. 1985ж 13 желтоқсандағы БҰҰ-ң Бас Ассамблеясының «Тұрғылықты жерінің азаматы болып табылмайтын адамдардың құқықтары туралы Декларациясы»
9.«Заңсыз мигранттармен күресу аясындағы ТМД мемлекеттерінің ынтымақтастығы туралы» Келісімі. 6 наурыз 1988ж
10.1991ж 18 желтоқсандағы БҰҰ-ң «Еңбек етуші мигранттарды және олардың отбасының құқықтарын қорғау туралы» Халықаралық Конвенциясы
11.1949 ж 8 мауысымдағы Халықаралық Еңбек Ұйымының «Еңбек етуші мигранттар туралы» Конвенциясы
ІІІ. Арнайы әдебиеттер
12.Кузьмичев В.С. «Личность преступника». Москва-1992 г.
13.Бабаев.М.М., Королева М.В. Преступность приезжих в столичном городе. Москва 1990.
14.Маслова О.М Криминологическая безопастность. Москва 1997 г Метелев С.Е. Криминальная миграция. Омск 1996 г.
15.Миронов Б.Н Социальная история России. Москва 1999 г.
16.Антонян Ю.М. Причины преступного поведения. Москва 1992 г.
17. Тәтімов М.Дербестігіміз демографияда: Алматы 1999 г.
18. Демин В.В. Уголовная ответственность за незаконный въезд в страну и незаконный выезд за границу. Дис. Канд. Киев, 1992 № 4.
19. Личность преступника. М: Юридическая литература, 1975 г.
20. Лейкина Н.С. Криминология о преступнике. Ленинград 1978 г.
21.Кузнецова Н.Ф Личность корыстного преступника. Томск 1989 г.
22. Асылбеков М. Социально-демографические процессы в Казахстане. Алматы 1991 г.
23.Кваша А.Я Современная демография. Москва, 1995 г.
24. Шаргородский М.Д. Научная классификация преступников и задачи исправительно-трудового права. Ленинград 1958 г.
25. Беляев Н.А. Классификация преступников и ее значение. Ленинград: Вестник ЛГУ, 1965 г.
26. Сахаров А.Б. Правонарушения подростка и закон. Москва: Наука, 1967 г.
27. Ковалева А.Г. Психологические основы исправления правонарушителя. Москва 1968 г.
28. Бурлаков В.Н. Типология личности виновного. Ленинград 1981 г.
29.Абилгазиева Ж. О миграционных процессах в Казахстане Алматы 2001 г.
30. Гуцириев М.С. Преступность в крупнейших городах. Санкт- Петербург, 1996г.
31.Нурмаганбетов А.М.Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. Алматы 1998 г.
32.Медков В.И Миграция и населения. Москва 1999 г.
33.Бурлаков В.Н Прогноз миграции населения. Москва 2000 г.
34. Плешков В.А Криминологическая безопастность в системе общественной безопастности. Москва 1999 г.
35. Джекебаев У.С.Преступность как криминологическая проблема. Алма-ата, 1974 г.
36.Дугин А. Основы геополитики. Москва 1997 г.
37.Голина В.В. Криминологическая профилактика, предотвращение и пресечение преступлений. Киев, 1989 г.
38. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. Алматы: Наука, 1990 г.
39.Крсиченко А.Г Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии. Алматы 200 г.
40. Сенчагов В.О Оэкономической безопастности. Москва 1995 г
.41.Молодые ученые о демографических проблемах в Казахстане.Алматы 2000 г.
42.Ветров Н.И. Криминологическая характеристика правонарушителей молодого возраста. Москва, 1981 г.
43.Горюнова С.А. Криминологическая характеристика преступлений, связанных с иностранными учащимися. Москва, 1995 г.
ІV. Басылымдар
44.Назарбаев Н.А. Казахстан-2030.Послание Президента страны народу Казахстана ⁄⁄ Казахстанская правда.Алматы,1997.
45.МОМ. Женщины, закон и миграция \ Материалы конференции. Алматы, 23-24 ноября 2000.
46.Международная организация по миграции. Казахстан \ Информационный бюллетень декабрь, № 1, 1999 г.
47.Зайончковская Ж.А.Прогноз миграция населения ⁄⁄Социологический журнал. 1995 г. № 3
48.Каиржанов Е.И. Почва на которой произрастает зло (О причинах роста преступности в республике) ⁄⁄ Алматы: Мысль, №5, С.47.
49.Смаилов А. Миграция населения Республики Казахстан. Стратистический справочник. Алматы 2000 г.
50.Қазакстан Республикасының әлеуметтік-экономикалык дамуы. Статистикалык журнал. Алматы 2004 г.
51.Абдиев К.С Статистический ежегодник Казахстана. Алматы 2003 г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Миграция халқы еліміздің экономикалық
және саяси өмірінде басты орында тұр.
Біздің елімізде мигранттармен жасалған қылмыстар тенденциясы тұрақты
түрде өсуде, бұл криминологиялық жағдайға кері әсерін тигізуде.
Республикадағы экономикалық және саяси тұрақтылық көп тұлғаларды, әсіресе
олардың ішінде босқындарды, қоныстанушыларды және заңсыз эмигранттарды
құқық бұзуға тартады.
Мемлекеттердің заң шығару базасының, керекті әдістерінің жоқтығы
миграциялық процессті шешуге қиындық тудырады. Мигранттардың жасаған
қылмыстардың санының ұлғаюына байланысты, республикадағы криминалогиялық
жағдай күшейтілуде.
Статистикалық көрсеткіш бойынша жылдан жылға мигранттардың қылмыстары
өсуде.
Ішкі мигранттарға қарағанда, ТМД азаматтарының қылмыстары Қазақстан
республикасының тыныштығын бұзады.
Осы уақыттағы жалпы миграция ағымы жасырын мигранттардан тұрады.
В.С Кузьмчев, М.М Бабаев, В.И Гладких, М.В Королева, В.Г. Трапш
мигранттардың қылмыстарын зерттегенде үлкен үлестерін салған Ресей
ғалымдары болды.
Криминологиялық миграция қылмыстың жеке түрі деп С.Е Метелев өзінің
диссертациялық жұмысында бөліп көрсетті.
Қазақстан Республикасындағы миграцияға байланыты мәселелерді әр-түрлі ғылым
саласын зерттушілермен қарастырылды. Демографтар, тарихшылар,
соцолыктар:А.Б Галиев, Н.Е Бекмаханов, В.В Козин, Е.А Садовск миграция –
бұл көп қырлы оқиға деп бекітеді. Бірақта осыған байланысты, заңгерлердің
еңбектері аз. Мысалы: А.М Нурмағанбетова еңбек қатынасына, еңбек миграциясы
әсер етеді деген мәселені зерттеген. Бірақта ол өз еңбегінде мигранттардың
қылмыстарының жағдайын қозғамаған.
Құқық саласында Миграциялық құқықты дербес құқық жүйесі деп
қарастыруға болады. Мирациялық құқық адамдарды аймақ арқылы шетелге
ауыстыру процестерін реттеу үшін өмір сүреді деп Украин ғалымы айтады.
1970-1980 жылдардағы Ю.М Антонян, В.И Кудрявцев, А.Б Сахаров,Н.Ю
Кузнецова,У.С Джекебаев зерттеулерінде қылмыстың теориялық және
методологиялық мәселесін зерттеп дайындаған.
Қазіргі уақыттағы мигранттардың қылмыстарын алдын алу жолдары
жетілген.Статистикалық көрсеткіш бойынша мигранттардың қылмыстарына қарсы
күрес жүргізу, жалпы мемлекеттің міндетіне жатады.
1995 жылғы 19 маусымдағы Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің
құқықтық жағдайлары туралы Заң ТМД-аймағына келу және кету мәселесіне
жауап бермейді.
Мынандай жағдайлар миграцияны зерттеуге алып келді: шетел мемлекетінің
экономикалық және әлеуметтік жағдайының төмендеуі, азаматтардың өз елін
тастап Қазақстан Республикасына келуіне себеп тудырады.
Заңсыз мигранттардың көбеюіне байланысты біріккен діни экстремистік
ұйымдар, криминалдық элеметтер тайда болды.
амалсыздан қоныстанатындар және босқындар басқа мемлекеттің тәртібіне
үйрене алмау салдарынан, көбінесе қылмыс жасау жолдарына түседі.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Мигранттардың қылмыстарын алдын
алудың арнайы амалдарын және ұйымдасқан-құқықтықты толық жетілдіруге
бағытталған іс шараларды дайындау. Бұндай мақсатқа жету үшін алдымен
келесідей мәселелерді шешіп алу қажет:
- қылмыстың өсуіне мирациялық процесстің байланысы барма, соған зерттеу
жүргізу қажет;
- мигранттардың қылмыстарының динамикасын және құрлымының жағдайын
бекіту:
- қылмыскер-мигранттың тұлғасына криминологиялық сипаттама беру;
- мигранттардың қылмыс жасауына себеп болатын жағдайлар мен себепттерді
анықтау;
- мигранттардың қылмыстарының алдын алуға арнайы амалдармен және
ұйымдасқан құқықтық бағыттарды табу;
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі мен
миграциялық саясаты.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасындағы миграциялық
процестер болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік. негіздерін Отандық және шет
елдік демограф, саясаттанушы, миграциолог, социолог ғалымдардың еңбектері
және әлемдік саяси ғылымда танылған, уақыт пен тәжірбиемен шындап
бекітілген әдістер құрайды. Олар, факторлық, ретроспективті, жүйелі,
компаративті, контент-анализ. Бұлармен қатар, саясаттануда ғана емес, басқа
да ғылымдарда пайдалынылатын философиялық және жалпы логикалық тәсілдер де
қолданылады. Олар диалектикалық тәсіл, абстрактіден нақтылыққа өту,
индукция мен дедукция.
Сандық мәліметтерді жинақтап, талдау үшін, статистикалық тәсіл,
математикалық талдау қолданылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми ережелер:
1. Миграциялық саясат Қазақстанның мемлекеттік сыртқы және ішкі
саясатының құрамдас бөлігі. Миграциялық процестер мемлекеттік
қауіпсіздікке, қоғамдық келісімге, елдегі экономикалық және
демографиялық ахуалға, саяси тұрақтылыққа имманентті қатер болып
табылатындықтан, оны тиімді түрде іске асыру мемлекеттің басым
міндеттерінің бірі болуға тиіс. Қазақстан Республикасындағы
қауіпсіздік котекстіндегі миграциялық саясаттың қалыптасуында ең
алдымен тұрғылықты халықтың жағдайын күшті қарастырған дұрыс.
Сондықтанда, миграциялық саясатты жетілдірудің ең басты мәселесі өз
тұрғын халқымыздың мүдделерінің басымдығы болуы керектігін ескерген
жөн.
2. Миграциялық процестердің ішінде Қазақстан Республикасының
демографиялық қауіпсіздігі де өте маңызды мәселе болып табылады.
Миграцияның Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсіздігіне
төндіретін бірқатар қатерлері бар. Осыған байланысты 21 ғасырда,
Қазақстан Республикасының алдында демографиялық қауіпсіздік аумағына
байланысты екі міндетті тапсырма шешімін табуы тиіс. Бірінші-бұл өлім-
жетімді азайту, өмір қауіпсіздігі мен ұзақтығын арттыру. Бұл тапсырма
оңай болмағанымен, әлем елдерінің тәжірбиесі оны шешуге болатынын
дәлелдеп берді. Екінші тапсырма- ұжымды сақтап қалу тапсырмасы, яғни
депопуляцияға қарсы тұру. Оны шешудің теориялық екі жолы бар:
біріншісі тууды көбейту және екіншісі иммиграцияны ұлғайту.
3. Этномәдени қауісіздігімізге миграциядан туындайтын қатерлер мынандай
жағдайларда болады, яғни келушілер мен қабылдаушылардың арасындағы әр
түрлі этникалық ерекшеліктер мен мәдени алшақтар зор болса.
Нәтижесінде басқа этностық мигранттардың ағымы, қабылдаушы жақтағы
қалыптасқан мәдени генофонтың этникалық стреотиптері мен
этнофобияның нашар жақтарының күшеюіне әкеледі.
4. Жұмыс күші миграциясының экономикалық тұрақтылығымсызға ықпалын және
салдарын жан-жақты қарастыру барысында, келуші гастарбайтерлердің
келешекте бесінші баған эффектісін де беру мүмкіндігі бар екенін
көреміз. Осыған байланысты еңбек ресурсы миграцияны басқару іс-
шараларды жетілдіруді және Қазақстан азаматтарының шетелге еңбек
миграциясы аумағындағы нормативтік-құқықтық базаны дамытуды, осымен
қатар Қазақстан Республикасынан кетіп қалған білікті мамандардың,
Қазақстан Республикасына реэмиграциялануын ынталандыруды қарастыру өте
орынды.
5. Қазақстан Республикасының ұлтық қауіпсіздігіне заңсыз миграцияның
Алматы қаласы мен Алматы облысының тәжірбиесінде ұқпалы қарастырылып,
оның алдын-алу талданды. Заңсыз миграцияның көлемі мен қарқыны
мемлекетімізге оптималды миграциялық саясат үлгісін даярлау
қажеттігінің туындағанын көрсетуде. Мигранттардың қорғалмауы мен
қауіпсіздік деңгейінің жоқтығы олардың өздерінің және қоғамның
қылмыстық жағдайының ұлғаюына әкелді. Осы себептен миграциялық саясат
мынандай формуламен анықталуы керек: мигранттардың қауіпсіздігі =
қоғамның да қауіпсіздігі.
Зерттеудің теориялық және практикалық құндылығы. Бұл жұмысымдағы
теориялық тұжырымдар, миграция, қауіпсіздік мәселелеріне арналған
зерттеулердің әрі қарай дамуына көмектеседі. Осы жұмыстың ғылыми
нәтижелерін және тұжырымдарын тұрғын халықтың миграциясын реттеу мен ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағдарламаларын, концепцияларын дайындауда
қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом 6 беттен, таблицадан,
кестеден, кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1. Мигранттардың қылмыстарына криминологиялық сипаттама
1.1 Мигранттардың жасаған қылмыстарының түсінігі және классификациясы.
Демографиялық процестердің ішінде халықтың миграциясы маңызды орын
алады. Өйткені миграцияға, қоғамдағы саяси, әлеуметтік-экономикалық
өзгерістерге шүғыл көңіл бөлетін жауапты сипат тән. Қоғамды дұрыс басқару
және тиімді әлеуметтік-экономикалық саясат жүргізу үшін, миграциялық
ағымдардың көлемі мен мигранттардың құрамын бағдарлай білу, миграцияны
пайда болдыратын факторларды және миграцияның салдарын бағалай білу өте
қажет.
Миграциялық саясат дегеніміз-бұл тұрғын халықтың миграциялауына алып
келетін әлеуметтік мінез-құлықтың, әрекеттің бір түрі немесе элементі болып
табылатын миграциялық қозғалысқа деген ықпал ету. Біздің елімізде
миграциялық процестер ынталандырушы және шектеуші іс-шаралар арқылы
реттелінеді. Шектеуші іс-шаралар таңдаулы түрде қолданылады, әсіресе ірі
қалаларға деген миграцияға байланысты. Ал елдің экономикалық дамуына қарай
ынталандырушы экономикалық іс-шаралар кең қолданыла бастайды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000-жылғы 5 қыркүйектегі № 1346
қаулысымен мақүлданган, Қазақстан Республикасының Миграциялық саясатының
тұжырымдамасында былай айтылған:
Миграция процестері мемлекеттік қауіпсіздікке, қоғамдық келісімге,
елдегі экономикалық және демографиялық ахуалға әсер етеді
Миграциялық саясат Қазақстанның мемлекеттік сыртқы жөне ішкі
саясатының құрамдас бөлігі болып табылады, оны іске асыру мемлекеттің басым
міндеттерінің бірі болуга тиіс.Миграция саясатының субъектілері - орталық
және жергілікті атқарушы органдар болып табылады.
Тұжырымдама адам құқықтары мен бостандықтарын сақтау негізінде, жалпы
мемлекеттік мүдделерді ескере отырып, миграция саясатының
негіздерін айқындайды делінген.[1]
Халықтың миграциясы демографиялық жағдайларға, елдің тұрғындарының
санын бірден көбеюіне немесе азаюына, оның жастық және жыныстық құрылымына
тез және белсенді ықпал етеді.
Қазіргі ғылымда, әсіресе батыс ғылымында миграцияны зерттеп, талдауда
бір жағынан бірін-бірі толықтыратын және біріне-бірі біршама қарсы келетін
екі негізгі теориялық парадигмалар бар. Біріншісі, құрылымдық парадигма.
Бүл парадигма миграцияны түсіндіргенде орталық орынды адамды немесе топты
миграциялауға итермелейтін құрылымдарға береді. Осы парадигма
макротеориялық парадигма ретінде анықталады, өйткені миграцияның себептері
экономикалық және саяси құрылымдар мен қоғамның капиталистік
трансформациялануы болып табылады. Қазіргі кездегі миграцияның себептерін
талдау да, орын ауыстыруда экономикалық детерминация рөлінің маңыздылыгының
күшті екендігін көрсетеді.
Миграция теориясындағы екінші парадигма, миграциялау туралы мәселеде
субъективті факторға басты орынды береді. Субъективтік парадигма
микродеңгей теориясы етіп анықталады, өйткені адам миграцияның басты агенті
ретінде талданады. Микродеңгей теориясы миграцияның макротеориялық
себептерінің маңызын жоққа шығармайды, бірақ та ол деңгей, объективті
факторлар бәрібір де жеке тұлғаның шешіміне байланысты болады дейді. Бұдан
көретініміз миграцияны талдаудағы микротеориялық тәсіл жеке тұлгалардың
шешімдерін зерттеуге көп көңіл бөледі. Бұл парадигма аясында мигрант
өзіндік ерекшеліктері бар, миграциялаудан түсетін шығындар мен табыстарды
бағалай алатын адам ретінде қарастырылады. Бәрінен анығы, миграциялау
туралы шешім қабылдау-тұтастай қиын себептер комплексi болып табылады, оның
арасында мигрант арқылы саналанған және санасынан тыс қалған да себептер
болады.
Тарихқа үңілсек, ең алғашқылардың бірі болып миграциялық процестерді
жүйелендірген ағылшын ғалымы Е.Г. Равенштейн болған еді. Ол 1885 жылы
Ұлыбритания мен Солтүстік Америка тәжірибесінде миграцияның он бір заңын
немесе ережелерін (Ravtnstein s Laws of Міgration) қалыптастырып берді[2]
, бұл ережені қазірдің өзінде миграциялық теорияны жасаушылар негізге
алады. Осы он бір ереженің ішіндегі ең маңыздылары мыналар:
1) көбіне миграция қысқа қашықтықта жүзеге асады; (бұл
жерде
мигрант-спринтер жөнінде пікір білдіріледі, алайда, қазіргі кезенде мигрант-
стайерлер де көп);
2) территориялық орталық ірі болған сайын, ол өзінің тартымдылығын
күшейтеді;
3) әр миграциялық ағымға өзіндік қарсы ағым сай болады;
ірі қалалардың өсуі, қала тұрғындарының табиғи өсіміне емес,
халықтың қоныс аударып келуіне байланысты;
халықаралық миграция, елдің ішіндегі болып жатқан миграция
заңдылықтарымен дамиды;
6) миграцияның көлемі өндірістің, сауданың, әсіресе көліктің дамуына
байланысты көбейе түседi;
7) миграцияның ең басты анықтаушысы-экономикалық себептер болады.
Ал бүгінгі күнде қоғамның дамуында жоғарыда айтылған әсіресе, екі
соңғы заңдылық берік және анықтаушы сипатқа ие. Демографиялық процестердің
арасында тұрғындардың миграциясы ерекше орынды алады. 1989 жылгы жарық
көрген Миграциология деген еңбекте, миграция дегеніміз-бұл әлеуметтік-
экономикалық қатынастарға байланысты болатын миграциялық қозғалыс деп
жазылган. Миграцияның мынандай категорияларға негізделген интегралды
классификациясы бар, олар: 1) типі; 2) түрi; 3) формасы; 4) себебі; 5)
деңгейі.
1) Миграциялық қозғалыстар бір елдің ішінде де, осымен бірге мемлекеттердің
арасында да болады. Сол себептен де тұрғын халықты
миграциясының екі типін бөліп алады: Халықаралық (мемлекетаралық, сыртқы)
және ішкі (мемлекет ішілік).
Халықаралық миграцияға иммиграция және эмиграция деген түсініктер тән.
Біріншісі, бір елге жұмысқа орналасуға немесе оқуға түсу мақсатында жөне
басқа да себептерге байланысты басқа елге барып кіруді білдіреді.
Екіншісінде елден кету туралы айтылады. Осыган байланысты иммигранттар және
эмигранттар болып бөлінеді. Халықаралық миграция континент аралық (мәселен,
Еуропадан АҚШ-қа және Австралияға) және ішкі континенталдық (мысалға,
Еуропа шеңберінде) болып бөлінеді.
Ішкі миграция дегенімІз-бір мемлекеттің территориясы көлеміндегі
қозғалыс. Ішкі миграцияның ағымдары мынандай бағыттары бойынша бөлінеді:
қала-қала; ауыл-ауыл; ауыл-қала.
2) Ішкі де, сыртқы миграцияға да мынандай негізгі түрлер тән. Атап айтар
болсақ, қоныс аудару қайтарымсыз және тұрақты-уақытша миграцияга бөлінеді,
біріншісі тұрақты мекен-жайының, азаматтығының өзгертумен байланысты, ал
екіншісі болса жаңа жерде (жаңа елде) шектеулі бір уақытпен анықталған, кей
кезде біршама ұзақ мерзімге де (БҰҰ-ның анықтамасы бойынша, бір жыл және
одан көп уақытқа кететіндер ұзақ мерзімді мигранттар болып есептеледі).
Маусымдық миграция міндеттІ түрде қайта оралумен бірнеше айға созылады,
алайда бір жылдан аспайды. Негізінен, маусымдық миграция еңбек күшіне
сұраныс тудыратын белгілі бір маусымдық жұмыстарда, мысалға: құрылыстарда,
ауыл шаруашылығындағы егін піскен кезінде, т.б. Нақтырақ мысал келтіретін
болсақ, Оңтүстік Қазақстандағы мақта терімге Өзбекстаннан келетін маусымдық
мигранттар.
Маятниктік миграция (челноктық, шекаралас)-бұл тұрақты мекен-жайынан оқу
немесе жұмыс мақсатымен күнделікті (апталық та болады) басқа бір облыс,
ауданға немесе басқа бір мемлекет территориясына орын алмастыруды айтады.
Мәселен, фронтьерлік (ағылшын тілінен-шекаралық) миграция. Фронтьер-
жұмыскерлер күнделікті, апта салып мемлекет шекарасынан өтіп, басқа бір
мемлекетте еңбек ететіндер. Мәселен, шекараласып жатқан Қазақстан мен Ресей
арасында. Мұнымен қатар кейінгі жылдары желілік маркетинг еңбек
миграциясының түрі да кең тарауда. Желілік маркетинг-бүл дистрибьюторлар
арқылы тауарды өткізу.
Эпизодтық миграция - бұл төртінші және негізгі түр болып табылады. Ол
іскерлік, туристік және т.б. құралады. Мәселен, 1993 жылдардағы әлемдегі
туризм мен саяхаттаудан түскен пайда 3,5 трлн дол., бағаланса, ал туристер
саны 443 млн құраған[3].
Жоғарыда айтылғандармен қоса, қазіргі кездегі миграцияның ең бір кең
тараған түрі, саяси және экологиялық себептерден туындаған-мәжбурлі
миграция. Мәселен, саяси тұрақ іздеген босқындарды айтуға болады. Бұрынғы
КСРО-ға келер болсақ, 1930-40 жылдардағы әр түрлі ұлт өкілдерін Орталық
Азияға, Қазақстан мен Сібірге депортациялауды мәжбүрлі миграция қатарына
жатқызуга болады. Осының нәтижесінде 2 млн адам қоныс аударылды, оның 70%
әйелдер мен балалар құраған еді.
Сыртқы миграцияға байланысты тағы бір түрді-заңсыз (астыртын)
миграцияны да бөліп алуға болады. Заңсыз мигранттар дегеніміз-жұмыс табу,
өмір сүру мақсатында басқа бір елдерге заңсыз келушілер. Дүниежүзінде,
әсіресе 70-жылдардың ортасынан бастап заңсыз мигранттар саны өсіп, қазіргі
кезеңде көлемі одан сайын ұлғаюда. Бұл миграция түрінің шынайы көлемін
толығымен анықтау мүмкін емес. Осы жоғарыда айтылған миграция түрлерiмен
қатар, қазіргі кезде зерттеушілер моралъді миграция түрін де бөліп алуда.
Яғни, адам қоныс аударғысы келгенімен қаржысының жоқтығынан көшіп кете
алмайды, осымен қатар бүл жерде кедейлік миграциялауға себеп те болады және
қоныс аударуға кедергі келтіретін де фактор болып табылады.Формасына қарай
миграциялық қозғалыстарды былай деп белуге
болады: мемлекеттің немесе әр түрлі қоғамдық құрылымдар (мәселен,
ұйымдастырылған түрде еңбекшілерді жинау, қоғамдық үндеулер бойынша
миграция) көмегі арқылы жүзеге асатын қоғамдық-ұйымдасқан және
ұйымдаспаған, яғни мемлекеттің көмегінсіз жүзеге асатын. Кейінгі кезде
осылардың үлесі біздің елімізде өсуде. Бірақ та ұйымдасқан миграцияда да,
ұйымдаспаган миграцияда да қоныс аудару туралы жеке тұлға өзі шешім
қабылдайды.
Миграциялық қозғалыстарды себептеріне байланысты жіктей отырып
мыналарды бөліп алуға болады, олар: экономикалық, әлеуметтік,
саяси,мәдени, діни, нәсілдік, әскери, демографиялық (отбасының бірігуі,
некелік миграция) жөне т.б.
Қазіргі кезеңде миграцияны қандай факторлардың анықтағанша қарамастан,
басты орынды экономикалық алады.Тұрғын халықтың миграциясы үш деңгейге
бөлінеді. Бірінші деңгей-
бұл миграциялау туралы шешімді қабылдау. Екіншісі-бұл территориялық қоныс
аудару, жоғарыда айтқандай ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған, яғни мигранттың
өзінің тәуекеліне байланысты.
Үшіншісі-бүл мигранттың жаңа орынға, жаңа жүмысқа бейімделуі және
үйренуі деңгейі.
Мемлекеттік миграция саясатының қалыптасу кезеңдерін қарастыратын
болсақ, халықтың миграциясы объективті әлеуметтік-экономикалық процесс
ретінде бір-бірімен тығыз байланысты құрамдас бөліктерден тұрады. Яғни,
сыртқы миграция: эмиграция мен иммиграция және ішкі миграция (ауыл мен
қалашық, қала мен қала, т.с.с.).
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000-жылғы 5 қыркүйектегі
№ 1346 қаулысымен мақұлданған, Қазақстан Республикасының
Миграциялық саясатының тұжырымдамасы бір мезгілде сыртқы да, ішкі да
миграцияны реттеуге арналған. Мұндай саясат, мемлекеттің белгілі бір
аймақтағы мигранттардың қозғалысының ағымы мен құрамына ықпал ете отырып
халқының санын және құрамын сақтап қалуға немесе өзгертуге бағытталады [4].
Оның басты мақсаты-экономиканың және халықтың тиімді дамуын қамтамасыз
ету үшін тұрғын халықты дұрыс саналы орналастыру.
Казақстан Республикасының 2002 жылғы 27 наурыздағы және 1997 жылғы 13
желтоқсандағы Мигрант халқы деген заңға өзгертулер мен толықтырулар
енгізілген.Онда миграцияға мынандай анықтама берген. Миграция-бұл бір
мемлекеттен басқа мемлекетке, жеке тұлғаларды тұрақты немесе уақытша,
еркін немесе амалсыздан ауыстырылуы, сонымен қоса мигрант –ол Қазақстан
Республикасының ішкі мемлекетіне келуші немесе Қазақстан Республикасынан
кетуші, сондай-ақ Қазақстан Республикасының ішіне ұзақ уақыт бойы себепсіз,
тәуелсіз түрде қоныстанатын тұлға.
Жоғарыда көрсетілген заңға сәйкес иммигранттар-Қазақстан
Республикасына уақытша немесе тұрақты тұруға келген, шетелдіктер немесе
азаматтығы жоқ адамдар.Оларға репатрианттар, реэмигранттар,қоныс
аударушылар, амалсыздан қоныс аударушылар, босқындар деген мәртебе
беріледі.
Репатриант-тарихи елінен қуып жіберілген және саяси жазалау актісінің
күшіне байланысты азаматтығынан айырылған, заңсыз реквизицияланған, күштеп
коллективтелген, Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға мақсат қойған,
еркін түрде қоныс аударған тұлға.Реэмигрант-ол эмиграцияда болған және
еліне қайтатын адам.
ҚР-ң ІІМ-ң 1999 жылғы 12 мамыр айындағы № 5 нұсқауында Репатриант,
рэмигрант, қоныс аударушы және амалсыздан қоныс аударушының мәртебесіне
анықтама берілген онда өзіне және жан ұясына саяси, ұлттық, діни т.б қысым
көрсеткен жағдайда, өзінің тұрақты өмір сүретін жерін амалсыздан тастап
кететін тұлға.Коныс аударушы мәртебесі өзінің тұрақты немесе уақытша
тұратын жерін, еркін түрде тастап кеткен шетелдіктерге жене азаматтығы жоқ
тұлғаларға беріледі. Басқа мемлекетке тұрақты және уақытша тұруға кеткен,
Қазақстан Республикасының азаматы эмигрант мәртебесіне ие болады.
Біздің елімізге жыл сайын шетел азаматтары келеді. Шетел азаматтары
белгілі уақытқа әр-түрлі мақсаттармен келеді: дипламатиалық өкілеттілік
және оларға теңестірілген тұлғалар ретінде, экономикалық, сауда,ғылыми,
техникалық және т.б. мәселелерді шешуге жұмыс бабымен командировкаға
келген, үкімет аралық келісім бойынша жұмыста болатын, оқушылар, туристер,
жеке шақырумен келген, келесі транзитпен келген азаматтар.
Криминалды мигранттар, олар қылмыс жасау мақсатымен келеді.
Қылмыскерлер- гастрольде жүрушілер, сотталғандар, жасырын түрде келетін
мигранттар.
Криминалдық талдау бойынша мигрант түсінігіне Кузмьмичев В.С. мынандай
анықтама берген Мигранттар- тұратын жерін өзгерткен тұруыа уақытша
тіркелген тұлға.
Криминалдық миграцияны С.Е.Метелев былай түсіндіреді: саяси, қоғамдық
қауіпсіздік оқиғасы; қылмыс жасау мақсатымен территорияларда ауысып
жүретін тұлға [5].
Мигранттардың қылмыстары дегеніміз- бір мемлекеттен басқа мемлекеттке
ауысқанда, тұлғалардың жасаған қылмыстарының жиынтығы болып табылады.
Соңғы уақыттарда мигранттардың қылмыстарының түрі, мазмұны өзгеріп,
келесідей ерекшеліктерге ие болды. Трансұлттық мінезге ие болады, мінездің
өзгеруімен және қылмыс сапасының маңыздылығымен ерекшеленеді, сыртқы және
ішкі криминаддық миграция ағымын, этника аралық және ұлт аралық даулар
күшейтеді, тек мигранттарды ауыстырумен шектелмейді. Келесі жағдайлар
ерекше назар аударуды талап етеді наркотикалық заттарды тасмалдау шетел
қылмыс топтарымен Қазақстанның қылмыс топтарының байланыстары бар.
Қазақстан Республикасының территориясы қолайлы аймақ болғандықтан
конапля өсіріліп және есірткі жасалып, басқа мемлекетке тасмалданады.
Тәуелсіз мемлекет құрылғаннан бастап, жақын шет мемлекеттерінен мигранттар
келуі көбейді. Әсіресе Ресейден, Қырғызстаннан, Өзбекістаннан және
Тәжікістаннан азаматтар келе бастады.
Мигранттардың қылмыстары келесідей өзгерістерге ие болды: ұрлау
қылмыстары басым, қылмыстың өте қолайсыз тенденциясы, есірткіні заңсыз
жолмен тасмалдануына байланысты, қару және жарылғыш заттарды қолдану;
қасақана әдейі адам өлтіру қылмысы, соңғы уақытта қатты өсіп кетті,
ұйымдасқан және алдын-ала дайындалған қылмыс, топ болып жасаған қылмыстың
үлес салмағы жоғары.
Ауғаныстаннан келген мигранттар мемлекеттің ішкі қауіпсіздігіне қауіп
қатер туғызады. Көптеген Ауған азаматтары ашылған Солтүстік коридор арқылы,
Ресейге жетіп, кейін алыс шетелдерге өтіп кеткілері келеді. Осы
елдің азаматтары есірткіні тасмалдаумен айналысатындары құпия болып
саналмайды.
Жасанды документпен адамадарды тасмалдау, қылмысы соңғы уақытта
көбейіп кетті. Осының басты себебі болып мыналар табылады:
- құқық қорғау органдары, келуші мигранттарды тіркеуге алмауына
байланысты, қылмыскерлер жеңіл жолмен Қазақстанға келіп қоныстанады;
- қылмыс жасауға мигранттарды тарту жолдары құрылады.
Мигранттардың қылмысы туралы В.С.Кузьмичев былай көрсеткен:
- тұрғын халықтың жасаған қылмыстары, мигранттар жасаған қылмыстардан
көп.
Демографиялық әдебиет мигранттардың келесідей түрін көрсетеді:
- ішкі және сыртқы;
- уақытша, параметр бойынша, тұрақты, маусымды және маятникалық;
Егер тұлға Қазақстан Республикасында алты ай мерзімінен, астам
амалсыздан қоныс аударған болса, ішкі мигрант мәртебесіне ие
болады.Мемлекеттің шекарасын кесіп өту, сыртқы миграция мағынасын
білдіреді.
М.М.Бабаева, М..В. Королева дүркін-дүркін миграцияға-жұмыс бабымен
жүретіндерді, басқа қаладан келгендерді, талапкерлерді, студенттерді,
оқушыларды, туристерді, экскурсанттарды, бос уақыттарында демалуға келген
адамдарды, жанұя жағдайына байланысты, достарына, туысқандарына, кеңес
алуға, емделуге, шағымдануға келгендерді, азық-түлік алуға келген адамдарды
жатқызады.
Қазақстан Республикасының Мигрант туралы заңында мигранттардың
мынандай түрлері көрсетілген:отбасы иммиграциясы және ұжымдық иммиграция.
Отбасымен көшіп келу-Қазақстан Республикасында тұрып жатқан өзінің отбасы
мүшелерімен бірігу үшін отбасы мүшесінің және мүшелерінің Қазақстан
Республикасына келуі. Ұжымдық көшіп келу- Қазақстан Республикасына
ұйымдасып қоныс аудару.Оларға репатрианттар, реэмигранттар,
қоныстанушылар, амалсыздан қоныстанатындар, босқындар деген мәртебе
беріледі.
Жеке тұлға-ол Қазақстан Республикасына және Қазақстан Республикасынан
басқа мемлекетке уақытша қоныстанатын тұлға, сонымен қоса мемлекеттің
ішінде еңбек қызметін жүзеге асыруға тырысатынды, еңбекқор мигрант деп
атаймыз.
Ғылыми әдебиетте Миграция, Криминалдық миграцияға- мынандай анықтама
берілген: Мигранттардың қылмыстары-дегеніміз мемлекеттің территориясында
болатын және шекараны кесіп өткен, миграция заңын сақтайтын және
сақтамайтын тұлғалармен жасалатын қылмыстардың жиынтығы.
1.2. Миграцияның Қазақстан Республикасының әлеуметтік-демографиялық және
этномәдени қауіпсіздігіне ықпалы.
Демографиялық аумақ - бұл адамзат популяциясының өсіп-өнуі мен сақталуы,
оның саны мен жастық, жыныстық құрылымы. Демографиялық қауіпсіздік қалай
болса да, осы аумақтағы өзгерістермен байланысты.
Демографиялық қауіпсіздікті түсінудің ең аз дегенде екі тәсілі бар.
Оларды инструменталдық және құндылықтық деп атауға болады. Инструменталдық
төсілдің мөні мынада, ягни Демографиялық процестер өздігінен бағаланбайды,
қоғамның Демографиялық емес мақсаттарды шешудің құралы ретінде ғана
қарастырылады. Айталық, елдің Демографиялық дамуының стратегиялық бағыты
ретіндегі тұрғындарының санының азаюы мынадан шығады, яғни Әр мемлекеттің
геосаяси жағдайынан туындайтын басты стратегиялық міндеті территориясының
толықтай тұтастығын ұстап тұру болып табылады [6]. Берілген жағдайда
мәселе Демографиялық қауіпсіздік туралы емес, ал қауіпсіздіктің басқа
түрлері жөнінде, оларды қамтамасыз ету Демографиялық процестермен жүзеге
асады. Бірақ Демографиялық сала қамтамасыз ету саласына айналган кезеңде,
оның қызмет етуі қамтамасыз етілетін міндеттерді шешуге багынады, ең
ақырында ол солардың қүрбандыгына келтіріледі.
Демографиялық қауіпсіздікті түсінудегі екінші тәсіл Демографиялық
процестердің өзіндік қүндылыгын қарастырады, өзіндік жеке және
экзистенциалды Демографиялық мақсаттардың өмір сүретіндігін түжырымдайды.
Демографиялық қауіпсіздік өмір сүру процесінің және үздіксіз адамзат
буынының табиғи жаңғырып түруының қоргалгандығы ретінде түсіндіріледі, ал
оның күшеюі адам өмірінің үзақтығының артуымен, тиімді Демографиялық өсіп-
өнудің жоғарылауымен, •Демографиялық еркіндіктің ұлғаюымен
байланыстырылады.
Бұл мақсаттарға жетудің өзі стратегиялық міндет болуы, басты қоғам
басымдықтарының қатарына жатуы мүмкін, ал бұл ірі мемлекет болу,
экономикалық өркендеу, әскери күштілік тағы басқаларынан да маңыздырақ.
Демографиялық қауіпсіздік көрсетілген мақсаттарға жетудің максималды
жетістікті қозғалысымен байланысады және қатерлерге қарсы түрады, бүл
қозғалыстарға кедергі ететін немесе керісінше оны жүргізетін. Егер
Қазақстан Республикасының түрғындарының санының азаюын осындай логика
аясында багаласақ, ол күшті мемлекет дөрежесіне қауіп төнеді деп
алаңдатпайды, ал популяцияның мәңгі өлмейтіндігі әлеуметтік тетігін үстап
түруда, өзіндік еркін мақсат ретіндегі үлкен кемшілік кеткенін көрсетеді.
Мұнда Демографиялық қауіпсіздік мақсаттары-қоғам үшін ең бастылары деғен
мәселе айтылмайды. Олар қауіпсіздіктің басқа да маңыздымен бірге өмір
сүреді де, өзін олармен бәсекесІнде бекітеді. Осымен қатар демографиялық
қауіпсіздіктің өзіндік маңызы бар, себебі ол қоғамдағы организмдердің өмір
сүруінің ең бір негізгі, ішкі терең жағымен байланысты. Тек демографиялық
мәңгілік қамтамасыз етілгенде ғана, олардың алдында түрған тарихи
міндеттерді тиімді шешуге сенуге болады.
Сондықтан да, демографиялық қауіпсіздік-қогамның қауіпсіздігі
аспектісінің көптеген түрінің бірі. Оның жанында экономикалық,
әскери,әлеуметтік және тағы басқа қауіпсіздіктер түр. Демографиялық
қаушсіздік олардың әрқайсысынан жоғары да, темен де түрған жоқ. Сол
себептен демографиялық аумақ қосымша бір бөлік ретінде ғана
қарастырылмайды, өйткені ол әлеуметтік өмірдің басқа салаларымен де тығыз
байланысты.
Алдында айтылғандай қауіпсіздіктің көптеген түрлерінің болуы, олардың
арасындағы қайшылықтарға әкелуі мүмкін болумен қатар жиі әкеледі де. Эр
қоғамның міндеті-өр түрлі қауіпсіздіктер арасында жақсы келісімдерді таба
білу. Ол үшін ең кем дегенде мынандай екі шарт негізделіп анықталуы қажет.
Бәрінен бүрын-қауіпсіздіктің түрлі деңгейлері мен аспектілері арасындағы
мүмкін болатын жанжалдарды түсіну. Мүнымен қатар ішкі, эр қоғамдық жүйенің
астарына имманентті (саяси, демографиялық, экономикалық және тағы басқа)
қауіпсіздік проблемасының, эр түрлі жүйе астында пайда болатындарын да
дүрыс түсіне білу.
Демографиялық қауіпсіздіктің жаһандық тарихи тенденциялары жөнінде де
қарастырып өтейік. Ұзақ жылдар бойғы биологиялық, содан кейінгі өлеуметтік
эволюция демографиялық өсіп-өнудің барлық максималды мүмкіндіктерін
қамтамасыз етті, оны үжымдық адам өмірінің ең қорғалған ортасына
орналастырды. Өсіп-өнудің органдары адам денесіндегі ең қорғалған
бөліктерінде орналасқаны сияқты, үрпақтардың тарауы да жастық пирамиданың
ең берік бөлігі ортаңгыға келтірілген, әйелдер мен балалар сыртқы
қауіптерден ең күшті деңгейде қорғалады, үрпақтың жалғасуымен байланысты
барлық мәселелер ең терең, сырлы болып табылуымен бІрге қатаң әлеуметтік
мәдени өлшемге үшырайды, бүл аумақтағы үжымдық мүдделерді жекеше өздік
еріктен қорғайтын. Демографиялық өсІп-өну қауіпсіздігінің қорғалуының
жоғарылауы-адамзат даму тарихының ең басты бір бағыты. Қоғам
өркениеттілігінің өлшемі көбіне жыныстар арасындағы қатынас қалай қүралады,
неке және отбасы қатынасы, адамдар жаңа өмірдің пайда болуына қалай
қарайды, жалпы өмірдің сақталуына, өлІмге және бүл қатынастар діни, мәдени
іс-шаралармен қалай реттелінеді.
Неғізінен тарихи даму, үзақ биологиялық эволюция салып берген бағытты
жалғастыруда. Әр түрлі түрлердің өсіп-өнуі процесі, эволюциялық саты
бойынша жылжуда көптеген шығындарға үшырады. Жүйе теориясы тілінде бүл
өзгерістер бірінен сон бірі болтын ерекшеліктердің өсуі деп бейнелеуге
болады, яғни ішкі орта жүйесінің сыртқы қарсылықтарға төтеп бере алу
мүмкіндігі. Популяциялардың өсіп-өнуінде олардың бақылаушы сыртқы орта
факторларынан тәуелділіктің біртіндеп азаюы процесі болады. Мәселен,
балықтар өте көп уылдырық шашады, бірақ бүл уылдырықтардың балыққа айналып,
өз кезегінде үрпақ береді деудің мүмкіндігі өте аз. Ал жоғараушылардың
парарының кездейсоқ сыртқы факторлардан қорғалуы үлкен болғандықтан,
бірнеше төлдерінің тірі қалуы біршама жоғары.
Табиғатта өсіп-өнудің қауіпсіздігінің жоғарылауы мынадан көрінеді,
популяциялар өте төзімді бола бастайды, ал олардың санының ауытқуы азаяды.
Биологиялық эволюция процестерінде популяциялардың өсуін басқаратын сыртқы
және ішкі факторлардың қатынасы эр уақытта өзгереді, әрі адамның пайда
болуы кезіндегі популяциялық динамиканың сыртқы реттеуші рөлі біршама
азайды, ішкінің рөлі үлғайды. Осымен бірге түрдің өсіп-өнуінің үнемділігі,
яғни оның өмірлік шикізаттарды пайдалану мүмкіндігі де өсті. Олар бІрте-
бірте аз деңгейде үрпақты өндіруге жүмсалды, осының нәтижесінде организмдер
мен олардың қауымдастығының үйымдасуы мен әрекет етуінің қиындауы пайда
болды.
Адамзат қоғамының пайда болуы популяциялық даму динамикасының
заңдылығында жаңа кезеңді бастады. Биологиялық механизмдерге, популяциялық
соган тәріздес үстап түратын, әлеуметтік қосылды. Осы кезеңде демографиялық
аумақ-адамзат популяциясының өсіп-өнуі аумағы пайда болды, биологиялық ғана
емес, әлеуметтік реттеушілермен де басқарылатын. Адамзаттың өсіп-өнуінің
сыртқы факторларға тәуелділігі, жануарлар әлемінің көбеюіндегі
төуелділікпен салыстырғанда біршама аз.
Мүнымен қоса, адамзат тарихында демографиялық тетіктерді теңестіруді
жетілдіру үздіксіз жүруде. Адамзат популяциясының санының динамикасы мен
сандық - жыныстық қүрылымы тәуелді болатын қатерлер қауіпсіз бола түсуде
және осы себептен өсіп-өну процесі біршама тиімді болуда. Мұнда біз
жануарлар әлеміндегі популяциялық динамиканың жоғарылауындағы принципті
салдарды көреміз. Қоғамда күш, уақыт, энергия шикізаттары босап шығады.
Бүрын олар демографиялық өсіп-өнудің тіршілік етуі қажеттіліктеріне
жүмсалатын, енді оларды қоғамның дамуы мен басқа қызметтері үшін
пайдалануға мүмкіндік туады. Осының нәтижесінде барлық қогамдық даму жылдам
жүруде.
Демографиялық өту жөне одан туындайтын проблемаларды қарастыратын
болсақ, демографиялық өсіп-өну қауІпсіздігі мыңжылдық бойы баяу ілгеріледі.
Содан кейін бір шақ туды, яғни жинақталған өзгерістер сындарлы маңызға
жетті, адамзат секіріс жасады, тарихи өлшем бойынша аз уақытта
демографиялық динамиканың берік жаңа сапалы деңгейіне шықты. Бүл секіріс
демографиялық өту деген атқа ие болды.
Тұрғындардың өсіп-өнуін біршама қауіпсіз ете отырып, демографиялық өту
осымен бірге адам еркіндігі облысын тез кеңейтті. Ол бұрын біркелкі
демографиялық өсіп-өнуге күнделікті туатын қатерлерге қарсы түру үшін
жіберілетін үлкен күштІ босатты, адамзат алдында жаңа, болмаған
мүмкіндіктерді ашты. Бірақ ол жаңа проблеманы да туындатты-бәрінен бүрын
демографиялық тепе-теңдік жағдайын түбегейлі өзгертті. Демографиялық
өту басталғанға дейін, біршама жақсы әлеуметтік-мәдени тетіктер, дөстүрлі
жогары өлІм-жітім мен жоғары туу деңгейі тепе-теңдігіәрекет етіп түрған
болатын. Өтуден кейін ол мәнінен айырылды, өлім-жітім де, туу деңгейінде де
нағыз төңкерiс болды.
Теориялық түрде түжырымдай отырып, жоғарғы туу деңгейі мен төмен өлім-
жітімді үстап түратын ескілердің орнына жаңа тетіктер келедi деп күтуге
болған еді. Іс жүзінде бүл әлі болған жоқ, оның еркіндігі іс- жүзінде
шектелмейтіндей етіледі. Алайда, еркІндікті пайдалану демографиялық тепе-
теңдікті қатерге қоймай, әлі ешкімге, еш жерде мүмкін болған жоқ.
Дамушы елдер қоғамы таңдау еркіндiгін қабылдауға дайын емес болып шықты.
Өлім-жітімнің азаюы түрғындардың тез өсуіне, демографиялық жарылысқа
әкелді. Дамыған елдерде төмен туу деңгейіне көшу демографиялық жарылыс
проблемасынан босатты. Дегенмен, тепе-теңдік бәрібір қатердің астында
қалды, себебі мІнез-қүлықтың жаңа нормалары, туу деңгейіне ешқандай
шектеулер жасамады, сондықтан ол азаюын тездетіп жәй үрпақ алмасуынан томен
деңгейге түсе бастады. Біршама уақыт бойы туу деңгейі мен өлім-жітімнің
тепе-теңдігінің бүзылуы тікелей маман еместердің назарынан біршама тыс
қалып жатты, өйткені туудың ең томен деңгейіне көшкен елдер, түрғындарының
жас ерекшелігі қүрылымына байланысты өсудің резервті қорына ие еді.
Бірақ, туудың төмендеуі үстіне төмендеуі, өсу потенциалын азайта берді.
Тұрғындардың табиғи өсімі азайып ең аяғында бұрыс бола бастады.
Тұрғындардың өсуінің нетто-коэффиценті бойынша қарастыратын демографтар
түрғындардың табиги азаюының жақындағанын бүрыннан білетін. 1960-жылдардың
өзіңде Еуропада демографиялық түтікше пайда болды. Ол өзіне түрғындарының
өсіп-өнуінің нетто-коэффиценті томен елдерді тартып алды. Сол кезде мүндай
елдер қатарына КСРО республикалары немесе социалистік лагерь елдері ғана
жатқан болатын. Тек 60-жылдардың ортасынан бастап екі жылда ғана (1986-
1987жж.), туу деңгейі мен өлім-жітім қатынасын түрғын халықтың біршама
табиғи өсімі қамтамасыз етті. Ал қалған жылдардың бәрінде өсіп-өну аз
болды. Бүл факт көптеген уақыт бойы қоғамнан жасырылып келді. Жалпы,
басылым беттерінде КСРО-ғы өсіп-өнудің нетто-коэффиценті туралы
мәліметтерді оның тарихының жартысынан көбінде жариялауға рүқсат етілмеді.
Бірте-бірте өсіп-өнудің азаюы жаңа территорияларды қосып ала бастады,
1990-шы жылдары Еуропада түрғындарының өсіп-өнуі кеңейген бірде-бір ел
қалмады. Осы кезеңге қарай, түрғындар өсімінің потенциалы өзінің толық
біткендігін көрсеттІ. Мәселен, 1992 жылы Ресей табиғи өсім бүрыстығына
түскен кезде, түрғындарының саны азайып жатқан Еуропалық 9-елдің бірі
болды. 1997жылы мүндай елдердің қатары 14-ке жетті. Осылардың көбісі
бүрынғы КСРО республикалары мен бүрын социалистік лагерьге кірген Шығыс
Еуропа елдері қүрады. Бірак осы қатарда Германия, Италия, Швеция да түр.
Түрғындарының бұрыс өсімі бар елдер қатары, өрі қарай өсе түсері сөзсіз.
Тұрғындарының табиғи бұрыс өсімін депопуляция деп те атайды. Депопуляция-
көптеген өндірісі дамыған елдерде орын алған демографиялық игілікке
қатердің, қауІпті белгісі. Ұзаққа созылған депопуляция,
демографиялық қауіпсіздіктің басты мақсаты-популяцияның мәңгі өлместігі
мөселесін сүрақ астына қояды. Дегенмен, мынаны ескеру керек, егер өйтеуір
бір мемлекеттің түрғындары басқа елдер мен барлық элем түрғындарынан бөлек
оқшауланып алынса бүл қатер шынайы болады. Егер бүл проблемаға жалпы
дүниежүзілік демографиялық жагдай түрғысынан қарайтын болсақ, депопуляция
қаупі жоқ сияқты болып көрінеді, себебі үшінші әлемдегі демографиялық
жарылыс, демографиялық депрессиядагы солтүстік белдеуді миграциялық
толтырулар үшін шектелмеген адам реурсын қүрап берген еді.
Миграция, бүрыннан демографиялық тепе-теңдікті үстап түрудың немесе
қалыпқа келтірудің негізгі бір факторы болып қызмет атқарды. Аймақтық
немесе жергілікті популяцияға келетін болсақ, олардың да динамикасында кей
кезде өте маңызды миграциялық қүрамдас бөлік бар. Түрғындардың тез өсуі
нәтижесіндегі аймақтық демографиялық тепе-теңдіктің бұзылуымен қатар осының
салдарынан туындайтын демографиялық қысым адамдардың әлемнің әр түрлі
аймақтарында, үлкен шақырымдағы да миграциялық қоныс аударуына біршама
себеп болады. Мүндай қоныс аударулардың элем халқының тарихында өзіндік
рөлі бар, жер шарында қоныстанып түрақтануының жалпы бейнесінің
қалыптасуында көрініс табады. Осыған мысал ретінде АҚШ-ын келтіруге болады,
оның түргындары бүрынгы мигранттар мен оның үрпақтарынан қүралған. Бүл және
бүдан да басқа мысалдар, яғни халықтардың мемлекеттік-территориялық
ёрекшелік шегі бар екенін, бүлар ерекше, экстраординарлық жағдайда өз мәнін
жоғалтатынын көрсетеді. Әйтсе де, осындай ерекше жагдайлар ХХ-гасырда элем
халқының екі есеге ұлғаюы нәтижесінде Жер шарында қалыптасты. Осындай
өзгерістер бүрын болмаган едi, болашақта да болмауы мүмкін. Олар
демографиялық күйзелісті басынан өткеріп жатқан елдің өзіндік проблемасын
шешуге ықпал ететін өлем халқының аймақ аралық қайта бөлінуіне үласуы керек
болатын.
Таза демографиялық депопуляция логикасы тұрғысынан, салыстырмалы түрде
тұрғындарының саны жағынан көп емес елдер, толып қоныстанған әлемге өте
күшті қатер көрсетпейдi, сонымен бірге оларды игілік ретінде қарастыруға да
болады. Дамыған елдер өз кезегінде жаңа жағдайда тепе-теңдікті өмір сүруге
жол салады. Осы жолмен ұзақ уақыт жүре отырып қана дамушы елдер
демографиялық жарылыстың тоқтауына оның салдарын біртіңдеп жақсартуға қол
жеткізе алады. Толып қоныстанған Оңтүстіктен қосымша бір клапан
демографиялық қысымды әлсірету үшін бүған тәріздес жағдайды Жаңа әлемге XIX
ғасырдағы еуропалық эмиграция көрсетті. Өйткені, ол кезеңде Еуропада
демографиялық жарылыс болып жатқан еді.
Алайда, алдында да айтылғандай демографиялық процестердің барынша
маңыздылығы болғанымен, демографиялық қауіпсіздік пен оған миграцияның
ықпалы жөнінде айтқанда олар жалғыз емес. Демофафиялық және демографиялық
емес логика түрлері қашанда қайшылыққа түседі. Егер де, олар ескерілмесе,
демографиялық қауіпсіздік проблемасын қарастыру өз мөнінен айырылады. Бүл
Қазақстан Республикасының мысалында өте күшті көрінеді. Оның XX ғасырдағы
дамуы биліктің демографиялық жәнедемографиялық емес мүдделердің
қайшылықтарын объективті түрде толық бағаламауы, бүл қайшылықтарды шешуде
оңай тәсілдерді пайдалануы негізінде, демографиялық мүдделерді шын мәнінде
дұрыс қарастырған жоқ.
Қазақстан Республикасында депопуляциясы, яғни ел тұрғындарының азаюы
1992 жылдан басталды. Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің
мөліметтері бойынша 1999 жылы ол 2 миллион адамға қысқарыпты. Тұрғындардың
азаюымен қатар демографиялық кәрілік экономикалық, өлеуметтік, геосаяси
және тагы басқа міндеттерді шешуді қиындатады, сондықтан елдің барлық
аспектісіндегі үлттық қауіпсіздігіне қатер төндіреді. Мүндай түжырымдар
бұрыннан бері шыгарылып келген болатын, бірақ қазіргі кезеңдегі басталган
депопуляцияға орай, өте маңызды болып көрінеді.
XX ғасырдағы Қазақстан Республикасы халқының санының қысқаруы бірнеше
рет болды, ал қазір төртінші рет байқалып отыр, алдыңғы үш ретте ол өте
күшті болған еді. Алдыңдағылардан айырмашылыгы, ол кезеңдегі түрғындардың
азаюы күшті әлеуметтік сілкіністермен-Бірінші дүниежүзілік согыс пен 1916
жылғы үлт-азаттық көтеріліспен, 30 жылдардагы аштық пен репрессия, Екінші
дүниежүзілік соғыспен байланысты болса, қазіргі кезеңдегі халық санының
азаюы түргындардың бүқаралық демографиялық мінез-құлықтарымен байланысты
болуда. Сондықтан да, қазіргі кездегі тұрғын халықтың азаюын тоқтату, туу
деңгейІн арттыру, алдындагы үш ретпен салыстырғанда күрделі, өйткені ол
кездегі себеп өлім-жітімнің уақытша апатты өсуі еді. Олардың аяқталуымен
түрғын халықтың табиғи өсімі қайта көбейіп, қайта қалпына келе бастайтын.
Қазіргі кезеңде табиғи өсім нөтижесінде ел халқының қалпына келуіне сену
қиынырақ, себебі Қазақстан Республикасының тұрғындарының азаюы ұзаққа
созылуы мүмкін. Демограф ғалымдар мен БҰҰ-ның болжамы бойынша, 2015 жылға
қарай Қазақстан халқының саны ең жақсы дегенде 15000778 адамды, ал орташа
болса 15000328 адамды, ал ең төмен дегенде 14000885 адамды ғана қүрауы
мүмкін [7]. Бүл дегеніміз- біздің Республика халқының саны әлі де, 1979
жылғы санақ көрсеткіштері бойынша тіркелген 14684000 аса алмай жатыр. Осы
біздің еліміздің халқының өсу қарқының толық түсіну үшін төмендегі халық
санақтары бойынша қүрастырылған 1-ші кестенІ келтірейік
Тұрғындардың үзақ мерзімді қысқаруы - қайталанбас қүбылыс. Алайда, ол
өлі Қазақстан Республикасы үшін жаңа принципті жағдайларды қүрмайды жөне
елдің экономикалық және әлеуметтік, геосаяси жағдайына жаңа қатерді
төндірмейді. 1897 жылғы санақ бойынша, сол кезеннің өзіңде ірі державалар
қатарына жататын Ресей империясының түрғындарының саны 129 миллион адамды
қүрады, немесе элем халқының 8% қүрады. Басқа мемлекеттермен салыстырғанда
Ресей сол кезеңде түрғын халқының саны көп ел қатарына жатты.
1-кесте - Еліміздің халқының әр жылдардағы өсу қарқыны
Өзінің территориясы жағынан Қазақстан дүниежүзінде 9-шы орынды алады.
Дегенмен, өрқашанда аз қоныстанған ел болуда. Мәселен, территориямыз -
2724,9 (мың кв. км) қүраса [8], ал түрғын халықтың шаршы киллометрге
орналасу тығыздығы-5,5 адам ғана, яғни темен больш қалуда.
Қазақстан Республикасының түрғын халқы қысқармай, керісінше өскендігі эр
түрлі көзқарас жағынан өте жақсы. Бірақ осындай жақсы тілектер мен шынайы
мүмкіндіктер арасындағы шек қандай? Демографиялық даму стратегиясы бағытын
анықтауда Қазақстан Республикасы үқсас статусы бар елдердегідей халықтың
шынайы динамикасына бағдар үстауы қажет, бірақ бүл мәлімдемені жүзеге
қалай асыруға болады. Осындай халық санын арттыру қажет деп, мемлекет
өзінің түрғын халқының жағдайын ойламаса, тек халық санын арттыру саясатын
ғана үстанса Л. Браунның демографиялық тұзақ тұжырымына түсіп кетпеуіне
кім, қандай кепілдік бере алады.
Еуропалық мемлекеттерді қарастыратын болсақ, олардың ішіндегі ең ірісі
Германия демографиялық динамика түрғысынан, Қазақстан Республикасындағы
сияқты жағдайда. Ерекшелігі, бүл елдегі халықтың кері табиғи өсімі бүрын
пайда болған еді, ал туу деңгейі Қазақстан Республикасына қарағанда темен.
Жапониядағы темен туу деңгейі де, ұрпақ буындарының ауысуын қамтамасыз
етпеуде. Шындығында, табиғи өсім өзірге жағымды, бірақ уақыт өте азайып,
керіге айналуда.
Әр елдегі шынайы демографиялық жағдайды басты үш демографиялық процесс
анықтайды, бүлар: туу деңгейі, өлім-жітім, миграция. Олардың әрқайсысында
демографиялық және демографиялық емес мүдделер қайшылығы көрініс табуда
және ол эр елде қалай, қандай уақыт көлемінде шешіледі, содан шынымен
демографиялық даму мен оның ақыргы нәтижесі байланысты. Бұл процестерді
Қазақстан Республикасына байланысты қауіпсіздік призмасынан қарастырайық.
Ең алдымен Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсІздігІ мен оған
өлім-жітім ықпалына тоқталайық. Демографиялық өту процесіндегі
демографиялық қауіпсіздіктің күшті жоғарылауының негізгі факторы, өлім-
жітімнің күшті төмендеуі болады.
Қоғамдағы өлім-жітімді реттеудің жақсы реттеу құралдары еуропалық
қоғам қолында болса, одан кейінгі экономикалық, әлеуметтік және
технологиялық қазіргі замандагы прогресс нәтижесінде барлық элем
қауымдастықтарына да көшті. Олар адамның денсаулыгы мен өміріне қауіпті
сыртқы факторлардың әрекет етуіне бөгет болды, ягни негізінен балалардың
немесе жас және орта жастағы адамдардың өлім-жітіміне әкелетін экзогенді
факторларды шектеді. Осының нәтижесінде адамдардың өмір сүру жасы үлғайды.
Адам өмірінің үзақтығы күшті өсіп, адамзат қауіпсіздігі тарихында жаңа
кезең басталып еді.
Еуропаның бірқатар елдерінде осындай кезең XVIII ғасырдың аяғынан пайда
болды. Осыдан кейінгі екі ғасырда оған бүкіл элем елдері тартылды. XIX
ғасыр ортасында біршама ілгерілеген еуропалық елдердің өзінде еркектердің
де, әйелдердің де өмір үзақтығы көбіне 45-50 жасқа да жетпейтін. XX
ғасырдың ортасына қарай бүл көрсеткіш еркектер үшін-70 жасты, әйелдер үшін-
75 жасты қүрады. XX ғасырдың аяғына қарай 75 және 80 жастан асты. Басқаша
айтқанда, туғандардың көбІ кәрілік жасқа дейін жетеді және туғаннан кейінгі
алпыс - жетпіс жылдардағы өмірлері қорғалған, осымен қатар жоғары деңгейде
қауіпсіз. Яғни, бүдан көретініміз демографиялық қауіпсіздіктің басты
өлшемдерінің бірі-өлІм-жітімнің азаюы мен өмір үзақтығы деңғейінің үлғаюы.
Өлім-жітімнің төмендеуі, өмірдің үзақтығының өсуі кейінгі екі жүзжылдықта
өмірлік мінез-қүлық пен өмірлік қүндылықтың өлеуметтік-мәдени нормаларының
өзгеруімен бірге жүрді. Өлімге қарсы күресте жаңа мүмкІндіктерге ие болған
адамдар, қоғам, онымен күресті. Өлім-жітім мен өмірдің үзақтығы
динамикасынан, мемлекет пен үкімет өздерінің міндеттерін қаншалықты орындай
алуда екенін білуге болды. Осы өлшемдер бойынша, Қазақстан Республикасы XXI
ғасырда да өмірге қаупі күшті өндірістері бар ел болып қалуда.
Қазақстан Республикасының XX ғасырдағы қорытынды демоғрафиялық есебі
қайшылықтарға толы. Бір жағынан денсаулық сақтаудың қазіргі жүйесі қүрылды.
Экономикалық өсу, оның қалыпты болуы мен жетілу мүмкіндігін кеңейтті.
Түрғындарды жалпы вакцинациялау мен қалаларды көгалдандыру сияқты көлемді
іс-шаралар жүрғізілді, адамдардың білімділігі мен хабардар болуы
жоғарылады. Мүның барлығы өлім-жітімнің, әсіресе балалар өлімін төмендеуіне
сеп болды.
Екінші жағынан, мүның барлығы ХХ-ғасырдың бірінші жартысында, яғни
Қазақстан Республикасында өлеуметтік апаттар болып жатқанда жүрді. Олар
кезең-кезеңмен өлім-жітімнің жоғарылауы мен үлкен демографиялық шығынға
әкелді. Осындай дағдарыстар кезінде қоғам көптеген өлім-жітімнің экзогенді
факторларьша бақылау жасауды жоғалтып алып, түрғын халқының өсімі жағынан
артта қалды. Демографиялық қауіпсіздік өте қажетті деген мақсаттарға ерікті
немесе еріксіз түрде қүрбандыққа шалынды.
Бүл мақсаттар қазІргі күн түрғысынан қалай бағаланса да, іс-шаралардың
кейбіреулері тарихи дүрыс деп табылса да, оған жету үшін жіберілген
демографиялық үлкен бағаны көрмеуге болмайды. Өлім-жітімнің көп болуы,
демографиялық өтудің алдыңғы кезінде болатын халықтың ауқымды өсімін жойып
жіберді. Егер де Қазақстан Республикасында мүндай апаттар болмаганда, онда
қазақ халқының саны, белгілі демограф М.Б Тәтімовтың болжамы бойынша 2000-
шы жылы -12 млн.300 мың адамды, ал 2015 жылы-15 миллионды қүрар еді. Бірақ
бұл тарихи мүмкіндік келмеске кетті.
XX ғасырдың екінші жартысындағы да, КСРО-ның жалпы жағдайы өте қауіпті
болды. Ыстық соғыстар қырғиқабақ соғыспен ауысты. Бірақ ол Батыс елдері
үшін ғана қырғиқабақ соғыс болды. КСРО-ның құрамындағы Қазақстан
Республикасы ыстық соғыстардағы шығындармен салыстыруға келетіндей адам
шығынына ұшырап жатты. АҚШ және НАТО-ның құрамындағы басқа елдермен
тартысатын шынайы экономикалық күші болмағандықтан, КСРО өзінің олармен
әскери-стратегиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Миграция халқы еліміздің экономикалық
және саяси өмірінде басты орында тұр.
Біздің елімізде мигранттармен жасалған қылмыстар тенденциясы тұрақты
түрде өсуде, бұл криминологиялық жағдайға кері әсерін тигізуде.
Республикадағы экономикалық және саяси тұрақтылық көп тұлғаларды, әсіресе
олардың ішінде босқындарды, қоныстанушыларды және заңсыз эмигранттарды
құқық бұзуға тартады.
Мемлекеттердің заң шығару базасының, керекті әдістерінің жоқтығы
миграциялық процессті шешуге қиындық тудырады. Мигранттардың жасаған
қылмыстардың санының ұлғаюына байланысты, республикадағы криминалогиялық
жағдай күшейтілуде.
Статистикалық көрсеткіш бойынша жылдан жылға мигранттардың қылмыстары
өсуде.
Ішкі мигранттарға қарағанда, ТМД азаматтарының қылмыстары Қазақстан
республикасының тыныштығын бұзады.
Осы уақыттағы жалпы миграция ағымы жасырын мигранттардан тұрады.
В.С Кузьмчев, М.М Бабаев, В.И Гладких, М.В Королева, В.Г. Трапш
мигранттардың қылмыстарын зерттегенде үлкен үлестерін салған Ресей
ғалымдары болды.
Криминологиялық миграция қылмыстың жеке түрі деп С.Е Метелев өзінің
диссертациялық жұмысында бөліп көрсетті.
Қазақстан Республикасындағы миграцияға байланыты мәселелерді әр-түрлі ғылым
саласын зерттушілермен қарастырылды. Демографтар, тарихшылар,
соцолыктар:А.Б Галиев, Н.Е Бекмаханов, В.В Козин, Е.А Садовск миграция –
бұл көп қырлы оқиға деп бекітеді. Бірақта осыған байланысты, заңгерлердің
еңбектері аз. Мысалы: А.М Нурмағанбетова еңбек қатынасына, еңбек миграциясы
әсер етеді деген мәселені зерттеген. Бірақта ол өз еңбегінде мигранттардың
қылмыстарының жағдайын қозғамаған.
Құқық саласында Миграциялық құқықты дербес құқық жүйесі деп
қарастыруға болады. Мирациялық құқық адамдарды аймақ арқылы шетелге
ауыстыру процестерін реттеу үшін өмір сүреді деп Украин ғалымы айтады.
1970-1980 жылдардағы Ю.М Антонян, В.И Кудрявцев, А.Б Сахаров,Н.Ю
Кузнецова,У.С Джекебаев зерттеулерінде қылмыстың теориялық және
методологиялық мәселесін зерттеп дайындаған.
Қазіргі уақыттағы мигранттардың қылмыстарын алдын алу жолдары
жетілген.Статистикалық көрсеткіш бойынша мигранттардың қылмыстарына қарсы
күрес жүргізу, жалпы мемлекеттің міндетіне жатады.
1995 жылғы 19 маусымдағы Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің
құқықтық жағдайлары туралы Заң ТМД-аймағына келу және кету мәселесіне
жауап бермейді.
Мынандай жағдайлар миграцияны зерттеуге алып келді: шетел мемлекетінің
экономикалық және әлеуметтік жағдайының төмендеуі, азаматтардың өз елін
тастап Қазақстан Республикасына келуіне себеп тудырады.
Заңсыз мигранттардың көбеюіне байланысты біріккен діни экстремистік
ұйымдар, криминалдық элеметтер тайда болды.
амалсыздан қоныстанатындар және босқындар басқа мемлекеттің тәртібіне
үйрене алмау салдарынан, көбінесе қылмыс жасау жолдарына түседі.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Мигранттардың қылмыстарын алдын
алудың арнайы амалдарын және ұйымдасқан-құқықтықты толық жетілдіруге
бағытталған іс шараларды дайындау. Бұндай мақсатқа жету үшін алдымен
келесідей мәселелерді шешіп алу қажет:
- қылмыстың өсуіне мирациялық процесстің байланысы барма, соған зерттеу
жүргізу қажет;
- мигранттардың қылмыстарының динамикасын және құрлымының жағдайын
бекіту:
- қылмыскер-мигранттың тұлғасына криминологиялық сипаттама беру;
- мигранттардың қылмыс жасауына себеп болатын жағдайлар мен себепттерді
анықтау;
- мигранттардың қылмыстарының алдын алуға арнайы амалдармен және
ұйымдасқан құқықтық бағыттарды табу;
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі мен
миграциялық саясаты.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасындағы миграциялық
процестер болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік. негіздерін Отандық және шет
елдік демограф, саясаттанушы, миграциолог, социолог ғалымдардың еңбектері
және әлемдік саяси ғылымда танылған, уақыт пен тәжірбиемен шындап
бекітілген әдістер құрайды. Олар, факторлық, ретроспективті, жүйелі,
компаративті, контент-анализ. Бұлармен қатар, саясаттануда ғана емес, басқа
да ғылымдарда пайдалынылатын философиялық және жалпы логикалық тәсілдер де
қолданылады. Олар диалектикалық тәсіл, абстрактіден нақтылыққа өту,
индукция мен дедукция.
Сандық мәліметтерді жинақтап, талдау үшін, статистикалық тәсіл,
математикалық талдау қолданылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми ережелер:
1. Миграциялық саясат Қазақстанның мемлекеттік сыртқы және ішкі
саясатының құрамдас бөлігі. Миграциялық процестер мемлекеттік
қауіпсіздікке, қоғамдық келісімге, елдегі экономикалық және
демографиялық ахуалға, саяси тұрақтылыққа имманентті қатер болып
табылатындықтан, оны тиімді түрде іске асыру мемлекеттің басым
міндеттерінің бірі болуға тиіс. Қазақстан Республикасындағы
қауіпсіздік котекстіндегі миграциялық саясаттың қалыптасуында ең
алдымен тұрғылықты халықтың жағдайын күшті қарастырған дұрыс.
Сондықтанда, миграциялық саясатты жетілдірудің ең басты мәселесі өз
тұрғын халқымыздың мүдделерінің басымдығы болуы керектігін ескерген
жөн.
2. Миграциялық процестердің ішінде Қазақстан Республикасының
демографиялық қауіпсіздігі де өте маңызды мәселе болып табылады.
Миграцияның Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсіздігіне
төндіретін бірқатар қатерлері бар. Осыған байланысты 21 ғасырда,
Қазақстан Республикасының алдында демографиялық қауіпсіздік аумағына
байланысты екі міндетті тапсырма шешімін табуы тиіс. Бірінші-бұл өлім-
жетімді азайту, өмір қауіпсіздігі мен ұзақтығын арттыру. Бұл тапсырма
оңай болмағанымен, әлем елдерінің тәжірбиесі оны шешуге болатынын
дәлелдеп берді. Екінші тапсырма- ұжымды сақтап қалу тапсырмасы, яғни
депопуляцияға қарсы тұру. Оны шешудің теориялық екі жолы бар:
біріншісі тууды көбейту және екіншісі иммиграцияны ұлғайту.
3. Этномәдени қауісіздігімізге миграциядан туындайтын қатерлер мынандай
жағдайларда болады, яғни келушілер мен қабылдаушылардың арасындағы әр
түрлі этникалық ерекшеліктер мен мәдени алшақтар зор болса.
Нәтижесінде басқа этностық мигранттардың ағымы, қабылдаушы жақтағы
қалыптасқан мәдени генофонтың этникалық стреотиптері мен
этнофобияның нашар жақтарының күшеюіне әкеледі.
4. Жұмыс күші миграциясының экономикалық тұрақтылығымсызға ықпалын және
салдарын жан-жақты қарастыру барысында, келуші гастарбайтерлердің
келешекте бесінші баған эффектісін де беру мүмкіндігі бар екенін
көреміз. Осыған байланысты еңбек ресурсы миграцияны басқару іс-
шараларды жетілдіруді және Қазақстан азаматтарының шетелге еңбек
миграциясы аумағындағы нормативтік-құқықтық базаны дамытуды, осымен
қатар Қазақстан Республикасынан кетіп қалған білікті мамандардың,
Қазақстан Республикасына реэмиграциялануын ынталандыруды қарастыру өте
орынды.
5. Қазақстан Республикасының ұлтық қауіпсіздігіне заңсыз миграцияның
Алматы қаласы мен Алматы облысының тәжірбиесінде ұқпалы қарастырылып,
оның алдын-алу талданды. Заңсыз миграцияның көлемі мен қарқыны
мемлекетімізге оптималды миграциялық саясат үлгісін даярлау
қажеттігінің туындағанын көрсетуде. Мигранттардың қорғалмауы мен
қауіпсіздік деңгейінің жоқтығы олардың өздерінің және қоғамның
қылмыстық жағдайының ұлғаюына әкелді. Осы себептен миграциялық саясат
мынандай формуламен анықталуы керек: мигранттардың қауіпсіздігі =
қоғамның да қауіпсіздігі.
Зерттеудің теориялық және практикалық құндылығы. Бұл жұмысымдағы
теориялық тұжырымдар, миграция, қауіпсіздік мәселелеріне арналған
зерттеулердің әрі қарай дамуына көмектеседі. Осы жұмыстың ғылыми
нәтижелерін және тұжырымдарын тұрғын халықтың миграциясын реттеу мен ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағдарламаларын, концепцияларын дайындауда
қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом 6 беттен, таблицадан,
кестеден, кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1. Мигранттардың қылмыстарына криминологиялық сипаттама
1.1 Мигранттардың жасаған қылмыстарының түсінігі және классификациясы.
Демографиялық процестердің ішінде халықтың миграциясы маңызды орын
алады. Өйткені миграцияға, қоғамдағы саяси, әлеуметтік-экономикалық
өзгерістерге шүғыл көңіл бөлетін жауапты сипат тән. Қоғамды дұрыс басқару
және тиімді әлеуметтік-экономикалық саясат жүргізу үшін, миграциялық
ағымдардың көлемі мен мигранттардың құрамын бағдарлай білу, миграцияны
пайда болдыратын факторларды және миграцияның салдарын бағалай білу өте
қажет.
Миграциялық саясат дегеніміз-бұл тұрғын халықтың миграциялауына алып
келетін әлеуметтік мінез-құлықтың, әрекеттің бір түрі немесе элементі болып
табылатын миграциялық қозғалысқа деген ықпал ету. Біздің елімізде
миграциялық процестер ынталандырушы және шектеуші іс-шаралар арқылы
реттелінеді. Шектеуші іс-шаралар таңдаулы түрде қолданылады, әсіресе ірі
қалаларға деген миграцияға байланысты. Ал елдің экономикалық дамуына қарай
ынталандырушы экономикалық іс-шаралар кең қолданыла бастайды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000-жылғы 5 қыркүйектегі № 1346
қаулысымен мақүлданган, Қазақстан Республикасының Миграциялық саясатының
тұжырымдамасында былай айтылған:
Миграция процестері мемлекеттік қауіпсіздікке, қоғамдық келісімге,
елдегі экономикалық және демографиялық ахуалға әсер етеді
Миграциялық саясат Қазақстанның мемлекеттік сыртқы жөне ішкі
саясатының құрамдас бөлігі болып табылады, оны іске асыру мемлекеттің басым
міндеттерінің бірі болуга тиіс.Миграция саясатының субъектілері - орталық
және жергілікті атқарушы органдар болып табылады.
Тұжырымдама адам құқықтары мен бостандықтарын сақтау негізінде, жалпы
мемлекеттік мүдделерді ескере отырып, миграция саясатының
негіздерін айқындайды делінген.[1]
Халықтың миграциясы демографиялық жағдайларға, елдің тұрғындарының
санын бірден көбеюіне немесе азаюына, оның жастық және жыныстық құрылымына
тез және белсенді ықпал етеді.
Қазіргі ғылымда, әсіресе батыс ғылымында миграцияны зерттеп, талдауда
бір жағынан бірін-бірі толықтыратын және біріне-бірі біршама қарсы келетін
екі негізгі теориялық парадигмалар бар. Біріншісі, құрылымдық парадигма.
Бүл парадигма миграцияны түсіндіргенде орталық орынды адамды немесе топты
миграциялауға итермелейтін құрылымдарға береді. Осы парадигма
макротеориялық парадигма ретінде анықталады, өйткені миграцияның себептері
экономикалық және саяси құрылымдар мен қоғамның капиталистік
трансформациялануы болып табылады. Қазіргі кездегі миграцияның себептерін
талдау да, орын ауыстыруда экономикалық детерминация рөлінің маңыздылыгының
күшті екендігін көрсетеді.
Миграция теориясындағы екінші парадигма, миграциялау туралы мәселеде
субъективті факторға басты орынды береді. Субъективтік парадигма
микродеңгей теориясы етіп анықталады, өйткені адам миграцияның басты агенті
ретінде талданады. Микродеңгей теориясы миграцияның макротеориялық
себептерінің маңызын жоққа шығармайды, бірақ та ол деңгей, объективті
факторлар бәрібір де жеке тұлғаның шешіміне байланысты болады дейді. Бұдан
көретініміз миграцияны талдаудағы микротеориялық тәсіл жеке тұлгалардың
шешімдерін зерттеуге көп көңіл бөледі. Бұл парадигма аясында мигрант
өзіндік ерекшеліктері бар, миграциялаудан түсетін шығындар мен табыстарды
бағалай алатын адам ретінде қарастырылады. Бәрінен анығы, миграциялау
туралы шешім қабылдау-тұтастай қиын себептер комплексi болып табылады, оның
арасында мигрант арқылы саналанған және санасынан тыс қалған да себептер
болады.
Тарихқа үңілсек, ең алғашқылардың бірі болып миграциялық процестерді
жүйелендірген ағылшын ғалымы Е.Г. Равенштейн болған еді. Ол 1885 жылы
Ұлыбритания мен Солтүстік Америка тәжірибесінде миграцияның он бір заңын
немесе ережелерін (Ravtnstein s Laws of Міgration) қалыптастырып берді[2]
, бұл ережені қазірдің өзінде миграциялық теорияны жасаушылар негізге
алады. Осы он бір ереженің ішіндегі ең маңыздылары мыналар:
1) көбіне миграция қысқа қашықтықта жүзеге асады; (бұл
жерде
мигрант-спринтер жөнінде пікір білдіріледі, алайда, қазіргі кезенде мигрант-
стайерлер де көп);
2) территориялық орталық ірі болған сайын, ол өзінің тартымдылығын
күшейтеді;
3) әр миграциялық ағымға өзіндік қарсы ағым сай болады;
ірі қалалардың өсуі, қала тұрғындарының табиғи өсіміне емес,
халықтың қоныс аударып келуіне байланысты;
халықаралық миграция, елдің ішіндегі болып жатқан миграция
заңдылықтарымен дамиды;
6) миграцияның көлемі өндірістің, сауданың, әсіресе көліктің дамуына
байланысты көбейе түседi;
7) миграцияның ең басты анықтаушысы-экономикалық себептер болады.
Ал бүгінгі күнде қоғамның дамуында жоғарыда айтылған әсіресе, екі
соңғы заңдылық берік және анықтаушы сипатқа ие. Демографиялық процестердің
арасында тұрғындардың миграциясы ерекше орынды алады. 1989 жылгы жарық
көрген Миграциология деген еңбекте, миграция дегеніміз-бұл әлеуметтік-
экономикалық қатынастарға байланысты болатын миграциялық қозғалыс деп
жазылган. Миграцияның мынандай категорияларға негізделген интегралды
классификациясы бар, олар: 1) типі; 2) түрi; 3) формасы; 4) себебі; 5)
деңгейі.
1) Миграциялық қозғалыстар бір елдің ішінде де, осымен бірге мемлекеттердің
арасында да болады. Сол себептен де тұрғын халықты
миграциясының екі типін бөліп алады: Халықаралық (мемлекетаралық, сыртқы)
және ішкі (мемлекет ішілік).
Халықаралық миграцияға иммиграция және эмиграция деген түсініктер тән.
Біріншісі, бір елге жұмысқа орналасуға немесе оқуға түсу мақсатында жөне
басқа да себептерге байланысты басқа елге барып кіруді білдіреді.
Екіншісінде елден кету туралы айтылады. Осыган байланысты иммигранттар және
эмигранттар болып бөлінеді. Халықаралық миграция континент аралық (мәселен,
Еуропадан АҚШ-қа және Австралияға) және ішкі континенталдық (мысалға,
Еуропа шеңберінде) болып бөлінеді.
Ішкі миграция дегенімІз-бір мемлекеттің территориясы көлеміндегі
қозғалыс. Ішкі миграцияның ағымдары мынандай бағыттары бойынша бөлінеді:
қала-қала; ауыл-ауыл; ауыл-қала.
2) Ішкі де, сыртқы миграцияға да мынандай негізгі түрлер тән. Атап айтар
болсақ, қоныс аудару қайтарымсыз және тұрақты-уақытша миграцияга бөлінеді,
біріншісі тұрақты мекен-жайының, азаматтығының өзгертумен байланысты, ал
екіншісі болса жаңа жерде (жаңа елде) шектеулі бір уақытпен анықталған, кей
кезде біршама ұзақ мерзімге де (БҰҰ-ның анықтамасы бойынша, бір жыл және
одан көп уақытқа кететіндер ұзақ мерзімді мигранттар болып есептеледі).
Маусымдық миграция міндеттІ түрде қайта оралумен бірнеше айға созылады,
алайда бір жылдан аспайды. Негізінен, маусымдық миграция еңбек күшіне
сұраныс тудыратын белгілі бір маусымдық жұмыстарда, мысалға: құрылыстарда,
ауыл шаруашылығындағы егін піскен кезінде, т.б. Нақтырақ мысал келтіретін
болсақ, Оңтүстік Қазақстандағы мақта терімге Өзбекстаннан келетін маусымдық
мигранттар.
Маятниктік миграция (челноктық, шекаралас)-бұл тұрақты мекен-жайынан оқу
немесе жұмыс мақсатымен күнделікті (апталық та болады) басқа бір облыс,
ауданға немесе басқа бір мемлекет территориясына орын алмастыруды айтады.
Мәселен, фронтьерлік (ағылшын тілінен-шекаралық) миграция. Фронтьер-
жұмыскерлер күнделікті, апта салып мемлекет шекарасынан өтіп, басқа бір
мемлекетте еңбек ететіндер. Мәселен, шекараласып жатқан Қазақстан мен Ресей
арасында. Мұнымен қатар кейінгі жылдары желілік маркетинг еңбек
миграциясының түрі да кең тарауда. Желілік маркетинг-бүл дистрибьюторлар
арқылы тауарды өткізу.
Эпизодтық миграция - бұл төртінші және негізгі түр болып табылады. Ол
іскерлік, туристік және т.б. құралады. Мәселен, 1993 жылдардағы әлемдегі
туризм мен саяхаттаудан түскен пайда 3,5 трлн дол., бағаланса, ал туристер
саны 443 млн құраған[3].
Жоғарыда айтылғандармен қоса, қазіргі кездегі миграцияның ең бір кең
тараған түрі, саяси және экологиялық себептерден туындаған-мәжбурлі
миграция. Мәселен, саяси тұрақ іздеген босқындарды айтуға болады. Бұрынғы
КСРО-ға келер болсақ, 1930-40 жылдардағы әр түрлі ұлт өкілдерін Орталық
Азияға, Қазақстан мен Сібірге депортациялауды мәжбүрлі миграция қатарына
жатқызуга болады. Осының нәтижесінде 2 млн адам қоныс аударылды, оның 70%
әйелдер мен балалар құраған еді.
Сыртқы миграцияға байланысты тағы бір түрді-заңсыз (астыртын)
миграцияны да бөліп алуға болады. Заңсыз мигранттар дегеніміз-жұмыс табу,
өмір сүру мақсатында басқа бір елдерге заңсыз келушілер. Дүниежүзінде,
әсіресе 70-жылдардың ортасынан бастап заңсыз мигранттар саны өсіп, қазіргі
кезеңде көлемі одан сайын ұлғаюда. Бұл миграция түрінің шынайы көлемін
толығымен анықтау мүмкін емес. Осы жоғарыда айтылған миграция түрлерiмен
қатар, қазіргі кезде зерттеушілер моралъді миграция түрін де бөліп алуда.
Яғни, адам қоныс аударғысы келгенімен қаржысының жоқтығынан көшіп кете
алмайды, осымен қатар бүл жерде кедейлік миграциялауға себеп те болады және
қоныс аударуға кедергі келтіретін де фактор болып табылады.Формасына қарай
миграциялық қозғалыстарды былай деп белуге
болады: мемлекеттің немесе әр түрлі қоғамдық құрылымдар (мәселен,
ұйымдастырылған түрде еңбекшілерді жинау, қоғамдық үндеулер бойынша
миграция) көмегі арқылы жүзеге асатын қоғамдық-ұйымдасқан және
ұйымдаспаған, яғни мемлекеттің көмегінсіз жүзеге асатын. Кейінгі кезде
осылардың үлесі біздің елімізде өсуде. Бірақ та ұйымдасқан миграцияда да,
ұйымдаспаган миграцияда да қоныс аудару туралы жеке тұлға өзі шешім
қабылдайды.
Миграциялық қозғалыстарды себептеріне байланысты жіктей отырып
мыналарды бөліп алуға болады, олар: экономикалық, әлеуметтік,
саяси,мәдени, діни, нәсілдік, әскери, демографиялық (отбасының бірігуі,
некелік миграция) жөне т.б.
Қазіргі кезеңде миграцияны қандай факторлардың анықтағанша қарамастан,
басты орынды экономикалық алады.Тұрғын халықтың миграциясы үш деңгейге
бөлінеді. Бірінші деңгей-
бұл миграциялау туралы шешімді қабылдау. Екіншісі-бұл территориялық қоныс
аудару, жоғарыда айтқандай ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған, яғни мигранттың
өзінің тәуекеліне байланысты.
Үшіншісі-бүл мигранттың жаңа орынға, жаңа жүмысқа бейімделуі және
үйренуі деңгейі.
Мемлекеттік миграция саясатының қалыптасу кезеңдерін қарастыратын
болсақ, халықтың миграциясы объективті әлеуметтік-экономикалық процесс
ретінде бір-бірімен тығыз байланысты құрамдас бөліктерден тұрады. Яғни,
сыртқы миграция: эмиграция мен иммиграция және ішкі миграция (ауыл мен
қалашық, қала мен қала, т.с.с.).
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000-жылғы 5 қыркүйектегі
№ 1346 қаулысымен мақұлданған, Қазақстан Республикасының
Миграциялық саясатының тұжырымдамасы бір мезгілде сыртқы да, ішкі да
миграцияны реттеуге арналған. Мұндай саясат, мемлекеттің белгілі бір
аймақтағы мигранттардың қозғалысының ағымы мен құрамына ықпал ете отырып
халқының санын және құрамын сақтап қалуға немесе өзгертуге бағытталады [4].
Оның басты мақсаты-экономиканың және халықтың тиімді дамуын қамтамасыз
ету үшін тұрғын халықты дұрыс саналы орналастыру.
Казақстан Республикасының 2002 жылғы 27 наурыздағы және 1997 жылғы 13
желтоқсандағы Мигрант халқы деген заңға өзгертулер мен толықтырулар
енгізілген.Онда миграцияға мынандай анықтама берген. Миграция-бұл бір
мемлекеттен басқа мемлекетке, жеке тұлғаларды тұрақты немесе уақытша,
еркін немесе амалсыздан ауыстырылуы, сонымен қоса мигрант –ол Қазақстан
Республикасының ішкі мемлекетіне келуші немесе Қазақстан Республикасынан
кетуші, сондай-ақ Қазақстан Республикасының ішіне ұзақ уақыт бойы себепсіз,
тәуелсіз түрде қоныстанатын тұлға.
Жоғарыда көрсетілген заңға сәйкес иммигранттар-Қазақстан
Республикасына уақытша немесе тұрақты тұруға келген, шетелдіктер немесе
азаматтығы жоқ адамдар.Оларға репатрианттар, реэмигранттар,қоныс
аударушылар, амалсыздан қоныс аударушылар, босқындар деген мәртебе
беріледі.
Репатриант-тарихи елінен қуып жіберілген және саяси жазалау актісінің
күшіне байланысты азаматтығынан айырылған, заңсыз реквизицияланған, күштеп
коллективтелген, Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға мақсат қойған,
еркін түрде қоныс аударған тұлға.Реэмигрант-ол эмиграцияда болған және
еліне қайтатын адам.
ҚР-ң ІІМ-ң 1999 жылғы 12 мамыр айындағы № 5 нұсқауында Репатриант,
рэмигрант, қоныс аударушы және амалсыздан қоныс аударушының мәртебесіне
анықтама берілген онда өзіне және жан ұясына саяси, ұлттық, діни т.б қысым
көрсеткен жағдайда, өзінің тұрақты өмір сүретін жерін амалсыздан тастап
кететін тұлға.Коныс аударушы мәртебесі өзінің тұрақты немесе уақытша
тұратын жерін, еркін түрде тастап кеткен шетелдіктерге жене азаматтығы жоқ
тұлғаларға беріледі. Басқа мемлекетке тұрақты және уақытша тұруға кеткен,
Қазақстан Республикасының азаматы эмигрант мәртебесіне ие болады.
Біздің елімізге жыл сайын шетел азаматтары келеді. Шетел азаматтары
белгілі уақытқа әр-түрлі мақсаттармен келеді: дипламатиалық өкілеттілік
және оларға теңестірілген тұлғалар ретінде, экономикалық, сауда,ғылыми,
техникалық және т.б. мәселелерді шешуге жұмыс бабымен командировкаға
келген, үкімет аралық келісім бойынша жұмыста болатын, оқушылар, туристер,
жеке шақырумен келген, келесі транзитпен келген азаматтар.
Криминалды мигранттар, олар қылмыс жасау мақсатымен келеді.
Қылмыскерлер- гастрольде жүрушілер, сотталғандар, жасырын түрде келетін
мигранттар.
Криминалдық талдау бойынша мигрант түсінігіне Кузмьмичев В.С. мынандай
анықтама берген Мигранттар- тұратын жерін өзгерткен тұруыа уақытша
тіркелген тұлға.
Криминалдық миграцияны С.Е.Метелев былай түсіндіреді: саяси, қоғамдық
қауіпсіздік оқиғасы; қылмыс жасау мақсатымен территорияларда ауысып
жүретін тұлға [5].
Мигранттардың қылмыстары дегеніміз- бір мемлекеттен басқа мемлекеттке
ауысқанда, тұлғалардың жасаған қылмыстарының жиынтығы болып табылады.
Соңғы уақыттарда мигранттардың қылмыстарының түрі, мазмұны өзгеріп,
келесідей ерекшеліктерге ие болды. Трансұлттық мінезге ие болады, мінездің
өзгеруімен және қылмыс сапасының маңыздылығымен ерекшеленеді, сыртқы және
ішкі криминаддық миграция ағымын, этника аралық және ұлт аралық даулар
күшейтеді, тек мигранттарды ауыстырумен шектелмейді. Келесі жағдайлар
ерекше назар аударуды талап етеді наркотикалық заттарды тасмалдау шетел
қылмыс топтарымен Қазақстанның қылмыс топтарының байланыстары бар.
Қазақстан Республикасының территориясы қолайлы аймақ болғандықтан
конапля өсіріліп және есірткі жасалып, басқа мемлекетке тасмалданады.
Тәуелсіз мемлекет құрылғаннан бастап, жақын шет мемлекеттерінен мигранттар
келуі көбейді. Әсіресе Ресейден, Қырғызстаннан, Өзбекістаннан және
Тәжікістаннан азаматтар келе бастады.
Мигранттардың қылмыстары келесідей өзгерістерге ие болды: ұрлау
қылмыстары басым, қылмыстың өте қолайсыз тенденциясы, есірткіні заңсыз
жолмен тасмалдануына байланысты, қару және жарылғыш заттарды қолдану;
қасақана әдейі адам өлтіру қылмысы, соңғы уақытта қатты өсіп кетті,
ұйымдасқан және алдын-ала дайындалған қылмыс, топ болып жасаған қылмыстың
үлес салмағы жоғары.
Ауғаныстаннан келген мигранттар мемлекеттің ішкі қауіпсіздігіне қауіп
қатер туғызады. Көптеген Ауған азаматтары ашылған Солтүстік коридор арқылы,
Ресейге жетіп, кейін алыс шетелдерге өтіп кеткілері келеді. Осы
елдің азаматтары есірткіні тасмалдаумен айналысатындары құпия болып
саналмайды.
Жасанды документпен адамадарды тасмалдау, қылмысы соңғы уақытта
көбейіп кетті. Осының басты себебі болып мыналар табылады:
- құқық қорғау органдары, келуші мигранттарды тіркеуге алмауына
байланысты, қылмыскерлер жеңіл жолмен Қазақстанға келіп қоныстанады;
- қылмыс жасауға мигранттарды тарту жолдары құрылады.
Мигранттардың қылмысы туралы В.С.Кузьмичев былай көрсеткен:
- тұрғын халықтың жасаған қылмыстары, мигранттар жасаған қылмыстардан
көп.
Демографиялық әдебиет мигранттардың келесідей түрін көрсетеді:
- ішкі және сыртқы;
- уақытша, параметр бойынша, тұрақты, маусымды және маятникалық;
Егер тұлға Қазақстан Республикасында алты ай мерзімінен, астам
амалсыздан қоныс аударған болса, ішкі мигрант мәртебесіне ие
болады.Мемлекеттің шекарасын кесіп өту, сыртқы миграция мағынасын
білдіреді.
М.М.Бабаева, М..В. Королева дүркін-дүркін миграцияға-жұмыс бабымен
жүретіндерді, басқа қаладан келгендерді, талапкерлерді, студенттерді,
оқушыларды, туристерді, экскурсанттарды, бос уақыттарында демалуға келген
адамдарды, жанұя жағдайына байланысты, достарына, туысқандарына, кеңес
алуға, емделуге, шағымдануға келгендерді, азық-түлік алуға келген адамдарды
жатқызады.
Қазақстан Республикасының Мигрант туралы заңында мигранттардың
мынандай түрлері көрсетілген:отбасы иммиграциясы және ұжымдық иммиграция.
Отбасымен көшіп келу-Қазақстан Республикасында тұрып жатқан өзінің отбасы
мүшелерімен бірігу үшін отбасы мүшесінің және мүшелерінің Қазақстан
Республикасына келуі. Ұжымдық көшіп келу- Қазақстан Республикасына
ұйымдасып қоныс аудару.Оларға репатрианттар, реэмигранттар,
қоныстанушылар, амалсыздан қоныстанатындар, босқындар деген мәртебе
беріледі.
Жеке тұлға-ол Қазақстан Республикасына және Қазақстан Республикасынан
басқа мемлекетке уақытша қоныстанатын тұлға, сонымен қоса мемлекеттің
ішінде еңбек қызметін жүзеге асыруға тырысатынды, еңбекқор мигрант деп
атаймыз.
Ғылыми әдебиетте Миграция, Криминалдық миграцияға- мынандай анықтама
берілген: Мигранттардың қылмыстары-дегеніміз мемлекеттің территориясында
болатын және шекараны кесіп өткен, миграция заңын сақтайтын және
сақтамайтын тұлғалармен жасалатын қылмыстардың жиынтығы.
1.2. Миграцияның Қазақстан Республикасының әлеуметтік-демографиялық және
этномәдени қауіпсіздігіне ықпалы.
Демографиялық аумақ - бұл адамзат популяциясының өсіп-өнуі мен сақталуы,
оның саны мен жастық, жыныстық құрылымы. Демографиялық қауіпсіздік қалай
болса да, осы аумақтағы өзгерістермен байланысты.
Демографиялық қауіпсіздікті түсінудің ең аз дегенде екі тәсілі бар.
Оларды инструменталдық және құндылықтық деп атауға болады. Инструменталдық
төсілдің мөні мынада, ягни Демографиялық процестер өздігінен бағаланбайды,
қоғамның Демографиялық емес мақсаттарды шешудің құралы ретінде ғана
қарастырылады. Айталық, елдің Демографиялық дамуының стратегиялық бағыты
ретіндегі тұрғындарының санының азаюы мынадан шығады, яғни Әр мемлекеттің
геосаяси жағдайынан туындайтын басты стратегиялық міндеті территориясының
толықтай тұтастығын ұстап тұру болып табылады [6]. Берілген жағдайда
мәселе Демографиялық қауіпсіздік туралы емес, ал қауіпсіздіктің басқа
түрлері жөнінде, оларды қамтамасыз ету Демографиялық процестермен жүзеге
асады. Бірақ Демографиялық сала қамтамасыз ету саласына айналган кезеңде,
оның қызмет етуі қамтамасыз етілетін міндеттерді шешуге багынады, ең
ақырында ол солардың қүрбандыгына келтіріледі.
Демографиялық қауіпсіздікті түсінудегі екінші тәсіл Демографиялық
процестердің өзіндік қүндылыгын қарастырады, өзіндік жеке және
экзистенциалды Демографиялық мақсаттардың өмір сүретіндігін түжырымдайды.
Демографиялық қауіпсіздік өмір сүру процесінің және үздіксіз адамзат
буынының табиғи жаңғырып түруының қоргалгандығы ретінде түсіндіріледі, ал
оның күшеюі адам өмірінің үзақтығының артуымен, тиімді Демографиялық өсіп-
өнудің жоғарылауымен, •Демографиялық еркіндіктің ұлғаюымен
байланыстырылады.
Бұл мақсаттарға жетудің өзі стратегиялық міндет болуы, басты қоғам
басымдықтарының қатарына жатуы мүмкін, ал бұл ірі мемлекет болу,
экономикалық өркендеу, әскери күштілік тағы басқаларынан да маңыздырақ.
Демографиялық қауіпсіздік көрсетілген мақсаттарға жетудің максималды
жетістікті қозғалысымен байланысады және қатерлерге қарсы түрады, бүл
қозғалыстарға кедергі ететін немесе керісінше оны жүргізетін. Егер
Қазақстан Республикасының түрғындарының санының азаюын осындай логика
аясында багаласақ, ол күшті мемлекет дөрежесіне қауіп төнеді деп
алаңдатпайды, ал популяцияның мәңгі өлмейтіндігі әлеуметтік тетігін үстап
түруда, өзіндік еркін мақсат ретіндегі үлкен кемшілік кеткенін көрсетеді.
Мұнда Демографиялық қауіпсіздік мақсаттары-қоғам үшін ең бастылары деғен
мәселе айтылмайды. Олар қауіпсіздіктің басқа да маңыздымен бірге өмір
сүреді де, өзін олармен бәсекесІнде бекітеді. Осымен қатар демографиялық
қауіпсіздіктің өзіндік маңызы бар, себебі ол қоғамдағы организмдердің өмір
сүруінің ең бір негізгі, ішкі терең жағымен байланысты. Тек демографиялық
мәңгілік қамтамасыз етілгенде ғана, олардың алдында түрған тарихи
міндеттерді тиімді шешуге сенуге болады.
Сондықтан да, демографиялық қауіпсіздік-қогамның қауіпсіздігі
аспектісінің көптеген түрінің бірі. Оның жанында экономикалық,
әскери,әлеуметтік және тағы басқа қауіпсіздіктер түр. Демографиялық
қаушсіздік олардың әрқайсысынан жоғары да, темен де түрған жоқ. Сол
себептен демографиялық аумақ қосымша бір бөлік ретінде ғана
қарастырылмайды, өйткені ол әлеуметтік өмірдің басқа салаларымен де тығыз
байланысты.
Алдында айтылғандай қауіпсіздіктің көптеген түрлерінің болуы, олардың
арасындағы қайшылықтарға әкелуі мүмкін болумен қатар жиі әкеледі де. Эр
қоғамның міндеті-өр түрлі қауіпсіздіктер арасында жақсы келісімдерді таба
білу. Ол үшін ең кем дегенде мынандай екі шарт негізделіп анықталуы қажет.
Бәрінен бүрын-қауіпсіздіктің түрлі деңгейлері мен аспектілері арасындағы
мүмкін болатын жанжалдарды түсіну. Мүнымен қатар ішкі, эр қоғамдық жүйенің
астарына имманентті (саяси, демографиялық, экономикалық және тағы басқа)
қауіпсіздік проблемасының, эр түрлі жүйе астында пайда болатындарын да
дүрыс түсіне білу.
Демографиялық қауіпсіздіктің жаһандық тарихи тенденциялары жөнінде де
қарастырып өтейік. Ұзақ жылдар бойғы биологиялық, содан кейінгі өлеуметтік
эволюция демографиялық өсіп-өнудің барлық максималды мүмкіндіктерін
қамтамасыз етті, оны үжымдық адам өмірінің ең қорғалған ортасына
орналастырды. Өсіп-өнудің органдары адам денесіндегі ең қорғалған
бөліктерінде орналасқаны сияқты, үрпақтардың тарауы да жастық пирамиданың
ең берік бөлігі ортаңгыға келтірілген, әйелдер мен балалар сыртқы
қауіптерден ең күшті деңгейде қорғалады, үрпақтың жалғасуымен байланысты
барлық мәселелер ең терең, сырлы болып табылуымен бІрге қатаң әлеуметтік
мәдени өлшемге үшырайды, бүл аумақтағы үжымдық мүдделерді жекеше өздік
еріктен қорғайтын. Демографиялық өсІп-өну қауіпсіздігінің қорғалуының
жоғарылауы-адамзат даму тарихының ең басты бір бағыты. Қоғам
өркениеттілігінің өлшемі көбіне жыныстар арасындағы қатынас қалай қүралады,
неке және отбасы қатынасы, адамдар жаңа өмірдің пайда болуына қалай
қарайды, жалпы өмірдің сақталуына, өлІмге және бүл қатынастар діни, мәдени
іс-шаралармен қалай реттелінеді.
Неғізінен тарихи даму, үзақ биологиялық эволюция салып берген бағытты
жалғастыруда. Әр түрлі түрлердің өсіп-өнуі процесі, эволюциялық саты
бойынша жылжуда көптеген шығындарға үшырады. Жүйе теориясы тілінде бүл
өзгерістер бірінен сон бірі болтын ерекшеліктердің өсуі деп бейнелеуге
болады, яғни ішкі орта жүйесінің сыртқы қарсылықтарға төтеп бере алу
мүмкіндігі. Популяциялардың өсіп-өнуінде олардың бақылаушы сыртқы орта
факторларынан тәуелділіктің біртіндеп азаюы процесі болады. Мәселен,
балықтар өте көп уылдырық шашады, бірақ бүл уылдырықтардың балыққа айналып,
өз кезегінде үрпақ береді деудің мүмкіндігі өте аз. Ал жоғараушылардың
парарының кездейсоқ сыртқы факторлардан қорғалуы үлкен болғандықтан,
бірнеше төлдерінің тірі қалуы біршама жоғары.
Табиғатта өсіп-өнудің қауіпсіздігінің жоғарылауы мынадан көрінеді,
популяциялар өте төзімді бола бастайды, ал олардың санының ауытқуы азаяды.
Биологиялық эволюция процестерінде популяциялардың өсуін басқаратын сыртқы
және ішкі факторлардың қатынасы эр уақытта өзгереді, әрі адамның пайда
болуы кезіндегі популяциялық динамиканың сыртқы реттеуші рөлі біршама
азайды, ішкінің рөлі үлғайды. Осымен бірге түрдің өсіп-өнуінің үнемділігі,
яғни оның өмірлік шикізаттарды пайдалану мүмкіндігі де өсті. Олар бІрте-
бірте аз деңгейде үрпақты өндіруге жүмсалды, осының нәтижесінде организмдер
мен олардың қауымдастығының үйымдасуы мен әрекет етуінің қиындауы пайда
болды.
Адамзат қоғамының пайда болуы популяциялық даму динамикасының
заңдылығында жаңа кезеңді бастады. Биологиялық механизмдерге, популяциялық
соган тәріздес үстап түратын, әлеуметтік қосылды. Осы кезеңде демографиялық
аумақ-адамзат популяциясының өсіп-өнуі аумағы пайда болды, биологиялық ғана
емес, әлеуметтік реттеушілермен де басқарылатын. Адамзаттың өсіп-өнуінің
сыртқы факторларға тәуелділігі, жануарлар әлемінің көбеюіндегі
төуелділікпен салыстырғанда біршама аз.
Мүнымен қоса, адамзат тарихында демографиялық тетіктерді теңестіруді
жетілдіру үздіксіз жүруде. Адамзат популяциясының санының динамикасы мен
сандық - жыныстық қүрылымы тәуелді болатын қатерлер қауіпсіз бола түсуде
және осы себептен өсіп-өну процесі біршама тиімді болуда. Мұнда біз
жануарлар әлеміндегі популяциялық динамиканың жоғарылауындағы принципті
салдарды көреміз. Қоғамда күш, уақыт, энергия шикізаттары босап шығады.
Бүрын олар демографиялық өсіп-өнудің тіршілік етуі қажеттіліктеріне
жүмсалатын, енді оларды қоғамның дамуы мен басқа қызметтері үшін
пайдалануға мүмкіндік туады. Осының нәтижесінде барлық қогамдық даму жылдам
жүруде.
Демографиялық өту жөне одан туындайтын проблемаларды қарастыратын
болсақ, демографиялық өсіп-өну қауІпсіздігі мыңжылдық бойы баяу ілгеріледі.
Содан кейін бір шақ туды, яғни жинақталған өзгерістер сындарлы маңызға
жетті, адамзат секіріс жасады, тарихи өлшем бойынша аз уақытта
демографиялық динамиканың берік жаңа сапалы деңгейіне шықты. Бүл секіріс
демографиялық өту деген атқа ие болды.
Тұрғындардың өсіп-өнуін біршама қауіпсіз ете отырып, демографиялық өту
осымен бірге адам еркіндігі облысын тез кеңейтті. Ол бұрын біркелкі
демографиялық өсіп-өнуге күнделікті туатын қатерлерге қарсы түру үшін
жіберілетін үлкен күштІ босатты, адамзат алдында жаңа, болмаған
мүмкіндіктерді ашты. Бірақ ол жаңа проблеманы да туындатты-бәрінен бүрын
демографиялық тепе-теңдік жағдайын түбегейлі өзгертті. Демографиялық
өту басталғанға дейін, біршама жақсы әлеуметтік-мәдени тетіктер, дөстүрлі
жогары өлІм-жітім мен жоғары туу деңгейі тепе-теңдігіәрекет етіп түрған
болатын. Өтуден кейін ол мәнінен айырылды, өлім-жітім де, туу деңгейінде де
нағыз төңкерiс болды.
Теориялық түрде түжырымдай отырып, жоғарғы туу деңгейі мен төмен өлім-
жітімді үстап түратын ескілердің орнына жаңа тетіктер келедi деп күтуге
болған еді. Іс жүзінде бүл әлі болған жоқ, оның еркіндігі іс- жүзінде
шектелмейтіндей етіледі. Алайда, еркІндікті пайдалану демографиялық тепе-
теңдікті қатерге қоймай, әлі ешкімге, еш жерде мүмкін болған жоқ.
Дамушы елдер қоғамы таңдау еркіндiгін қабылдауға дайын емес болып шықты.
Өлім-жітімнің азаюы түрғындардың тез өсуіне, демографиялық жарылысқа
әкелді. Дамыған елдерде төмен туу деңгейіне көшу демографиялық жарылыс
проблемасынан босатты. Дегенмен, тепе-теңдік бәрібір қатердің астында
қалды, себебі мІнез-қүлықтың жаңа нормалары, туу деңгейіне ешқандай
шектеулер жасамады, сондықтан ол азаюын тездетіп жәй үрпақ алмасуынан томен
деңгейге түсе бастады. Біршама уақыт бойы туу деңгейі мен өлім-жітімнің
тепе-теңдігінің бүзылуы тікелей маман еместердің назарынан біршама тыс
қалып жатты, өйткені туудың ең томен деңгейіне көшкен елдер, түрғындарының
жас ерекшелігі қүрылымына байланысты өсудің резервті қорына ие еді.
Бірақ, туудың төмендеуі үстіне төмендеуі, өсу потенциалын азайта берді.
Тұрғындардың табиғи өсімі азайып ең аяғында бұрыс бола бастады.
Тұрғындардың өсуінің нетто-коэффиценті бойынша қарастыратын демографтар
түрғындардың табиги азаюының жақындағанын бүрыннан білетін. 1960-жылдардың
өзіңде Еуропада демографиялық түтікше пайда болды. Ол өзіне түрғындарының
өсіп-өнуінің нетто-коэффиценті томен елдерді тартып алды. Сол кезде мүндай
елдер қатарына КСРО республикалары немесе социалистік лагерь елдері ғана
жатқан болатын. Тек 60-жылдардың ортасынан бастап екі жылда ғана (1986-
1987жж.), туу деңгейі мен өлім-жітім қатынасын түрғын халықтың біршама
табиғи өсімі қамтамасыз етті. Ал қалған жылдардың бәрінде өсіп-өну аз
болды. Бүл факт көптеген уақыт бойы қоғамнан жасырылып келді. Жалпы,
басылым беттерінде КСРО-ғы өсіп-өнудің нетто-коэффиценті туралы
мәліметтерді оның тарихының жартысынан көбінде жариялауға рүқсат етілмеді.
Бірте-бірте өсіп-өнудің азаюы жаңа территорияларды қосып ала бастады,
1990-шы жылдары Еуропада түрғындарының өсіп-өнуі кеңейген бірде-бір ел
қалмады. Осы кезеңге қарай, түрғындар өсімінің потенциалы өзінің толық
біткендігін көрсеттІ. Мәселен, 1992 жылы Ресей табиғи өсім бүрыстығына
түскен кезде, түрғындарының саны азайып жатқан Еуропалық 9-елдің бірі
болды. 1997жылы мүндай елдердің қатары 14-ке жетті. Осылардың көбісі
бүрынғы КСРО республикалары мен бүрын социалистік лагерьге кірген Шығыс
Еуропа елдері қүрады. Бірак осы қатарда Германия, Италия, Швеция да түр.
Түрғындарының бұрыс өсімі бар елдер қатары, өрі қарай өсе түсері сөзсіз.
Тұрғындарының табиғи бұрыс өсімін депопуляция деп те атайды. Депопуляция-
көптеген өндірісі дамыған елдерде орын алған демографиялық игілікке
қатердің, қауІпті белгісі. Ұзаққа созылған депопуляция,
демографиялық қауіпсіздіктің басты мақсаты-популяцияның мәңгі өлместігі
мөселесін сүрақ астына қояды. Дегенмен, мынаны ескеру керек, егер өйтеуір
бір мемлекеттің түрғындары басқа елдер мен барлық элем түрғындарынан бөлек
оқшауланып алынса бүл қатер шынайы болады. Егер бүл проблемаға жалпы
дүниежүзілік демографиялық жагдай түрғысынан қарайтын болсақ, депопуляция
қаупі жоқ сияқты болып көрінеді, себебі үшінші әлемдегі демографиялық
жарылыс, демографиялық депрессиядагы солтүстік белдеуді миграциялық
толтырулар үшін шектелмеген адам реурсын қүрап берген еді.
Миграция, бүрыннан демографиялық тепе-теңдікті үстап түрудың немесе
қалыпқа келтірудің негізгі бір факторы болып қызмет атқарды. Аймақтық
немесе жергілікті популяцияға келетін болсақ, олардың да динамикасында кей
кезде өте маңызды миграциялық қүрамдас бөлік бар. Түрғындардың тез өсуі
нәтижесіндегі аймақтық демографиялық тепе-теңдіктің бұзылуымен қатар осының
салдарынан туындайтын демографиялық қысым адамдардың әлемнің әр түрлі
аймақтарында, үлкен шақырымдағы да миграциялық қоныс аударуына біршама
себеп болады. Мүндай қоныс аударулардың элем халқының тарихында өзіндік
рөлі бар, жер шарында қоныстанып түрақтануының жалпы бейнесінің
қалыптасуында көрініс табады. Осыған мысал ретінде АҚШ-ын келтіруге болады,
оның түргындары бүрынгы мигранттар мен оның үрпақтарынан қүралған. Бүл және
бүдан да басқа мысалдар, яғни халықтардың мемлекеттік-территориялық
ёрекшелік шегі бар екенін, бүлар ерекше, экстраординарлық жағдайда өз мәнін
жоғалтатынын көрсетеді. Әйтсе де, осындай ерекше жагдайлар ХХ-гасырда элем
халқының екі есеге ұлғаюы нәтижесінде Жер шарында қалыптасты. Осындай
өзгерістер бүрын болмаган едi, болашақта да болмауы мүмкін. Олар
демографиялық күйзелісті басынан өткеріп жатқан елдің өзіндік проблемасын
шешуге ықпал ететін өлем халқының аймақ аралық қайта бөлінуіне үласуы керек
болатын.
Таза демографиялық депопуляция логикасы тұрғысынан, салыстырмалы түрде
тұрғындарының саны жағынан көп емес елдер, толып қоныстанған әлемге өте
күшті қатер көрсетпейдi, сонымен бірге оларды игілік ретінде қарастыруға да
болады. Дамыған елдер өз кезегінде жаңа жағдайда тепе-теңдікті өмір сүруге
жол салады. Осы жолмен ұзақ уақыт жүре отырып қана дамушы елдер
демографиялық жарылыстың тоқтауына оның салдарын біртіңдеп жақсартуға қол
жеткізе алады. Толып қоныстанған Оңтүстіктен қосымша бір клапан
демографиялық қысымды әлсірету үшін бүған тәріздес жағдайды Жаңа әлемге XIX
ғасырдағы еуропалық эмиграция көрсетті. Өйткені, ол кезеңде Еуропада
демографиялық жарылыс болып жатқан еді.
Алайда, алдында да айтылғандай демографиялық процестердің барынша
маңыздылығы болғанымен, демографиялық қауіпсіздік пен оған миграцияның
ықпалы жөнінде айтқанда олар жалғыз емес. Демофафиялық және демографиялық
емес логика түрлері қашанда қайшылыққа түседі. Егер де, олар ескерілмесе,
демографиялық қауіпсіздік проблемасын қарастыру өз мөнінен айырылады. Бүл
Қазақстан Республикасының мысалында өте күшті көрінеді. Оның XX ғасырдағы
дамуы биліктің демографиялық жәнедемографиялық емес мүдделердің
қайшылықтарын объективті түрде толық бағаламауы, бүл қайшылықтарды шешуде
оңай тәсілдерді пайдалануы негізінде, демографиялық мүдделерді шын мәнінде
дұрыс қарастырған жоқ.
Қазақстан Республикасында депопуляциясы, яғни ел тұрғындарының азаюы
1992 жылдан басталды. Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің
мөліметтері бойынша 1999 жылы ол 2 миллион адамға қысқарыпты. Тұрғындардың
азаюымен қатар демографиялық кәрілік экономикалық, өлеуметтік, геосаяси
және тагы басқа міндеттерді шешуді қиындатады, сондықтан елдің барлық
аспектісіндегі үлттық қауіпсіздігіне қатер төндіреді. Мүндай түжырымдар
бұрыннан бері шыгарылып келген болатын, бірақ қазіргі кезеңдегі басталган
депопуляцияға орай, өте маңызды болып көрінеді.
XX ғасырдағы Қазақстан Республикасы халқының санының қысқаруы бірнеше
рет болды, ал қазір төртінші рет байқалып отыр, алдыңғы үш ретте ол өте
күшті болған еді. Алдыңдағылардан айырмашылыгы, ол кезеңдегі түрғындардың
азаюы күшті әлеуметтік сілкіністермен-Бірінші дүниежүзілік согыс пен 1916
жылғы үлт-азаттық көтеріліспен, 30 жылдардагы аштық пен репрессия, Екінші
дүниежүзілік соғыспен байланысты болса, қазіргі кезеңдегі халық санының
азаюы түргындардың бүқаралық демографиялық мінез-құлықтарымен байланысты
болуда. Сондықтан да, қазіргі кездегі тұрғын халықтың азаюын тоқтату, туу
деңгейІн арттыру, алдындагы үш ретпен салыстырғанда күрделі, өйткені ол
кездегі себеп өлім-жітімнің уақытша апатты өсуі еді. Олардың аяқталуымен
түрғын халықтың табиғи өсімі қайта көбейіп, қайта қалпына келе бастайтын.
Қазіргі кезеңде табиғи өсім нөтижесінде ел халқының қалпына келуіне сену
қиынырақ, себебі Қазақстан Республикасының тұрғындарының азаюы ұзаққа
созылуы мүмкін. Демограф ғалымдар мен БҰҰ-ның болжамы бойынша, 2015 жылға
қарай Қазақстан халқының саны ең жақсы дегенде 15000778 адамды, ал орташа
болса 15000328 адамды, ал ең төмен дегенде 14000885 адамды ғана қүрауы
мүмкін [7]. Бүл дегеніміз- біздің Республика халқының саны әлі де, 1979
жылғы санақ көрсеткіштері бойынша тіркелген 14684000 аса алмай жатыр. Осы
біздің еліміздің халқының өсу қарқының толық түсіну үшін төмендегі халық
санақтары бойынша қүрастырылған 1-ші кестенІ келтірейік
Тұрғындардың үзақ мерзімді қысқаруы - қайталанбас қүбылыс. Алайда, ол
өлі Қазақстан Республикасы үшін жаңа принципті жағдайларды қүрмайды жөне
елдің экономикалық және әлеуметтік, геосаяси жағдайына жаңа қатерді
төндірмейді. 1897 жылғы санақ бойынша, сол кезеннің өзіңде ірі державалар
қатарына жататын Ресей империясының түрғындарының саны 129 миллион адамды
қүрады, немесе элем халқының 8% қүрады. Басқа мемлекеттермен салыстырғанда
Ресей сол кезеңде түрғын халқының саны көп ел қатарына жатты.
1-кесте - Еліміздің халқының әр жылдардағы өсу қарқыны
Өзінің территориясы жағынан Қазақстан дүниежүзінде 9-шы орынды алады.
Дегенмен, өрқашанда аз қоныстанған ел болуда. Мәселен, территориямыз -
2724,9 (мың кв. км) қүраса [8], ал түрғын халықтың шаршы киллометрге
орналасу тығыздығы-5,5 адам ғана, яғни темен больш қалуда.
Қазақстан Республикасының түрғын халқы қысқармай, керісінше өскендігі эр
түрлі көзқарас жағынан өте жақсы. Бірақ осындай жақсы тілектер мен шынайы
мүмкіндіктер арасындағы шек қандай? Демографиялық даму стратегиясы бағытын
анықтауда Қазақстан Республикасы үқсас статусы бар елдердегідей халықтың
шынайы динамикасына бағдар үстауы қажет, бірақ бүл мәлімдемені жүзеге
қалай асыруға болады. Осындай халық санын арттыру қажет деп, мемлекет
өзінің түрғын халқының жағдайын ойламаса, тек халық санын арттыру саясатын
ғана үстанса Л. Браунның демографиялық тұзақ тұжырымына түсіп кетпеуіне
кім, қандай кепілдік бере алады.
Еуропалық мемлекеттерді қарастыратын болсақ, олардың ішіндегі ең ірісі
Германия демографиялық динамика түрғысынан, Қазақстан Республикасындағы
сияқты жағдайда. Ерекшелігі, бүл елдегі халықтың кері табиғи өсімі бүрын
пайда болған еді, ал туу деңгейі Қазақстан Республикасына қарағанда темен.
Жапониядағы темен туу деңгейі де, ұрпақ буындарының ауысуын қамтамасыз
етпеуде. Шындығында, табиғи өсім өзірге жағымды, бірақ уақыт өте азайып,
керіге айналуда.
Әр елдегі шынайы демографиялық жағдайды басты үш демографиялық процесс
анықтайды, бүлар: туу деңгейі, өлім-жітім, миграция. Олардың әрқайсысында
демографиялық және демографиялық емес мүдделер қайшылығы көрініс табуда
және ол эр елде қалай, қандай уақыт көлемінде шешіледі, содан шынымен
демографиялық даму мен оның ақыргы нәтижесі байланысты. Бұл процестерді
Қазақстан Республикасына байланысты қауіпсіздік призмасынан қарастырайық.
Ең алдымен Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсІздігІ мен оған
өлім-жітім ықпалына тоқталайық. Демографиялық өту процесіндегі
демографиялық қауіпсіздіктің күшті жоғарылауының негізгі факторы, өлім-
жітімнің күшті төмендеуі болады.
Қоғамдағы өлім-жітімді реттеудің жақсы реттеу құралдары еуропалық
қоғам қолында болса, одан кейінгі экономикалық, әлеуметтік және
технологиялық қазіргі замандагы прогресс нәтижесінде барлық элем
қауымдастықтарына да көшті. Олар адамның денсаулыгы мен өміріне қауіпті
сыртқы факторлардың әрекет етуіне бөгет болды, ягни негізінен балалардың
немесе жас және орта жастағы адамдардың өлім-жітіміне әкелетін экзогенді
факторларды шектеді. Осының нәтижесінде адамдардың өмір сүру жасы үлғайды.
Адам өмірінің үзақтығы күшті өсіп, адамзат қауіпсіздігі тарихында жаңа
кезең басталып еді.
Еуропаның бірқатар елдерінде осындай кезең XVIII ғасырдың аяғынан пайда
болды. Осыдан кейінгі екі ғасырда оған бүкіл элем елдері тартылды. XIX
ғасыр ортасында біршама ілгерілеген еуропалық елдердің өзінде еркектердің
де, әйелдердің де өмір үзақтығы көбіне 45-50 жасқа да жетпейтін. XX
ғасырдың ортасына қарай бүл көрсеткіш еркектер үшін-70 жасты, әйелдер үшін-
75 жасты қүрады. XX ғасырдың аяғына қарай 75 және 80 жастан асты. Басқаша
айтқанда, туғандардың көбІ кәрілік жасқа дейін жетеді және туғаннан кейінгі
алпыс - жетпіс жылдардағы өмірлері қорғалған, осымен қатар жоғары деңгейде
қауіпсіз. Яғни, бүдан көретініміз демографиялық қауіпсіздіктің басты
өлшемдерінің бірі-өлІм-жітімнің азаюы мен өмір үзақтығы деңғейінің үлғаюы.
Өлім-жітімнің төмендеуі, өмірдің үзақтығының өсуі кейінгі екі жүзжылдықта
өмірлік мінез-қүлық пен өмірлік қүндылықтың өлеуметтік-мәдени нормаларының
өзгеруімен бірге жүрді. Өлімге қарсы күресте жаңа мүмкІндіктерге ие болған
адамдар, қоғам, онымен күресті. Өлім-жітім мен өмірдің үзақтығы
динамикасынан, мемлекет пен үкімет өздерінің міндеттерін қаншалықты орындай
алуда екенін білуге болды. Осы өлшемдер бойынша, Қазақстан Республикасы XXI
ғасырда да өмірге қаупі күшті өндірістері бар ел болып қалуда.
Қазақстан Республикасының XX ғасырдағы қорытынды демоғрафиялық есебі
қайшылықтарға толы. Бір жағынан денсаулық сақтаудың қазіргі жүйесі қүрылды.
Экономикалық өсу, оның қалыпты болуы мен жетілу мүмкіндігін кеңейтті.
Түрғындарды жалпы вакцинациялау мен қалаларды көгалдандыру сияқты көлемді
іс-шаралар жүрғізілді, адамдардың білімділігі мен хабардар болуы
жоғарылады. Мүның барлығы өлім-жітімнің, әсіресе балалар өлімін төмендеуіне
сеп болды.
Екінші жағынан, мүның барлығы ХХ-ғасырдың бірінші жартысында, яғни
Қазақстан Республикасында өлеуметтік апаттар болып жатқанда жүрді. Олар
кезең-кезеңмен өлім-жітімнің жоғарылауы мен үлкен демографиялық шығынға
әкелді. Осындай дағдарыстар кезінде қоғам көптеген өлім-жітімнің экзогенді
факторларьша бақылау жасауды жоғалтып алып, түрғын халқының өсімі жағынан
артта қалды. Демографиялық қауіпсіздік өте қажетті деген мақсаттарға ерікті
немесе еріксіз түрде қүрбандыққа шалынды.
Бүл мақсаттар қазІргі күн түрғысынан қалай бағаланса да, іс-шаралардың
кейбіреулері тарихи дүрыс деп табылса да, оған жету үшін жіберілген
демографиялық үлкен бағаны көрмеуге болмайды. Өлім-жітімнің көп болуы,
демографиялық өтудің алдыңғы кезінде болатын халықтың ауқымды өсімін жойып
жіберді. Егер де Қазақстан Республикасында мүндай апаттар болмаганда, онда
қазақ халқының саны, белгілі демограф М.Б Тәтімовтың болжамы бойынша 2000-
шы жылы -12 млн.300 мың адамды, ал 2015 жылы-15 миллионды қүрар еді. Бірақ
бұл тарихи мүмкіндік келмеске кетті.
XX ғасырдың екінші жартысындағы да, КСРО-ның жалпы жағдайы өте қауіпті
болды. Ыстық соғыстар қырғиқабақ соғыспен ауысты. Бірақ ол Батыс елдері
үшін ғана қырғиқабақ соғыс болды. КСРО-ның құрамындағы Қазақстан
Республикасы ыстық соғыстардағы шығындармен салыстыруға келетіндей адам
шығынына ұшырап жатты. АҚШ және НАТО-ның құрамындағы басқа елдермен
тартысатын шынайы экономикалық күші болмағандықтан, КСРО өзінің олармен
әскери-стратегиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz