Нарықтық инфрақұрылым пәні, мақсаттары және міндеттері

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Бірінші тақырып. Нарықтық инфрақұрылым пәні, мақсаттары және міндеттері.

1. Нарықтық инфрақұрылым тез дамушы көптүрлі нарықтық қатынастар ретінде.

2. Нарықтық инфрақұрылым құрылысына әсер етуші факторлар.

3. Нарықтық инфрақұрылым құрылысындағы мемлекеттің ролі.

1. Нарықтық инфрақұрылым тез дамушы көптүрлі нарықтық қатынастар ретінде.

Кез келген қазiргi объективтi жүйенің сияқты, нарықтың да меншiк инфрақұрылымы бар. "Инфрақұрылым" термині қазіргі жүз жылдық басында, экономикалық талдаудың қарулы күштердiң қызметін дұрыс қамтамасыз ететiн объекттерін және ғимараттарын белгiлеу үшін қолданылған. 40-шы жылдары Батыста инфрақұрылыммен материалдық игiлiктер және қызметтер өндiрiсiнiң дұрыс жұмыс жасауына себепшi болатын салалардың жиынтығын түсiне бастады. Инфрақұрылым мәселелерiнiң зерттелуi бұрынғы Кеңес Одағының экономикалық әдебиеттерінде 70-шi жылдары басталды.

Нарық - еркiн ашылмалы-жабылмалы бағалар бойынша тауарлардың сауда-саттығы өтетін орын.

Нарықтық экономика - бұл тауарлар және қызметтердiң сатып алу-сату жөнiндегі экономикалық қатынастардың жүйесi, ол әлеуметтiк-экономикалық мәселелер шешiмдерің тиiмдi қамтамасыз ететiн меншiк, еркiн бәсеке және баға белгiлеудiң барлық формалары, плюрализм шартындағы қазына арқылы iске асады.

Нарықтық экономикаға инфрақұрылым қажет, ол өзара байланысты мамандандырылған ұйымдардың жүйесi, тауарлар, қызметтердiң өзара байланысты ағындарының, қазына, бағалы қағаздар және жұмыс күшінің жағдайы жайлы мәселелер жиынтығы. Мысалы, тауарлық нарықта сауда биржасы, көтерме және бөлшек сауда кәсiпорындары, делдалдық қызметпен шұғылданатын фирмалар және т. б жұмыс iстейдi.

Ең алдымен, "инфрақұрылым" ұғымын қарастыру үшiн, "инфрақұрылым" терминінің өзі қандай мағына беретінін анықтау керек.

Инфрақұрылым (латын тілінен infra - астыңғы, астында және structura - құрылыс, орналасқан жер) - нарықтың теориясында: негiзгi макроэкономикалық ағындардың өзара байланысын қамтамасыз ететiн нарықтық институттардың кешені. Инфрақұрылымды "кең" және "тар" деп танып бiледi. Нарықтық инфрақұрылымға кең мағынада барлық жергiлiктi нарықтардағы институттардың барлық жүйелерiн жатқызады. Тар мағынада инфрақұрылымның заттық объектілерiн айтады, әдетте өндiрiсi және қолдануы мемлекетпен қамтамасыз етiлетін "қоғамдық тұтыну тауарлары", (қалалық көлiк жүйелерi, сумен жабдықтаудың муниципалдық жүйелері және т. б. ) .

Немесе басқаша айтқанда, инфрақұрылым бұл өндiрiске қызмет етуші шаруашылықтар салаларының кешенi. Мысалы, жолдар құрылысы, каналдар, порттар, көпiрлер, аэродромдар, қоймалар, энергетикалық шаруашылық, көлiк, байланыс, бiлiм, ақпараттық қамтамасыз ету, ғылымды, денсаулық сақтау және т. б. қосады.

Қазiргi нарық деп, сатушы мен сатып алушыларға еркiн тауарды сатып алуға-сатуға мүмкiндiк беретiн жүйенi түсiнедi. Нарықтық құрылым әр түрлi формаларда бола алады. Ол қалалық аудандағы дәстүрлi нарық; тауарлық, фондылық, валюталық биржалар немесе еңбек биржасы; "сатамын-сатып аламын" түрдi газет хабарлары; тауарлардың сауда-саттығының информациялық-компьютерлiк жүйелерi және тағы басқалары бола алады. Келесi үш белгiлер бойынша шумақтауға болатын нарықтар түрлерiнiң жиыны бар.

Нарықтардың негiзгi түрлерi

Қолданыстағы заңға сәйкестігі бойынша:

- ресми нарық

- көлеңкелі нарық

Нарықтық қатынастар объектілерiнің экономикалық тағайындалуы бойынша:

- тұтынушы нарығы

- капитал нарығы

- жұмыс күші нарығы

- ақпарат нарығы

- қаржы нарығы

- валюта нарығы және басқалары

Кеңiстiктiң белгiсi бойынша:

- жергiлiктi нарық

- ұлттық нарық

- халықаралық аймақтық нарық

- әлемдiк нарық

Бұл нарықтардың әрқайсысын, өз кезегiнде, құрамдас бөлiктерге бөлуге болады. Осылайша өндiрiс құралдарының нарығы жер нарығын, станоктар, жемдер, газ және т. б. қосады; ақпарат нарығы - ғылыми-техникалық өңдеулер, ноу-хау, патенттердiң нарықтарын және тағы басқаларын; қаржы нарығы - бағалы қағаздар, банктiк қарыз және басқа несие қорлары нарықтарын қосады.

2. Нарықтық инфрақұрылым құрылысына әсер етуші факторлар.

Шұбалаң толқындардың теориясына сәйкес (Н. Кондратьев), ғылыми-техникалық революция, циклдары шамамен 50 жылға созылатын толқын тәрiздi дамиды. Технологиялық эволюцияның тарихында соңғы ғасырлар iшiнде бес толқындар өттi және бес технологиялық құрылыстар орын алды.

Бiрiншi толқын (1785-1835 жж. ) тоқыма өнеркәсiбінің, су энергиясын қолданудың жаңа технологияларының негiзінде құрылыс құрастырды. Бұл тоқыма өндiрiстерiнің (көбiнесе майда қолөнер шеберханалар немесе қызметкерлердiң саны аз (100 адамнан кем) кәсiпорындар) және оларға қатысты өндiрiс құралдарының (станоктар, бояулар және басқа химия өнiмдерi), сонымен қатар металлургиялық өнеркәсiптiң даму кезеңі. Бұл периодта бу двигательдерінің кең қолданылуы басталады және машина жасау дамиды.

Екiншi толқын (1830-1890 жж. ) темiр жол көлiгiнiң дамуымен және бу двигательдерінің қолданылуының базасында, түгелдей дерлiк өнiм түрлерiнiң өндiрiсiнiң механикаландырылуымен байланысты. Бұл периодта негiзгi болып бу двигательдерінің өндiрiстерi қалыптасады, соның iшiнде пароходтар және паровоздар үшiн, алғашқы станок жасау дамиды. Темiр жолдардың желiсi және теңiз жолдары дамиды. Бұл периодтың экономикалық нышаны болып көмiр және көлiк инфрақұрылымы болды, дегенмен құрыш, электр энергиясының, газ, синтетикалық материалдар өндiрiсіне қатысты секторлар пайда бола бастады, ауыр машина жасау дамиды. Майда фирмалармен қатар мыңдаған жұмысшылары бар iрi кәсiпорындар дамиды, кәсiпкерлiктiң жаңа формалары, көптеген акционерлiк қоғамдар дамиды.

Үшiншi толқын (1880-1940 жж. ), құрыштан жасалған прокатты қолданудың, химияның төңiрегiдегi жаңа ашулар және химия өнеркәсiбiнiң дамуы негізінде, электр энергиясының өнеркәсiптiк өндiрiсте қолдануда, ауыр машина жасауды дамытуда және электротехникалық өнеркәсiптi дамытуда негiзделдi. Бұл АҚШ-тағы мұнай бумының, Еуропадағы қуатты әскери-өнеркәсiптiк кешеннiң құрылуының, радиобайланыс пен телеграф кең қолданысқа енуінің периоды. Бұл периодта автокөлiктер және ұшақтар өндiрiсi өз дамуын бастайды, түстi металлдардың, соның ішінде алюминий, пластмассалар өндiрiсi дамиды, ұзақ қолданыс тауарлары, радио және телекоммуникация құралдарының өндірісі дамиды. Үлкен фирмалар, картелдер, тресттер пайда бола бастайды, ірі компаниялар кіші компанияларды өзіне кіріктіреді. Нарықта монополия және олигополия үстемдік етеді, бұл жерде мемлекет немесе бақылауды iске асырады, немесе табиғи монополиялар және қоғамдық игiлiктердiң ұсынылуын толықтай иемденеді. Банктiк және қаржы капиталының шоғырландырылуы басталады.

Төртiншi толқын (1930-1990 жж. ) энергетиканың ары қарай дамуына негiзделген құрылыс құрастырды, ол мұнайды қолдануда және мұнай өнiмдері мен газды, байланыс құралдарын, жаңа синтетикалық материалдарды қолдануда негiзделетiн. Бұл автокөлiктер, тракторлар, ұшақтар, танктер, қару-жарақтар, ұзақ қолданатын тауарлардың әр түрлi түрлерiнiң жаппай өндiрiсiнiң дәуiрі. Бұл периодта автомагистральдар және әуежайлар салынды. Компьютерлер және оларға арналған программалық өнiмдер, радарлар пайда болып, содан соң кең таралады, атом бастапқыда әскери мақсаттарда, содан соң бейбiт мақсаттарда қолданылады. Төртiншi технологиялық құрылыстың нышаны болған - Форд конвейерлiк технологиясының қолдануының негiзiндегі жаппай өндiрiс. Нарықта олигополиялық бәсекелестік үстемдік етеді, әр түрлi елдердiң нарығында тура инвестицияны жүзеге асыратын, сол жерде өз өндiрiстерiн негiздейтін трансұлттық корпорациялар пайда бола бастайды.

80-шi жылдардың ортасында басталған бесiншi толқын, микроэлектрониканың төңiрегiдегi, информатика, биотехнология, гендiк инженерия, энергияның жаңа түрлерi, ғарыш кеңiстiгi, спутниктi байланыстың игеруi және т. б. табыстарына арқаланады. Жекеленiлген фирмалардан немесе тiптi трансұлттық корпорациялардан, электрондық желiмен байланысқан, технологияның төңірегінде, өнiмнiң сапасын бақылауда, инвестициялардың жоспарлауында, жабдықтауларды апару "мерзiмге тура" қағида бойынша ұйымдастырылуында тығыз байланыс орындайтын, iрiлi-уақты фирмалардың бiртұтас желiсiне өту болады.

Құрылыстардың әрқайсылары өз дамуында, елде ортақ экономикалық өсуге оның ықпалының шараларымен өзгешеленетiн әртүрлi кезеңдерден өттi. Сонымен бiрге, ескiрiп бара жатқан құрылыстар, өсу қарқындарына өз шешушi ықпалдарын жоғалта бастағанда, елiнiң ұлттық байлықтары құрамдарында өздері жасаған өндiрiстiк немесе инфрақұрылым объектілерiн тастап кеткендерін түсiну керек.