Қызылорда облысының жер қорын ауыл шаруашылығында тиімді пайдаланудың экономикалық-географиялық мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстанда күріш өсімдігінің дамуы мен шығуының қысқаша тарихы ... ...7
1.2 Қызылорда облысының табиғи.климаттық ресурстары және жер қорларын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қызылорда облысын табиғи .экономикалық зоналау және ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4.Облыстың ауыл шаруашлығын дамытудағы Арал теңізінің экологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2. Облыс ауыл шаруашылығында тұрақтылықты жоғарлатудағы негізгі бағыт . өсімдік шаруашылығы (күріш мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Облыстың суармалы егіс жерлерін өнімділігін арттыруда ауыспалы егіс жүйесімен тыңайтқыштарды қолдану мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Облыстағы күріш өндірісінің экономикалық тиімділігі және оны дамыту.44
2.3 Облыстағы қазіргі кезде мал шаруашылығын орналастыру және оның экономикалық тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3. Қызылорда облысы суармалы жерлерінің мелиоративтік жағдайы және оны жақсарту тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Облыстағы суармалы егістіктің қазіргі даму мүмкіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
3.2 Облыстағы жер ресурстарын қорғаудағы экологиялық стратегиясы және тиімді пайдалану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
1.Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстанда күріш өсімдігінің дамуы мен шығуының қысқаша тарихы ... ...7
1.2 Қызылорда облысының табиғи.климаттық ресурстары және жер қорларын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қызылорда облысын табиғи .экономикалық зоналау және ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4.Облыстың ауыл шаруашлығын дамытудағы Арал теңізінің экологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2. Облыс ауыл шаруашылығында тұрақтылықты жоғарлатудағы негізгі бағыт . өсімдік шаруашылығы (күріш мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Облыстың суармалы егіс жерлерін өнімділігін арттыруда ауыспалы егіс жүйесімен тыңайтқыштарды қолдану мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Облыстағы күріш өндірісінің экономикалық тиімділігі және оны дамыту.44
2.3 Облыстағы қазіргі кезде мал шаруашылығын орналастыру және оның экономикалық тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3. Қызылорда облысы суармалы жерлерінің мелиоративтік жағдайы және оны жақсарту тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Облыстағы суармалы егістіктің қазіргі даму мүмкіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
3.2 Облыстағы жер ресурстарын қорғаудағы экологиялық стратегиясы және тиімді пайдалану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Ауыл шаруашылығы – Қазақстанның негізгі салаларының бірі. Оның маңыздылығы – ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етуінде. Ауыл шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайды. Оған қоса, ел халқының жартысына жуығының әлеуметтік жағдайы ауылдық аумақтармен тығыз байланыста. Өндіріс құралдарына жеке меншік иелену құқығына және өзін-өзі басқару принципіне негізделген отбасылық ферма (шаруа қожалығы), кооператив, шаруашылық серіктестігі, акционерлік қоғам ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының базар экономикасына ең бейім түрлері екенін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Кеңшарлар мен ұжымшарларды қайта құрылымдау осы тәжірибеге негізделген. Ауыл шаруашылығын реформалау жеке меншік нысанындағы шаруашылық жүргізу нысанындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің санын ұлғайтумен қатар жүргізілді.
2006 жылдың басында біздің елде 4919 мемлекеттік емес кәсіпорындардан (ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтері, түрлі шаруашылық серіктестіктері және акционерлік қоғамдар), 157 мың шаруа (фермер) қожалықтарынан және 65 мемлекеттік заңды тұлғалардан (ғылыми-зерттеу институттарының, мекемелердің, оқу орындарының тәжірибелік шаруашылықтары) құралған негізінде тұрақты аграрлық құрылым қалыптасты.
Оған қоса, аграрлық құрылымның құрамына ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын ауыл халқының 2 миллионнан аса жеке шаруашылықтарын және шамамен 3 мың бау-бақша шаруашылықтары мен саяжай кооперативтерін жатқызу керек.
Жер үшін төлем енгізілуіне байланысты шаруашылық жүргізуші субъектілер өнімділігі төмен жерлерден бас тартты, нәтижесінде жер пайдаланушылар пайдалануындағы ауыл шаруашылығы жерлерінің аумағы 2,5 есе, егістік жерлердің аумағы 1,6 есе, шабындық жерлер мен жайылымдардың аумағы 3 есе қысқарды. Пайдаланудағы жерлер құрылымында егістік жерлердің үлесіне 28,3%, шабындық жерлерге 2,2% және жайылымдарға 65,8% тиесілі.
Қазақстанның экономикасын көтеруде ауыл шаруашылығы маңызды сектор болып табылады. Төменде келтірілген суретте Қазақстан Республикасы бойынша ауыл шаруашылығы жерлерінің құрылымы берілген. Республикадағы жер қорларының диаграммасын жасай отырып, ауыл шаруашылығына жарамды жерлер үлесі көрсетілген. Ең алдымен жер құрылымын Қазақстан деңгейінде қарастыра отырып, Қызылорда облысының жер қорын осы көрсеткіштен өз үлесін анықтауымызға мүмкіндік береді. Сондықтан да, бүгінгі таңда суармалы егістік жерлерге көңіл бөле отырып, соның ішінде республика бойынша күріштің 80% өндірісін беретін Қызылорда облысының жер қорын ауыл шаруашылығында тиімді пайдаланудың мәселелерін қарастыруымыз керек.
2006 жылдың басында біздің елде 4919 мемлекеттік емес кәсіпорындардан (ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтері, түрлі шаруашылық серіктестіктері және акционерлік қоғамдар), 157 мың шаруа (фермер) қожалықтарынан және 65 мемлекеттік заңды тұлғалардан (ғылыми-зерттеу институттарының, мекемелердің, оқу орындарының тәжірибелік шаруашылықтары) құралған негізінде тұрақты аграрлық құрылым қалыптасты.
Оған қоса, аграрлық құрылымның құрамына ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын ауыл халқының 2 миллионнан аса жеке шаруашылықтарын және шамамен 3 мың бау-бақша шаруашылықтары мен саяжай кооперативтерін жатқызу керек.
Жер үшін төлем енгізілуіне байланысты шаруашылық жүргізуші субъектілер өнімділігі төмен жерлерден бас тартты, нәтижесінде жер пайдаланушылар пайдалануындағы ауыл шаруашылығы жерлерінің аумағы 2,5 есе, егістік жерлердің аумағы 1,6 есе, шабындық жерлер мен жайылымдардың аумағы 3 есе қысқарды. Пайдаланудағы жерлер құрылымында егістік жерлердің үлесіне 28,3%, шабындық жерлерге 2,2% және жайылымдарға 65,8% тиесілі.
Қазақстанның экономикасын көтеруде ауыл шаруашылығы маңызды сектор болып табылады. Төменде келтірілген суретте Қазақстан Республикасы бойынша ауыл шаруашылығы жерлерінің құрылымы берілген. Республикадағы жер қорларының диаграммасын жасай отырып, ауыл шаруашылығына жарамды жерлер үлесі көрсетілген. Ең алдымен жер құрылымын Қазақстан деңгейінде қарастыра отырып, Қызылорда облысының жер қорын осы көрсеткіштен өз үлесін анықтауымызға мүмкіндік береді. Сондықтан да, бүгінгі таңда суармалы егістік жерлерге көңіл бөле отырып, соның ішінде республика бойынша күріштің 80% өндірісін беретін Қызылорда облысының жер қорын ауыл шаруашылығында тиімді пайдаланудың мәселелерін қарастыруымыз керек.
1. Ы.Жақаев Өмір өрнегі /Социалистік Қазақстан, 24 маусым, 1972.
2. Система сельскохозяйственного производства Кзылординской области /Под общей редакции С.У. Нургисаева. – Алматы: Бастау, 2002. – С.15-44.
3. Айтаханов Қ. Суармалы жерлер: жай-күйі, проблемалары /Егемен Қазақстан, 14 маусым, 2005.
4. Досболов С Көксарай су қоймасы салына ма? / Егемен Қазақстан, 8 желтоқсан, 2005.
5. Положение о Кзылординской специальгной экономической зоне №3123 8 окт.1996 г. – Кызылорда, 1996 г
6. Безуглая Э.Я. Метеорологический потенциал и климатические особенности загрязнения воздуха – Л., Гидрометеоиздат, 1980. – 182 с.
7. Почвы казахской СССр. Почвы Кызылординской области. –Алма-ата, 1983. –вып.14.
8. Стратегия экономического развития Кызылординской области. –Кызылорда: 1997.
9. Кызылординская специальная экономическая зона. Итоговый отчет за 1996-1999 гг. –Кызылорда, 1999.
10. АО “ТЭЦ -6” // Кызылординские вести от 30 декабря 1998 года.
11. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. – Алматы, 2000.
12. О состоянии окружающей среды Кызылординской области в 1997 году. Доклад Кызылординского областного управления экологии. –Кызылорда, 1998.
13. Боровский В.М. Почвы и почвенные районы Кзыл-Ординской области //Труды Инс-та почвовед. АН КазССР т.10 – Алма-Ата, 1960- С- 132-144
14. ВолковА.И., Попов Ю.М. Изменения почвенно-мелиоративных условиий Левобережного Кзыл-Ординского массива в Связи с зарегулированием стока р. Сырдарьи //Вопросы рисосеяния в Казахстане – Алматы: кайнар, 1978 – С.48-59
15. Технико-экономичесие обоснование реконструкции и строительства оросительной и дренажной систем на территории Кзылорды. Раздел 2 Природные условия Ташкент, 1993 – 55 с.
16. Белокопытова М.А Кзылординские области и административные районы Алматы,1961 гС13-45
17. экологический доклад Кзылординского областного управления охраны окружающей среды в 1999 году – Кызылорда,2000 – 52 с.
18. Байманов Г.Д. экологические обеспечение и хранения Кызылординской области – Тараз, 1999
19. Кошкаров С.И. Обоснование эколого-мелиортаивного режим ландшафтов в низовьях реки сырдарьи. Кзылорда, 1996, 48с.
20. Ковда В.А. проблемы борьбы с опустыниванием и засолением орошаемых почв. М., Колос 1984 – 304 с
21. Прохоров А.И. Тугайные леса Казахстана – алматы, 1982 – 80 с
22. Ұлттық энциклопедия, Қызылорда облысы Б.78-80
23. Чистякова С.Б. Охрана окружающей среды. М., 1988 – 270с
24. Стратегия экономического развития Кызылординской области Кызылодар, 1997 – 67 с
25. Ерлеепсов А.Н., Турешов О.Т. Орошаемое земледелие 2-е издание – Алматы., 1972 -368 с
26. Марымов В.И. Использование промышленных сточных вод для орошения – М., Колос, 1982 72 с
27. Фролов. А.К Экологические аспекты жизнедеятельности растений в условиях города.. М.1998 – 53 с
28. Разумовский В.М. Эколого – экономичесрайонирование – Л- наука, 1989 -155 с
29. тәуіпбаев Кеңестік кезеңдегі қателіктерді қайталамау керек /Жас Алаш, 5 қазан, 2006
30. Қызылорда облысында күріш ауыспалы жаңа үлгілерін енгізу жайлы ұсысынмдар/ жалпы ред басшылығымен Шермпағамбетов К. – Қызылорда, 2005 Б 6-25
2. Система сельскохозяйственного производства Кзылординской области /Под общей редакции С.У. Нургисаева. – Алматы: Бастау, 2002. – С.15-44.
3. Айтаханов Қ. Суармалы жерлер: жай-күйі, проблемалары /Егемен Қазақстан, 14 маусым, 2005.
4. Досболов С Көксарай су қоймасы салына ма? / Егемен Қазақстан, 8 желтоқсан, 2005.
5. Положение о Кзылординской специальгной экономической зоне №3123 8 окт.1996 г. – Кызылорда, 1996 г
6. Безуглая Э.Я. Метеорологический потенциал и климатические особенности загрязнения воздуха – Л., Гидрометеоиздат, 1980. – 182 с.
7. Почвы казахской СССр. Почвы Кызылординской области. –Алма-ата, 1983. –вып.14.
8. Стратегия экономического развития Кызылординской области. –Кызылорда: 1997.
9. Кызылординская специальная экономическая зона. Итоговый отчет за 1996-1999 гг. –Кызылорда, 1999.
10. АО “ТЭЦ -6” // Кызылординские вести от 30 декабря 1998 года.
11. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. – Алматы, 2000.
12. О состоянии окружающей среды Кызылординской области в 1997 году. Доклад Кызылординского областного управления экологии. –Кызылорда, 1998.
13. Боровский В.М. Почвы и почвенные районы Кзыл-Ординской области //Труды Инс-та почвовед. АН КазССР т.10 – Алма-Ата, 1960- С- 132-144
14. ВолковА.И., Попов Ю.М. Изменения почвенно-мелиоративных условиий Левобережного Кзыл-Ординского массива в Связи с зарегулированием стока р. Сырдарьи //Вопросы рисосеяния в Казахстане – Алматы: кайнар, 1978 – С.48-59
15. Технико-экономичесие обоснование реконструкции и строительства оросительной и дренажной систем на территории Кзылорды. Раздел 2 Природные условия Ташкент, 1993 – 55 с.
16. Белокопытова М.А Кзылординские области и административные районы Алматы,1961 гС13-45
17. экологический доклад Кзылординского областного управления охраны окружающей среды в 1999 году – Кызылорда,2000 – 52 с.
18. Байманов Г.Д. экологические обеспечение и хранения Кызылординской области – Тараз, 1999
19. Кошкаров С.И. Обоснование эколого-мелиортаивного режим ландшафтов в низовьях реки сырдарьи. Кзылорда, 1996, 48с.
20. Ковда В.А. проблемы борьбы с опустыниванием и засолением орошаемых почв. М., Колос 1984 – 304 с
21. Прохоров А.И. Тугайные леса Казахстана – алматы, 1982 – 80 с
22. Ұлттық энциклопедия, Қызылорда облысы Б.78-80
23. Чистякова С.Б. Охрана окружающей среды. М., 1988 – 270с
24. Стратегия экономического развития Кызылординской области Кызылодар, 1997 – 67 с
25. Ерлеепсов А.Н., Турешов О.Т. Орошаемое земледелие 2-е издание – Алматы., 1972 -368 с
26. Марымов В.И. Использование промышленных сточных вод для орошения – М., Колос, 1982 72 с
27. Фролов. А.К Экологические аспекты жизнедеятельности растений в условиях города.. М.1998 – 53 с
28. Разумовский В.М. Эколого – экономичесрайонирование – Л- наука, 1989 -155 с
29. тәуіпбаев Кеңестік кезеңдегі қателіктерді қайталамау керек /Жас Алаш, 5 қазан, 2006
30. Қызылорда облысында күріш ауыспалы жаңа үлгілерін енгізу жайлы ұсысынмдар/ жалпы ред басшылығымен Шермпағамбетов К. – Қызылорда, 2005 Б 6-25
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультетінің магистратурасы
Экономикалық, әлеуметтік және саяси география кафедрасы
Магистрлік диссертация
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫН АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Орындаушы И.Б.Сарсенова
2007ж.
Ғылыми жетекшісі Е.Ү.Жамалбеков
2007ж.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі Ш.М.Надыров
2007ж.
Алматы 2007
РЕФЕРАТ
Магистрлік диссертация 2- курс магистранты Сарсенова И.Б арқылы
орындалды. Магистрлік диссертация 70 беттен, 2 картадан және сурет пен 23
кестеден тұрады. Қолданылған әдебиеттер тізімі – 30. Жұмыс компьютерде
терілген. Ғылыми мақсаты – жер қорын ауыл шаруашлығында тиімді пайдалану
және күріш өндірістілігін көбейту. Ғылыми жұмыс нәтижесінде 2000 жылы №2
(23) ҚазҰУ хабаршысы атты географиялық басылымда Қызылорда облысының
аумағында күріш өндірісін көбейту мүмкіншілігі тақырыбында мақала
жарияланды.
.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстанда күріш өсімдігінің дамуы мен шығуының қысқаша тарихы ... ...7
1.2 Қызылорда облысының табиғи-климаттық ресурстары және жер қорларын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қызылорда облысын табиғи –экономикалық зоналау және ауыл шаруашылығын
орналастыру мен
мамандандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4.Облыстың ауыл шаруашлығын дамытудағы Арал теңізінің экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. Облыс ауыл шаруашылығында тұрақтылықты жоғарлатудағы негізгі бағыт -
өсімдік шаруашылығы (күріш
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .25
2.1 Облыстың суармалы егіс жерлерін өнімділігін арттыруда ауыспалы егіс
жүйесімен тыңайтқыштарды қолдану
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Облыстағы күріш өндірісінің экономикалық тиімділігі және оны дамыту.44
2.3 Облыстағы қазіргі кезде мал шаруашылығын орналастыру және оның
экономикалық тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 51
3. Қызылорда облысы суармалы жерлерінің мелиоративтік жағдайы және оны
жақсарту
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..54
3.1 Облыстағы суармалы егістіктің қазіргі даму
мүмкіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
3.2 Облыстағы жер ресурстарын қорғаудағы экологиялық стратегиясы және
тиімді пайдалану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...69
Жердің құйқасын танып, қойнын
ашып, қазынасын ала білген адам
дәулетті...(Ы.Жақаев)1
Қызылорда облысы – негізгі күріш өсіруші аймақ болып табылады, мұнда
Қазақстан бойынша күріш мәдени өсімдік өндірісінің 80% шоғырланған.
Күріш өндірісі саласын тұрақты дамыту үшін негізгі міндеттер және
мәселелер болып:
1. ҚР күріш кластерін тиімді функциялау және ұйымдастыру
2. Арал экологиялық дағдарыстың кері әсерлерін алдын алу және суармалы
егістік жерлерге мелиоративтік іс-шараларды жүргізу
3. Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы күріш сегментін ДСҰ-да
тең құқылы өнім ретінде қатысуға және оның бәсекеге төтеп беруі мен
өнім сапасын көтеруге жол ашу.
Бұл мәселені шешудің тиімді тәсілдердің бірі болып – күріш өндірісін
динамикалық өсіп дамуын қамтамасыз ету және ауыл шаруашылық саласын қолайлы
дамытуда өндірістік-техникалық жабдықтармен қаруландыру. Сонымен қатар
өсімдік шаруашылығында керекті тыңайтқыштар мөлшерін бөлінудің реттілігін
қарастыра отырып, ауыл шаруашылық секторын толығымен жөндеуден өткізуде
қаржы материалдық жағдайына көңіл бөлу
Зерттеу мақсаты: Қызылорда облысының жер қорын өсімдік шаруашылығында
тиімді пайдалану және соның ішінде күріш өндірісін дамыту, суармалы
егіншілік жерлерді қалпына келтіру, республика деңгейінде күріш ресурсын
сақтау мен жоғары сапалы деңгейде өндірілуін қамтамасыз ету, сонымен қатар
Қызылорда облысының жер қорын мал шаруашылығын дамытуда тиімді пайдалану.
Ғылыми жұмыстың негізгі бағыттары:
- экологиялық жағдайды залалсыздандыру бойынша АӨК-де табиғатты
қалпына келтіру және табиғатты қорғау іс-әрекет шараларды
ғылыми түрде қамтамасыз ету.
- Аралмаңында агроэкология мәселелерін шешуге бағытталған және
өткізілген зерттеулер тиімділігін бағалау;
- Жоғары өнімді сорттар, ресурстарды үнемдейтін экологиялық
қауіпсіздік технологияларды және де тағы басқа ауылшаруашылық
өсімдіктерін өндіріске енгізу және өңдеу;
- Суармалы жерлер топырақ өнімділігін арттыру, Арал теңізінің
құрғаған табанын фитомелиорациялау, орман мелиоративтік
жұмыстарын дамыту және сонымен қатар экологиялық дағдарыс
зонасында шабындықтар мен жайылымдарды жақсарту және ғылыми
негізде өңдеп сақтау;
- Қызылорда облысында судың жетіспеушілігіне байланысты өсімдік
диверсификациялау бағдарламасын өңдеу;
- Сүтті және етті мал шаруашылығы мен қаракөл өнімділігінің
зоналық жүйесін өңдеу;
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Ауыл шаруашылығы – Қазақстанның негізгі салаларының бірі. Оның
маңыздылығы – ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етуінде.
Ауыл шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін
анықтайды. Оған қоса, ел халқының жартысына жуығының әлеуметтік жағдайы
ауылдық аумақтармен тығыз байланыста. Өндіріс құралдарына жеке меншік
иелену құқығына және өзін-өзі басқару принципіне негізделген отбасылық
ферма (шаруа қожалығы), кооператив, шаруашылық серіктестігі, акционерлік
қоғам ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының базар экономикасына ең бейім
түрлері екенін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Кеңшарлар мен ұжымшарларды
қайта құрылымдау осы тәжірибеге негізделген. Ауыл шаруашылығын реформалау
жеке меншік нысанындағы шаруашылық жүргізу нысанындағы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің санын ұлғайтумен қатар жүргізілді.
2006 жылдың басында біздің елде 4919 мемлекеттік емес кәсіпорындардан
(ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтері, түрлі шаруашылық
серіктестіктері және акционерлік қоғамдар), 157 мың шаруа (фермер)
қожалықтарынан және 65 мемлекеттік заңды тұлғалардан (ғылыми-зерттеу
институттарының, мекемелердің, оқу орындарының тәжірибелік шаруашылықтары)
құралған негізінде тұрақты аграрлық құрылым қалыптасты.
Оған қоса, аграрлық құрылымның құрамына ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндірумен айналысатын ауыл халқының 2 миллионнан аса жеке шаруашылықтарын
және шамамен 3 мың бау-бақша шаруашылықтары мен саяжай кооперативтерін
жатқызу керек.
Жер үшін төлем енгізілуіне байланысты шаруашылық жүргізуші субъектілер
өнімділігі төмен жерлерден бас тартты, нәтижесінде жер пайдаланушылар
пайдалануындағы ауыл шаруашылығы жерлерінің аумағы 2,5 есе, егістік
жерлердің аумағы 1,6 есе, шабындық жерлер мен жайылымдардың аумағы 3 есе
қысқарды. Пайдаланудағы жерлер құрылымында егістік жерлердің үлесіне 28,3%,
шабындық жерлерге 2,2% және жайылымдарға 65,8% тиесілі.
Қазақстанның экономикасын көтеруде ауыл шаруашылығы маңызды сектор
болып табылады. Төменде келтірілген суретте Қазақстан Республикасы бойынша
ауыл шаруашылығы жерлерінің құрылымы берілген. Республикадағы жер
қорларының диаграммасын жасай отырып, ауыл шаруашылығына жарамды жерлер
үлесі көрсетілген. Ең алдымен жер құрылымын Қазақстан деңгейінде қарастыра
отырып, Қызылорда облысының жер қорын осы көрсеткіштен өз үлесін
анықтауымызға мүмкіндік береді. Сондықтан да, бүгінгі таңда суармалы
егістік жерлерге көңіл бөле отырып, соның ішінде республика бойынша
күріштің 80% өндірісін беретін Қызылорда облысының жер қорын ауыл
шаруашылығында тиімді пайдаланудың мәселелерін қарастыруымыз керек.
Сурет 1 - 2006 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан Республикасы бойынша ауыл
шаруашылығы жерлерінің құрылымы
Ауыл шаруашылық өндірісін дамытуда, яғни оның даму бағыты, ұйымдастыру
және басқару жүйелерін көрсетуде ғылымның алатын рөлі зор. Бұл жерде басты
шешуші рөлде аграрлық ғылым екені белгілі. Экономикалық жағдайларды ескере
отырып, ғылыми зерттеудің басты бағыттарын, қаржы көздерін, ғылыми күш пен
материалды ресурстарды анықтау міндетті болып табылады. Ол жақын және
болашақ жобалардың шешілуіне мүмкіндік береді. Аграрлық зерттеу
сұрақтарымен бүгінгі таңда Аралмаңы ғылыми зерттеу геоэкология және
ауылшаруашылық институты айналысады.
Ауыл шаруашылық өндірісінің көп қабатты даму экономикасында басты
міндет – шаруашылықтандыру мен алуан түрлі жеке қожалық формаларын
қалыптастыру және өнеркәсіптік тауарлармен ауыл шаруашылық өнімдердің
нарықтық инфрақұрылымын түзумен қатар, АӨК инфрақұрылымын бәсекелік
формаларын жасау негізінде ауыл шаруашылық сферасында экономикалық
тиімділікті арттыру.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру барысында басты рөлде аграрлық саясат
жатады. Республика ауыл шаруашылығында соңғы жылдары тұтастай бағытталған
анықталған бағыттар байқалуда.
Біріншіден, барлық аймақтарда көп қабатты экономика түзілді, қожалық
типті агротүзілімдер мен шаруашылықтар арасында тиімді арақатынас орнады.
Екіншіден, өңдеу бойынша агросервис қызметтері мен өзара экономикалық
өнімдерді шығару үрдісінің біртіндеп алға жылжуы.
Үшіншіден, заң-құқықтық база құрылған, яғни белгілі бір деңгейде
ауылшаруашылық өнімдердің өндіріс көлемін көбейту мен кіріс алуда
шаруашылықтың әртүрлі формаларын тұрақтандырады.
Бірақ та аграрлық сектордың оң бағыттарына қарамастан, Арал маңында
соңғы жылдары ауыл шаруашылық өсімдіктерді егу ауданы біршама қысқарғаны
байқалады.
Облыстағы мемлекеттік саясаттың негізгі міндеті агроөнеркәсіптік
кешеннің сыртқы экономикалық әрекеті болып азық-түлік импортын біртіндеп
азайту, олардың экспорттарын дамыту. Сол уақытта азық-түлік импорты тұтыну
нарық құрылымын кеңейтуге мүмкіндік береді, бірақ импорттық экспансия
отандық тауарөндірушілерді нарықтан ығысуына әкеледі.
Қызылорда облысында соңғы 5 жылда сыртқы тауар айналымы көрсеткендей,
11,2 есеге ұлғайса, (35,5 млн АҚШ долларынан 396,6 млн АҚШ долларына
дейін), экспорт – 56,7 есеге (6,0 млн АҚШ долларынан 340,3 АҚШ долларына
дейін), импорт – 1,9 есеге (29,5 млн АҚШ долларынан 56,3 млн долларға
дейін) ұлғайды. Сыртқы тауар айналымы көрсеткендей, аймақ белсенді әлемдік
шаруашылық қатынастар қатарына кірігеді. Қызылорда облысы бойынша азық-
түлік тауарының негізгі экспорты – күріш және тұз.
Күріш бағалы мәдени дақыл болып табылады. Әлемдік жер шаруашылығында
бидайдан кейінгі екінші орында, жалпы жиналуы мен өнімділігі бойынша
бірінші орынды алады. Күріш – бүкіл жер щары тұрғындарының 35 үшін негізгі
қоректену өнімі, ал 25 бөлігі үшін диеталық қоректену өнімі.
Тамаққа күріш ұнтағы пайдаланылады. Ол орташа есеппен 7,7% ақуыз,
75,2% көмірсу, 0,4% май, 2,2% клетчатка, 0,5% күл және 14% судан тұрады.
Күріш дәнінен ұн, күріш крахмалы, спирт, сыра шығарады. Күріш өндірісінің
қалдықтары малға азық ретінде, сонымен қатар В1 фитин дәруменін және
басқада емдік препараттар жасау үшін шикізат ретінде қолданылады.2
1. ҚАЗАҚСТАНДА КҮРІШ ӨСІМДІГІНІҢ ДАМУЫ МЕН ШЫҒУЫНЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХЫ
Қазақстанда күріш егу екі оазисте шоғырланған – Іле және Қаратал өзен
аңғарларында (Алматы облысы) және Сырдария өзенінің ортаңғы және төменгі
ағысында, негізінен Қызылорда облысында орналасқан. Бірінші оазисте күріш
мәдениетінің бастауын 1871-1872 ж.ж Қытайдан осында Қазақстанға қоныс
аударған дүнгендер мен тараншылыр негізін салды. Сырдария өзені ағысында
күріш мәдениеті XVII ғ соңында аймаққа қарақалпақтардың қоныстануымен пайда
болды. 1820 жылы өлкені Қоқан хандығының басып алуымен Сырдария оазисінде
суармалы жер шаруашылығы бірнеше жылдарға дейін толық құлдырады.. Күріш
жасаудың дағдылары жойылып қана кетпей сонымен бірге мәдениет ретінде
күріштің өзі де жойылды. Бірақ 1840-1850 ж.ж өзінде-ақ Ақ – Мешіт қала
төңірегінде жермен айналысудың ұсақ ошақтары қайтадан пайда болды. 3
1853жылы Ресей патшалығы өлкені жаулап алғаннан кейін жер шаруашылығын
қалпына келтіру және дамыту үрдісін күшейтті. Түбегейлі өзгеріс 1879 жыл
байқалды. Мұнда қатаң қыс және жем –шөптің жетпеуі жартыдан көп мөлшерде
малдың қырылуына әкелді, және де көптеген халықтар үшін жер шаруашылығы
тіршіліктің негізгі көзі ретінде болды.
XIX ғасырдың соңғы жартысында Орта Азияда күріш ауданының тез өсуі
судың әсерінен мақтамен бірге оның бәсекелесін тудырды. Бұл билікті жаңа
жерлерге күріш егуді орналастыру мүмкіншілігі үшін шараларды қолдануға
мәжбүр етті. 1885 жылдан бастап ежелгі иригациялық жерлерде бірінші кезекте
жаңа суармалы жерлер жобасын құрастыру мақсатымен жүйелік зерттелер
басталды: Сырдарияның сол жағалауы бойынша Жалаңаш даласынан қазіргі
Қызылорда облысының территориясымен Жаңадарияның құрғақ арнасына дейін.
Бірінші егістіктер 1896 жылы пайда болды. Ал 1897 жылда күріш өсімдігі 300
га жерді құрайды. Жаңа жерлерді игеру Шиелі кентінің төңірегінде және
Қараөзек пен Сырдария өзенінің арасындағы көлдік ойпаттарда басталды. Содан
кейін егістік жерлер Сырдарияның сол жағалауында Шіркейлі ағысы бойында
Қуаңдария бойынша, Далакөліне жақын және көп ұсақ көлдер жағалаулары
бойыншща таралды. 3
1912-1914 жылы Сырдария сол жағалауында Қаракеткен стансасының маңында
жаңа массив қалыптасты және облыстың күріш егу даму тарихындағы маңызды
этап аяқталады: Күріш мәдениет ретінде жаңа ауданда түбегейлі бекіп
орнықты. XX ғасырдың соңында ЦК РКП (б) шешімімен байланысты мақталы
ауданнан күріш егісін ысыру туралы шешіммен байланысты Сырдарияның төменгі
ағысы үлкен маңызға ие болды. Мұнда КСРО –ның мақта белдеуі аяқталды. Бос
жер территориялар және су кеңістігіне ие болды, ал топырақ климаттық
жағдайлар күріштің Арал теңізіне дейін таралуына мүмкіндік жасады. Бұл
қазіргі уақытқа шейін расталып келеді, ал Қызылрда облысы территориясындағы
Сырдарияның төменгі ағысы Қазақстанның күріш өнідірісінің ірі ауданы
болды.
Сондықтан, Қызылорда облысы күріш егудің дамуын негізгі төрт кезеңге
бөлуге болады.
Бірінші кезең 1896 -1920 ж.ж аралығын қамтиды. Облыс территориясында
күріш мәдениетінің дамуы және күріш өндірісінің алғашқы тұрақты аудандары
пайда болды. Бірінші дүние жүзілік және азаматтық соғыстар күріш егуді
үлкен дағдарысқа алып келді, ал егістік жерлер ауданы 320 га дейін
қысқарды.
Екінші кезең 1921-1930 ж.ж аралығын қамтиды. Қайта қалпына келтіру
кезеңі. 1921 жылдың тамыз айынын бастап ескі жерлерді қалпына келтіру және
жаңа суармалы жерлерді өндеу басталды. Күріш егу дамуын тұрақтандыру
мақсатында және халықта отырықшы өмірге айналдыруына өтуде халықты жер
шарушылығымен айналысуына әкелді. 1928 жылы Қиыр Шығыстан облысқа
кәрістерді қоныстандыру басталды. Жергілікті жерге алғаш агроэкономикалық
бағалаулар жүргізілді және күріш егісін дамыту жобалары атап көрсетілді.
Үшінші кезең 1931-1960 ж.ж аралығын қамтиды. Күріш өндірісіне
маманданған колхоздар ұйымдастырылып, ұжымдастыру жүргізілді. Ірі, жоғары
механикаландырылған күріш егу кешеннің индустриялы негізі қаланды. 1957
жылы Қызылорда су торап құрылысының аяқталуы күріш егуді одан әрі қарай
дамыту үшін маңызды ирригациялық жағдайлар жасады.
Төртінші кезең 1961 жылдан басталады. Ірі жоғары механикаландырылған
шаруашылық қалыптасты. Ирригациялық құрылысқа капитал салымдары айтарлықтай
өсті. 1960 ж.ж соңында Сырдарияның төменгі ағысында Қазақстанда күріш
егудің қазіргі ірі аймағы пайда болды.
Суармалы зоналардың кеңеюі облыста күріш ауданының 1960 жылдан 12,3 мың га
- дан 1970 жылға 62,6 га –ға дейін көбеюіне алып келді. 1991 жылға дейін
ауданның өсуі үлкен қарқынға ие болды және ол 100 мың га ие болды 3.
Бірақ та содан кейін жаңа жерлерді игеру күрделілігіне, су ресурсының
шектеулігіне байланысты 1998-2000 ж.ж аралығында егістік жерлерді 60-65 мың
га дейін қысқарту басталды.
Өнімділік тез өсті және 1960-1991 ж.ж бойынша үш есеге дейін көбейді:
18,5-тен 49-50 ц га-ға дейін. 1991 жылдан бастап агромелиоративтік жұмыс
кешенін орындау үшін құралдар бөлінбеді. Бұл 1990 жылдардың аяғында өнімнің
30-40 ц га – ға дейін төмендеуіне алып келді. Осыған ұқсас күріштің жалпы
жинағы да өзгерді. 1960 жылғы салыстыру бойынша 1995 жылы 18 есеге көбейді
(22,5 мың т және 299,8 мың т) рекордтық өндіріске 1983 жылы (442,8 мың т)
және 1991 жылы (402,2 мың т) жетті. Соңғы он жылдықтағы белгілі
экономикалық қиыншылықтарға қарамастан Қызылорда күріш өндірісінің жетекші
аймағы болып қалуда, оның үлесіне бүкіл Қазақстандық көлемнің 80 % сәйкес
келеді.
Топырақ құнарлығын құрайтын заттардың ішінде шіріндінің (гумус) алатын
орны ерекше. Себебі, топырақтың көптеген агрохимиялық көрсеткіштері оның
құрамындағы қара шіріндінің мөлшері мен құрамына тікелей байланысты болады.
Сырдың төменгі ағысындағы өлкені қамтитын сұртопырақты белдік
топырақтарындағы қара шіріндінің мөлшері мен құрамы жайлы бір топ
ғалымдар: И.И. Синигин, Ф.Ю. Гельцер, Н.К. Балябо, Т.П. Ласукова, Н.И.
Болотова, В.М. Боровский, И.Д. Шарапов, Р.А. Чиркова, А.И.Волков, А.М.
Нұрғызарынов, Х.Д. Рамазанов, К. Шермағамбетовтер зерттеулер жүргізген.
Олардың мәліметтері бойынша атыраулық топырақ түрлерінің ішінде құрамында
қара шіріндінің мөлшері біршама жоғары болатындары: батпақты, шалғынды
аллювийлі және шалғынды батпақты топырақтар. Бұл топырақтар Сырдария
өзенінің атырауының ылғалды бөліктерінде тараған. Торырақтың жоғары жарты
метрлік (0-50см) қабатында қара шіріндінің қоры гектарына 94-117 тонна
аралығында болады (Боровский). Бұл көрсеткіш сұр топырақты белдіктегі
кәдімгі сұр топырақтағы қара шірінді мөлшерінен анағұрлым артық. Ылғалды
топырақтағы қара шіріндінің мол болу себебін өсімдіктің қалың өсуінен деп
түсінуге болады, яғни олардың органикалық қалдықтары қарқынды түрде қара
шіріндіге айналып отырады (гумификация). Бұл жерлерде қара шіріндіге айналу
процесімен қатар органикалық заттардың минералдануы да тез жүреді, соның
арқасында қара шіріндінің мөлшері үздіксіз жаңарып отырады (Нұрғызарынов).
Кейінгі жылдары перспективалы егіншілік жүйесін дамытуда егіс құрылымының
тиімді түрін таңдап алуға көптеген ғалымдар мен шаруашылық мамандары ерекше
көңіл бөліп отыр.
1.2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ РЕСУРСТАРЫ МЕН ЖЕР ҚОРЛАРЫН
БАҒАЛАУ
Географиялық орны. Қызылорда облысы – Қазақстанның оңтүстігіндегі
әкімшілік-аумақтық бөлік. 1938 жылы 15 қаңтарда құрылған. Жер аумағы –
226,0 мың км2. (Қазақстан жерінің 8,3%-ы). Халқы 607,1 мың адам (2004 ж).
Орталығы – Қызылорда қаласы. Солтүстігінде Қарағанды, солтүстік-батысында
Ақтөбе облыстарымен, оңтүстік-батысы мен оңтүстігінде Өзбекстан
Республикасымен, шығысында Оңтүстік Қазақстан облыстарымен шектеседі. Облыс
құрамында 7 әкімшілік аудан (Арал, Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Сырдария,
Шиелі, Жаңақорған), 3 қала (Арал, Қазалы және Республикалық деңгейдегі
Байқоңыр қаласы) бар. Географиялық координаттары: 42038-ден 47049
с.е.дейін және 59002-тан 68009 ш.б.дейін созылып жатыр. Қызылорда облысы
республиканың оңтүстігінде Сырдария өзенінің төменгі ағысында орналасқан.
Айтарлықтай бөлігін Тұран ойпатының жазық жер бедері алып жатыр. Батыс
бөлігінде Арал теңізінің солтүстік және шығыс бөлігі, оңтүстігінде –
Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде – Арал маңы Қарақұмдары,
Арысқұмдар, Орталық Қазақстанның шеткі шөл үстірттері кіреді. Облыстың жер
бедері негізінен жазық, құмды белестер, төбешік, шоқылар болып келеді.
Биіктік ауытқуы 53-200 м-ді құрайды. Ең төмен жері батысында Арал теңізінің
жағалауында, ең биік жері шығысындағы Қаратау сілемдерінде (1491 м)
орналасқан.4
Геологиясы мен кен байлығы. Облыстың негізгі бөлігі геологиялық
жағынан күрделі өзгерістерге ұшыраған. Қазір оның басым бөлігін Сырдария
өзені бағытымен оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай Арал теңізіне
дейін созылған Сырдария жазығы алып жатыр. Бұдан 80-100 млн жылдар бұрын
бор дәуірінің шөгінділері, палеоген және төрттік кезеңдегі түзілімдер
сақталған. Қаратау сілемдері төменгі палеозой құрылымдарына жатада. Кен
байлықтарының ас тұзы, мирабилит, тенардит тұздарының өнеркәсіптік маңызы
зор. Құрылысқа қажетті ұсақ қиыршық тастар, әйнек және шыны бұйымдарын
жасайтын кварц құмы, қыш, гипс, алебастр, цемент балшығы, құрылыс тастары,
әктас, тақтатас (Майлыбас), қоңыр көмір (Құланды) және басқа кен
байлықтарының мол қоры бар. Қызылорда облысы түсті металл кені бойынша
Қазақстанда үшінші орын алады. отандық сапалы ас тұзының 60 %-ы, мұнай мен
газ конденсатының 21,4 %-ы, мырыштың 15,1 %-ы, уран қорының 14 %-ы
Қызылорда облысының еншісінде. Оңтүстік Торғай иінінің
облыс бөлігінде 350 млн т мұнай, 2 трлн млрд м3 газ қоры бар. (2004)5
Климаты. Облыстың климаты тым континентті, қысы суық, жазы құрғақ, әрі
аңызақты ыстық. Ауа райының орташа температурасы қаңтарда – 130С, шілдеде –
26-280С. Жазда ыстықтың көтерілу шегі 42-440С-қа дейін барады. Құм 60-700С-
қа дейін қызады. Жауын-шашынның орташа мөлшері 100-115 мм. Арал теңізінің
тартылуынан, Байқоңыр ғарыш алаңы тарататын улы заттары және экологиялық
ортаның нашарлануына байланысты ауа райы мүлдем өзгерді. Облыс жерімен
Сырдария өзеннің 1 мың км-ге жуық төмен ағысы өтеді. Облыс климаты өте
құрғақ, бірінші зонада ылғал жылына 152-159 мм-ге дейін түссе, ал қалған
территориясында олардың мөлшері 128-135 мм-ден аспайды. Бірінші зона
ауданында түсетін ылғал мөлшері жылдың суық кезеңіне келеді (қараша-
наурыз), ал қалған зоналарда – жылы кезеңге (сәуір-қазан) сәйкес келеді.
Жауын-шашын мөлшері жыл бойынша өте өзгермелі. Тек жеке құрғақ жылдарда 40-
70 мм ылғал берсе, ылғалды жылдары ол көрсеткіш – 200-213 мм-ге дейін
жетеді.
Желдің орташа жылдамдығы 3-4мс аспайды. Ең үлкен жылдамдық көктем
және қыс айларына сәйкес келеді.
Вегетациялық кезең ұзақтығы (ауаның орташа тәуліктік температурасы
+50С-тан жоғары), бірінші зонада 225-226 күн құраса, екінші зонада – 208-
217 күн, үшінші зонада 198-208 күнді құрайды. Көктемгі ауаның орташа
тәуліктік температурасының тұрақты ауысуы 19-20 наурызда өтсе, екінші
зонада – 26-30 наурызда, үшінші зонада – 31 наурыздан 7 сәуір аралығында
өтеді, ал күзде 1 қарашаға, 25-31 қазанға, 23-38 қазанға сәйкес келеді.
Облыс аумағындағы аязсыз кезең орташа 178-190 күнге созылады. Көктемгі
үсу сәуірдің екінші онкүндігінде бітеді, бірақта, кейбір жылдары мамыр
айының бірінші және екінші онкүндігінде байқалуы мүмкін, ал Арал теңізі
ауданында – мамыр айының соңына дейін жүреді. Бірінші күзгі үсік қазан
айының бірінші және екінші декаданың басы кезінде басталады.
Ауа температурасы +100С-тан өтуі бірінші зонада көктемгі 3-6 сәуірде
және күзгі 13-14 қазанда, үшінші зонада – 14-21 сәуірде және 7-11 қазанда
болады. Ауа температурасының оң көрсеткіші 100С-тан жоғары болуы бірінші
зонада 3800-46000С-қа жетсе, тауалды ауданда – 41000С. Температурасы 100С-
тан жоғары болуы үшінші зонада орташа алғанда 3500-40000С-ты құрайды. Бұл
кезеңдегі ылғал мөлшері 30-55 мм-ге дейін түседі.
Кесте 1 - Әртүрлі кезеңдегі біртекті жылдық жауын-шашын мөлшерін бағалау
Метеостанция Орташа жылдық ылғал мөлшері, Бақылау жылдар саны
мм
Шартты-табиғи Бұзылған кезеңШартты-табиғи Бұзылған кезең
кезең (1960 (1961-2001 кезең (1960 (1961-2001
жыл бойынша) ж.ж.) жыл бойынша) ж.ж.)
Шиелі 150 152 30 36
Қызылорда 114 144 27 36
Жосалы 114 129 39 36
Қазалы 123 128 70 36
Арал теңізі 126 135 35 36
Сексеуіл 131 138 2936 30
Топырақ және өсімдік жамылғысы мен облыстың жер қорын бағалау.Облыс
жерінің біршама бөлігін құм басып жатыр. Топырағы құмдақ сұр, сортаң болып
келеді. Жусан, бетеге, сексеуіл, жыңғыл, тал, тораңғыл, қамыс өседі.
Пайдалануға қолайлы жер аумағының 12 %-ы Сырдария өзен жайылмасында, 23 %-ы
шөлейтте, 65 %-ы шөл аймағында орналасқан. Облыс аумағының көп бөлігі
төрттік шөгінділермен көмкеріліп, Сырдария өзені атыраулы-аллювийлі
шөгінділер болып табылады. Аллювий екі мүшелі құрылымнан тұрады: жоғары
бөлігі шаңды саздан, саздақтан және жұқа түйіршікті шаңды құм болса,
төменгі бөлігі ірі дәнді, құмайтты жұқа дәнді жыныстардан тұрады, ол
суармалы жерлер үшін дренажды қолдануда қолайлы мүмкіндіктер ашады.
Аумағының көп бөлігінде облыс топырақтары солтүстік шөл зонаға қатысты.
Топырақ жамылғысы айтарлықтай алуан түрлілікпен ерекшеленеді, бірақ айрықша
екі үлкен ауданға бөлінеді: жер пайдаланудағы ылғал топырақтар
(гидроморфты) жолағы және шөл бөлігінде – ерте кездегі суармалы іздері
қалған құрғатылған (субаэральді) топырақтар.5
Шаруашылықта құнды топырақтар суландырылған территорияның атыраулық
өсімдік-топырақ жамылғысы болып табылады. Мұнда үш оазис орналасқан: Шиелі
– Жаңақорған мен Шиелі әкімшілік аудандардың суландырылған шегіндегі
территориялар, екінші Қызылорда – Сырдария, Тереңөзек, Жалағаш пен Қармақшы
суландырылған территориялардан тұрса, Қазалы – Қазалы және Арал әкімшілік
аудандары суландырылған бөліктерінен тұрады. Солтүстік Арал маңы құмдары
ылғал мен жылу аккумуляцияның нәтижесінде, сонымен қатар өсімдіктердің болу
салдарынан жабайы және үй жануарлары үшін бағалы қысқы жайылымдар ретінде
қолданылады. Бірақта, топырақтың алуантүрлі болуына қарамастан, шөлді
климаттық режимнің ерекшелігі болып, барлық жазықты топырақтар, құмдақты
қоспағанда, сонымен қатар, тауды құрайтын топырақтар бірнеше ортақ
белгілермен сипаттала отырып, агрономиялық маңызға ие:
1. Жоғары карбонаттылығы (СаСО3 мөлшері 10-25%-ға дейін). Тұзды
топырақтарды шаю кезінде карбонаттылық оң фактор ретінде көрініс береді.
2. Аллювийлі жыныс сипатына тән, топырақ кескінінің қабатты түзілуі.
Осы кездегі грунттардың ерекше айырмашылығы – шаңды бөлшектердің басым
болуы (40-75%).
3. Макроқұрылымның жоқ болуы және су өткізгіштік микро-құрылымның
болуы
4. Өзен маңындағы аудандар топырағының өте жоғары тұздануы, тұздану
типі – хлоридті-сульфатты. Көптеген топырақтар шаюды қажет етеді. Бұдан
басқа, суармалы оазистер өзара топырақтың тұздану деңгейі бойынша
ерекшеленеді. Оңтүстік Шиелі оазисі топырақтың аз тұздануымен және грунт
сулардың болуымен сипатталады,, ортаңғы – Қызылорда – одан да жоғары
тұздануға ие, ал солтүстік – Қазалы оазисі топырақтың одан жоғары
тұздануымен сипатталады.
5. Микробиологиялық үрдістің жоғарғы қарқындылығы органикалық заттың
тез ыдырауына әкеледі. Облыстың барлық топырақтары калийге бай, фосфордың
орташа мөлшерін (немесе орташа деңгейден төмен) құрайды, азотқа кедей.
Мұнда органикалық және минералды тыңайтқыштарды, әсіресе азотты енгізу
керек. Қарашірінді құрамы 0,5 %-дан 3-4 % аралығында ауытқиды, сирек
жағдайда ол 6 %-ға дейін жетеді. Азотпен топырақты байыту үшін бұршақ
өсімдікті, соның ішінде жоңышқа мен түйе бұршақты егу қажет.
Ауылшаруашылық дақылдар үшін шалғынды және шалғынды-батпақты
топырақтар тақыртүстес және тақырлармен салыстырғанда айтарлықтай жоғары
шіріндіден тұрады және қоректік заттар қорының жоғары мөлшеріне ие.
Төменде жерді пайдалануда үлкен мәні бар негізгі топырақтар
сипаттамасы келтірілген:
Тақыртүстес тұзданбаған топырақтар Жаңадария массивіннің бас
бөлігінде, Бесарық мекенінде және Шиелі ауданының сол жағалау бөлігінің
оңтүстігінде кездеседі. Өзен аллювийінен түзілген; мұнда саздан, саздақтан,
құмайт және құмдардан кезектесіп отыратын қабаттардан тұрады. Грунт сулары
10 м-ден төмен емес тереңдікте, минералдығы бойынша сортаңды және тұзды,
5-тен 10 гл тығыз қалдықтан тұрады. Топырақ құрамында тұздар аз (0,2 %-ға
дейін) болып келеді. Қарашірінді құрамы – 1,5%. Барлық ауыл шаруашылық
жерлерге жарамды. Өсімдігі – қара сексеуіл, күйреуік, жантақ.
Тақыртүстес сорланған топырақтар Жаңадарияның саға маңында таралған.
Қара сексеуіл өсімдігімен көмкерілген. Қабатты грунттардан құралған. Тұз
максимумы (3 %) – 10-100 см тереңдікте 0,5 %-дан төмен. Грунт сулары – 10-
20 м тереңдікте, олардың минералдығы 10-50 гл құрайды. Тұздану типі –
хлоридті-сульфатты. Топырақтар орман қоры ретінде тұтастай қолданылады.
Тақыртүстес сортаңды-сор топырақтар ауыр қабатты аллювий
шөгінділерінде түзіледі. Сырдария өзенінің сол жақ жағалауын сазды жазықтың
түгел бетін қамтиды. Беткі қабаты тығыз, су өткізгіштігі айтарлықтай төмен,
сілтісізденген, қалыңдығы-3-5см. 25-100 м тереңдікте топырақтарда 3% -ға
дейін тұздан тұрады, тұздануы – хлоридті-сульфатты және сульфатты-хлоридті.
Топырақтағы қара шірінді – 1%, азот пен фосфорды сіңіруі өте төмен. Грунт
сулары-10-20 м тереңдікте, минералдығы-25-70 гл, өсімдіктерге бұйырғын,
күйреуік тән. Игеру кезінде күрделі мелиоративтік жұмысты қажет етеді.
Тақыртүстес топырақтар құмдармен бірге айтарлықтай Солтүстік Қызылқұм
ірі массивтерінде кездеседі. Құм қалыңдығы 10-40 см болатын астарды түзеді,
астар астында саздақты қима. Топырақ өте жақсы ылғалдығымен ерекшелінеді.
Тұз құрамы 2,5 %-ға дейін, олар 60-200 см тереңдікте жатыр, тұздануы
хлоридті-сульфатты. Топырақтағы қарашірінді нашар, қоректік заттар аз.
Грунт сулары 10-25 м тереңдікте, қатты минералданған. Қатаң суармалы режим
кезінде игеру үшін және жел эрозиясымен күресу бойынша іс шараларды жүзеге
асыруда жарамды болып табылады.
Тақырлар, тақыртүстес топырақтармен облыстың шөл аудандарында
таралған. ( Жаңадария, Қуаңдария, Дариялық – Тақыр жазықтары, Жусан және
Бикесары далалары). Типтік тақырлар құрамы 3% тұздан тұрады, оның тереңдігі
10-100 см дейін жетеді, тұздануы хлоридті-сульфатты. Қарашірінді құрамы 1%,
қоректік заттар ( азот, фосфор) өте аз. Грунт сулары қатты минералданған.
Топырақ шаюды және айтарлықтай мөлшерде органикалық және минералдық
тыңайтқыштарды қажет етеді. Типтік тақырларды игеру-қиын мелиоративтік және
агротехникалық міндет.6
Аллювийлі-шалғынды (тоғайлы) топырақтар Сырдария өзен арнасында, оның
салдарында және магистральды каналдар бойында таралған. Ұсақ беткі
тұзданумен ерекшеленеді, 0-5 см қабатта 3-тен 8 %-ға дейін тұздардан
тұрады, ал терең қабаттары тұщы болып табылады. Тұздар қоры -118 тга,
тұздануы хлоридті сульфатты. Қарашірінді 6% дейін, 30 см тереңдіктен
бастап, оның мөлшері азаяды. Грунт сулары сорлы және тұщы. Бақша және өзен
жолақтары үшін қолдануға болады. Күріш егу тиімсіз. Көп жерлерді суару
механикалық су көтеруді қажет етеді.
Аллювийлі-шалғынды ескі тоғайлы топырақтар төменгі суайрықтарда
түзіледі. Грунт сулары 3-5 м тереңдікте ирригационды режимде, сортаңды.
Топырақтағы қарашірінді -2-3%, тұздануы хлоридті-сульфатты. Дән егістігі
және бақша отырғызу үшін жарамды болып табылады.
Аллювийлі-шалғынды шөлдену топырақтары грунт су тереңдігі 5-8 м
болатын ылғал топырақтарда түзіледі. Қарашірінді құрамының аз болуымен
ерекшеленеді. Қуыс орлар-оқпандар түзуге бейім, олардың ең ірілері Қараөзек
саласының бас бөлігінде, Арал теңізінің жағалауында, Қазалы ауданының
орталық бөлігінде орналасқан, 1 га жерге осындай 150 орлардан келеді. Тұз
қоры 78 тга жетеді. Қоректік заттар аз. Дәнді дақылдар, азықтық және
көкөніс бақшалы өсімдіктер өсіруге жарамды, ал күріш егу үшін тіпті
жарамсыз.
Шалғынды-батпақты топырақтар ауыр грунттарда, жер бедердің төменгі
бөлігінде түзіледі. Қарашірінді құрамы 4%, көбінесе -1,5-3%. Жоғары беті
1,5-2,5% тұзданған, төменгі 10-50 см-де тұздану деңгейі 0,1-0,3%-ға дейін
түседі. Екі метрлік тереңдікте тұздың қоры 80 тга, тұздануы хлоридті
сульфатты. Грунт сулары 2-3 м тереңдікте орналасқан. Күрішке және басқа
мәдени өсімдіктер үшін жарамды.
Батпақты топырақтарға шірінді-батпақты, сазды батпақты және суармалы
батпақты топырақтар жатады. Сазды батпақты топырақтар Сырдарияның сол
жағалауында таралған, ауыр аллювийден түзілген, 2-3% қарашіріндіден тұрады.
Беті құрғау салдарынан 3-5%-ға дейін тұзданады. Оларды күріш егістігінде
қолданады, осының нәтижесінде олар суармалы батпақты топырақтарға айналады.
Барлық батпақты топырақтарға азот және фосфор тыңайтқыштары керек.
Типтік сор топырақтар қабатты аллювийден құралған. Грунт сулары – 3-7
м тереңдікте, қатты минералданған, хлоридті-сульфатты және сульфатты-
хлоридті тип тән. Жер бетіндегі тұз максимумы (40%-ға дейін), қима бойынша
тұздануы – 3-8%. Ірі массивті типтік сортаңдарды игеру тек күшті дренаж
желісі қарқынды шайылудан кейін қолдану керек. Сырдарияның аңғары мен
атырауында, жергілікті төмен суайрығында орналасқан.
Құмайтты топырақтар облыстың барлық аумағында таралған және үлкен
алуан түрлілікпен ерекшеленеді. Арал маңы мен облыстың оңтүстігінде кең
ауқымды шөлді түзеді. Өсімдік жамылғысы алуан түрлі. Топырақтар қима
дифференциациясының әлсіз болуымен ерекшеленеді.
Өзінің табиғи зоналығына қарай облыстың топырақ жамылғысы сұр
топырақты белдеудің солтүстік шөл зонасына жатады. Одан солтүстікке қарай
(Арал теңізі мен Сарысу сызығы бойымен) қоңыр топырақ зонасы жатыр. Облыс
аумағындағы осы өңірге тән климат, өсімдіктер дүниесі, гидрологиясы мен
гидрогеологиялық жағдайында қалыптасқан әр түрлі топырақтар екі үлкен топқа
жатады:
1. Суармалы егіншілік дамыған атыраулық аймақтың ылғалды (гидроморф)
топырақтары.
2. Шөлейт бөлігінде ескі заманнан қалған суармалы егіншіліктің ізі бар
және мал жайылымына пайдаланатын құрғақ (субареал) топырақтар.
Барлық топырақ түрлерін төмендегі үш санатқа бөліп қарастыруға болады.
1. Жеңіл-желпі мелиоративтік шараларды қажет ететін топырақтар (аздап
суарылады).
1. Орташа дәрежеде және мелиоративтік жұмыстарды қажет ететін
топырақтар.
3. Жер бедеріне байланысты суармалы егіншілікке жарамайтын жерлер. Бұл
жерлерге үштік-бор дәуірінің қоңыр, сұр-қоңыр топырақтары, құрамында
-қарашіріндісі аз атыраулық аймақтың қүмдары мен Сырдарияның сол жағында
тараған бұйрат және жал-бұйрат қүмдар жатады. Олар жылжымалы (маршевые)
сорлар, таудың биік бөктеріндегі тастақты қоңыр, сұр-қоңыр және ашық-сұр
топырақтар.
Сырдарияның атыраулық аймағында жерді қорғаудың басты шарты — жалпы
табиғат құрамбөлшектері арасында тепе-теңдікті қалпына келтіру.
Облыстың жер қоры 2002 жылы 1 қаңтарда құрылуы бойынша төмендегіше
бөлінген: облыста 24899,6 мың га жер болса, оның 12947,9 мың га ауыл
шаруашылыққа жарамды жерлер қатарын құраса, ол құрылымда егістік жерлер
136,0-140,0 мың га немесе 1,0%, шабындық жерлер – 116,5 мың га немесе 0,9%,
жайылым – 12538,4 мың га немесе 96,8%-ды құрайды. (кесте 2)
Кесте 2 – Ауыл шаруашылығына жарамды жерлер бойынша жер ресурстарының
бөлінуі
Жарамды жерлер атауы Ауданы, мың га
барлығы Соның ішінде, суармалы
1 2 3
Жыртылған жерлер 136,0 136,0
Көпжылдық отырғызылымдар2,8 2,8
Тыңайған жерлер 129,8 129,8
Шабындық жерлер 116,5 -
Жайылым 12539,4 -
Соның ішінде 9193,0 -
суландырылған
Бақшалар 24,4 24,4
Барлық ауылшаруашылыққа 12947,9 293,0
жарамды жерлер
1 2 3
Ормандар 5011,2 -
(тоғай+сексеуіл)
Ағашты- бұталы 88,5 -
отырғызылымдар
Батпақ 12,7 -
Су астында 2357,8 -
Тағы басқа жерлер 4481,5 -
Барлығы 24899,6 277,5
Келесі 3-кестеде әкімшілік аудандар бойынша жер ресурстарының бөлінуі
көрсетілген.6,7
Кесте 3 - Облыстың әкімшілік аудандары бойынша жер ресурстарының бөлінуі
Облыс Жер Ауыл-шаруСоның ішінде
аудандары аума-ғы а-шылық-қ
а
жарам-ды
жерлер
Жыр-тыкөп- Тың-айШа-бынЖайылымдар
л-ған жыл-дық-ған -дық
жер-леотыр-ғыжер-лежер-ле
р -зы-лымр р
-дар
Барлығы Соның ішінде суармалы
жерлер
Жаңақорған-Шиелі 4783,1 97,6
Қызылорда 8537,8 143,1
Қазалы-Арал 9281 36,8
Барлығы 24899,6 277,5
Бірінші зонаға (оңтүстікке) екінші әкімшілік аудан (Жаңақорған және
Шиелі) кіреді. Екінші зонаға (орталыққа) 4 әкімшілік аудан (Жалағаш,
Қармақшы, Сырдария, және Қызылорда қаласы) кіреді. Үшінші зонаға
(солтүстікке) 2 әкімшілік аудан ( Арал және Қазалы) кіреді.
Облысты күріш егуге мамандандыруға байланысты топырақ-климаттық және
басқа жағдайларға байланысты суармалы егістік үш массивке бөлінеді:
Жаңақорған-Шиелі, Қызылорда, Қазалы-Арал. Соңғы жылдары Арал ауданында
ауылшаруашылық жерлерге аздап күріш егу қолға алына бастады. Бұл
массивтердегі негізгі ауылшаруашылық мәдени өсімдік-күрішке сәйкес келетін
бұрынғы инженерлі - дайындалған жерлер өңделуде. Бірақ та, соңғы жылдары
қаржы мәселесі мен материалдық – техникалық базаның төмендеуі нәтижесінде
жылдан-жылға құлдырауда. Сонымен қатар бұған Арал маңы аймағының экологиясы
да әсер етуде. 10
карта
Облыстың жалпы жер қорынан жайылманың 9193,0 мың га немесе 74,0%
суландырылған. Сол уақытта облыста тыңайған жерлердің ауданы -129,8 мың га
ұлғайғандығын көрсетеді. Бұл ауылшаруашылық түзуде қаржы жағдайының
құлдырауы, минералды және органикалық тыңайтқыштардың жетіспеушілігі,
сонымен бірге нашар техникалық базаның болуымен байланысты.
Алуан түрлі табиғи-экономикалық жағдайлар облыс аумағын ауылшаруашылық
өндіріске мамандандыруға және орналастыруға негізделген. Солтүстік зонада
суғаруға судың жетіспеушілігі нәтижесінде соңғы жылдары күріш өсімінің
төмендеуіне әкелді. Бұдан басқа қоныстану мекеннің бір-бірінен алшақ жатуы
ауылшаруашылығының бір бөлімі мал шаруашылығын дамытуға қолайлы екенін
көрсетеді.
Оңтүстік зона, шаруашылық дамытуға қолайлы, оң температураның көп
мөлшерде болуы көкөніс-бақшалы, жеміс-жидек, майлы және техникалық
дақылдарын, сонымен қатар жүзім өсіруге қолайлы. Сондықтан да соңғы жылдары
негізгі өніммен қатар, мақта, сафлор және т.б. өнімдер алынады. Орталық
зонада күріш өсіру және тағы басқа дәнді, майлы, көкөніс-бақшалы, жеміс
және жидектер үшін жақсы жағдайлар жасалған.
Соңғы жылдардағы су тұтынуда айтарлықтай сындарды ескере отырып,
Қызылорда облысының суармалы жерлеріне 3,2-4,3 млрд.м3 су бөліну
мүмкіндігін қарастыра отырып, оның шығындарын қысқарту керек екендігі
айтылады. Күріш өсіру ауданын 50-60 мың га шегінде тұрақтандыру қажет және
құрғаққа шыдамды өсімдіктер ауданын көбейтіп, мал шаруашылық саласын дамыту
керек. Осы бағдарлама бойынша мал шаруашылығын және ауылшаруашылық
өндірісінің басқа салаларын дамыту үшін ауылшаруашылық өндіріс жүйелер
ерекшелігін ескеру міндетті болып табылады. Сондықтан да ауылшаруашылық
өндірісі негізгі және қосымша үйлесім кезінде тепе-тең дамуды алу керек.
Табиғи азықтық жарамды жерлер табиғи-шаруашылық ерекшеліктері бойынша
3 негізгі массивтерге бөлінеді: жайылымдар, суармалы оазис егістіктері және
Сырдария өзенінің оң жақ пен сол жақ жағалу жайылымдары. Төмендегі кестеден
Қызылорда облысы аудандары бойынша егістік және жайлылым жерлердің бөлінуі
көрсетілген.
Кесте 5 - Қызылорда облысы аудандары бойынша егістік және жайлылым
жерлердің бөлінуі (2000-2001 ж.ж), мың га
Облыс аудандары Табиғи – азықтық жерлер
Егістіктер жайылымдар
Барлығы Суландырылғаны
Арал 9,5 2215,4 1413,9
Жалағаш 11,4 1718,7 1159,1
Жаңақорған 9,5 611,8 558,3
Қазалы 28,0 1596,4 1397,0
Қармақшы 23,9 2191,2 1696,5
Қызылорда қаласы 8,7 141,2 141,2
Сырдария 14,2 2689,0 1679,0
Шиелі 11,3 1374,7 1148,0
Барлығы, облыс 116,5 12538,4 9193,0
бойынша
Табиғи-азықтық жарамды жерлер облыста 12654,9 мың га жерді қамтиды.
Қазір олар барлық азықтың 30 % береді, негізінде 50-60 % дейін бере алады.
Бұл жерлерді мал шаруашылығын дамытуда үлкен маңызы бар. Облыстың оңтүстік-
шығысында жайылым кезеңінің ұзақтығы 87 айды құрайды, ал кейбір аудандарда
малды жыл бойы баады. 11
Табиғи, экономикалық жағдайлардан шыға отырып, шаруашылықтағы
агроландшафт сипаты келесі жайылымдардың пайда болуына жағдай жчасайды:
- қысқа мерзімді, 2-3 жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктермен қолданылған
топырақтағы жоғары өнімді;
- орташа мерзімді, 4-6 жыл бойы қолдансқа ие, жоғары өнімді;
- ұзақ мерзімді, 6 жылдан көп жоғары өнімді.12
1.4.ОБЛЫСТЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДАҒЫ АРАЛ ТЕҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Арал теңізінің тартылуына байланысты экологиялық апат бұл өңірді тек
геофизикалық немесе метеорологиялық жағынан ғана күйретіп отырған жоқ, ол
биологиялық тепе-теңдікті де бұзып барады. Қуаңдану процесінің күшейуіне
байланысты өсімдік жамылғысы да терең деградацияға душар болды. Атап
айтқанда 2,0 млн га шалғынды жерлер, шабындық пен орман-тоғайлар құрғап,
ылғалды (гидроморфты) топырақтардың көлемі азайып, олардың құнары
төмендеді, қайта сорлану процестері етек алды. Сондай-ақ жер асты суларының
деңгейі 5-10 метрге дейін төмендеп, олардың минералдануы 10,0 – 25,0
глитрге дейін көтерілді. Табиғи ор таның өзгеруіне Сырдария өзен суының
құрамында тұздар мөлшерінің шамадан тыс көбейіп кетуі де әсерін тигізуде.
Мысалы, 1950 жылдары өзен суының бір литріндегі тұздың мөлшері 0,6 г болса,
бүгінде ол 1,5-2,0 грамға дейін көтерілетіні анықталды.
Судың жетіспеушілігі Арал теңізіне қатысты болып отырғаны бәрімізге
белгілі. Аралдың құрғауы мен тұз басудың соншалықты кең аймақты алып бара
жатқаны үлкен экологиялық мәселе болып отыр. Мысалы, 2004 жылдың
қорытындысы бойынша облыс көлемінде сарып ауруымен 828 адам науқастанп, 100
мың адамға есептегенде аурушаңдық көрсеткіші 136,29 болып, республикалық
орта көрсеткіштен 4 есе асып түсті. Ал 14 жасқа дейінгі балалар арасында
145 бала ауруға шалдықты.облысымыздың оңтүстік аудандарына қолайсыз
жағдайлар сақталып отыр, орташа көрсеткіштен Жаңақорғанда 3,4 есеге
көбейіп, Сырдария ауданында 31%, Шиеліде 13% артса, солтүстік аудандарда,
яғни Қазалыда 4 есеге, Қармақшыда 2,7 есеге, Аралда 1,2 есеге өсіп,
эпидемиологиялық жағдай күрделеніп келеді. Облыс көлемінде сарып ауруының
таралу аймағы да кеңеюде. 2004 жылы есептегі 266 елдімекеннің 124-інде осы
ауру тіркелді. Қазірдің өзінде жел қатты соққан кезде құм мен тұзға қоса,
Байқоңырдан ұшып жатқан зымыраннан шығатын гептил түтінінен ауамыздың
былғанып жатқанын айтпай кетуге болмас. Мамандардың айтуы бойынша,
ресейліктер ғарыш зымырандарына жағармай ретінде адам ағзасы үшін өте
қауіпті улы зат – гептилді пайдаланады. 1 г гептил 2 км2 ауаны уландыруға
жеткілікті. Байқоңырдан ұшатын зымырандардың жарылып, маңайға шашылып
жатқаны ауыр экологиялық дағдарысқа әкелуде. Өткен жылдың қорытындысы
бойынша ана өлімінің деңгейі 100 мың адамға шаққанда республикалық
деңгейден 20,5 %, балалар өлімінің деңгейі 1,8 есеге, туберкулез ауруынан
өлім 4,5 %, аурушаңдық көрсеткіші 10778 жағдайға артқан. Сонымен қатар,
жүйке ауруына шалдыққандардың саны артып отыр, ақыл –есі кем 1,1 мыңнан аса
бала есепте тұрса, бұған қоса 21 мыңнан астам мүгедек бар екені анықталған.
Теңіздің тартылуына байланысты пайда болған тосын құбылыстардың
атмосферадағы озон қабатына, су құрамына, өсімдіктер мен жануарлар әлеміне
залал келтіріп отырғанын терең түсінуіміз керек. Егер белсенді іс-шаралар
қолданбаса, облыстың агроэкологиялық жүйесінде таяу арада қиын жағдай
қалыптасуы мүмкін. Қазірдің өзінде ауаның орташа ылғалдылығы 18%
төмендеуде. Табиғи шабындықтардың көлемі мен өнімділігі 4 есе азайды.
Жарамды жерлердің 13 % жуығы табиғи өнімділігін мүлдем жойып алды.
Сексеуілді өңірлер, тоғайлы алқаптар, қамысты құрақты қойнаулар мен
өсімдіктің көптеген түрлері іс-түссіз құрып барады. Құстардың және ұсақ
жәндіктермен қоректенушілердің қатары 2 есеге кеміді. Оның үстіне құрамы
пестицидке, улы химикаттарға, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық кәсіпорындардың
қоқыстарына толы қалдық сулардың дарияға тоқтаусыз ағызылуы, кеңезесі
кепкен Аралдың құлазыған шөлейт пен тұзды сорға айналған жерлеріміздің
улануы жаңа қатер төндіруде. Ғылым Академиясы жүргізген экологиялық
зерттеулердің нәтижесі ондағы әсері күшті зиянды заттардың 1,5-2 есеге
артып кеткенін көрсетеді. Соның салдарынан мұнда тіршілік ететін
балықтардың ағзалары менн тері қабаттарында морфологиялық өзгерістердің
жүріп жатқанын аңғарылған. Сол балықтарды тамақ ретінде пайдалану бүйрек,
асқазан, бауыр, ішек жолдарын зақымдап, адам ағзасын қауіпті кеселге
ұшыратындығы анықталып отыр. 13,14
Өте ауыр экомелиоративтік жағдай суармалы егістік орналасқан жерлерде
қалыптасып отыр. Қызылорда облысы бойынша айналымдағы 215,0 мың га суармалы
жердіңқазіргі кезде 172,5 мың гекктарының қайта сорлана бастағаны, ал
айналымнан 61,1 мың га айналымнан шығып қалғаны белгілі. Ал, 2004 жылғы
мәлімет бойынша облыстағы инженерлік жүйеге келтірілген 172,5га жерлің 61
мың га-дан астамы түрлі себептермен пайдаланылмай қалған. Топырақ
құнарлығының төмендеп, жердің мелиоративтік күйінің нашарлануына ауыспалы
егістіктердегі дақылдар құрылымы мен олардың арақатынастарының жергілікті
жағдайға бейімделмеген, ғылыми негізде зертеуден өтпеген басқа күріш
егілетін аймақтарда қолданылып келген үлгілерін енгізу де өз әсерін
тигізді. Атап айтқанда, облыстың күріш алқаптарында күріш бір танапта
қатарынан 3-5 жылға дейін егіліп, оның ауыспалы егістегі үлес салмағы
62,5% және одан да жоғары пайызға көтекрілді. Ал соңғы жылдар ы
агроөнеркәсіп кешеніндегі жүргізілген экономикалық-нарықтық қатынасқа көшу
барысында кейбір техникалық материалдың базалары әлсіз, егіс көлемі аз
қожалықтарда күрішті танапқа үздіксіз монодақыл есебінде егілуге жол
берілуде. Бұл айналымнан шығаиын жер көлемінің одан әрі көбейе түсуіне
әкелуі мүмкін. Сол себепті күріш алқабы топырағының құнарлылығын қалпына
келтріу үшін облыстың егіс құрылымын қайта қарап, өндіріске экономикалық
тиімді, экологиялық дұрыс құрылған ауыспалы егіс үлгілерін енгізу қажет.
Арал теңізі деңгейінің төмендеуіне және Шығыс Арал ма-ңының шөлденуіне
суармалы жерлердің көлемін ұлғайту ғана емес, сонымен қатар Амудария мен
Сырдарияның жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультетінің магистратурасы
Экономикалық, әлеуметтік және саяси география кафедрасы
Магистрлік диссертация
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ЖЕР ҚОРЫН АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Орындаушы И.Б.Сарсенова
2007ж.
Ғылыми жетекшісі Е.Ү.Жамалбеков
2007ж.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі Ш.М.Надыров
2007ж.
Алматы 2007
РЕФЕРАТ
Магистрлік диссертация 2- курс магистранты Сарсенова И.Б арқылы
орындалды. Магистрлік диссертация 70 беттен, 2 картадан және сурет пен 23
кестеден тұрады. Қолданылған әдебиеттер тізімі – 30. Жұмыс компьютерде
терілген. Ғылыми мақсаты – жер қорын ауыл шаруашлығында тиімді пайдалану
және күріш өндірістілігін көбейту. Ғылыми жұмыс нәтижесінде 2000 жылы №2
(23) ҚазҰУ хабаршысы атты географиялық басылымда Қызылорда облысының
аумағында күріш өндірісін көбейту мүмкіншілігі тақырыбында мақала
жарияланды.
.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстанда күріш өсімдігінің дамуы мен шығуының қысқаша тарихы ... ...7
1.2 Қызылорда облысының табиғи-климаттық ресурстары және жер қорларын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қызылорда облысын табиғи –экономикалық зоналау және ауыл шаруашылығын
орналастыру мен
мамандандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4.Облыстың ауыл шаруашлығын дамытудағы Арал теңізінің экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. Облыс ауыл шаруашылығында тұрақтылықты жоғарлатудағы негізгі бағыт -
өсімдік шаруашылығы (күріш
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .25
2.1 Облыстың суармалы егіс жерлерін өнімділігін арттыруда ауыспалы егіс
жүйесімен тыңайтқыштарды қолдану
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Облыстағы күріш өндірісінің экономикалық тиімділігі және оны дамыту.44
2.3 Облыстағы қазіргі кезде мал шаруашылығын орналастыру және оның
экономикалық тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 51
3. Қызылорда облысы суармалы жерлерінің мелиоративтік жағдайы және оны
жақсарту
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..54
3.1 Облыстағы суармалы егістіктің қазіргі даму
мүмкіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
3.2 Облыстағы жер ресурстарын қорғаудағы экологиялық стратегиясы және
тиімді пайдалану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...69
Жердің құйқасын танып, қойнын
ашып, қазынасын ала білген адам
дәулетті...(Ы.Жақаев)1
Қызылорда облысы – негізгі күріш өсіруші аймақ болып табылады, мұнда
Қазақстан бойынша күріш мәдени өсімдік өндірісінің 80% шоғырланған.
Күріш өндірісі саласын тұрақты дамыту үшін негізгі міндеттер және
мәселелер болып:
1. ҚР күріш кластерін тиімді функциялау және ұйымдастыру
2. Арал экологиялық дағдарыстың кері әсерлерін алдын алу және суармалы
егістік жерлерге мелиоративтік іс-шараларды жүргізу
3. Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы күріш сегментін ДСҰ-да
тең құқылы өнім ретінде қатысуға және оның бәсекеге төтеп беруі мен
өнім сапасын көтеруге жол ашу.
Бұл мәселені шешудің тиімді тәсілдердің бірі болып – күріш өндірісін
динамикалық өсіп дамуын қамтамасыз ету және ауыл шаруашылық саласын қолайлы
дамытуда өндірістік-техникалық жабдықтармен қаруландыру. Сонымен қатар
өсімдік шаруашылығында керекті тыңайтқыштар мөлшерін бөлінудің реттілігін
қарастыра отырып, ауыл шаруашылық секторын толығымен жөндеуден өткізуде
қаржы материалдық жағдайына көңіл бөлу
Зерттеу мақсаты: Қызылорда облысының жер қорын өсімдік шаруашылығында
тиімді пайдалану және соның ішінде күріш өндірісін дамыту, суармалы
егіншілік жерлерді қалпына келтіру, республика деңгейінде күріш ресурсын
сақтау мен жоғары сапалы деңгейде өндірілуін қамтамасыз ету, сонымен қатар
Қызылорда облысының жер қорын мал шаруашылығын дамытуда тиімді пайдалану.
Ғылыми жұмыстың негізгі бағыттары:
- экологиялық жағдайды залалсыздандыру бойынша АӨК-де табиғатты
қалпына келтіру және табиғатты қорғау іс-әрекет шараларды
ғылыми түрде қамтамасыз ету.
- Аралмаңында агроэкология мәселелерін шешуге бағытталған және
өткізілген зерттеулер тиімділігін бағалау;
- Жоғары өнімді сорттар, ресурстарды үнемдейтін экологиялық
қауіпсіздік технологияларды және де тағы басқа ауылшаруашылық
өсімдіктерін өндіріске енгізу және өңдеу;
- Суармалы жерлер топырақ өнімділігін арттыру, Арал теңізінің
құрғаған табанын фитомелиорациялау, орман мелиоративтік
жұмыстарын дамыту және сонымен қатар экологиялық дағдарыс
зонасында шабындықтар мен жайылымдарды жақсарту және ғылыми
негізде өңдеп сақтау;
- Қызылорда облысында судың жетіспеушілігіне байланысты өсімдік
диверсификациялау бағдарламасын өңдеу;
- Сүтті және етті мал шаруашылығы мен қаракөл өнімділігінің
зоналық жүйесін өңдеу;
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Ауыл шаруашылығы – Қазақстанның негізгі салаларының бірі. Оның
маңыздылығы – ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етуінде.
Ауыл шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін
анықтайды. Оған қоса, ел халқының жартысына жуығының әлеуметтік жағдайы
ауылдық аумақтармен тығыз байланыста. Өндіріс құралдарына жеке меншік
иелену құқығына және өзін-өзі басқару принципіне негізделген отбасылық
ферма (шаруа қожалығы), кооператив, шаруашылық серіктестігі, акционерлік
қоғам ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының базар экономикасына ең бейім
түрлері екенін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Кеңшарлар мен ұжымшарларды
қайта құрылымдау осы тәжірибеге негізделген. Ауыл шаруашылығын реформалау
жеке меншік нысанындағы шаруашылық жүргізу нысанындағы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің санын ұлғайтумен қатар жүргізілді.
2006 жылдың басында біздің елде 4919 мемлекеттік емес кәсіпорындардан
(ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтері, түрлі шаруашылық
серіктестіктері және акционерлік қоғамдар), 157 мың шаруа (фермер)
қожалықтарынан және 65 мемлекеттік заңды тұлғалардан (ғылыми-зерттеу
институттарының, мекемелердің, оқу орындарының тәжірибелік шаруашылықтары)
құралған негізінде тұрақты аграрлық құрылым қалыптасты.
Оған қоса, аграрлық құрылымның құрамына ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндірумен айналысатын ауыл халқының 2 миллионнан аса жеке шаруашылықтарын
және шамамен 3 мың бау-бақша шаруашылықтары мен саяжай кооперативтерін
жатқызу керек.
Жер үшін төлем енгізілуіне байланысты шаруашылық жүргізуші субъектілер
өнімділігі төмен жерлерден бас тартты, нәтижесінде жер пайдаланушылар
пайдалануындағы ауыл шаруашылығы жерлерінің аумағы 2,5 есе, егістік
жерлердің аумағы 1,6 есе, шабындық жерлер мен жайылымдардың аумағы 3 есе
қысқарды. Пайдаланудағы жерлер құрылымында егістік жерлердің үлесіне 28,3%,
шабындық жерлерге 2,2% және жайылымдарға 65,8% тиесілі.
Қазақстанның экономикасын көтеруде ауыл шаруашылығы маңызды сектор
болып табылады. Төменде келтірілген суретте Қазақстан Республикасы бойынша
ауыл шаруашылығы жерлерінің құрылымы берілген. Республикадағы жер
қорларының диаграммасын жасай отырып, ауыл шаруашылығына жарамды жерлер
үлесі көрсетілген. Ең алдымен жер құрылымын Қазақстан деңгейінде қарастыра
отырып, Қызылорда облысының жер қорын осы көрсеткіштен өз үлесін
анықтауымызға мүмкіндік береді. Сондықтан да, бүгінгі таңда суармалы
егістік жерлерге көңіл бөле отырып, соның ішінде республика бойынша
күріштің 80% өндірісін беретін Қызылорда облысының жер қорын ауыл
шаруашылығында тиімді пайдаланудың мәселелерін қарастыруымыз керек.
Сурет 1 - 2006 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан Республикасы бойынша ауыл
шаруашылығы жерлерінің құрылымы
Ауыл шаруашылық өндірісін дамытуда, яғни оның даму бағыты, ұйымдастыру
және басқару жүйелерін көрсетуде ғылымның алатын рөлі зор. Бұл жерде басты
шешуші рөлде аграрлық ғылым екені белгілі. Экономикалық жағдайларды ескере
отырып, ғылыми зерттеудің басты бағыттарын, қаржы көздерін, ғылыми күш пен
материалды ресурстарды анықтау міндетті болып табылады. Ол жақын және
болашақ жобалардың шешілуіне мүмкіндік береді. Аграрлық зерттеу
сұрақтарымен бүгінгі таңда Аралмаңы ғылыми зерттеу геоэкология және
ауылшаруашылық институты айналысады.
Ауыл шаруашылық өндірісінің көп қабатты даму экономикасында басты
міндет – шаруашылықтандыру мен алуан түрлі жеке қожалық формаларын
қалыптастыру және өнеркәсіптік тауарлармен ауыл шаруашылық өнімдердің
нарықтық инфрақұрылымын түзумен қатар, АӨК инфрақұрылымын бәсекелік
формаларын жасау негізінде ауыл шаруашылық сферасында экономикалық
тиімділікті арттыру.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру барысында басты рөлде аграрлық саясат
жатады. Республика ауыл шаруашылығында соңғы жылдары тұтастай бағытталған
анықталған бағыттар байқалуда.
Біріншіден, барлық аймақтарда көп қабатты экономика түзілді, қожалық
типті агротүзілімдер мен шаруашылықтар арасында тиімді арақатынас орнады.
Екіншіден, өңдеу бойынша агросервис қызметтері мен өзара экономикалық
өнімдерді шығару үрдісінің біртіндеп алға жылжуы.
Үшіншіден, заң-құқықтық база құрылған, яғни белгілі бір деңгейде
ауылшаруашылық өнімдердің өндіріс көлемін көбейту мен кіріс алуда
шаруашылықтың әртүрлі формаларын тұрақтандырады.
Бірақ та аграрлық сектордың оң бағыттарына қарамастан, Арал маңында
соңғы жылдары ауыл шаруашылық өсімдіктерді егу ауданы біршама қысқарғаны
байқалады.
Облыстағы мемлекеттік саясаттың негізгі міндеті агроөнеркәсіптік
кешеннің сыртқы экономикалық әрекеті болып азық-түлік импортын біртіндеп
азайту, олардың экспорттарын дамыту. Сол уақытта азық-түлік импорты тұтыну
нарық құрылымын кеңейтуге мүмкіндік береді, бірақ импорттық экспансия
отандық тауарөндірушілерді нарықтан ығысуына әкеледі.
Қызылорда облысында соңғы 5 жылда сыртқы тауар айналымы көрсеткендей,
11,2 есеге ұлғайса, (35,5 млн АҚШ долларынан 396,6 млн АҚШ долларына
дейін), экспорт – 56,7 есеге (6,0 млн АҚШ долларынан 340,3 АҚШ долларына
дейін), импорт – 1,9 есеге (29,5 млн АҚШ долларынан 56,3 млн долларға
дейін) ұлғайды. Сыртқы тауар айналымы көрсеткендей, аймақ белсенді әлемдік
шаруашылық қатынастар қатарына кірігеді. Қызылорда облысы бойынша азық-
түлік тауарының негізгі экспорты – күріш және тұз.
Күріш бағалы мәдени дақыл болып табылады. Әлемдік жер шаруашылығында
бидайдан кейінгі екінші орында, жалпы жиналуы мен өнімділігі бойынша
бірінші орынды алады. Күріш – бүкіл жер щары тұрғындарының 35 үшін негізгі
қоректену өнімі, ал 25 бөлігі үшін диеталық қоректену өнімі.
Тамаққа күріш ұнтағы пайдаланылады. Ол орташа есеппен 7,7% ақуыз,
75,2% көмірсу, 0,4% май, 2,2% клетчатка, 0,5% күл және 14% судан тұрады.
Күріш дәнінен ұн, күріш крахмалы, спирт, сыра шығарады. Күріш өндірісінің
қалдықтары малға азық ретінде, сонымен қатар В1 фитин дәруменін және
басқада емдік препараттар жасау үшін шикізат ретінде қолданылады.2
1. ҚАЗАҚСТАНДА КҮРІШ ӨСІМДІГІНІҢ ДАМУЫ МЕН ШЫҒУЫНЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХЫ
Қазақстанда күріш егу екі оазисте шоғырланған – Іле және Қаратал өзен
аңғарларында (Алматы облысы) және Сырдария өзенінің ортаңғы және төменгі
ағысында, негізінен Қызылорда облысында орналасқан. Бірінші оазисте күріш
мәдениетінің бастауын 1871-1872 ж.ж Қытайдан осында Қазақстанға қоныс
аударған дүнгендер мен тараншылыр негізін салды. Сырдария өзені ағысында
күріш мәдениеті XVII ғ соңында аймаққа қарақалпақтардың қоныстануымен пайда
болды. 1820 жылы өлкені Қоқан хандығының басып алуымен Сырдария оазисінде
суармалы жер шаруашылығы бірнеше жылдарға дейін толық құлдырады.. Күріш
жасаудың дағдылары жойылып қана кетпей сонымен бірге мәдениет ретінде
күріштің өзі де жойылды. Бірақ 1840-1850 ж.ж өзінде-ақ Ақ – Мешіт қала
төңірегінде жермен айналысудың ұсақ ошақтары қайтадан пайда болды. 3
1853жылы Ресей патшалығы өлкені жаулап алғаннан кейін жер шаруашылығын
қалпына келтіру және дамыту үрдісін күшейтті. Түбегейлі өзгеріс 1879 жыл
байқалды. Мұнда қатаң қыс және жем –шөптің жетпеуі жартыдан көп мөлшерде
малдың қырылуына әкелді, және де көптеген халықтар үшін жер шаруашылығы
тіршіліктің негізгі көзі ретінде болды.
XIX ғасырдың соңғы жартысында Орта Азияда күріш ауданының тез өсуі
судың әсерінен мақтамен бірге оның бәсекелесін тудырды. Бұл билікті жаңа
жерлерге күріш егуді орналастыру мүмкіншілігі үшін шараларды қолдануға
мәжбүр етті. 1885 жылдан бастап ежелгі иригациялық жерлерде бірінші кезекте
жаңа суармалы жерлер жобасын құрастыру мақсатымен жүйелік зерттелер
басталды: Сырдарияның сол жағалауы бойынша Жалаңаш даласынан қазіргі
Қызылорда облысының территориясымен Жаңадарияның құрғақ арнасына дейін.
Бірінші егістіктер 1896 жылы пайда болды. Ал 1897 жылда күріш өсімдігі 300
га жерді құрайды. Жаңа жерлерді игеру Шиелі кентінің төңірегінде және
Қараөзек пен Сырдария өзенінің арасындағы көлдік ойпаттарда басталды. Содан
кейін егістік жерлер Сырдарияның сол жағалауында Шіркейлі ағысы бойында
Қуаңдария бойынша, Далакөліне жақын және көп ұсақ көлдер жағалаулары
бойыншща таралды. 3
1912-1914 жылы Сырдария сол жағалауында Қаракеткен стансасының маңында
жаңа массив қалыптасты және облыстың күріш егу даму тарихындағы маңызды
этап аяқталады: Күріш мәдениет ретінде жаңа ауданда түбегейлі бекіп
орнықты. XX ғасырдың соңында ЦК РКП (б) шешімімен байланысты мақталы
ауданнан күріш егісін ысыру туралы шешіммен байланысты Сырдарияның төменгі
ағысы үлкен маңызға ие болды. Мұнда КСРО –ның мақта белдеуі аяқталды. Бос
жер территориялар және су кеңістігіне ие болды, ал топырақ климаттық
жағдайлар күріштің Арал теңізіне дейін таралуына мүмкіндік жасады. Бұл
қазіргі уақытқа шейін расталып келеді, ал Қызылрда облысы территориясындағы
Сырдарияның төменгі ағысы Қазақстанның күріш өнідірісінің ірі ауданы
болды.
Сондықтан, Қызылорда облысы күріш егудің дамуын негізгі төрт кезеңге
бөлуге болады.
Бірінші кезең 1896 -1920 ж.ж аралығын қамтиды. Облыс территориясында
күріш мәдениетінің дамуы және күріш өндірісінің алғашқы тұрақты аудандары
пайда болды. Бірінші дүние жүзілік және азаматтық соғыстар күріш егуді
үлкен дағдарысқа алып келді, ал егістік жерлер ауданы 320 га дейін
қысқарды.
Екінші кезең 1921-1930 ж.ж аралығын қамтиды. Қайта қалпына келтіру
кезеңі. 1921 жылдың тамыз айынын бастап ескі жерлерді қалпына келтіру және
жаңа суармалы жерлерді өндеу басталды. Күріш егу дамуын тұрақтандыру
мақсатында және халықта отырықшы өмірге айналдыруына өтуде халықты жер
шарушылығымен айналысуына әкелді. 1928 жылы Қиыр Шығыстан облысқа
кәрістерді қоныстандыру басталды. Жергілікті жерге алғаш агроэкономикалық
бағалаулар жүргізілді және күріш егісін дамыту жобалары атап көрсетілді.
Үшінші кезең 1931-1960 ж.ж аралығын қамтиды. Күріш өндірісіне
маманданған колхоздар ұйымдастырылып, ұжымдастыру жүргізілді. Ірі, жоғары
механикаландырылған күріш егу кешеннің индустриялы негізі қаланды. 1957
жылы Қызылорда су торап құрылысының аяқталуы күріш егуді одан әрі қарай
дамыту үшін маңызды ирригациялық жағдайлар жасады.
Төртінші кезең 1961 жылдан басталады. Ірі жоғары механикаландырылған
шаруашылық қалыптасты. Ирригациялық құрылысқа капитал салымдары айтарлықтай
өсті. 1960 ж.ж соңында Сырдарияның төменгі ағысында Қазақстанда күріш
егудің қазіргі ірі аймағы пайда болды.
Суармалы зоналардың кеңеюі облыста күріш ауданының 1960 жылдан 12,3 мың га
- дан 1970 жылға 62,6 га –ға дейін көбеюіне алып келді. 1991 жылға дейін
ауданның өсуі үлкен қарқынға ие болды және ол 100 мың га ие болды 3.
Бірақ та содан кейін жаңа жерлерді игеру күрделілігіне, су ресурсының
шектеулігіне байланысты 1998-2000 ж.ж аралығында егістік жерлерді 60-65 мың
га дейін қысқарту басталды.
Өнімділік тез өсті және 1960-1991 ж.ж бойынша үш есеге дейін көбейді:
18,5-тен 49-50 ц га-ға дейін. 1991 жылдан бастап агромелиоративтік жұмыс
кешенін орындау үшін құралдар бөлінбеді. Бұл 1990 жылдардың аяғында өнімнің
30-40 ц га – ға дейін төмендеуіне алып келді. Осыған ұқсас күріштің жалпы
жинағы да өзгерді. 1960 жылғы салыстыру бойынша 1995 жылы 18 есеге көбейді
(22,5 мың т және 299,8 мың т) рекордтық өндіріске 1983 жылы (442,8 мың т)
және 1991 жылы (402,2 мың т) жетті. Соңғы он жылдықтағы белгілі
экономикалық қиыншылықтарға қарамастан Қызылорда күріш өндірісінің жетекші
аймағы болып қалуда, оның үлесіне бүкіл Қазақстандық көлемнің 80 % сәйкес
келеді.
Топырақ құнарлығын құрайтын заттардың ішінде шіріндінің (гумус) алатын
орны ерекше. Себебі, топырақтың көптеген агрохимиялық көрсеткіштері оның
құрамындағы қара шіріндінің мөлшері мен құрамына тікелей байланысты болады.
Сырдың төменгі ағысындағы өлкені қамтитын сұртопырақты белдік
топырақтарындағы қара шіріндінің мөлшері мен құрамы жайлы бір топ
ғалымдар: И.И. Синигин, Ф.Ю. Гельцер, Н.К. Балябо, Т.П. Ласукова, Н.И.
Болотова, В.М. Боровский, И.Д. Шарапов, Р.А. Чиркова, А.И.Волков, А.М.
Нұрғызарынов, Х.Д. Рамазанов, К. Шермағамбетовтер зерттеулер жүргізген.
Олардың мәліметтері бойынша атыраулық топырақ түрлерінің ішінде құрамында
қара шіріндінің мөлшері біршама жоғары болатындары: батпақты, шалғынды
аллювийлі және шалғынды батпақты топырақтар. Бұл топырақтар Сырдария
өзенінің атырауының ылғалды бөліктерінде тараған. Торырақтың жоғары жарты
метрлік (0-50см) қабатында қара шіріндінің қоры гектарына 94-117 тонна
аралығында болады (Боровский). Бұл көрсеткіш сұр топырақты белдіктегі
кәдімгі сұр топырақтағы қара шірінді мөлшерінен анағұрлым артық. Ылғалды
топырақтағы қара шіріндінің мол болу себебін өсімдіктің қалың өсуінен деп
түсінуге болады, яғни олардың органикалық қалдықтары қарқынды түрде қара
шіріндіге айналып отырады (гумификация). Бұл жерлерде қара шіріндіге айналу
процесімен қатар органикалық заттардың минералдануы да тез жүреді, соның
арқасында қара шіріндінің мөлшері үздіксіз жаңарып отырады (Нұрғызарынов).
Кейінгі жылдары перспективалы егіншілік жүйесін дамытуда егіс құрылымының
тиімді түрін таңдап алуға көптеген ғалымдар мен шаруашылық мамандары ерекше
көңіл бөліп отыр.
1.2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ РЕСУРСТАРЫ МЕН ЖЕР ҚОРЛАРЫН
БАҒАЛАУ
Географиялық орны. Қызылорда облысы – Қазақстанның оңтүстігіндегі
әкімшілік-аумақтық бөлік. 1938 жылы 15 қаңтарда құрылған. Жер аумағы –
226,0 мың км2. (Қазақстан жерінің 8,3%-ы). Халқы 607,1 мың адам (2004 ж).
Орталығы – Қызылорда қаласы. Солтүстігінде Қарағанды, солтүстік-батысында
Ақтөбе облыстарымен, оңтүстік-батысы мен оңтүстігінде Өзбекстан
Республикасымен, шығысында Оңтүстік Қазақстан облыстарымен шектеседі. Облыс
құрамында 7 әкімшілік аудан (Арал, Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Сырдария,
Шиелі, Жаңақорған), 3 қала (Арал, Қазалы және Республикалық деңгейдегі
Байқоңыр қаласы) бар. Географиялық координаттары: 42038-ден 47049
с.е.дейін және 59002-тан 68009 ш.б.дейін созылып жатыр. Қызылорда облысы
республиканың оңтүстігінде Сырдария өзенінің төменгі ағысында орналасқан.
Айтарлықтай бөлігін Тұран ойпатының жазық жер бедері алып жатыр. Батыс
бөлігінде Арал теңізінің солтүстік және шығыс бөлігі, оңтүстігінде –
Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде – Арал маңы Қарақұмдары,
Арысқұмдар, Орталық Қазақстанның шеткі шөл үстірттері кіреді. Облыстың жер
бедері негізінен жазық, құмды белестер, төбешік, шоқылар болып келеді.
Биіктік ауытқуы 53-200 м-ді құрайды. Ең төмен жері батысында Арал теңізінің
жағалауында, ең биік жері шығысындағы Қаратау сілемдерінде (1491 м)
орналасқан.4
Геологиясы мен кен байлығы. Облыстың негізгі бөлігі геологиялық
жағынан күрделі өзгерістерге ұшыраған. Қазір оның басым бөлігін Сырдария
өзені бағытымен оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай Арал теңізіне
дейін созылған Сырдария жазығы алып жатыр. Бұдан 80-100 млн жылдар бұрын
бор дәуірінің шөгінділері, палеоген және төрттік кезеңдегі түзілімдер
сақталған. Қаратау сілемдері төменгі палеозой құрылымдарына жатада. Кен
байлықтарының ас тұзы, мирабилит, тенардит тұздарының өнеркәсіптік маңызы
зор. Құрылысқа қажетті ұсақ қиыршық тастар, әйнек және шыны бұйымдарын
жасайтын кварц құмы, қыш, гипс, алебастр, цемент балшығы, құрылыс тастары,
әктас, тақтатас (Майлыбас), қоңыр көмір (Құланды) және басқа кен
байлықтарының мол қоры бар. Қызылорда облысы түсті металл кені бойынша
Қазақстанда үшінші орын алады. отандық сапалы ас тұзының 60 %-ы, мұнай мен
газ конденсатының 21,4 %-ы, мырыштың 15,1 %-ы, уран қорының 14 %-ы
Қызылорда облысының еншісінде. Оңтүстік Торғай иінінің
облыс бөлігінде 350 млн т мұнай, 2 трлн млрд м3 газ қоры бар. (2004)5
Климаты. Облыстың климаты тым континентті, қысы суық, жазы құрғақ, әрі
аңызақты ыстық. Ауа райының орташа температурасы қаңтарда – 130С, шілдеде –
26-280С. Жазда ыстықтың көтерілу шегі 42-440С-қа дейін барады. Құм 60-700С-
қа дейін қызады. Жауын-шашынның орташа мөлшері 100-115 мм. Арал теңізінің
тартылуынан, Байқоңыр ғарыш алаңы тарататын улы заттары және экологиялық
ортаның нашарлануына байланысты ауа райы мүлдем өзгерді. Облыс жерімен
Сырдария өзеннің 1 мың км-ге жуық төмен ағысы өтеді. Облыс климаты өте
құрғақ, бірінші зонада ылғал жылына 152-159 мм-ге дейін түссе, ал қалған
территориясында олардың мөлшері 128-135 мм-ден аспайды. Бірінші зона
ауданында түсетін ылғал мөлшері жылдың суық кезеңіне келеді (қараша-
наурыз), ал қалған зоналарда – жылы кезеңге (сәуір-қазан) сәйкес келеді.
Жауын-шашын мөлшері жыл бойынша өте өзгермелі. Тек жеке құрғақ жылдарда 40-
70 мм ылғал берсе, ылғалды жылдары ол көрсеткіш – 200-213 мм-ге дейін
жетеді.
Желдің орташа жылдамдығы 3-4мс аспайды. Ең үлкен жылдамдық көктем
және қыс айларына сәйкес келеді.
Вегетациялық кезең ұзақтығы (ауаның орташа тәуліктік температурасы
+50С-тан жоғары), бірінші зонада 225-226 күн құраса, екінші зонада – 208-
217 күн, үшінші зонада 198-208 күнді құрайды. Көктемгі ауаның орташа
тәуліктік температурасының тұрақты ауысуы 19-20 наурызда өтсе, екінші
зонада – 26-30 наурызда, үшінші зонада – 31 наурыздан 7 сәуір аралығында
өтеді, ал күзде 1 қарашаға, 25-31 қазанға, 23-38 қазанға сәйкес келеді.
Облыс аумағындағы аязсыз кезең орташа 178-190 күнге созылады. Көктемгі
үсу сәуірдің екінші онкүндігінде бітеді, бірақта, кейбір жылдары мамыр
айының бірінші және екінші онкүндігінде байқалуы мүмкін, ал Арал теңізі
ауданында – мамыр айының соңына дейін жүреді. Бірінші күзгі үсік қазан
айының бірінші және екінші декаданың басы кезінде басталады.
Ауа температурасы +100С-тан өтуі бірінші зонада көктемгі 3-6 сәуірде
және күзгі 13-14 қазанда, үшінші зонада – 14-21 сәуірде және 7-11 қазанда
болады. Ауа температурасының оң көрсеткіші 100С-тан жоғары болуы бірінші
зонада 3800-46000С-қа жетсе, тауалды ауданда – 41000С. Температурасы 100С-
тан жоғары болуы үшінші зонада орташа алғанда 3500-40000С-ты құрайды. Бұл
кезеңдегі ылғал мөлшері 30-55 мм-ге дейін түседі.
Кесте 1 - Әртүрлі кезеңдегі біртекті жылдық жауын-шашын мөлшерін бағалау
Метеостанция Орташа жылдық ылғал мөлшері, Бақылау жылдар саны
мм
Шартты-табиғи Бұзылған кезеңШартты-табиғи Бұзылған кезең
кезең (1960 (1961-2001 кезең (1960 (1961-2001
жыл бойынша) ж.ж.) жыл бойынша) ж.ж.)
Шиелі 150 152 30 36
Қызылорда 114 144 27 36
Жосалы 114 129 39 36
Қазалы 123 128 70 36
Арал теңізі 126 135 35 36
Сексеуіл 131 138 2936 30
Топырақ және өсімдік жамылғысы мен облыстың жер қорын бағалау.Облыс
жерінің біршама бөлігін құм басып жатыр. Топырағы құмдақ сұр, сортаң болып
келеді. Жусан, бетеге, сексеуіл, жыңғыл, тал, тораңғыл, қамыс өседі.
Пайдалануға қолайлы жер аумағының 12 %-ы Сырдария өзен жайылмасында, 23 %-ы
шөлейтте, 65 %-ы шөл аймағында орналасқан. Облыс аумағының көп бөлігі
төрттік шөгінділермен көмкеріліп, Сырдария өзені атыраулы-аллювийлі
шөгінділер болып табылады. Аллювий екі мүшелі құрылымнан тұрады: жоғары
бөлігі шаңды саздан, саздақтан және жұқа түйіршікті шаңды құм болса,
төменгі бөлігі ірі дәнді, құмайтты жұқа дәнді жыныстардан тұрады, ол
суармалы жерлер үшін дренажды қолдануда қолайлы мүмкіндіктер ашады.
Аумағының көп бөлігінде облыс топырақтары солтүстік шөл зонаға қатысты.
Топырақ жамылғысы айтарлықтай алуан түрлілікпен ерекшеленеді, бірақ айрықша
екі үлкен ауданға бөлінеді: жер пайдаланудағы ылғал топырақтар
(гидроморфты) жолағы және шөл бөлігінде – ерте кездегі суармалы іздері
қалған құрғатылған (субаэральді) топырақтар.5
Шаруашылықта құнды топырақтар суландырылған территорияның атыраулық
өсімдік-топырақ жамылғысы болып табылады. Мұнда үш оазис орналасқан: Шиелі
– Жаңақорған мен Шиелі әкімшілік аудандардың суландырылған шегіндегі
территориялар, екінші Қызылорда – Сырдария, Тереңөзек, Жалағаш пен Қармақшы
суландырылған территориялардан тұрса, Қазалы – Қазалы және Арал әкімшілік
аудандары суландырылған бөліктерінен тұрады. Солтүстік Арал маңы құмдары
ылғал мен жылу аккумуляцияның нәтижесінде, сонымен қатар өсімдіктердің болу
салдарынан жабайы және үй жануарлары үшін бағалы қысқы жайылымдар ретінде
қолданылады. Бірақта, топырақтың алуантүрлі болуына қарамастан, шөлді
климаттық режимнің ерекшелігі болып, барлық жазықты топырақтар, құмдақты
қоспағанда, сонымен қатар, тауды құрайтын топырақтар бірнеше ортақ
белгілермен сипаттала отырып, агрономиялық маңызға ие:
1. Жоғары карбонаттылығы (СаСО3 мөлшері 10-25%-ға дейін). Тұзды
топырақтарды шаю кезінде карбонаттылық оң фактор ретінде көрініс береді.
2. Аллювийлі жыныс сипатына тән, топырақ кескінінің қабатты түзілуі.
Осы кездегі грунттардың ерекше айырмашылығы – шаңды бөлшектердің басым
болуы (40-75%).
3. Макроқұрылымның жоқ болуы және су өткізгіштік микро-құрылымның
болуы
4. Өзен маңындағы аудандар топырағының өте жоғары тұздануы, тұздану
типі – хлоридті-сульфатты. Көптеген топырақтар шаюды қажет етеді. Бұдан
басқа, суармалы оазистер өзара топырақтың тұздану деңгейі бойынша
ерекшеленеді. Оңтүстік Шиелі оазисі топырақтың аз тұздануымен және грунт
сулардың болуымен сипатталады,, ортаңғы – Қызылорда – одан да жоғары
тұздануға ие, ал солтүстік – Қазалы оазисі топырақтың одан жоғары
тұздануымен сипатталады.
5. Микробиологиялық үрдістің жоғарғы қарқындылығы органикалық заттың
тез ыдырауына әкеледі. Облыстың барлық топырақтары калийге бай, фосфордың
орташа мөлшерін (немесе орташа деңгейден төмен) құрайды, азотқа кедей.
Мұнда органикалық және минералды тыңайтқыштарды, әсіресе азотты енгізу
керек. Қарашірінді құрамы 0,5 %-дан 3-4 % аралығында ауытқиды, сирек
жағдайда ол 6 %-ға дейін жетеді. Азотпен топырақты байыту үшін бұршақ
өсімдікті, соның ішінде жоңышқа мен түйе бұршақты егу қажет.
Ауылшаруашылық дақылдар үшін шалғынды және шалғынды-батпақты
топырақтар тақыртүстес және тақырлармен салыстырғанда айтарлықтай жоғары
шіріндіден тұрады және қоректік заттар қорының жоғары мөлшеріне ие.
Төменде жерді пайдалануда үлкен мәні бар негізгі топырақтар
сипаттамасы келтірілген:
Тақыртүстес тұзданбаған топырақтар Жаңадария массивіннің бас
бөлігінде, Бесарық мекенінде және Шиелі ауданының сол жағалау бөлігінің
оңтүстігінде кездеседі. Өзен аллювийінен түзілген; мұнда саздан, саздақтан,
құмайт және құмдардан кезектесіп отыратын қабаттардан тұрады. Грунт сулары
10 м-ден төмен емес тереңдікте, минералдығы бойынша сортаңды және тұзды,
5-тен 10 гл тығыз қалдықтан тұрады. Топырақ құрамында тұздар аз (0,2 %-ға
дейін) болып келеді. Қарашірінді құрамы – 1,5%. Барлық ауыл шаруашылық
жерлерге жарамды. Өсімдігі – қара сексеуіл, күйреуік, жантақ.
Тақыртүстес сорланған топырақтар Жаңадарияның саға маңында таралған.
Қара сексеуіл өсімдігімен көмкерілген. Қабатты грунттардан құралған. Тұз
максимумы (3 %) – 10-100 см тереңдікте 0,5 %-дан төмен. Грунт сулары – 10-
20 м тереңдікте, олардың минералдығы 10-50 гл құрайды. Тұздану типі –
хлоридті-сульфатты. Топырақтар орман қоры ретінде тұтастай қолданылады.
Тақыртүстес сортаңды-сор топырақтар ауыр қабатты аллювий
шөгінділерінде түзіледі. Сырдария өзенінің сол жақ жағалауын сазды жазықтың
түгел бетін қамтиды. Беткі қабаты тығыз, су өткізгіштігі айтарлықтай төмен,
сілтісізденген, қалыңдығы-3-5см. 25-100 м тереңдікте топырақтарда 3% -ға
дейін тұздан тұрады, тұздануы – хлоридті-сульфатты және сульфатты-хлоридті.
Топырақтағы қара шірінді – 1%, азот пен фосфорды сіңіруі өте төмен. Грунт
сулары-10-20 м тереңдікте, минералдығы-25-70 гл, өсімдіктерге бұйырғын,
күйреуік тән. Игеру кезінде күрделі мелиоративтік жұмысты қажет етеді.
Тақыртүстес топырақтар құмдармен бірге айтарлықтай Солтүстік Қызылқұм
ірі массивтерінде кездеседі. Құм қалыңдығы 10-40 см болатын астарды түзеді,
астар астында саздақты қима. Топырақ өте жақсы ылғалдығымен ерекшелінеді.
Тұз құрамы 2,5 %-ға дейін, олар 60-200 см тереңдікте жатыр, тұздануы
хлоридті-сульфатты. Топырақтағы қарашірінді нашар, қоректік заттар аз.
Грунт сулары 10-25 м тереңдікте, қатты минералданған. Қатаң суармалы режим
кезінде игеру үшін және жел эрозиясымен күресу бойынша іс шараларды жүзеге
асыруда жарамды болып табылады.
Тақырлар, тақыртүстес топырақтармен облыстың шөл аудандарында
таралған. ( Жаңадария, Қуаңдария, Дариялық – Тақыр жазықтары, Жусан және
Бикесары далалары). Типтік тақырлар құрамы 3% тұздан тұрады, оның тереңдігі
10-100 см дейін жетеді, тұздануы хлоридті-сульфатты. Қарашірінді құрамы 1%,
қоректік заттар ( азот, фосфор) өте аз. Грунт сулары қатты минералданған.
Топырақ шаюды және айтарлықтай мөлшерде органикалық және минералдық
тыңайтқыштарды қажет етеді. Типтік тақырларды игеру-қиын мелиоративтік және
агротехникалық міндет.6
Аллювийлі-шалғынды (тоғайлы) топырақтар Сырдария өзен арнасында, оның
салдарында және магистральды каналдар бойында таралған. Ұсақ беткі
тұзданумен ерекшеленеді, 0-5 см қабатта 3-тен 8 %-ға дейін тұздардан
тұрады, ал терең қабаттары тұщы болып табылады. Тұздар қоры -118 тга,
тұздануы хлоридті сульфатты. Қарашірінді 6% дейін, 30 см тереңдіктен
бастап, оның мөлшері азаяды. Грунт сулары сорлы және тұщы. Бақша және өзен
жолақтары үшін қолдануға болады. Күріш егу тиімсіз. Көп жерлерді суару
механикалық су көтеруді қажет етеді.
Аллювийлі-шалғынды ескі тоғайлы топырақтар төменгі суайрықтарда
түзіледі. Грунт сулары 3-5 м тереңдікте ирригационды режимде, сортаңды.
Топырақтағы қарашірінді -2-3%, тұздануы хлоридті-сульфатты. Дән егістігі
және бақша отырғызу үшін жарамды болып табылады.
Аллювийлі-шалғынды шөлдену топырақтары грунт су тереңдігі 5-8 м
болатын ылғал топырақтарда түзіледі. Қарашірінді құрамының аз болуымен
ерекшеленеді. Қуыс орлар-оқпандар түзуге бейім, олардың ең ірілері Қараөзек
саласының бас бөлігінде, Арал теңізінің жағалауында, Қазалы ауданының
орталық бөлігінде орналасқан, 1 га жерге осындай 150 орлардан келеді. Тұз
қоры 78 тга жетеді. Қоректік заттар аз. Дәнді дақылдар, азықтық және
көкөніс бақшалы өсімдіктер өсіруге жарамды, ал күріш егу үшін тіпті
жарамсыз.
Шалғынды-батпақты топырақтар ауыр грунттарда, жер бедердің төменгі
бөлігінде түзіледі. Қарашірінді құрамы 4%, көбінесе -1,5-3%. Жоғары беті
1,5-2,5% тұзданған, төменгі 10-50 см-де тұздану деңгейі 0,1-0,3%-ға дейін
түседі. Екі метрлік тереңдікте тұздың қоры 80 тга, тұздануы хлоридті
сульфатты. Грунт сулары 2-3 м тереңдікте орналасқан. Күрішке және басқа
мәдени өсімдіктер үшін жарамды.
Батпақты топырақтарға шірінді-батпақты, сазды батпақты және суармалы
батпақты топырақтар жатады. Сазды батпақты топырақтар Сырдарияның сол
жағалауында таралған, ауыр аллювийден түзілген, 2-3% қарашіріндіден тұрады.
Беті құрғау салдарынан 3-5%-ға дейін тұзданады. Оларды күріш егістігінде
қолданады, осының нәтижесінде олар суармалы батпақты топырақтарға айналады.
Барлық батпақты топырақтарға азот және фосфор тыңайтқыштары керек.
Типтік сор топырақтар қабатты аллювийден құралған. Грунт сулары – 3-7
м тереңдікте, қатты минералданған, хлоридті-сульфатты және сульфатты-
хлоридті тип тән. Жер бетіндегі тұз максимумы (40%-ға дейін), қима бойынша
тұздануы – 3-8%. Ірі массивті типтік сортаңдарды игеру тек күшті дренаж
желісі қарқынды шайылудан кейін қолдану керек. Сырдарияның аңғары мен
атырауында, жергілікті төмен суайрығында орналасқан.
Құмайтты топырақтар облыстың барлық аумағында таралған және үлкен
алуан түрлілікпен ерекшеленеді. Арал маңы мен облыстың оңтүстігінде кең
ауқымды шөлді түзеді. Өсімдік жамылғысы алуан түрлі. Топырақтар қима
дифференциациясының әлсіз болуымен ерекшеленеді.
Өзінің табиғи зоналығына қарай облыстың топырақ жамылғысы сұр
топырақты белдеудің солтүстік шөл зонасына жатады. Одан солтүстікке қарай
(Арал теңізі мен Сарысу сызығы бойымен) қоңыр топырақ зонасы жатыр. Облыс
аумағындағы осы өңірге тән климат, өсімдіктер дүниесі, гидрологиясы мен
гидрогеологиялық жағдайында қалыптасқан әр түрлі топырақтар екі үлкен топқа
жатады:
1. Суармалы егіншілік дамыған атыраулық аймақтың ылғалды (гидроморф)
топырақтары.
2. Шөлейт бөлігінде ескі заманнан қалған суармалы егіншіліктің ізі бар
және мал жайылымына пайдаланатын құрғақ (субареал) топырақтар.
Барлық топырақ түрлерін төмендегі үш санатқа бөліп қарастыруға болады.
1. Жеңіл-желпі мелиоративтік шараларды қажет ететін топырақтар (аздап
суарылады).
1. Орташа дәрежеде және мелиоративтік жұмыстарды қажет ететін
топырақтар.
3. Жер бедеріне байланысты суармалы егіншілікке жарамайтын жерлер. Бұл
жерлерге үштік-бор дәуірінің қоңыр, сұр-қоңыр топырақтары, құрамында
-қарашіріндісі аз атыраулық аймақтың қүмдары мен Сырдарияның сол жағында
тараған бұйрат және жал-бұйрат қүмдар жатады. Олар жылжымалы (маршевые)
сорлар, таудың биік бөктеріндегі тастақты қоңыр, сұр-қоңыр және ашық-сұр
топырақтар.
Сырдарияның атыраулық аймағында жерді қорғаудың басты шарты — жалпы
табиғат құрамбөлшектері арасында тепе-теңдікті қалпына келтіру.
Облыстың жер қоры 2002 жылы 1 қаңтарда құрылуы бойынша төмендегіше
бөлінген: облыста 24899,6 мың га жер болса, оның 12947,9 мың га ауыл
шаруашылыққа жарамды жерлер қатарын құраса, ол құрылымда егістік жерлер
136,0-140,0 мың га немесе 1,0%, шабындық жерлер – 116,5 мың га немесе 0,9%,
жайылым – 12538,4 мың га немесе 96,8%-ды құрайды. (кесте 2)
Кесте 2 – Ауыл шаруашылығына жарамды жерлер бойынша жер ресурстарының
бөлінуі
Жарамды жерлер атауы Ауданы, мың га
барлығы Соның ішінде, суармалы
1 2 3
Жыртылған жерлер 136,0 136,0
Көпжылдық отырғызылымдар2,8 2,8
Тыңайған жерлер 129,8 129,8
Шабындық жерлер 116,5 -
Жайылым 12539,4 -
Соның ішінде 9193,0 -
суландырылған
Бақшалар 24,4 24,4
Барлық ауылшаруашылыққа 12947,9 293,0
жарамды жерлер
1 2 3
Ормандар 5011,2 -
(тоғай+сексеуіл)
Ағашты- бұталы 88,5 -
отырғызылымдар
Батпақ 12,7 -
Су астында 2357,8 -
Тағы басқа жерлер 4481,5 -
Барлығы 24899,6 277,5
Келесі 3-кестеде әкімшілік аудандар бойынша жер ресурстарының бөлінуі
көрсетілген.6,7
Кесте 3 - Облыстың әкімшілік аудандары бойынша жер ресурстарының бөлінуі
Облыс Жер Ауыл-шаруСоның ішінде
аудандары аума-ғы а-шылық-қ
а
жарам-ды
жерлер
Жыр-тыкөп- Тың-айШа-бынЖайылымдар
л-ған жыл-дық-ған -дық
жер-леотыр-ғыжер-лежер-ле
р -зы-лымр р
-дар
Барлығы Соның ішінде суармалы
жерлер
Жаңақорған-Шиелі 4783,1 97,6
Қызылорда 8537,8 143,1
Қазалы-Арал 9281 36,8
Барлығы 24899,6 277,5
Бірінші зонаға (оңтүстікке) екінші әкімшілік аудан (Жаңақорған және
Шиелі) кіреді. Екінші зонаға (орталыққа) 4 әкімшілік аудан (Жалағаш,
Қармақшы, Сырдария, және Қызылорда қаласы) кіреді. Үшінші зонаға
(солтүстікке) 2 әкімшілік аудан ( Арал және Қазалы) кіреді.
Облысты күріш егуге мамандандыруға байланысты топырақ-климаттық және
басқа жағдайларға байланысты суармалы егістік үш массивке бөлінеді:
Жаңақорған-Шиелі, Қызылорда, Қазалы-Арал. Соңғы жылдары Арал ауданында
ауылшаруашылық жерлерге аздап күріш егу қолға алына бастады. Бұл
массивтердегі негізгі ауылшаруашылық мәдени өсімдік-күрішке сәйкес келетін
бұрынғы инженерлі - дайындалған жерлер өңделуде. Бірақ та, соңғы жылдары
қаржы мәселесі мен материалдық – техникалық базаның төмендеуі нәтижесінде
жылдан-жылға құлдырауда. Сонымен қатар бұған Арал маңы аймағының экологиясы
да әсер етуде. 10
карта
Облыстың жалпы жер қорынан жайылманың 9193,0 мың га немесе 74,0%
суландырылған. Сол уақытта облыста тыңайған жерлердің ауданы -129,8 мың га
ұлғайғандығын көрсетеді. Бұл ауылшаруашылық түзуде қаржы жағдайының
құлдырауы, минералды және органикалық тыңайтқыштардың жетіспеушілігі,
сонымен бірге нашар техникалық базаның болуымен байланысты.
Алуан түрлі табиғи-экономикалық жағдайлар облыс аумағын ауылшаруашылық
өндіріске мамандандыруға және орналастыруға негізделген. Солтүстік зонада
суғаруға судың жетіспеушілігі нәтижесінде соңғы жылдары күріш өсімінің
төмендеуіне әкелді. Бұдан басқа қоныстану мекеннің бір-бірінен алшақ жатуы
ауылшаруашылығының бір бөлімі мал шаруашылығын дамытуға қолайлы екенін
көрсетеді.
Оңтүстік зона, шаруашылық дамытуға қолайлы, оң температураның көп
мөлшерде болуы көкөніс-бақшалы, жеміс-жидек, майлы және техникалық
дақылдарын, сонымен қатар жүзім өсіруге қолайлы. Сондықтан да соңғы жылдары
негізгі өніммен қатар, мақта, сафлор және т.б. өнімдер алынады. Орталық
зонада күріш өсіру және тағы басқа дәнді, майлы, көкөніс-бақшалы, жеміс
және жидектер үшін жақсы жағдайлар жасалған.
Соңғы жылдардағы су тұтынуда айтарлықтай сындарды ескере отырып,
Қызылорда облысының суармалы жерлеріне 3,2-4,3 млрд.м3 су бөліну
мүмкіндігін қарастыра отырып, оның шығындарын қысқарту керек екендігі
айтылады. Күріш өсіру ауданын 50-60 мың га шегінде тұрақтандыру қажет және
құрғаққа шыдамды өсімдіктер ауданын көбейтіп, мал шаруашылық саласын дамыту
керек. Осы бағдарлама бойынша мал шаруашылығын және ауылшаруашылық
өндірісінің басқа салаларын дамыту үшін ауылшаруашылық өндіріс жүйелер
ерекшелігін ескеру міндетті болып табылады. Сондықтан да ауылшаруашылық
өндірісі негізгі және қосымша үйлесім кезінде тепе-тең дамуды алу керек.
Табиғи азықтық жарамды жерлер табиғи-шаруашылық ерекшеліктері бойынша
3 негізгі массивтерге бөлінеді: жайылымдар, суармалы оазис егістіктері және
Сырдария өзенінің оң жақ пен сол жақ жағалу жайылымдары. Төмендегі кестеден
Қызылорда облысы аудандары бойынша егістік және жайлылым жерлердің бөлінуі
көрсетілген.
Кесте 5 - Қызылорда облысы аудандары бойынша егістік және жайлылым
жерлердің бөлінуі (2000-2001 ж.ж), мың га
Облыс аудандары Табиғи – азықтық жерлер
Егістіктер жайылымдар
Барлығы Суландырылғаны
Арал 9,5 2215,4 1413,9
Жалағаш 11,4 1718,7 1159,1
Жаңақорған 9,5 611,8 558,3
Қазалы 28,0 1596,4 1397,0
Қармақшы 23,9 2191,2 1696,5
Қызылорда қаласы 8,7 141,2 141,2
Сырдария 14,2 2689,0 1679,0
Шиелі 11,3 1374,7 1148,0
Барлығы, облыс 116,5 12538,4 9193,0
бойынша
Табиғи-азықтық жарамды жерлер облыста 12654,9 мың га жерді қамтиды.
Қазір олар барлық азықтың 30 % береді, негізінде 50-60 % дейін бере алады.
Бұл жерлерді мал шаруашылығын дамытуда үлкен маңызы бар. Облыстың оңтүстік-
шығысында жайылым кезеңінің ұзақтығы 87 айды құрайды, ал кейбір аудандарда
малды жыл бойы баады. 11
Табиғи, экономикалық жағдайлардан шыға отырып, шаруашылықтағы
агроландшафт сипаты келесі жайылымдардың пайда болуына жағдай жчасайды:
- қысқа мерзімді, 2-3 жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктермен қолданылған
топырақтағы жоғары өнімді;
- орташа мерзімді, 4-6 жыл бойы қолдансқа ие, жоғары өнімді;
- ұзақ мерзімді, 6 жылдан көп жоғары өнімді.12
1.4.ОБЛЫСТЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДАҒЫ АРАЛ ТЕҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Арал теңізінің тартылуына байланысты экологиялық апат бұл өңірді тек
геофизикалық немесе метеорологиялық жағынан ғана күйретіп отырған жоқ, ол
биологиялық тепе-теңдікті де бұзып барады. Қуаңдану процесінің күшейуіне
байланысты өсімдік жамылғысы да терең деградацияға душар болды. Атап
айтқанда 2,0 млн га шалғынды жерлер, шабындық пен орман-тоғайлар құрғап,
ылғалды (гидроморфты) топырақтардың көлемі азайып, олардың құнары
төмендеді, қайта сорлану процестері етек алды. Сондай-ақ жер асты суларының
деңгейі 5-10 метрге дейін төмендеп, олардың минералдануы 10,0 – 25,0
глитрге дейін көтерілді. Табиғи ор таның өзгеруіне Сырдария өзен суының
құрамында тұздар мөлшерінің шамадан тыс көбейіп кетуі де әсерін тигізуде.
Мысалы, 1950 жылдары өзен суының бір литріндегі тұздың мөлшері 0,6 г болса,
бүгінде ол 1,5-2,0 грамға дейін көтерілетіні анықталды.
Судың жетіспеушілігі Арал теңізіне қатысты болып отырғаны бәрімізге
белгілі. Аралдың құрғауы мен тұз басудың соншалықты кең аймақты алып бара
жатқаны үлкен экологиялық мәселе болып отыр. Мысалы, 2004 жылдың
қорытындысы бойынша облыс көлемінде сарып ауруымен 828 адам науқастанп, 100
мың адамға есептегенде аурушаңдық көрсеткіші 136,29 болып, республикалық
орта көрсеткіштен 4 есе асып түсті. Ал 14 жасқа дейінгі балалар арасында
145 бала ауруға шалдықты.облысымыздың оңтүстік аудандарына қолайсыз
жағдайлар сақталып отыр, орташа көрсеткіштен Жаңақорғанда 3,4 есеге
көбейіп, Сырдария ауданында 31%, Шиеліде 13% артса, солтүстік аудандарда,
яғни Қазалыда 4 есеге, Қармақшыда 2,7 есеге, Аралда 1,2 есеге өсіп,
эпидемиологиялық жағдай күрделеніп келеді. Облыс көлемінде сарып ауруының
таралу аймағы да кеңеюде. 2004 жылы есептегі 266 елдімекеннің 124-інде осы
ауру тіркелді. Қазірдің өзінде жел қатты соққан кезде құм мен тұзға қоса,
Байқоңырдан ұшып жатқан зымыраннан шығатын гептил түтінінен ауамыздың
былғанып жатқанын айтпай кетуге болмас. Мамандардың айтуы бойынша,
ресейліктер ғарыш зымырандарына жағармай ретінде адам ағзасы үшін өте
қауіпті улы зат – гептилді пайдаланады. 1 г гептил 2 км2 ауаны уландыруға
жеткілікті. Байқоңырдан ұшатын зымырандардың жарылып, маңайға шашылып
жатқаны ауыр экологиялық дағдарысқа әкелуде. Өткен жылдың қорытындысы
бойынша ана өлімінің деңгейі 100 мың адамға шаққанда республикалық
деңгейден 20,5 %, балалар өлімінің деңгейі 1,8 есеге, туберкулез ауруынан
өлім 4,5 %, аурушаңдық көрсеткіші 10778 жағдайға артқан. Сонымен қатар,
жүйке ауруына шалдыққандардың саны артып отыр, ақыл –есі кем 1,1 мыңнан аса
бала есепте тұрса, бұған қоса 21 мыңнан астам мүгедек бар екені анықталған.
Теңіздің тартылуына байланысты пайда болған тосын құбылыстардың
атмосферадағы озон қабатына, су құрамына, өсімдіктер мен жануарлар әлеміне
залал келтіріп отырғанын терең түсінуіміз керек. Егер белсенді іс-шаралар
қолданбаса, облыстың агроэкологиялық жүйесінде таяу арада қиын жағдай
қалыптасуы мүмкін. Қазірдің өзінде ауаның орташа ылғалдылығы 18%
төмендеуде. Табиғи шабындықтардың көлемі мен өнімділігі 4 есе азайды.
Жарамды жерлердің 13 % жуығы табиғи өнімділігін мүлдем жойып алды.
Сексеуілді өңірлер, тоғайлы алқаптар, қамысты құрақты қойнаулар мен
өсімдіктің көптеген түрлері іс-түссіз құрып барады. Құстардың және ұсақ
жәндіктермен қоректенушілердің қатары 2 есеге кеміді. Оның үстіне құрамы
пестицидке, улы химикаттарға, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық кәсіпорындардың
қоқыстарына толы қалдық сулардың дарияға тоқтаусыз ағызылуы, кеңезесі
кепкен Аралдың құлазыған шөлейт пен тұзды сорға айналған жерлеріміздің
улануы жаңа қатер төндіруде. Ғылым Академиясы жүргізген экологиялық
зерттеулердің нәтижесі ондағы әсері күшті зиянды заттардың 1,5-2 есеге
артып кеткенін көрсетеді. Соның салдарынан мұнда тіршілік ететін
балықтардың ағзалары менн тері қабаттарында морфологиялық өзгерістердің
жүріп жатқанын аңғарылған. Сол балықтарды тамақ ретінде пайдалану бүйрек,
асқазан, бауыр, ішек жолдарын зақымдап, адам ағзасын қауіпті кеселге
ұшыратындығы анықталып отыр. 13,14
Өте ауыр экомелиоративтік жағдай суармалы егістік орналасқан жерлерде
қалыптасып отыр. Қызылорда облысы бойынша айналымдағы 215,0 мың га суармалы
жердіңқазіргі кезде 172,5 мың гекктарының қайта сорлана бастағаны, ал
айналымнан 61,1 мың га айналымнан шығып қалғаны белгілі. Ал, 2004 жылғы
мәлімет бойынша облыстағы инженерлік жүйеге келтірілген 172,5га жерлің 61
мың га-дан астамы түрлі себептермен пайдаланылмай қалған. Топырақ
құнарлығының төмендеп, жердің мелиоративтік күйінің нашарлануына ауыспалы
егістіктердегі дақылдар құрылымы мен олардың арақатынастарының жергілікті
жағдайға бейімделмеген, ғылыми негізде зертеуден өтпеген басқа күріш
егілетін аймақтарда қолданылып келген үлгілерін енгізу де өз әсерін
тигізді. Атап айтқанда, облыстың күріш алқаптарында күріш бір танапта
қатарынан 3-5 жылға дейін егіліп, оның ауыспалы егістегі үлес салмағы
62,5% және одан да жоғары пайызға көтекрілді. Ал соңғы жылдар ы
агроөнеркәсіп кешеніндегі жүргізілген экономикалық-нарықтық қатынасқа көшу
барысында кейбір техникалық материалдың базалары әлсіз, егіс көлемі аз
қожалықтарда күрішті танапқа үздіксіз монодақыл есебінде егілуге жол
берілуде. Бұл айналымнан шығаиын жер көлемінің одан әрі көбейе түсуіне
әкелуі мүмкін. Сол себепті күріш алқабы топырағының құнарлылығын қалпына
келтріу үшін облыстың егіс құрылымын қайта қарап, өндіріске экономикалық
тиімді, экологиялық дұрыс құрылған ауыспалы егіс үлгілерін енгізу қажет.
Арал теңізі деңгейінің төмендеуіне және Шығыс Арал ма-ңының шөлденуіне
суармалы жерлердің көлемін ұлғайту ғана емес, сонымен қатар Амудария мен
Сырдарияның жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz