Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы
Реферат 2
Мазмұны 3
Кіріспе 4
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ, АЛҒЫШАРТТАРЫ 6
1.1Сақтандыру түсінігі және сақтандыру экономикалық категория ретінде 6
1.2Сақтандыру алғышарты . тәуекел: түсінігі, анықтамасы және сипаттамасы 9
1.3Сақтандыру нарығының жалпы сипаттамасы, функциялары, құрылымы 14
1.4Сақтандыру нарығының ішкі жүйесі мен сыртқы ортасы 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫ 25
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі туралы 25
2.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының 29 қалыптасу кезеңдері
2.3 Сақтандыру нарығының соңғы жылдардағы даму тенденциясы 34
2.4 Сақтандыру нарығының ағымдағы жағдайы 43
2.5 Адаптивті модель негізінде болжам жасаудың теориясы 47
2.6 Адаптивті болжам жасаудағы есептеулер 50
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Мазмұны 3
Кіріспе 4
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ, АЛҒЫШАРТТАРЫ 6
1.1Сақтандыру түсінігі және сақтандыру экономикалық категория ретінде 6
1.2Сақтандыру алғышарты . тәуекел: түсінігі, анықтамасы және сипаттамасы 9
1.3Сақтандыру нарығының жалпы сипаттамасы, функциялары, құрылымы 14
1.4Сақтандыру нарығының ішкі жүйесі мен сыртқы ортасы 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫ 25
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі туралы 25
2.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының 29 қалыптасу кезеңдері
2.3 Сақтандыру нарығының соңғы жылдардағы даму тенденциясы 34
2.4 Сақтандыру нарығының ағымдағы жағдайы 43
2.5 Адаптивті модель негізінде болжам жасаудың теориясы 47
2.6 Адаптивті болжам жасаудағы есептеулер 50
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Адамның жеке мүлкі пайда болған кезінен-ақ ұрлау,өртену, басқа да апаттар нәтижесінде сол мүліктің жойылу қаупі сезіле бастады.
Өндіріс күштерінің даму барысында тәуекел факторлары да өсті. Өз мүліктік мүддесін сақтау барысында мүлік иелері зардап орнын толтыру мақсатында мүдделі меншік иелері арасында біркелкі шығынды үлестіру ойына келді.
Өмір тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ең үлкен апат болған жағдайдың өзінде барлық шаруашылық орындары зардап шекпейді, ал табиғи апаттың өзі айтарлықтай сирек болып тұрады. Осы жағдай жеке материалдық қорларды құрмай, қоғамдық “қойма” құруға әкеледі және осы “қойма” мүшелерінің саны неғұрлым көп болса, солғұрлым қаражат мөлшері аз болады.
Осылайша, ынтымақты тұйық шығынды үлестіру қажеттілігі нәтижесінде қоғмадық қатынастардың “сақтандыру” деп аталатын жаңа категориясы пайда болды. Сақтандырудың алғашқы формасы натуралды қорларды құру түрінде болып келді: астық, жем-шөп және т.б. Осы қорлардан зардап шеккен шарушылықтарға көмек көрсетілген болатын.
Алайда, сақтандырудың мұндай формасы өсіп отырған қажеттіліктерді қанағаттандыра алмағандықтан ақшалай формаға алмастырылды. Бұл форма икемді болды да, алғашында өзара сақтандыруда (мүшелердің біріне ынтымақтастық негізінде) шығындары ақшалай түрде өтеді.
ХVII ғасырдың басында нарықтық қатынсатардың дамуына байланысты өзара сақтандыру жеке бизнес түріндегі сақтандыруға айналып, осыған байланысты арнайы сақтандыру кәсіпорындары пайда бола бастады.
Қазақстандық сақтандыру нарығы мемлекеттік сақтандырудың монопольдік жүйесі (Госстрах) негізінде туындаған болатын. Бұл жүйе 90-жылдардың басында айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Отандық нарық өзінің даму барысында біртіндеп монополиядан альтернативті компанияларға жол аша отырып құрылған. Қазірдің өзінде нық сеніммен республиканың сақтандыру саласында әділ бәсекелік күрес орныққаны жайлы айтуға болады. Тәжірибеге бұрын тек шет елдреде қолданылған сақтандырудың жаңа түрлнрі енгізіліп, сақтанушылар алдында жауапкершілік сезімі артып келеді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде сақтандыру экономиканың стратегиялық секторы болып табылады. Мүлік иесіне мүлік немесе табыс жоғалса мүлік иесіне зақымның орнын толтыруына кепіл бере отырып, адамды өмірдің барлық жағдайларында қорғай отырып, сақтандыру қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Сақтандыру компанияларының резервтері өндірістік және өндірістік емес салада ірі масштабты инвестициялардың сенімді көзі болып табылады.
Үлкен аумақты шаруашылықтың көптеген субъектілерінің қызметін бұзатын, адамдар өміріне қауіп төндіретін ірі табиғи немесе техногендік апаттар
Өндіріс күштерінің даму барысында тәуекел факторлары да өсті. Өз мүліктік мүддесін сақтау барысында мүлік иелері зардап орнын толтыру мақсатында мүдделі меншік иелері арасында біркелкі шығынды үлестіру ойына келді.
Өмір тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ең үлкен апат болған жағдайдың өзінде барлық шаруашылық орындары зардап шекпейді, ал табиғи апаттың өзі айтарлықтай сирек болып тұрады. Осы жағдай жеке материалдық қорларды құрмай, қоғамдық “қойма” құруға әкеледі және осы “қойма” мүшелерінің саны неғұрлым көп болса, солғұрлым қаражат мөлшері аз болады.
Осылайша, ынтымақты тұйық шығынды үлестіру қажеттілігі нәтижесінде қоғмадық қатынастардың “сақтандыру” деп аталатын жаңа категориясы пайда болды. Сақтандырудың алғашқы формасы натуралды қорларды құру түрінде болып келді: астық, жем-шөп және т.б. Осы қорлардан зардап шеккен шарушылықтарға көмек көрсетілген болатын.
Алайда, сақтандырудың мұндай формасы өсіп отырған қажеттіліктерді қанағаттандыра алмағандықтан ақшалай формаға алмастырылды. Бұл форма икемді болды да, алғашында өзара сақтандыруда (мүшелердің біріне ынтымақтастық негізінде) шығындары ақшалай түрде өтеді.
ХVII ғасырдың басында нарықтық қатынсатардың дамуына байланысты өзара сақтандыру жеке бизнес түріндегі сақтандыруға айналып, осыған байланысты арнайы сақтандыру кәсіпорындары пайда бола бастады.
Қазақстандық сақтандыру нарығы мемлекеттік сақтандырудың монопольдік жүйесі (Госстрах) негізінде туындаған болатын. Бұл жүйе 90-жылдардың басында айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Отандық нарық өзінің даму барысында біртіндеп монополиядан альтернативті компанияларға жол аша отырып құрылған. Қазірдің өзінде нық сеніммен республиканың сақтандыру саласында әділ бәсекелік күрес орныққаны жайлы айтуға болады. Тәжірибеге бұрын тек шет елдреде қолданылған сақтандырудың жаңа түрлнрі енгізіліп, сақтанушылар алдында жауапкершілік сезімі артып келеді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде сақтандыру экономиканың стратегиялық секторы болып табылады. Мүлік иесіне мүлік немесе табыс жоғалса мүлік иесіне зақымның орнын толтыруына кепіл бере отырып, адамды өмірдің барлық жағдайларында қорғай отырып, сақтандыру қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Сақтандыру компанияларының резервтері өндірістік және өндірістік емес салада ірі масштабты инвестициялардың сенімді көзі болып табылады.
Үлкен аумақты шаруашылықтың көптеген субъектілерінің қызметін бұзатын, адамдар өміріне қауіп төндіретін ірі табиғи немесе техногендік апаттар
Мазмұны
Реферат 2
Мазмұны 3
Кіріспе 4
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ, АЛҒЫШАРТТАРЫ 6
1.1Сақтандыру түсінігі және сақтандыру экономикалық
категория ретінде
6
1.2Сақтандыру алғышарты – тәуекел: түсінігі,
анықтамасы және сипаттамасы
9
1.3Сақтандыру нарығының жалпы сипаттамасы,
функциялары, құрылымы
14
1.4Сақтандыру нарығының ішкі жүйесі мен сыртқы ортасы
23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫ 25
1. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі туралы 25
2.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының
29 қалыптасу кезеңдері
2.3 Сақтандыру нарығының соңғы жылдардағы даму тенденциясы 34
2.4 Сақтандыру нарығының ағымдағы жағдайы
43
2.5 Адаптивті модель негізінде болжам жасаудың теориясы
47
2.6 Адаптивті болжам жасаудағы есептеулер
50
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Кіріспе
Адамның жеке мүлкі пайда болған кезінен-ақ ұрлау,өртену, басқа да
апаттар нәтижесінде сол мүліктің жойылу қаупі сезіле бастады.
Өндіріс күштерінің даму барысында тәуекел факторлары да өсті. Өз
мүліктік мүддесін сақтау барысында мүлік иелері зардап орнын толтыру
мақсатында мүдделі меншік иелері арасында біркелкі шығынды үлестіру ойына
келді.
Өмір тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ең үлкен апат болған жағдайдың
өзінде барлық шаруашылық орындары зардап шекпейді, ал табиғи апаттың өзі
айтарлықтай сирек болып тұрады. Осы жағдай жеке материалдық қорларды
құрмай, қоғамдық “қойма” құруға әкеледі және осы “қойма” мүшелерінің саны
неғұрлым көп болса, солғұрлым қаражат мөлшері аз болады.
Осылайша, ынтымақты тұйық шығынды үлестіру қажеттілігі нәтижесінде
қоғмадық қатынастардың “сақтандыру” деп аталатын жаңа категориясы пайда
болды. Сақтандырудың алғашқы формасы натуралды қорларды құру түрінде болып
келді: астық, жем-шөп және т.б. Осы қорлардан зардап шеккен шарушылықтарға
көмек көрсетілген болатын.
Алайда, сақтандырудың мұндай формасы өсіп отырған қажеттіліктерді
қанағаттандыра алмағандықтан ақшалай формаға алмастырылды. Бұл форма
икемді болды да, алғашында өзара сақтандыруда (мүшелердің біріне
ынтымақтастық негізінде) шығындары ақшалай түрде өтеді.
ХVII ғасырдың басында нарықтық қатынсатардың дамуына байланысты өзара
сақтандыру жеке бизнес түріндегі сақтандыруға айналып, осыған байланысты
арнайы сақтандыру кәсіпорындары пайда бола бастады.
Қазақстандық сақтандыру нарығы мемлекеттік сақтандырудың монопольдік
жүйесі (Госстрах) негізінде туындаған болатын. Бұл жүйе 90-жылдардың
басында айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Отандық нарық өзінің даму
барысында біртіндеп монополиядан альтернативті компанияларға жол аша отырып
құрылған. Қазірдің өзінде нық сеніммен республиканың сақтандыру саласында
әділ бәсекелік күрес орныққаны жайлы айтуға болады. Тәжірибеге бұрын тек
шет елдреде қолданылған сақтандырудың жаңа түрлнрі енгізіліп, сақтанушылар
алдында жауапкершілік сезімі артып келеді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде сақтандыру экономиканың
стратегиялық секторы болып табылады. Мүлік иесіне мүлік немесе табыс
жоғалса мүлік иесіне зақымның орнын толтыруына кепіл бере отырып, адамды
өмірдің барлық жағдайларында қорғай отырып, сақтандыру қоғамдағы әлеуметтік
– экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Сақтандыру компанияларының
резервтері өндірістік және өндірістік емес салада ірі масштабты
инвестициялардың сенімді көзі болып табылады.
Үлкен аумақты шаруашылықтың көптеген субъектілерінің қызметін бұзатын,
адамдар өміріне қауіп төндіретін ірі табиғи немесе техногендік апаттар
кезінде сәйкес заладың сақтандыру жүйесі арқылы орнын толтыру
макроэкономикалық жағдайда жағымды көрініс табады.
Қазақстан үшін апат пен техногендік катастрофаның әсеріне өндірістік
және өндірістік емес салалардың жоғары тәуелділігі тән. Яғни, сақтандырудың
потенциалды ролі айтарлықтай зор. Алайда, жеткілікті сақтандыру резервінің
болмауы табиғи апаттар, авария, техногендік апаттар пайда болған жағдайда
жалпы ішкі өнімнің тұтыну, жинақтау және орнын толтыруға бөлудің болжамды
пропорциялардың бұзылуына әкелуі мүмкін. Туындаған тура және жанама
шығындардың орнын толтыру үшін инвестициялық ресурстарды іздеу қажеттілігі
туындайды. Сондықтан, нарықтық экономика жағдайында Қазақстанның барлық
халықшаруашылықты кешенді жандандырудың тиімді жолдары іздестіріліп жатқан
кезде сақтандыру ел тағдырын анықтайтын маңызды экономикалық мәселелрді
шешу кезінде шетте қалмауы тиіс.
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ, АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Сақтандыру түсінігі және сақтандыру экономикалық категория ретінде
Сақтандыру деп белгілі бір сақтандыру жағдайларының туындауы кезінде
заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау үшін сақтандыру
жарналары мен төлемдері есебінен мақсатты ақшалай қорларды қалыптастыру
және оларды пайдалануға байланысты экономикалық категорияны айтамыз.
Сақтандыру бір жағынан алғанда мемлекеттің қаржы жүйесінің элементі болып
саналады, ал басқа жағынан қарастырсақ, сақтандыру сол қаржы жүйесінің
келесі әрбір элементімен өзара тығыз қатынаста болады: мемлекеттік қаржы;
жергілікті мемлекеттік органадардың қаржысы; кәсіпорындардың қаржысы және
т.б. жеке қаржылар. Сақтандыру саласындағы қатынастар, негізінде,
сақтандыру ұйымдары мен азаматтардың, кәсіпорындардың, мекемелердің,
ұйымдардың, басқа да сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының арасында
пайда болады. 1,18б.
Сақтандыру қатынастарының қатысушылары сақтанушылар мен сақтандырушылар
болып табылады. Сақтанушылар дегеніміз – сақтандырушымен сақтандыру шартын
жасасқан немесе мемлекеттің тиісті заңына сәйкес сақтанушы болып
есептелінетін заңды және жеке тұлғалар. Сақтанушылар сақтандырушылармен
үшінші тұлғаның пайдасына сақтандыру шартын жасай алады. Сонымен бірге,
олар сақтандыру шартын жасау кезінде пайда алушыны – бенефициарды
тағайындай алады немесе сақтандыру жағдайы туындамай тұрғанда оларды өз
ұйғарымы бойынша ауыстырып жібереді.
Сақтандырушылар – белгілі бір мемлекет аумағында сақтандыру қызметін
жүзеге асыруға құқық беретін лицензия алған, қажетті деңгейдегі арнаулы
мамандықтары бар сақтандыру ұйымдары болып табылады. Олар қызметін тек
лицензияда белгіленген бағытта ғана атқара алады. Сақтандырушылар қызметін
сақтандыру агенттері мен брокерлері арқылы да жүзеге асырады. Сақтандыру
агенттеріне өзіне сақтандырушы берген өкілеттіліктерге сәйкес сол
сақтандырушының атынан және оның тапсыруымен әрекетін жүзеге асыратын заңды
немесе жеке тұлғалар жатады. 2,36б.
Сақтандыру брокерлері кәсіпкерлер ретінде тіркелген заңды немесе жеке
тұлғалар болып табылады. Осы брокерлер сақтанушының немесе сақтандырушының
тапсырмасының негізінде сақтандыру бойынша делдалдық қызметті өзінің атынан
жүзеге асырады.
Сақтандыру қатынастары кейінгі ортағасыр дәуірінен бері белгілі. Ол
кезде ұлы географиялық ашулар нәтижесінде халықаралық сауда горизонттары
кеңейіп, кәсіпкерлер жаңа мүмкіндіктерді пайдалану үшін капиталдың ірі
сомаларын қажет етті. Қоғам байлығының өсуі мен оның қажеттіліктерін
қанағаттандыру деңгейінің өсуі сақтандыруға айтарлықтай тәуелді болып
келді. Әлемдік тәжірибеде белгілі болған алғашқы сақтандыру келісім-шарты
Генуяда 1347 жылы рәсімделді. Алғашқы жазбаша өмірді сақтандыру келісім-
шарты Ұлыбританияда ХVI ғасырда жасалған болатын. Сақтандыру адам
қажеттілігін қанағаттандыру, түрлі кездейсоқтықтардан сақтандыру
қорғанысына деген сезінген сұрау салуларды қанағаттандыру мақсатында пайда
болып, дамыды. Материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
кезінде пайда болатын белгілі бір экономикалық қарым-қатынастар
сақтандыруда іске асырылады. Сақтандыру барлық шаруашылық субъектілерге
шығынның орнын толтыруда кепілдік береді.
Сақтандыру мен кәсіпкерлік өзара өте тығыз байланысты. Шаруашылық мінез-
құлық типі ретінде кәсіпкерлік сақтандыруды қажет етеді. Кәсіпкерлікке
ұйымдастыру-шаруашылық жаңалық енгізу, ресурстарды пайдаланудың жаңа,
нәтижелі әдістерін табу, икемділік, тұрақты өзін-өзі жаңарту және тәуекелге
бару әзірлігі тән. Материалдық қажеттіліктерді көрсету формасы ретінде
сақтандыру мүдделері пайда болды. Бұл сақтандыру мүдделері кәсіпкерлік
дамуының перспективалы факторларын иеленуге және капитал жұмсаудың жаңа
салаларын іздестіруге бағыттайды.
Экономикалық категория ретінде сақтандыру ақша қаражаттарының мақсатты
қорларын құру әдістері мен формалары және оларды түрлі болжанбаған жағымсыз
жағдайлар орын алған кезде азаматтарға көмек көрсету, шығынды өтеуге
жұмсауды қамтитын экономикалық қатынастар жүйесін ұсынады. Нарықтық
экономикаға көшу қоғамдық ұдайы өндірістегі сақтандыру ролін арттырып,
сақтандыру қызмет көрсету аумағын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Халық
шаруашылығын әміршілдік-әкімшілдік басқару жүйесінде мемлекет басшыларының
ролі басым және бастықтыр мен еңбек коллективінің әлсіз экономикалық
жауапкершілігі кезінде сақтандыру экономикадағы өз орнын ала алмаған.
3,32б.
Нарықтық қатынастардың кеңеюі және сол жағдайда әрбір товар өндірушінің
өз тәуекеліне әрекет ете бастауы сақтандырудың рөлі мен мағынасын арттырды.
Сонымен қатар дәстүрлі тағайындаумен бірге, яғни табиғи апаттардан (жер
сілкінісі, су тасқыны, дауылдар және т.б.), техникалық және технологиялық
сипаттағы кездейсоқ оқиғалардан (өрт, авария,жарылыс және т.б.) қорғауды
қамтамасыз етумен қатар сақтандыру объектісі болып түрлі криминогенді
құбылыстар (ұрлау, тонау, көлік құралдарын ұрлау және т.б.) нәтижесінде
болатын шығындар жиі кездеседі. Кәсіпорындар мен ұйымдар, сақтанушылар
түрінде келе отырып, негізгі және айналмалы құралдардың жойылуы немесе
зақымдануы түріндегі шығындарды өтеуді ғана қажет етпей, түспеген пайда
немесе кәсіпорынның мәжбүрлі тұрып қалуының нәтижесінде пайда болатын
қосымша шығындарды компенсациялауды да қажет етеді.
Өзгерулер сонымен қатар мүліктік және жеке сақтандыруды да қамтиды, ал
ол, өз кезегінде, халықтың экономикалық мүдделерімен тікелей байланысты.
Ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді сақтандыру келісім-шарттарының
арақатынасы, сақтандырудың тәуекелділік және жинақтаушылық шарттарының
тіркесімі, өмір сақтандыру бойынша келісім–шарттар бойынша жарна
резервтеріне банк пайызының деңгейі, бағалық тенденцияларды есепке алу және
инфляцияға қарсы шараларды жүзеге асыру нарықтық экономикаға өту кезінде
амалсыз сақтандыру саясатының пәні болады. Сақтандыру қызмет көрсетуінің
ұсынысы артады. Сақтандыру нарығының қалыптасуы болады. Сақтандырудың еркін
түрлері артықшылыққа ие болады, алайда кейбір салаларда міндетті сақтандыру
сақталып немесе енгізіледі (мысалы, медициналық шығындарды, әскери
қызметкерлерді жазатайым оқиғалардан сақтандыру).
Нарықтық типтегі экономикада сақтандыру, бір жағынан, бизнес пен
адамдардың әл-ауқатын қорғау әдісі болса, екінші жағынан, пайда
әкелетін коммерциялық қызмет болып табылады. Сақтандырушының пайда
көздеріне өз сақтандыру қызметінен түсетін пайда, уақытша бос ақша
қаражаттарын материалдық өндіріске, өндірістік емес салаға, кәсіпорындар
операциялары, банк депозиттеріне және т.б. инвестициялаудан түсетін пайда
жатқызылады.
Сақтандыру нарықтық экономика жағдайында шаруашылық белсенділікті
ынталандырушы фактор болып табылады, нарық қатынастарының барлық мүшелеріне
тең құқық тудырып, экономикалық қызмет, пайда алу, тәуекелге бару,”өзін өзі
тексеру” үшін қатты психологиялық мотивациялар береді.
Сақтандыру сонымен қатар сақтандыру жарналары есебінен қалыптасатын
арнайы сақтандыру ақша қорлары көмегімен зардапты шығындарын тұйық
үлестіруді ұйғарады. Сақтандыру кезінде осы қорды қалыптастыру мен
пайдалану бойынша қайта үлестіру (бөлу) қатынсатары туындап, ол
сақтандыруды қаржы категориясына жақындатып, сонымен бірге ерекшеліктерін
айрықша атап көрсетеді. Сақтандырудағы құнның ақшалай формадағы қозғалысы
сақтау оқиғасы орын алған кездегі зардап шегу ықтималдылық дәрежесіне
бағынады.
Несие категориясына жақындататын сақтандырудың бір ерекшелігі бар, ол-
сақтандыру қор қаражатының қайтарымдылығы. Алынған ақша сомасының
қайтарымдылығы жайлы айтқанда ол, алдымен, өмірді сақтандырумен байланысты
екенін бөліп көрсеткен жөн.
Осылайша, ақша формасында бола отырып, сақтандырудың “қаржы” және
“несие” категорияларымен байланысы бар екенін көре отырып, сақтандыру
экономикалық категория ретінде тек өзіне тән функциялар мен рольді
атқарады. 4, 45б.
1.2 Сақтандыру алғышарты – тәуекел: түсінігі, анықтамасы және
сипаттамасы
Тәуекел – сақтандырудың сөзсіз алғышарты болып табылады. Сақтандырудың
негізін нарықтық экономикада жеке меншікке деген жаңа қатынастар құрайды.
Дамыған нарықтық экономика сақтандыруды дамытудың белсенді ортасы болып
табылады, өйткені нарық пен сақтандыру тығыз байланысты. Бір жағынан, нарық
бар жерде кәсіпкерлік тәуекелдің түрі өте көп, ал тәуекел бар жерде
сақтандыру да бар.
“Тәуекел” түсінігі нәтежесі белгісіз шешімді қабылдауды білдіреді.
Белгілі бір іске ақша сала отырып кәсіпкер болашақтағы мүмкін болатын
барлық оқиғалардың алдын ала алмайды. Болашақта болуы мүмкін және адамдар
мен олардың денсаулығына зардап тигізуі мүмкін оқиғалар және олардың болу
мүмкіндігінен сақтандыру жүргізілетін оқиғалар сақтандыру тәуекелі деп
аталады.
Тәуекел әр түрлі деңгейде сақтандырылған объектінің бұзылуы және
жойылыуымен байланысты. Бірге жақын болған жағдайда осы жағдай болатынын
кепілдейді. Сақтандырудың тек тәуекел кездейсоқ, болжамдалмайтын жағдайда
ғана маңызы бар. Тәуекелді бағалау үшін анық мәліметтер болу керек. Әдетте,
тәуекелдің бірнеше тобын бөліп көрсетуге болады: сақтандыруға болатын және
сақтандыруға болмайтын; жағымды және жағымсыз; сонымен қатар
сақтандырушының техникалық тәуекелі. 1,12б.
Ең үлкен пайызды бірінші топ құрайды. Бұл жағдайда сақтандыру
жағдайының болу мүмкіндігін бағалауға және мүмкін болатын шығындарды
бағалауға болады. Сақтандырушы жауапкершілігіне қосылатын тәуекел кездейсоқ
сипатта болуы тиіс, яғни келісім-шартқа отырушыларға сақтану жағдайының
нақты уақыты мен зардап көлемі белгісіз болуы керек. Сақтану жағдайының
болуы сақтанушы немесе басқа мүдделі тұлғаның көңіл білдіруіне байланысты
болмауы керек. Сақтауға қасақана тәуекелді қабылдауға болмайды. Ал екінші
жағынан, сақтандырылған тәуекел апатты масштабта болмауы керек, яғни
көлемді зардап шектірмеуі керек. Қауіп көзіне байланысты табиғи апаттар
және адам қызметі нәтижесінде пайда болатын тәуекел болып бөлінеді. Арнайы
тәуекел тобына аномальді және катастрофалық апаттар жатқызылады. Сонымен
қатар экологиялық, көліктік, саяси және арнайы тәуекел түрлері де бар.
Бақылау мен есептеу процесі тәуекелді тіркеу деп аталады. Тәуекел
ахуалын анықтайтын факторлар тәуекел жағдайы деп аталады. Олар объективті
және субъективті сипатта болады. Объективті сипатта адамдардың еркі мен
ақыл-ойына байланыссыз болады, ал субъективті сипатта адамның іс-әрекетіне
тікелей байланысты.
Тәуекел жағдайлары осы оқиғаның болашақта болуының мүмкіндігін
бағалауға мүмкіндік береді.
Сақтандыру оқиғасы мен сақтандыру орайын ажырата білу керек. Бірінші
жағдай кезінде зақым келтірудің потенциалды мүмкіндігі болады, ал екінші
жағдайда іске асырылған зақым келтіру орын алады. Оның салдары сақтандуру
объектісінің зақымдануына әкеледі немесе объект толығымен жойылыуы да
мүмкін.
Әдетте, тәуекел көлемін анықтағаннан кейін оны жою жайында немесе оны
барынша шектеу жайында шешім қабылданады. Адамның өндірістік қызметі және
табиғи құбылыстар жағымсыз салдар мен жағымсыз жағдайдың орнығуымен өте
тығыз байланысты. Осындай объективті қажеттіліктерден шыға отырып оларды
шектеу әдістеріне деген қажеттілік туады. Жалған мәліметтер, тым шектелген
немесе тым ұлғайтылған ақпарат нақты тәуекелдің бағалауына кедергі жасайды.
Өндіріс адам болмысының белгілі бір қоғамдық формадағы материалдық
негізі болып табылады. Осы себептен адам мен табиғат байланысты. Бір
жағынан, адам табиғатқа әсер етеді, ал екінші жағынан, өз қажеттіліктеріне
бейімдейді. Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс табиғатты игеру процессін
жеңілдетеді. Ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін пайдалану табиғи
игіліктерді игеруде пайдалану қоғамдық өндірістің өсуінің алғышарты болып
келеді.
Адам мен табиғат арасындағы үздіксіз бірлікпен қатар олардың арасында
диалектикалық қайшылық бар және ол қайшылық адам мен табиғат арасындағы
үздіксіз күресте көрініс табады. Тәуекел, төтендік – адамзат тіршілігінің
нормасы. Еңбек заттары табиғат апаты, жазатайым оқиға, зілзалада көрініс
табатын жоюшы күштерінің әсеріне душар болады. Жыл сайын жер бетінде
көптеген табиғи құбылыстар болып тұрады: жүз мыңдай найзағай, он мыңдай су
тасқыны, мыңдаған жер сілкіністері, көшкіндер мен құйындар, жүздеген
жанартау атқылаулары, тропикалық циклондар. Апаттар мен зілзалдар үлкен
материалдық зақым келтіреді.
Әр табиғи апат еңбек заттарына зақым келтіретін қауіп ретінде
қарастырылып, осыған байланысты сақтандыру қарым-қатынасы, яғни сақтандыру
қорғанысының объектісі пайда болады. Сақтандыру қатынсатары пайда болуының
алғышарты тәуекел болып табылады. Сәйкес тәуекелдің болуынсыз сақтандыру
жоқ, өйткені сақтандыру мүддесі де жоқ. Тәуекел мазмұны мен тәуекелдің
ықтималдылық деңгейі сақтандыру қорғанысының мазмұны мен шекарасын
анықтайды. Тәуекел сақтандыру келісім-шарт әрекетінің барлық аралығында
орын алады. Сақтандыру мәнісін түсіну үшін “тәуекел” түсінігін білу қажет.
2,50б.
“Тәуекел” сөзі тура аударымда шешім қабылдау дегенді, яғни сол шешімнің
нәтижесі белгісіз екендігін, қаіупсіз емес дегенді білдіреді. Тәуекел –
болуы мүмін немесе болмауы мүмкін оқиға. Бұл - зардап болуының
гипотетикалық мүмкндігі. Әрбір нақты тәуекел, мысалы, өрт тәуекелі белгілі
бір жағымсыз жағдай тууының тек мүмкіндігін көрсетеді. Тәуекел адам
қызметінің кез-келген қызмет аясындағы объективті құбылыс және жекелеген
тәуекелдің көптігі ретінде көрінеді.
Тәуекел мәнісі түрлі аспектілерде қарастырылуы мүмкін. Дәлірек
айтқанда, тәуекелді өлшеу ықтималдылық теориясы мен үлкен сандар заңын
пайдалану арқылы математикалық әдіс көмегімен жүргізіледі. Өз мәнісі
боыйнша тәуекел-теріс, жағымсыз экономикалық салдары бар оқиға.
Тәуекел жайлы жоспарланған және нақты нәтижелер арасындағы ауытқулар
болған жағдайда айтуға болады деген көзқарас бар. Мұндай ауытқу не оң, не
теріс болуы мүмкін. Теріс ауытқу - жағымсыз нәтиже, ал оң ауытқу жайлы егер
нақты нәтиже күтілгеннен жағымдырақ болған жағдайда айтуға болады.
Жоспарланған және нақты нәтижелер арасындағы теріс ауытқу мүмкіндігі,
яғни бір күтілген оқиғаға келетін жағымсыз нәтиже қаупі тәуекел деп
аталады.
Бір күтілетін құбылысқа келетін бастапқы параметрлер кезіндегі оң
ауытқу мүмкіндігі “мүкіншілік” (шанс) деп аталады. Бұл мағынада зардап
тәуекелі мен пайда мүмкіншілігі жайлы айтуға болады, мұнда зардап теріс,
пайда –жоспарланған және нақтылы нәтиже арасындағы оң ауытқуды көрсетеді.
“Тәуекел” түсінігі мен зардап түсінігі өте тығыз байланысты. Егер
тәуекел тек мүмкін теріс ауытқу болса, зардап - нағыз нақты теріс ауытқу.
Зардап арқылы тәуекел іске асады және ол нақты өлшеніп, нақты келбетте
болады. Тәуекел мен зардап табиғатты зерттеу процесіндегі адам әрекетімен
тығыз байланысты. Ең үлкен зардап мәні адаммен танылмаған тәуекел арқылы
көрініс табады. Осыған байланысты түрлі жағымсыз жайлар туралы ақпаратты
тәуекелдің жалпы даму тенденциясы, көрініс заңдылықтарын және ғылыми
болжамдау мақсатымен жинау, анализдеу және жалпыландырудың объективті
қажеттілігі туады. Танымның қол жеткізілген деңгейін шағылыстыра отырып,
көптеген тәуекелдер анықталмаған болып келеді, өйткені олардың қоршаған
табиғат пен қоғам арасындағы көрініс табуы, себеп – салдарлық байланысы
аяғына дейі түсіндіріліп, ашылмаған. Ғылыми-техникалық прогресс және
танымның шексіздігі кейбір құбылыстардың ғылыми түсініктемесіне, танылмаған
тәуекелдің ықпалын азайтуға объективті шарттар жасайды.
Тәуекел факторлары және мүмкін зардап орнын толтыру қажетілігі
сақтандыруға деген қажеттілікті тудырады. Сақтандыру арқылы кез-келген
адам табиғатты тану процесіндегі әрекеттің кездейсоқтығынан қорғалған.
Кәдімгі сана деңгейінде сақтандыру арқылы қойылған мақсатқа қол жеткізудің
нақты мүмкіндігі туады. Осының барлығы тәуекелді сақтандырудың негізгі
түсінігі ретінде бөліп көрсетеді.
Тәуекелдің көрініс табу формасының көп түрлілігі, сандардың ауырлығы
мен жиілігі, ықтималдылықты жоюдың мүмкінсіздігі сақтандыруды
ұйымдастырудың қажеттілігін тудырады. Сақтандыруды ұйымдастырудың нақты
формалары қоғамдық-тарихи дамуы барысында белгілі бір өзгерістерге ұшырап,
өндірістік күштер мен қатынастардың даму деңгейін шағылыстырады.
Сақтандырудағы тәуекел бірнеше негізгі түсініктемелермен сипатталады.
Біріншіден, тәуекел нақты оқиға немесе оқиғалар жиынтығы және бұл оқиғалар
орын алғанда бұрын ұйымдастырылған ортақтандырылған ақшалай немесе
натуралды-заемдық формадағы қордан төлемдер жүргізіледі. Екіншіден, тәуекел
нақты сақтандырылған объектімен байланысты. Құбылыс немесе құбылыстар
жиынтығы абстрактілі түрде тек өзі ғана қарастырылмайды. Оларды
сақтандыруға алынған және сол жерде тәуекел орын алатын объектімен
байланыстыру керек. Кез-келген тәуекелдің нақты көрініс объектісі бар.
Біздің санамызда тәуекел сол объектімен байланысты. Объектіге байланысты
тәуекел формалары көрініс тауып, зерттеледі.
Қабылданған ақпарат анализі басқа шаралармен бірге тәуекел іске асуының
жағымсыз нәтижелерін азайтуға немесе алдын алуға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, тәуекел сақтандыруға алынған объектінің зақымдануы немесе жойылу
ықтималдылығымен байланысты. Ықтималдылық осы оқиғаның болуының
мүмкіндігінің объективті өлшеуіші болып келеді. Ықтималдылық 0-ге тең
болған кезде осы құбылыс болу мүмкіндігі жоқ деп айтуға болады. Егер
ықтималдылық 1-ге тең болса, құбылыс орын алатындығының 100% кепілдігі бар.
Тәуекел ықтималдылығы неғұрлым аз болса, солғұрлым осы тәуекелді
сақтандыруды арзан және тез ұйымдастыруға болады. Тәуекелдің айтарлықтай
ықтималдылығы қымбат сақтандыру қорғанысын ұйғарады, ал ол өз кезегінде
сақтандыруды өткізуді қиындатады. Сақтандыру құбылысы сақтандыру объектісі
болып табылмайды. Бұл объект – тәуекел, ол болуы да, болмауы да мүмкін.
Яғни, тәуекел - адам еркіне қарамастан болатын жалғыз кездейсоқ оқиға.
Тәуекел кездейсоқ оқиға немесе құбылыс арқылы пайда болады және сол
себептен сақтандыру қатынастары туындайды.
Айтарлықтай бір тәуекел әсеріне бір уақытта шалдығатын көптеген
объектілерді бақылау кезінде кездейсоқ оқиғалардың болу заңдылықтары
көрінеді. Бақылауға алынған жиынтық көп болған сайын, кездейсоқтық
солғұрлым нақты нәтижелерге (нақты заңдылық) жақындайды.
Іс жүзінде бақыланып отырған жиынтық шегінде нақты құбылыстың орын
алуын болжауға мүмкін емес. Шексіздікке жақындаған бақылау объектісінің
заңы өскен сайын, эмпирикалық ықтималдылық айтарлықтай нақты деп күтуге
болады. Бақылау нәтижелерінің нақтылықсыздығы жалпы тек бұл құбылыс
анықталмаған болып қалғанда айтуға болады. Яғни, бақылау нәтижелерінің
нақтылықсыздығы субъективті сипатта болып келеді. Мұндай сипат айнымалы .
Ол табиғат пен қоғам жайлы елестен шыға отырып, осы құбылыстың көрініс
табуы немесе пайда болу заңдылықтары анықталмаған болып қалуымен
байланысты. Бүгінде, мысалыға, күн тұтылуы кездейсоқ құбылыс емес,
өйткені астрономия ғылымымен барлық жағынан түсіндірілген болатын.
Ғылыми-техникалық революцияның жетістіктері біздің біліміміздің
шекарасын кеңейтеді. Сонымен қатар ғылыми-техникалық процесс жаңа білімді
игерумен, техникалық кемелсіздігімен, адамның ол техниканы дұрыс
пайдаланбауымен байланысты жаңа тәуекелдің пайда болуына шарт жасайды.
Технологияның жаңартылуы, олардың максималды қауіпсіздігі, төтенше
жағдайларды математикалық модельдеу кездейсоқтықты шектейді. Толық, жүйелік
және нақты ақпаратқа сүйене отырып, кездейсоқ құбылыс жалпы түрде
заңдылықтар түрінде көрінеді. Тәуекелдің көрініс табуы құбылыстың
кездейсоқтығы мен адам еркіне тәуелді емес. Бұл ең алдымен табиғи оқиғалар
мен жазатайым оқиғаларға байланысты.
Сақтандыруға объективті және субъективті ықтималдылық тән. Объективті
ықтималдылық құбылыстар мен заттардың объективті шындылыққа тән заңдарды
шағылыстырады. Субъективті ықтималдылық ақиқатқа объективті келістемені
ескермейтін, табиғат пен қоғамның объективті заңдарын мойындамайтын
кездейсоқтықтарды шағылыстырады.
Сонымен қатар тәуекел логикалық-ықтималдылық арқылы көрсетілуі мүмкін.
Бұл ықтималдылық табиғат, қоғам заңдарын индукция, дедукция, анализ, синтез
және гепотезаларды тану арқылы құрылады. Логикалық ықтималдылық
сақтандырудың жаңа түрлерін енгізуде (алдын ала жиынтықты бақылаудың
ешқандай ақпараттық базасы жоқ) коданылады. Егер сақтандырудың жаңа түрін
енгізу алдында статистикалық мәліметтерді жинау және анализдеу (үлкен
сандар заңының математикалық аппаратын қатыстыру арқылы) жүргізілсе,
алынған нәтиже статистикалық ықтималдылықты шағылыстырады. 5,66б.
Тәуеклді анализдеу оны екі топқа бөлуге мүмкіндік береді:
сақтандырушылық және сақтандырушылық емес. Сақтандыру тәуекелінің тізімі
сақтандыру келісім-шарты бойынша сақтандыру жауапкершілігі көлемін
құрайды. Ол келісім-шарттың сақтандыру сомасы арқылы көрініс табады.
Тәуекел бағасын тарифтік қойылым көрсетеді. Сақтандыру тәуекелі - ол тек
ықтималды тәуекел.
1.3 Сақтандыру нарығының жалпы сипаттамасы, функциялары, құрылымы
Қазіргі кезде радикалды экономикалық реформалар жағдайында сақтандыру
нарығы дегеніміз не және оған тән сипаттарды анықтаудың қажеттілігі туып
отыр. Сақтандыру нарығы - сатып алу–сату объектісі сақтандыру қорғанысы
болып табылатын және оған деген сұраныс пен ұсыныс қалыптасатын ерекше
әлеуметтік – экономикалық құрылым, ақшалай қатынастардың белгілі бір
саласы. Сақтандыру нарығы дамуының объективті негізі - болжамдалмаған
жағымсыз жағдайлар туындаған кезде зардап шеккендерге ақшалай көмек көрсету
арқылы ұдайы өндіріс процесі үздіксіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі.
Сонымен қатар сақтандыру нарығын қоғамның сақтандыру қорғанысын қамтамасыз
ету үшін сақтандыру қорын калыптастыру мен үлестіру бойынша ақша
қатынастарын ұйымдастыру формасы ретінде қарастыруға болады.
Сақтандыру нарығының қызмет етуінің міндетті алғышарты - сақтандыру
түрлеріне деген қоғамдық қажеттіліктердің болуы - сұранысты қалыптастыру
мен сол қажеттілікті қанағаттандыратын сақтандырушы ұйымдардың болуы-
ұсынысты қалыптастыру. Осыған байланысты сақтандырушы мен сақтанушы
нарықтарын бөліп көрсетуге болады. Қызмет етіп тұрған сақтандыру нарығы
түрлі құрылымдық тізбектерді қосатын күрделі біріктірілген жүйе.
Сақтандыру нарығының алғашқы қатарында сақтандыру компаниясы немесе
сақтандыру қоғамы орналасқан Дәл осы жерде сақтандыру қорының қалыптасуы
мен жұмсалу процесі жүзеге асырылып, бір экономикаоық қатынастар
қалыптасып, екіншілері пайда болып, жеке, қоғамдық, коллективтік мүдделер
тығыз байланысады. Сақтандыру нарығының негізі: еркін нарықтық экономика,
меншік формасының көптігі, еркін баға - тариф қойылымдарын есептеу,
бәсекелестіктің болуы, еркін таңдау, жаңа сақтандыру өнімдерін табу және
нарыққа енгізу. Отандық экономиканың нарыққа көшуі сақтандырушының,
сақтандыру нарығының экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны мен ролін
айтарлықтай өзгертті.
Нарықтық экономика азаматтар таңдауының еркіндігіне негізделеді. Адам
өз кірістерін еркін жұмсап, қай бөлігін тұтынуға, ал қай бөлігін қорға
жұмсайтынын еркін шешеді. Осының барлығын сақтандыру нарығы ескере отырып
сақтандыру қызмет көрсету жиынтығын ұсынады.
Нарықтық экономиканың басты қағидасы сұраныс пен ұсыныстың еркін
ойнауына потенциалды сақтанушыға қажетті сақтандуры қызмет көрсетулерінің
пайда болуын ынталандырады. Баға қалыптастырудың еркіндігі сақтандырушылар
арасындағы еркін бәсекеге мүмкіндік береді. Тек экономикалық бәсеке болған
жағдайда ғана сақтандыру нарығы реттеуші функцияны атқарады. Бәсекенің
тек өзі сақтандыру нарығындағы толық сәттілікті түсіндіре алмайды. Бұл
сәттілік айтарлықтай сақтандыру қоғамының жұмыскерлерін жаңа потенциалды
клиенттерді іздеуге, сақтандыру қызмет көрсетулерінің әдістері мен
формаларын жетілдіруге ынталандыратын сақтандырушыға тәуелді болып келеді.
Сақтандыру қоғамын қалыптастыру кезінде сақтандырушының өзі қоғамның ішкі
және сыртқы қызметін басқарып, сақтандыру мәдениетінің негізін салуы
әсіресе маңызды болып келеді.
Сақтандыру полисіне қол қоя отырып, сақтандырушы қабылдаған шешімдері
қоғамдық тәжірибемен расталған күтімдерге негізделген. Нарықтық экономика
жағдайында сақтандырушы өз иелігіндегі сақтандыру қорының ресурстарын қалай
жұмсайтындығына өте тәуелді болып келеді. Сақтандырушы кәсіпкер ролінде
келіп, мүдделі тұлға бола отырып сәйкесінше заңды актілерде тіркелген
кәсіпорын істерінің жай-күйі үшін бірге иеленушілерінің алдында жауапты
болып келеді.
Кең мағынада сақтандыру нарығы дегеніміз – сақтандыру өнімі бойынша
сату - сатып алу жайлы қарым – қатынастардың жиынтығы. Нарық сақтанушы мен
сақтандырушы арасындағы шекті байланыстарды қамтамасыз етеді. Сақтандыру
нарығының қызмет етуінің басты шарттары құн, сұраныс және ұсыныс заңдары
болып табылады. Сақтандыру нарығы тауарлы шаруашылықтың тұрақтану кезінде
қалыптасып, оның бөлінбес маңызды элементі болып табылады. Алғашқысы мен
соңғысының туындауының шарты - түрлі меншік иелердің, яғни жекеленген
товар өндірушілер және еңбектің қоғамдық бөлінісінің болуы. 2,65б.
Сақтандыру нарығын келесідей де қаратсыруға болады:
1) қоғамның сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ету мақсатымен
сақтандуры қорын қалыптастыру және үлестіру бойынша ақшалай қатынастарды
ұйымдастыру формасы ретінде;
2) сәйкесінше сақтандыру қызметін көрсетуге қатысатын сақтандыру
ұйымдарының жиынтығы ретінде қарастыруға болады.
Сақтандыру нарығының орны екі жағдаймен сипатталады. Бір жағынан,
сақтандыру қорғанысының объективті қажеттілігі бар және ол қоғамның
әлеуметтк-экономикалық жүйесінде сақтандыру нарығының пайда болуына
әкеледі. Ал екінші жағынан, сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ету сақтандыру
қорын ұйымдастырудың ақшалай формасы бұл нарықты жалпы қаржы нарығымен
байланыстырады.
Сақтандыру нарығының қаржылық жүйедегі орны сақтандыру қорғанысын
қаржыландырудағы түрлі қаржы институттарының орны және оларды сақатандыру
ұйымдарының инвестициялық ресурстарын орналастыру объектілері ретіндегі
мәнімен және сақтандыру, инвестициялық және басқа да қызмет түрлерімен
қамтамасыз етумен шартталған. Сақтандырудың жалпылылығы сақтандыру
нарығының кәсіпорын қаржысымен, халық қаражатымен, банк жүйесімен,
мемлекеттік бюджетпен жне басқа да қаржы институттарымен байланысын және
сол шекте сақтандыру қарым-қатынастардың іске асатынын анықтайды. Мұндай
қарым-қатынаста сәйкес қаржы институттары сақтандыру өнімдерін сақтаушылар
мен тұтынушылар ретінде келеді. Сақтандыру нарығы мен мемлекеттік бюджет
пен бюджеттік емес қорлар арасында міндетті сақтандыруды ұйымдастырумен
байланысты ерекше қатынастар орнайды. Сақтандыру нарығы өз сақтандыру
ұйымдары , өз сақтандыру резервтерін және басқа инвестицицялық ресурстарын
орналастыратын бағалы қағаздар нарығымен, банк жүйесімен, валюта нарығымен,
мемлекеттік және аймақтық каражаттармен тұрақты қарым-қатынас жасап тұрады.
Сақтандыру нарығы бірқатар байланысты функцияларды атқарады:
1.компенсациялық (қайтарымдылық);
2.жинақтаушы;
3.үлестіруші;
4.алдын алу;
5.инвестициялық.
Сақтандыру нарығының негізгі функциясы – компенсациялық және осы
функцияның арқасында сақтандыру нарығы қызмет етіп келеді. Функцияның мәні
сақтандыру объектісі болып табылатын жағымсыз жағдайлар туындаған кезде
заңды және жеке тұлғаларға шығынды өтеу формасында сақтандыру қорғанысын
қамтамасыз етуде көрініс табады.
Жинақтаушы функциясы өмірді сақтандырумен қамтамасыз етіліп, алдынала
келісілген соманы сақтандыру мәмілесі есебінен жинақтауға мүмкіндік береді.
Үлестіру функциясы сақтандыру қорғанысы механизмін жүзеге асырады.
Функицяның мәнісі - қор құру мен оны нысанды пайдалану. Сақтандыру қорының
қалыптасуы сақтандыру төлемдерінің кепілдігі мен сақтандыру тұрақтылығын
қамтамасыз ететін сақтандыру резервтері жүйесінде іске асады.
Алдын алу функциясы сақтандыру қызметімен тікелей байланысты емес. Бұл
функция сақтандыру оқиғасының алдын алу мен зардапты азайтуға жұмыс
істейді. Алдын алу функциясын жүзеге асыру жазатайым оқиға және табиғи
апаттарының зардаптарын азайту немесе болдырмауға арналған шараларды
қаржыландыру арқылы жүргізіледі. Сәйкес қаржыландыру алдын алу шаралар
қорынан жүргізіледі. Алдын алу функциясын жүзеге асыру сақтандырушылардың
қаржылық тұрақтылығын өсіруге ықпалын тигізіп, қоғамдық ұдайы өндірісті
қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Инвестициялық функция бос қаражаттарды бағалы қағаздарға, банк
депозиттеріне, жылжымайтын мүлікке және т.б. орналастыру арқылы іске
асады. Кейбір шет ел мамандары сақтандыру компанияларын қоғамдық
өндірістегі негізгі функциясы капиталды сақтандыру арқылы мобилизациялау
болып келетін институционалдық инвесторлар ретінде қарастырады.
Сақтандыру нарығында ұсынылатын ерекше товар - сақтандыру қызмет
көрсетуі. Сақтандыру өнімдерінің тұтынушылық қасиеттері ерекше және қаржы
нарығының басқа өнімдерінен айтарлықтай ерекшелінеді. Оладрың ерекшелігі
сақтандыру мәнісінен бастау алады. Қазақстан Республикасының “Сақтандыру
қызметі жайлы” 2000 жылдың 18ХІІ шыққан №126-ІІ заңына сай сақтандыру
қызметін азаматтар, кәсіпорындар, ұйымдардың мүліктік мүдделерін белгілі
бір оқиғалардың (сақтану жағдайы) пайда болған кезде сақтанушылар төлеп
отыратын сақтандыру жарналары арқылы қалыптасатын ақшалай қорлар есебінен
қорғау бйынша қызметті түсінуге болады. Сақтандыру нарығының
субъектілерінің мүдделеріне төнетін қауіп үнемі бар, бірақ мәнісі бойынша
ықтималды болып келеді. Сондықтан әрқашан таңдау мен есептеу орын алады:
сақтандыру өнімін сату (сатып алу ) немесе сатпау (сатып алмау). Бұл
таңдауды жүзеге асыру үшін сақтандыру өнімі қаржы нарығында үнемі болу
керектігі айқын. Осындай нарыққа қатысу сақтандыруды қаржы қатынастарының
бөлігі ретінде қалыптастырады. Әрбір сақтандыру өнімі нақты сақтандыру
объектісімен ара қатынасып (сақтандыру заты), сақтандыру себебін
(сақтандыру тәуекелі), оның құнын (сақтандыру сомасы), бағасын (сақтандыру
тарифі), сақтанушы сақтанып отырған оқиғалардың алдын алудағы ақшалай
төлемдер шарттарын (есептеулер) анықтайды. Сақтандыру өнімінің куәлігі -
сақтандыру полисі деп аталатын құжат. Полис үнемі мән-мағыналы, сақтандыру
қатысушыларына бағытталған, мәміленің негізгі сандық параметрлерін
сақтайтын және заңды құжат болып келетін сақтандыру келісім-шартына
отыру (сақтандыру өнімінің сатылып алынуы) фактісін қуаттайды. 6,45б.
Сақтандыру өнімінің ерекшелігі - сақтандыру жарналарының сақтандыру
сомансынан аз болуында. Мұндай қатынас сақтандыру өнімінің нарықтық
талғамдылығын және сәйкесінше сұранысты қамтамасыз етеді. Сақтандыру өнімін
сатып алудан түсетін пайда сөзсіз. Бірақ ол сатушының шығынға ұшырайтынын
білдірмейді, өйткені полистер саны, әдетте, сақтандыру оқиғасынан аз
болады. Яғни, егер сақтану өнімінің бағасы дұрыс анықталған болса, сатушы
шығынданбайды. Сақтандыру қызмет көрсетуінің бағасы сақтандыру тарифінде
көрініс табады. Ол сұраныс пен ұсынысты салыстыру кезінде бәсекелестік
негізде қалыптасады. Бағаның төменгі шегі сақтанушы төлемдерінің кірісі мен
сақтандыру шығынын өтеу, сақтандыру сомаларын төлеу арасындағы теңдік
қағидасымен анықталып, жоғарғы шегі сақтандырудың қажеттіліктерімен
анықталады. Егер сақтандыру қызмет көрсетуінің бағасы өте жоғары болса,
сақтандырушы өз клиенттерін жоғалтып, бәсекелестерге қарағанда ұтымсыз
жағдайда болуы мүмкін. Нақты бір сақтандырушының қызметінің бағасы оның
сақтандыру портфелінің көлемі мен құрылымына, инвестициялық қызметінің
сапасына, басқарушылық шығындарының көлеміне және күтілетін пайдасына
байланысты.
Сақтандыру қызмет көрсетуі келісім-шарт негізінде ұсынылып (еркін
сақтандыруда), немесе заң негізінде ұсынылуы мүмкін. Басқаша айтқанда,
қоғамдық мүдде тұрғысынан алғанда сақтандыру қорғанысын беру қажет болған
жағдайда сақтандыру міндетті сипатта болады. Сақтандыру қызмет көрсетуі
сату - сатып алу сақтану келісім шартына отыруымен бекітіліп, сақтанушыға
сақтандыру куәлігі (полис) беріледі. Сақтанушы пайдалана алатын сақтандыру
түрлерінің тізімі сақтандыру нарығының ассортиментін ұсынады. Сақтандырушы
сақтанушы мен сақтандырушының сақтандыру өнімін сату-сатып алу бойынша
пайда болатын төлемдер арасындағы арақатынастарды орнатады, яғни сақтандыру
өнімінің бағасын (тариф) орнатады. Тариф деңгейі белгілі бір сақтандыру
өнімін өткізуді қамтамасыз ету үшін айтарлықтай төмен болу керек, бірақ
онымен қатар сақтандырушының шығын орнын толтыру үшін (шығындарды өтеу
төлемдері, аппаратты ұстау және т.б.) және қажетті пайданы қамтамасыз ету
үшін салыстырмалы жоғары болу керек.
Тариф, бір жағынан, сақтандыру тәуекел көлемін көрсетеді (оның бағасын
анықтайы). Ал екінші жағынан, орта шама ретінде көрінеді. Бірақ, сақтандыру
оқиғалары “орташа” түрде болмай, таңдаулы сипатта болады. Бұл қайшылық
сақтандыру өнімдарінің бағасын оларды сатып алушылардың категориясы бойынша
сәйкес дифференциациясы арқылы шешіледі. Басқаша айтқанда, сақтандыру
өнімдерін сату-сатып алу тәртібіне жеңілдіктер мен үстемелер жүйесі
енгізіледі. Бұл жүйеде сақтанушылурдың жекелеген ерекшеліктері ескеріліп,
сонымен қатар бұл жүйе сақтанушыларды бір уақытта мүдделендіріп және
сонымен қатар сақтандырылған объектіге төнетін тәуекелді минимизациялауға
мәжбүрлейді.
Осылайша, сақтандырудың құны мен бағасы (сақтандыру өнімінің сандық
сипаттамалары ретінде) бәсекелес шамалар болып табылады. Сақтандыру өнімін
сату қажеттілігі сақтандырушыны сақтандыру өнімдерін жетілдіруге және
бағаны төменднтуге, ал пайда табу қажеттілігі, керісінше, бағаны
жоғарлатуға мәжбүрлейді. Осыдан шығатын қорытынды – сақтандыру нарығы
сақтандыру өнімдаріне деген сұраныс пен ұсынысты реттейді.
Қызмет істеп тұрған сақтандыу нарығы түрлі құрылымдық тізбектерді
қосатын күрделі біріктірілген жүйе. Сақтандыру нарығының алғашқы қатарында
сақтандыру компаниясы немесе сақтандыру қоғамы орналасқан. Дәл осы жерде
сақтандыру қорының қалыптасуы мен жұмсалу процесі жүзеге асырылып, бір
экономикалық қатынастар қалыптасып, екіншілері пайда болады және жеке,
топтық, коллективтік мүдделер тығыз байланысады. Сақтандыру нарығының
қатарларына сақтандыру ұйымдары, сақтанушылар, сақтандыру өнімдері,
сақтандыру делдалдары, сақтандыру тәуекелін, шығынды маманданған
бағалаушылар, сақтандырушылар бірлестіктері оларды мемлекеттік реттеудің
жүйесі жатады.
Сақтандыру нарығының құрылымы институционалды, территориялық және
салалық аспектілерде сипатталуы мүмкін.
Институционалдық аспектіде сақтандыру нарығының құрылымы келесі түрде
берілген:мемлекеттік сақтандыру, акционерлік сақтандыру, жеке меншік, өзара
сақтандыру, кооперативтік сақтандыру және т.б. сақтандыру компаниялары.
Сақтандыру ұйымы немесе сақтандыру компаниясы - сақтандырушының
сақтандыру қорын ұйымдастырудың нақты формасы. Сақтандыру компаниясы –
сақтандыру қорының қызмет жасауының тарихи анықталған қоғамдық форма,
келісім-шартқа отыру мен оларды орындау бойынша жекелеген, оқшауланған
құрылым. Сақтандыру компаниясына технико-ұйымдастырушылық бірлік пен
оқшаулану тән. Сақтандыру компаниясының экономикалық оқшаулануы оның
ресурстарының толығымен оқшаулануымен сипатталады. Сақтандыру компаниясы
экономикалық жүйеде дербес шаруашылық жүргізуші субъект ретінде қызмет
атқарып, белгілі бір өндірістік қатынастар жүйесіне “кіріктірмелендірген”.
2,78б.
Сақтандыру ұйымдарының арасында экономикалық қатынастар бірлесіп
сақтандыру мен қайта сақтандыру негізінде іске асады. Ұйымдастыру формасы
бойынша сақтандыру мемлекеттік, акционерлік, өзара, кооперативтік және жеке
меншік болып бөлінеді.
Мемлекеттік сақтандыруда сақтандырушы ретінде арнайы өкілетті
сақтандыру ұйымдар түрінде мемлекет болып келеді. Мемлекет мүдделеріне кез-
келген немесе жеке сақтандыру түрлерін өткізуге монополия кіреді.
Акционерлік сақтандыру-мемлекеттік емес ұйымдастырушылық форма, мұнда
сақтандырушы ретінде акционерлік қоғам түріндегі жеке капитал болып келеді.
Бұл қоғамның жарғылық қоры акциялар (облигациялар) және басқа да бағалы
қағаздарды сатудан қалыптасып, ол өз кезегінде салыстырмалы шектеулі
қаражаттар есебінен сақтандыру компанияларының нәтижелі жұмысын
жандандыруға мүмкіндік береді.
Өзара сақтандыру - мемлекеттік емес ұйымдастырушылық форма. Қабылданған
шарттарға сай белгілі бір үстеме мүмкін шығындарды бір-біріне өтеу жайында
заңды және жеке тұлғалар тобы арасындағы келісімді көрсетеді. Коммерциялық
емес типті сақтандыру ұйымы болып табылатын, яғни құрылған сақтандыру
кәсіпорындарынан пайда алуды көздемейтін өзара сақтандыру қоғамы арқылы
жүзеге асады. Бұл сақтандыру өткізудің ірі ұйымдастырушылық формасы. Өзара
сақтандыру қоғамы еркін келісім негізінде өз мүліктік мүдделерін қорғау
үшін құрылған заңды және жеке тұлғалар бірлестік ретінде көрінеді. Өзара
сақтандыру ұйымы заңды тұлға және өз міндеттемелері бойынша өзінің барлық
мүлкімен жауап береді. Әр сақтаушы пайлы мүше болып табылады. Шет елде
өзара сақтандыру қоғамы аймақтық, ұлттық және халықаралық сақтандыру
нарығының ірі шаруашылық жүргізуші субъектісі болып келеді.
Кооперативті сақтандыру-мемлекеттік емес ұйымдастырушалақ форма.
Сақтандыру операцияларын кооперативтермен өткізуде пайымдалады.
Жеке меншік сақтандыру компаниялары бір меншік иесіне немесе оның
жанұясына тиесілі. Жеке сақтандырудың бірегей түріне ағылшын “Ллойд”
корпорациясын жатқызуға болады.
Сақтандыру нарығы территориялық аспектіде келесідей сипатталады:
1) жергілікті (аймақтық);
2) ұлттық (ішкі);
3) әлемдік (сыртқы) нарық.
Өз кезегінде әр нарық оқшауланған сегменттерге бөлінеді. Мысалы,
жазатайым оқиғадан сақтану, үй мүлкін сақтандыру және т.б.
Ал салалық белгісі бойынша сақтандыру нарығыда жеке, мүліктік және
жауапкершілікті сақтандыруды бөліп көрсетуге болады. Сақтандыру объектісі
сақтандырудың барлық белгілерінің, сонымен қатар экономикалық мүдделердің
материалдық мүддесі болып табылады. Сақтандыру объектісі екі класқа
бөлінеді: құны бар және құны жоқ. Құн белгісі бойынша сақтандыруды
сақтандыру салалары бөлінеді. Бұрынғы КСРО-да мемлекеттік сақтандыру
монополиясы жағдайында екі сала болған: мүліктік және жеке сақтандыру. Ал
нарықтық экономика жағдайында сақтандыру объектілерінің сипаттамаларынан
шыға отырып, төрт негізгі саланы бөліп көрсеткен жөн: жеке, мүліктік,
жауапкершілікті және экономикалық тәуекелді сақтандыру.
1) Жеке сақтандыру – сақтандыру объектісі өмір, денсаулық және адамның
еңбекке қабілеттілігі болып табылатын сақтандыру саласы. Жеке сақтандыру
өмір сақтандыру мен жазатайым оқиғалардан сақтандыруға бөлінеді және
жинақтау мен тәуекелдік функцияларын ұштастырады.
Жеке сақтандыруда сала астыларына бөлу кең тараған:өмірді және
жазатайым оқиғалардан сақтандыру. Мәселенің мұндай көрінісінде сақтандыру
жауапкершілігінің сипаттары, көлемі және сақтандыру ұзақтығына көңіл
бөлінеді. Сәл басқа түрде бұл мәселені өмір деңгейін сақтандыру түрі
ретінде қарастырады. Алайда, сақтандыру белгілері сондай болып қала береді,
бірақ бұл классификация концепциялары жеке сақтандыруды ұйымдастыру
формаларымен айрықшаланады.
2) Мүліктік сақтандыруда сақтандыру объектісі болып әр түрлі түрдегі
мүлік болып келетін сақтандыру саласы ретінде талқыланады. Оның
экономикалық тағайындалуы сақтандыру оқиғасының нәтижесінде пайда болған
шығынды өтеу. Сақтандырылатын мүлік сақтанушының меншігі болып келетін
мүлік және иелігінде, пайдалануында және өкімінде болып табылатын мүлік те
бола алады. Сақтанушылар үшін жауапты болып келетін заңды және жеке
тұлғалар болуы мүмкін. Мүліктік сақтандыру меншік формасы және
сақтандыушылардың әлеуметтік топтары бойынша салаастыларына бөлінеді. Бұл
белгі бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін ажыратуға болады:
мемлекеттік, жеке, жалға алынған және жеке меншік құқы бойынша кейбір
азаматтар мүлкі.
Мүліктік сақтандыру классификациясының ерекше сәті – бір-бірімен
байланысты емес қауіпті бөліп көрсету:
1) мүлікті оттан сақтандыру;
2) ауылшаруашылық дақылдарын қуаңшылық және басқа апаттардан сақтандыру;
3) малды жұттан сақтандыру;
4) көлік құралдарын ұрлау, апаттан сақтандыру.
3) Жауапкершілікті сақтандыру объектісі болып үшінші тұлға алдындағы
(заңды немесе жеке тұлға) жауапкершілік таблады. Бұл тұлғаларға қандай да
бір әрекет нәтижесінде зақым келуі мүмкін. Жауапкершілікті сақтандыру
арқылы мүмкін зақым келтірушілер экономикалық мүдделерін сақтандыру
қорғанысы іске асады.
Жауапкершілікті сақтандыруда келесі салаастыларын бөліп көрсетеді:
қарызды және шығынды өтеу оқиғасын сақтандыру, оны тағы да азаматтық
жауапкершілікті сақтандыру деп те атайды.
4) Экономикалық тәуекелді сақтандыру (кәсіпкерлік сақтандыруда) екі
салаасты бөлініп көрсетіледі: тура және жанама шығындар тәуекелін
сақтандыру. Тура шығындар – пайданы толығымен алмау, құрал-жабдықтардың
тұрып қалуынан келетін шығын, шикізаттың жеткізілмеуі, материалдар мен
жабдықтаушы құралдар , ереуілдер мен т.б. объективті себептер нәтижесіндегі
шығындар. 2,88б.
Сақтандыру өнімдерінің өткізілуі мен қозғалысын сақтандыру делдарлдары
қамтамасыз етеді. Олар-сақтандыру агенттері жән cақтандыру брокерлері.
Сақтандыру агенті – белгілі бір сақтандыру клмпаниясының өкілі, сол
компанияның атынан және тапсырысымен қызмет етеді. Сақтандыру брокері –
заңды немесе жеке тәуелсіз тұлға. Ол - сақтанушы мен сақтандырушы
арасындағы өз атынан қызмет істейтін делдал. Сонымен қатар сақтандыруды
таратудың альтернативті желісі бар. Бұл – сақтандыру агенті ретінде келетін
заңды тұлғалар жиынтығы (жеке таныстыру бюролары, туристік агенттіктер,
заңдық кеңес берулер, нотариалдық кеңселер және т.б.). Негізгі профиль
бойынша олар сақтандырудың кейбір түрлерін хаттауға да ұсынады. Сақтандыру
компаниясы мен заңды тұлғалар сақтандыру агенттерінің арасындағы қарым-
қатынастар ынтымақтастық жайлы бас келісім немесе берілген фирмалардың
жұмысшыларымен жасалған мәмілемен реттеледі. Қазіргі кезде акционерлік
сақтандыру қоғамдарының полистерін тарату бойынша жұмыстарда бас сақтандыру
полистерін сату жүйесінің тік деңгейі келесі тізім ретінде келеді: бас
сақтандыру агенті - сақтандыру агенті -субагент.
Сақтандыру агентінің мамандандырылғандығы соңғы нәтижемен анықталады,
яғни біріншіден жасалған және бар келісім шарттар бойынша сақтандыру
төлемдрінің қандай көлемін қамтамасыз етті, екіншіден клиенттерге келісім-
шартқа қол қойғаннан кейін және сақтандыру оқиғасы орын алғаннан кейін
қандай әсер қалғаны бойынша. Дәл сақтандыру агентінің өзінен тұтынушы
сақтандыру қызмет көрсетулері жайлы мәлімет алады, сақтандыру агенті
потециалды тұтынушыларда компанияның имиджі қалыптасады және сақтандыру
агентінен тұтынушы компанияның қызмет көрсетулерін колданатындығы тәуелді.
Сондықтан кез-келген сақтандыру компаниясының жұмысының нәтижелілігі оның
құрылымындағы ең төменгі буынына, яғни сақтандыру өкіліне (агентіне)
тәуелді. Шет ел сақтандыру тәжірибесі сақтандыру өкілдерін дұрыс таңдау мен
үйретуге үлкен көңіл бөледі.
Брокерлер қызметі әдетте мемлекеттік сақтандыру бақылауы орнында
немесеброкерлердің маманданған бірлестігінде лицензиялауға жатқызылады.
Брокелер қызметі қайтасақтандыруда кең тараған. Сақтандыру полистерін
делдалдар арқылы сату сақтандыру мәмілелерін жасауды ұйымдастыру жүйесінде
алғашқы орында болып келеді.
Сақтандыру нарығының қызмет етуі тәуекел мен шығындарда маман
бағалаушылардың болуын, яғни сюрвайерлер мен аджастерлердің болуын
ұйғарады.
Сюрвайерлер – сақтандыруға қабылданатын мүлікті көріп шығуын, қарауын
қамтамасыз ететін сақтандыру ұйымының агенттері. Сюрвайерлер ретінде өртке
қарсы қауіпсіздік, еңбекті қорғау және т.б. бойынша арнайы фирмалар болуы
мүмкін және олардың сақтандырушымен қарым-қатынастары келісім-шартқа отыру
шешімін қабылдайды.
Аджастерлер – шығын көлемі, сипаты және себептерін анықтаумен
айналысатын сақтандырушының арнайы өкілетті заңды және жеке тұлғалары.
Өз мүдделерін қорғау, заң актілерін жасау, сақтандырудың стандартты
ережелерін жасау, сақтандыру сипаттамасын жинау және жариялау және басқа да
бірлескен мақсаттар үшін сақтандыру ұйымдары сақтандыру бірлестіктерін,
ассоциацияларын жасайды. Сақтандырушылардың бірлесуі аймақтық және ұлттық
деңгейде жүзеге асады. Сақтандырушылармен қатар арнайы сақтандыру ұйымдары
да бірлеседі. Сақтандырудың мұндай бірлестіктері сақтандыру қызметімен
айналыса алмайды. Сонымен бірге сақтандыру компаниялары кейбір сақтандыру
операцияларын өткізу үшін сақтандыру пулдарына бірлеседі. Сақтандырудың
мұндай бірлесуі сақтандыруға ірі тәуекелді қабылдау үшін қаржыландыратын
мүмкіндіктерді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Сақтандыру келісім-шартын жасау
сақтанушы үшін сақтандырушы жағында пулдың барлық мүшелері екендігін
білдіреді. Сақтандыру қатынастарын ұйымдастырудың мұндай формасы ортақ
сақтандыру деп аталады.
Өз мүдделерін сақтанушылар да сақтанушылар бірлестіктерін құрып,
қорғайды. Мұндай бірлестіктер қиянатшыл сақтандыру ұйымдарынан зардап
шеккен сақтанушылар мүдделерін көрсетіп, сақтандыру заңының дамуы мен
жақсаруына қатысады. 7,31б.
1.4 Сақтандыру нарығының ішкі жүйесі мен сыртқы ортасы
Сақтандыру нарығы - күрделі көнфакторлы динамикалық жүйе. Жүйе деп
үнемі өзара қатынасатын және байланысатын біртұтастықты құрайтын бөліктерді
айтамыз. Сақтандыру қызмет көрсетуінің нарықтық жүйесінді өзара қатынасатын
бөліктер тобын келесілер құрайды: сақтандыру өнімдері, тарифтер жүйесі,
клиенттермен қатынасу бойынша сақтандырушылардың инфрақұрылымы. Бұл жүйе
оны қоршап тұрған ортамен қатынасады.
Сақтандыру нарығы екі жүйенің - ішкі жүйе мен сыртқы орта -
диалектикалық бірлігін көрсетеді. Олар бір-бірімен қатынасқа түсіп, бір-
біріне ықпал етеді. Ішкі жүйе толығымен сақтандырушымен басқарылады. Сыртқы
орта немесе жүйе сақтандырушы басқарушылық әсер ете ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Реферат 2
Мазмұны 3
Кіріспе 4
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ, АЛҒЫШАРТТАРЫ 6
1.1Сақтандыру түсінігі және сақтандыру экономикалық
категория ретінде
6
1.2Сақтандыру алғышарты – тәуекел: түсінігі,
анықтамасы және сипаттамасы
9
1.3Сақтандыру нарығының жалпы сипаттамасы,
функциялары, құрылымы
14
1.4Сақтандыру нарығының ішкі жүйесі мен сыртқы ортасы
23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫ 25
1. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі туралы 25
2.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының
29 қалыптасу кезеңдері
2.3 Сақтандыру нарығының соңғы жылдардағы даму тенденциясы 34
2.4 Сақтандыру нарығының ағымдағы жағдайы
43
2.5 Адаптивті модель негізінде болжам жасаудың теориясы
47
2.6 Адаптивті болжам жасаудағы есептеулер
50
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Кіріспе
Адамның жеке мүлкі пайда болған кезінен-ақ ұрлау,өртену, басқа да
апаттар нәтижесінде сол мүліктің жойылу қаупі сезіле бастады.
Өндіріс күштерінің даму барысында тәуекел факторлары да өсті. Өз
мүліктік мүддесін сақтау барысында мүлік иелері зардап орнын толтыру
мақсатында мүдделі меншік иелері арасында біркелкі шығынды үлестіру ойына
келді.
Өмір тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ең үлкен апат болған жағдайдың
өзінде барлық шаруашылық орындары зардап шекпейді, ал табиғи апаттың өзі
айтарлықтай сирек болып тұрады. Осы жағдай жеке материалдық қорларды
құрмай, қоғамдық “қойма” құруға әкеледі және осы “қойма” мүшелерінің саны
неғұрлым көп болса, солғұрлым қаражат мөлшері аз болады.
Осылайша, ынтымақты тұйық шығынды үлестіру қажеттілігі нәтижесінде
қоғмадық қатынастардың “сақтандыру” деп аталатын жаңа категориясы пайда
болды. Сақтандырудың алғашқы формасы натуралды қорларды құру түрінде болып
келді: астық, жем-шөп және т.б. Осы қорлардан зардап шеккен шарушылықтарға
көмек көрсетілген болатын.
Алайда, сақтандырудың мұндай формасы өсіп отырған қажеттіліктерді
қанағаттандыра алмағандықтан ақшалай формаға алмастырылды. Бұл форма
икемді болды да, алғашында өзара сақтандыруда (мүшелердің біріне
ынтымақтастық негізінде) шығындары ақшалай түрде өтеді.
ХVII ғасырдың басында нарықтық қатынсатардың дамуына байланысты өзара
сақтандыру жеке бизнес түріндегі сақтандыруға айналып, осыған байланысты
арнайы сақтандыру кәсіпорындары пайда бола бастады.
Қазақстандық сақтандыру нарығы мемлекеттік сақтандырудың монопольдік
жүйесі (Госстрах) негізінде туындаған болатын. Бұл жүйе 90-жылдардың
басында айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Отандық нарық өзінің даму
барысында біртіндеп монополиядан альтернативті компанияларға жол аша отырып
құрылған. Қазірдің өзінде нық сеніммен республиканың сақтандыру саласында
әділ бәсекелік күрес орныққаны жайлы айтуға болады. Тәжірибеге бұрын тек
шет елдреде қолданылған сақтандырудың жаңа түрлнрі енгізіліп, сақтанушылар
алдында жауапкершілік сезімі артып келеді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде сақтандыру экономиканың
стратегиялық секторы болып табылады. Мүлік иесіне мүлік немесе табыс
жоғалса мүлік иесіне зақымның орнын толтыруына кепіл бере отырып, адамды
өмірдің барлық жағдайларында қорғай отырып, сақтандыру қоғамдағы әлеуметтік
– экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Сақтандыру компанияларының
резервтері өндірістік және өндірістік емес салада ірі масштабты
инвестициялардың сенімді көзі болып табылады.
Үлкен аумақты шаруашылықтың көптеген субъектілерінің қызметін бұзатын,
адамдар өміріне қауіп төндіретін ірі табиғи немесе техногендік апаттар
кезінде сәйкес заладың сақтандыру жүйесі арқылы орнын толтыру
макроэкономикалық жағдайда жағымды көрініс табады.
Қазақстан үшін апат пен техногендік катастрофаның әсеріне өндірістік
және өндірістік емес салалардың жоғары тәуелділігі тән. Яғни, сақтандырудың
потенциалды ролі айтарлықтай зор. Алайда, жеткілікті сақтандыру резервінің
болмауы табиғи апаттар, авария, техногендік апаттар пайда болған жағдайда
жалпы ішкі өнімнің тұтыну, жинақтау және орнын толтыруға бөлудің болжамды
пропорциялардың бұзылуына әкелуі мүмкін. Туындаған тура және жанама
шығындардың орнын толтыру үшін инвестициялық ресурстарды іздеу қажеттілігі
туындайды. Сондықтан, нарықтық экономика жағдайында Қазақстанның барлық
халықшаруашылықты кешенді жандандырудың тиімді жолдары іздестіріліп жатқан
кезде сақтандыру ел тағдырын анықтайтын маңызды экономикалық мәселелрді
шешу кезінде шетте қалмауы тиіс.
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ, АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Сақтандыру түсінігі және сақтандыру экономикалық категория ретінде
Сақтандыру деп белгілі бір сақтандыру жағдайларының туындауы кезінде
заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау үшін сақтандыру
жарналары мен төлемдері есебінен мақсатты ақшалай қорларды қалыптастыру
және оларды пайдалануға байланысты экономикалық категорияны айтамыз.
Сақтандыру бір жағынан алғанда мемлекеттің қаржы жүйесінің элементі болып
саналады, ал басқа жағынан қарастырсақ, сақтандыру сол қаржы жүйесінің
келесі әрбір элементімен өзара тығыз қатынаста болады: мемлекеттік қаржы;
жергілікті мемлекеттік органадардың қаржысы; кәсіпорындардың қаржысы және
т.б. жеке қаржылар. Сақтандыру саласындағы қатынастар, негізінде,
сақтандыру ұйымдары мен азаматтардың, кәсіпорындардың, мекемелердің,
ұйымдардың, басқа да сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының арасында
пайда болады. 1,18б.
Сақтандыру қатынастарының қатысушылары сақтанушылар мен сақтандырушылар
болып табылады. Сақтанушылар дегеніміз – сақтандырушымен сақтандыру шартын
жасасқан немесе мемлекеттің тиісті заңына сәйкес сақтанушы болып
есептелінетін заңды және жеке тұлғалар. Сақтанушылар сақтандырушылармен
үшінші тұлғаның пайдасына сақтандыру шартын жасай алады. Сонымен бірге,
олар сақтандыру шартын жасау кезінде пайда алушыны – бенефициарды
тағайындай алады немесе сақтандыру жағдайы туындамай тұрғанда оларды өз
ұйғарымы бойынша ауыстырып жібереді.
Сақтандырушылар – белгілі бір мемлекет аумағында сақтандыру қызметін
жүзеге асыруға құқық беретін лицензия алған, қажетті деңгейдегі арнаулы
мамандықтары бар сақтандыру ұйымдары болып табылады. Олар қызметін тек
лицензияда белгіленген бағытта ғана атқара алады. Сақтандырушылар қызметін
сақтандыру агенттері мен брокерлері арқылы да жүзеге асырады. Сақтандыру
агенттеріне өзіне сақтандырушы берген өкілеттіліктерге сәйкес сол
сақтандырушының атынан және оның тапсыруымен әрекетін жүзеге асыратын заңды
немесе жеке тұлғалар жатады. 2,36б.
Сақтандыру брокерлері кәсіпкерлер ретінде тіркелген заңды немесе жеке
тұлғалар болып табылады. Осы брокерлер сақтанушының немесе сақтандырушының
тапсырмасының негізінде сақтандыру бойынша делдалдық қызметті өзінің атынан
жүзеге асырады.
Сақтандыру қатынастары кейінгі ортағасыр дәуірінен бері белгілі. Ол
кезде ұлы географиялық ашулар нәтижесінде халықаралық сауда горизонттары
кеңейіп, кәсіпкерлер жаңа мүмкіндіктерді пайдалану үшін капиталдың ірі
сомаларын қажет етті. Қоғам байлығының өсуі мен оның қажеттіліктерін
қанағаттандыру деңгейінің өсуі сақтандыруға айтарлықтай тәуелді болып
келді. Әлемдік тәжірибеде белгілі болған алғашқы сақтандыру келісім-шарты
Генуяда 1347 жылы рәсімделді. Алғашқы жазбаша өмірді сақтандыру келісім-
шарты Ұлыбританияда ХVI ғасырда жасалған болатын. Сақтандыру адам
қажеттілігін қанағаттандыру, түрлі кездейсоқтықтардан сақтандыру
қорғанысына деген сезінген сұрау салуларды қанағаттандыру мақсатында пайда
болып, дамыды. Материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
кезінде пайда болатын белгілі бір экономикалық қарым-қатынастар
сақтандыруда іске асырылады. Сақтандыру барлық шаруашылық субъектілерге
шығынның орнын толтыруда кепілдік береді.
Сақтандыру мен кәсіпкерлік өзара өте тығыз байланысты. Шаруашылық мінез-
құлық типі ретінде кәсіпкерлік сақтандыруды қажет етеді. Кәсіпкерлікке
ұйымдастыру-шаруашылық жаңалық енгізу, ресурстарды пайдаланудың жаңа,
нәтижелі әдістерін табу, икемділік, тұрақты өзін-өзі жаңарту және тәуекелге
бару әзірлігі тән. Материалдық қажеттіліктерді көрсету формасы ретінде
сақтандыру мүдделері пайда болды. Бұл сақтандыру мүдделері кәсіпкерлік
дамуының перспективалы факторларын иеленуге және капитал жұмсаудың жаңа
салаларын іздестіруге бағыттайды.
Экономикалық категория ретінде сақтандыру ақша қаражаттарының мақсатты
қорларын құру әдістері мен формалары және оларды түрлі болжанбаған жағымсыз
жағдайлар орын алған кезде азаматтарға көмек көрсету, шығынды өтеуге
жұмсауды қамтитын экономикалық қатынастар жүйесін ұсынады. Нарықтық
экономикаға көшу қоғамдық ұдайы өндірістегі сақтандыру ролін арттырып,
сақтандыру қызмет көрсету аумағын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Халық
шаруашылығын әміршілдік-әкімшілдік басқару жүйесінде мемлекет басшыларының
ролі басым және бастықтыр мен еңбек коллективінің әлсіз экономикалық
жауапкершілігі кезінде сақтандыру экономикадағы өз орнын ала алмаған.
3,32б.
Нарықтық қатынастардың кеңеюі және сол жағдайда әрбір товар өндірушінің
өз тәуекеліне әрекет ете бастауы сақтандырудың рөлі мен мағынасын арттырды.
Сонымен қатар дәстүрлі тағайындаумен бірге, яғни табиғи апаттардан (жер
сілкінісі, су тасқыны, дауылдар және т.б.), техникалық және технологиялық
сипаттағы кездейсоқ оқиғалардан (өрт, авария,жарылыс және т.б.) қорғауды
қамтамасыз етумен қатар сақтандыру объектісі болып түрлі криминогенді
құбылыстар (ұрлау, тонау, көлік құралдарын ұрлау және т.б.) нәтижесінде
болатын шығындар жиі кездеседі. Кәсіпорындар мен ұйымдар, сақтанушылар
түрінде келе отырып, негізгі және айналмалы құралдардың жойылуы немесе
зақымдануы түріндегі шығындарды өтеуді ғана қажет етпей, түспеген пайда
немесе кәсіпорынның мәжбүрлі тұрып қалуының нәтижесінде пайда болатын
қосымша шығындарды компенсациялауды да қажет етеді.
Өзгерулер сонымен қатар мүліктік және жеке сақтандыруды да қамтиды, ал
ол, өз кезегінде, халықтың экономикалық мүдделерімен тікелей байланысты.
Ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді сақтандыру келісім-шарттарының
арақатынасы, сақтандырудың тәуекелділік және жинақтаушылық шарттарының
тіркесімі, өмір сақтандыру бойынша келісім–шарттар бойынша жарна
резервтеріне банк пайызының деңгейі, бағалық тенденцияларды есепке алу және
инфляцияға қарсы шараларды жүзеге асыру нарықтық экономикаға өту кезінде
амалсыз сақтандыру саясатының пәні болады. Сақтандыру қызмет көрсетуінің
ұсынысы артады. Сақтандыру нарығының қалыптасуы болады. Сақтандырудың еркін
түрлері артықшылыққа ие болады, алайда кейбір салаларда міндетті сақтандыру
сақталып немесе енгізіледі (мысалы, медициналық шығындарды, әскери
қызметкерлерді жазатайым оқиғалардан сақтандыру).
Нарықтық типтегі экономикада сақтандыру, бір жағынан, бизнес пен
адамдардың әл-ауқатын қорғау әдісі болса, екінші жағынан, пайда
әкелетін коммерциялық қызмет болып табылады. Сақтандырушының пайда
көздеріне өз сақтандыру қызметінен түсетін пайда, уақытша бос ақша
қаражаттарын материалдық өндіріске, өндірістік емес салаға, кәсіпорындар
операциялары, банк депозиттеріне және т.б. инвестициялаудан түсетін пайда
жатқызылады.
Сақтандыру нарықтық экономика жағдайында шаруашылық белсенділікті
ынталандырушы фактор болып табылады, нарық қатынастарының барлық мүшелеріне
тең құқық тудырып, экономикалық қызмет, пайда алу, тәуекелге бару,”өзін өзі
тексеру” үшін қатты психологиялық мотивациялар береді.
Сақтандыру сонымен қатар сақтандыру жарналары есебінен қалыптасатын
арнайы сақтандыру ақша қорлары көмегімен зардапты шығындарын тұйық
үлестіруді ұйғарады. Сақтандыру кезінде осы қорды қалыптастыру мен
пайдалану бойынша қайта үлестіру (бөлу) қатынсатары туындап, ол
сақтандыруды қаржы категориясына жақындатып, сонымен бірге ерекшеліктерін
айрықша атап көрсетеді. Сақтандырудағы құнның ақшалай формадағы қозғалысы
сақтау оқиғасы орын алған кездегі зардап шегу ықтималдылық дәрежесіне
бағынады.
Несие категориясына жақындататын сақтандырудың бір ерекшелігі бар, ол-
сақтандыру қор қаражатының қайтарымдылығы. Алынған ақша сомасының
қайтарымдылығы жайлы айтқанда ол, алдымен, өмірді сақтандырумен байланысты
екенін бөліп көрсеткен жөн.
Осылайша, ақша формасында бола отырып, сақтандырудың “қаржы” және
“несие” категорияларымен байланысы бар екенін көре отырып, сақтандыру
экономикалық категория ретінде тек өзіне тән функциялар мен рольді
атқарады. 4, 45б.
1.2 Сақтандыру алғышарты – тәуекел: түсінігі, анықтамасы және
сипаттамасы
Тәуекел – сақтандырудың сөзсіз алғышарты болып табылады. Сақтандырудың
негізін нарықтық экономикада жеке меншікке деген жаңа қатынастар құрайды.
Дамыған нарықтық экономика сақтандыруды дамытудың белсенді ортасы болып
табылады, өйткені нарық пен сақтандыру тығыз байланысты. Бір жағынан, нарық
бар жерде кәсіпкерлік тәуекелдің түрі өте көп, ал тәуекел бар жерде
сақтандыру да бар.
“Тәуекел” түсінігі нәтежесі белгісіз шешімді қабылдауды білдіреді.
Белгілі бір іске ақша сала отырып кәсіпкер болашақтағы мүмкін болатын
барлық оқиғалардың алдын ала алмайды. Болашақта болуы мүмкін және адамдар
мен олардың денсаулығына зардап тигізуі мүмкін оқиғалар және олардың болу
мүмкіндігінен сақтандыру жүргізілетін оқиғалар сақтандыру тәуекелі деп
аталады.
Тәуекел әр түрлі деңгейде сақтандырылған объектінің бұзылуы және
жойылыуымен байланысты. Бірге жақын болған жағдайда осы жағдай болатынын
кепілдейді. Сақтандырудың тек тәуекел кездейсоқ, болжамдалмайтын жағдайда
ғана маңызы бар. Тәуекелді бағалау үшін анық мәліметтер болу керек. Әдетте,
тәуекелдің бірнеше тобын бөліп көрсетуге болады: сақтандыруға болатын және
сақтандыруға болмайтын; жағымды және жағымсыз; сонымен қатар
сақтандырушының техникалық тәуекелі. 1,12б.
Ең үлкен пайызды бірінші топ құрайды. Бұл жағдайда сақтандыру
жағдайының болу мүмкіндігін бағалауға және мүмкін болатын шығындарды
бағалауға болады. Сақтандырушы жауапкершілігіне қосылатын тәуекел кездейсоқ
сипатта болуы тиіс, яғни келісім-шартқа отырушыларға сақтану жағдайының
нақты уақыты мен зардап көлемі белгісіз болуы керек. Сақтану жағдайының
болуы сақтанушы немесе басқа мүдделі тұлғаның көңіл білдіруіне байланысты
болмауы керек. Сақтауға қасақана тәуекелді қабылдауға болмайды. Ал екінші
жағынан, сақтандырылған тәуекел апатты масштабта болмауы керек, яғни
көлемді зардап шектірмеуі керек. Қауіп көзіне байланысты табиғи апаттар
және адам қызметі нәтижесінде пайда болатын тәуекел болып бөлінеді. Арнайы
тәуекел тобына аномальді және катастрофалық апаттар жатқызылады. Сонымен
қатар экологиялық, көліктік, саяси және арнайы тәуекел түрлері де бар.
Бақылау мен есептеу процесі тәуекелді тіркеу деп аталады. Тәуекел
ахуалын анықтайтын факторлар тәуекел жағдайы деп аталады. Олар объективті
және субъективті сипатта болады. Объективті сипатта адамдардың еркі мен
ақыл-ойына байланыссыз болады, ал субъективті сипатта адамның іс-әрекетіне
тікелей байланысты.
Тәуекел жағдайлары осы оқиғаның болашақта болуының мүмкіндігін
бағалауға мүмкіндік береді.
Сақтандыру оқиғасы мен сақтандыру орайын ажырата білу керек. Бірінші
жағдай кезінде зақым келтірудің потенциалды мүмкіндігі болады, ал екінші
жағдайда іске асырылған зақым келтіру орын алады. Оның салдары сақтандуру
объектісінің зақымдануына әкеледі немесе объект толығымен жойылыуы да
мүмкін.
Әдетте, тәуекел көлемін анықтағаннан кейін оны жою жайында немесе оны
барынша шектеу жайында шешім қабылданады. Адамның өндірістік қызметі және
табиғи құбылыстар жағымсыз салдар мен жағымсыз жағдайдың орнығуымен өте
тығыз байланысты. Осындай объективті қажеттіліктерден шыға отырып оларды
шектеу әдістеріне деген қажеттілік туады. Жалған мәліметтер, тым шектелген
немесе тым ұлғайтылған ақпарат нақты тәуекелдің бағалауына кедергі жасайды.
Өндіріс адам болмысының белгілі бір қоғамдық формадағы материалдық
негізі болып табылады. Осы себептен адам мен табиғат байланысты. Бір
жағынан, адам табиғатқа әсер етеді, ал екінші жағынан, өз қажеттіліктеріне
бейімдейді. Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс табиғатты игеру процессін
жеңілдетеді. Ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін пайдалану табиғи
игіліктерді игеруде пайдалану қоғамдық өндірістің өсуінің алғышарты болып
келеді.
Адам мен табиғат арасындағы үздіксіз бірлікпен қатар олардың арасында
диалектикалық қайшылық бар және ол қайшылық адам мен табиғат арасындағы
үздіксіз күресте көрініс табады. Тәуекел, төтендік – адамзат тіршілігінің
нормасы. Еңбек заттары табиғат апаты, жазатайым оқиға, зілзалада көрініс
табатын жоюшы күштерінің әсеріне душар болады. Жыл сайын жер бетінде
көптеген табиғи құбылыстар болып тұрады: жүз мыңдай найзағай, он мыңдай су
тасқыны, мыңдаған жер сілкіністері, көшкіндер мен құйындар, жүздеген
жанартау атқылаулары, тропикалық циклондар. Апаттар мен зілзалдар үлкен
материалдық зақым келтіреді.
Әр табиғи апат еңбек заттарына зақым келтіретін қауіп ретінде
қарастырылып, осыған байланысты сақтандыру қарым-қатынасы, яғни сақтандыру
қорғанысының объектісі пайда болады. Сақтандыру қатынсатары пайда болуының
алғышарты тәуекел болып табылады. Сәйкес тәуекелдің болуынсыз сақтандыру
жоқ, өйткені сақтандыру мүддесі де жоқ. Тәуекел мазмұны мен тәуекелдің
ықтималдылық деңгейі сақтандыру қорғанысының мазмұны мен шекарасын
анықтайды. Тәуекел сақтандыру келісім-шарт әрекетінің барлық аралығында
орын алады. Сақтандыру мәнісін түсіну үшін “тәуекел” түсінігін білу қажет.
2,50б.
“Тәуекел” сөзі тура аударымда шешім қабылдау дегенді, яғни сол шешімнің
нәтижесі белгісіз екендігін, қаіупсіз емес дегенді білдіреді. Тәуекел –
болуы мүмін немесе болмауы мүмкін оқиға. Бұл - зардап болуының
гипотетикалық мүмкндігі. Әрбір нақты тәуекел, мысалы, өрт тәуекелі белгілі
бір жағымсыз жағдай тууының тек мүмкіндігін көрсетеді. Тәуекел адам
қызметінің кез-келген қызмет аясындағы объективті құбылыс және жекелеген
тәуекелдің көптігі ретінде көрінеді.
Тәуекел мәнісі түрлі аспектілерде қарастырылуы мүмкін. Дәлірек
айтқанда, тәуекелді өлшеу ықтималдылық теориясы мен үлкен сандар заңын
пайдалану арқылы математикалық әдіс көмегімен жүргізіледі. Өз мәнісі
боыйнша тәуекел-теріс, жағымсыз экономикалық салдары бар оқиға.
Тәуекел жайлы жоспарланған және нақты нәтижелер арасындағы ауытқулар
болған жағдайда айтуға болады деген көзқарас бар. Мұндай ауытқу не оң, не
теріс болуы мүмкін. Теріс ауытқу - жағымсыз нәтиже, ал оң ауытқу жайлы егер
нақты нәтиже күтілгеннен жағымдырақ болған жағдайда айтуға болады.
Жоспарланған және нақты нәтижелер арасындағы теріс ауытқу мүмкіндігі,
яғни бір күтілген оқиғаға келетін жағымсыз нәтиже қаупі тәуекел деп
аталады.
Бір күтілетін құбылысқа келетін бастапқы параметрлер кезіндегі оң
ауытқу мүмкіндігі “мүкіншілік” (шанс) деп аталады. Бұл мағынада зардап
тәуекелі мен пайда мүмкіншілігі жайлы айтуға болады, мұнда зардап теріс,
пайда –жоспарланған және нақтылы нәтиже арасындағы оң ауытқуды көрсетеді.
“Тәуекел” түсінігі мен зардап түсінігі өте тығыз байланысты. Егер
тәуекел тек мүмкін теріс ауытқу болса, зардап - нағыз нақты теріс ауытқу.
Зардап арқылы тәуекел іске асады және ол нақты өлшеніп, нақты келбетте
болады. Тәуекел мен зардап табиғатты зерттеу процесіндегі адам әрекетімен
тығыз байланысты. Ең үлкен зардап мәні адаммен танылмаған тәуекел арқылы
көрініс табады. Осыған байланысты түрлі жағымсыз жайлар туралы ақпаратты
тәуекелдің жалпы даму тенденциясы, көрініс заңдылықтарын және ғылыми
болжамдау мақсатымен жинау, анализдеу және жалпыландырудың объективті
қажеттілігі туады. Танымның қол жеткізілген деңгейін шағылыстыра отырып,
көптеген тәуекелдер анықталмаған болып келеді, өйткені олардың қоршаған
табиғат пен қоғам арасындағы көрініс табуы, себеп – салдарлық байланысы
аяғына дейі түсіндіріліп, ашылмаған. Ғылыми-техникалық прогресс және
танымның шексіздігі кейбір құбылыстардың ғылыми түсініктемесіне, танылмаған
тәуекелдің ықпалын азайтуға объективті шарттар жасайды.
Тәуекел факторлары және мүмкін зардап орнын толтыру қажетілігі
сақтандыруға деген қажеттілікті тудырады. Сақтандыру арқылы кез-келген
адам табиғатты тану процесіндегі әрекеттің кездейсоқтығынан қорғалған.
Кәдімгі сана деңгейінде сақтандыру арқылы қойылған мақсатқа қол жеткізудің
нақты мүмкіндігі туады. Осының барлығы тәуекелді сақтандырудың негізгі
түсінігі ретінде бөліп көрсетеді.
Тәуекелдің көрініс табу формасының көп түрлілігі, сандардың ауырлығы
мен жиілігі, ықтималдылықты жоюдың мүмкінсіздігі сақтандыруды
ұйымдастырудың қажеттілігін тудырады. Сақтандыруды ұйымдастырудың нақты
формалары қоғамдық-тарихи дамуы барысында белгілі бір өзгерістерге ұшырап,
өндірістік күштер мен қатынастардың даму деңгейін шағылыстырады.
Сақтандырудағы тәуекел бірнеше негізгі түсініктемелермен сипатталады.
Біріншіден, тәуекел нақты оқиға немесе оқиғалар жиынтығы және бұл оқиғалар
орын алғанда бұрын ұйымдастырылған ортақтандырылған ақшалай немесе
натуралды-заемдық формадағы қордан төлемдер жүргізіледі. Екіншіден, тәуекел
нақты сақтандырылған объектімен байланысты. Құбылыс немесе құбылыстар
жиынтығы абстрактілі түрде тек өзі ғана қарастырылмайды. Оларды
сақтандыруға алынған және сол жерде тәуекел орын алатын объектімен
байланыстыру керек. Кез-келген тәуекелдің нақты көрініс объектісі бар.
Біздің санамызда тәуекел сол объектімен байланысты. Объектіге байланысты
тәуекел формалары көрініс тауып, зерттеледі.
Қабылданған ақпарат анализі басқа шаралармен бірге тәуекел іске асуының
жағымсыз нәтижелерін азайтуға немесе алдын алуға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, тәуекел сақтандыруға алынған объектінің зақымдануы немесе жойылу
ықтималдылығымен байланысты. Ықтималдылық осы оқиғаның болуының
мүмкіндігінің объективті өлшеуіші болып келеді. Ықтималдылық 0-ге тең
болған кезде осы құбылыс болу мүмкіндігі жоқ деп айтуға болады. Егер
ықтималдылық 1-ге тең болса, құбылыс орын алатындығының 100% кепілдігі бар.
Тәуекел ықтималдылығы неғұрлым аз болса, солғұрлым осы тәуекелді
сақтандыруды арзан және тез ұйымдастыруға болады. Тәуекелдің айтарлықтай
ықтималдылығы қымбат сақтандыру қорғанысын ұйғарады, ал ол өз кезегінде
сақтандыруды өткізуді қиындатады. Сақтандыру құбылысы сақтандыру объектісі
болып табылмайды. Бұл объект – тәуекел, ол болуы да, болмауы да мүмкін.
Яғни, тәуекел - адам еркіне қарамастан болатын жалғыз кездейсоқ оқиға.
Тәуекел кездейсоқ оқиға немесе құбылыс арқылы пайда болады және сол
себептен сақтандыру қатынастары туындайды.
Айтарлықтай бір тәуекел әсеріне бір уақытта шалдығатын көптеген
объектілерді бақылау кезінде кездейсоқ оқиғалардың болу заңдылықтары
көрінеді. Бақылауға алынған жиынтық көп болған сайын, кездейсоқтық
солғұрлым нақты нәтижелерге (нақты заңдылық) жақындайды.
Іс жүзінде бақыланып отырған жиынтық шегінде нақты құбылыстың орын
алуын болжауға мүмкін емес. Шексіздікке жақындаған бақылау объектісінің
заңы өскен сайын, эмпирикалық ықтималдылық айтарлықтай нақты деп күтуге
болады. Бақылау нәтижелерінің нақтылықсыздығы жалпы тек бұл құбылыс
анықталмаған болып қалғанда айтуға болады. Яғни, бақылау нәтижелерінің
нақтылықсыздығы субъективті сипатта болып келеді. Мұндай сипат айнымалы .
Ол табиғат пен қоғам жайлы елестен шыға отырып, осы құбылыстың көрініс
табуы немесе пайда болу заңдылықтары анықталмаған болып қалуымен
байланысты. Бүгінде, мысалыға, күн тұтылуы кездейсоқ құбылыс емес,
өйткені астрономия ғылымымен барлық жағынан түсіндірілген болатын.
Ғылыми-техникалық революцияның жетістіктері біздің біліміміздің
шекарасын кеңейтеді. Сонымен қатар ғылыми-техникалық процесс жаңа білімді
игерумен, техникалық кемелсіздігімен, адамның ол техниканы дұрыс
пайдаланбауымен байланысты жаңа тәуекелдің пайда болуына шарт жасайды.
Технологияның жаңартылуы, олардың максималды қауіпсіздігі, төтенше
жағдайларды математикалық модельдеу кездейсоқтықты шектейді. Толық, жүйелік
және нақты ақпаратқа сүйене отырып, кездейсоқ құбылыс жалпы түрде
заңдылықтар түрінде көрінеді. Тәуекелдің көрініс табуы құбылыстың
кездейсоқтығы мен адам еркіне тәуелді емес. Бұл ең алдымен табиғи оқиғалар
мен жазатайым оқиғаларға байланысты.
Сақтандыруға объективті және субъективті ықтималдылық тән. Объективті
ықтималдылық құбылыстар мен заттардың объективті шындылыққа тән заңдарды
шағылыстырады. Субъективті ықтималдылық ақиқатқа объективті келістемені
ескермейтін, табиғат пен қоғамның объективті заңдарын мойындамайтын
кездейсоқтықтарды шағылыстырады.
Сонымен қатар тәуекел логикалық-ықтималдылық арқылы көрсетілуі мүмкін.
Бұл ықтималдылық табиғат, қоғам заңдарын индукция, дедукция, анализ, синтез
және гепотезаларды тану арқылы құрылады. Логикалық ықтималдылық
сақтандырудың жаңа түрлерін енгізуде (алдын ала жиынтықты бақылаудың
ешқандай ақпараттық базасы жоқ) коданылады. Егер сақтандырудың жаңа түрін
енгізу алдында статистикалық мәліметтерді жинау және анализдеу (үлкен
сандар заңының математикалық аппаратын қатыстыру арқылы) жүргізілсе,
алынған нәтиже статистикалық ықтималдылықты шағылыстырады. 5,66б.
Тәуеклді анализдеу оны екі топқа бөлуге мүмкіндік береді:
сақтандырушылық және сақтандырушылық емес. Сақтандыру тәуекелінің тізімі
сақтандыру келісім-шарты бойынша сақтандыру жауапкершілігі көлемін
құрайды. Ол келісім-шарттың сақтандыру сомасы арқылы көрініс табады.
Тәуекел бағасын тарифтік қойылым көрсетеді. Сақтандыру тәуекелі - ол тек
ықтималды тәуекел.
1.3 Сақтандыру нарығының жалпы сипаттамасы, функциялары, құрылымы
Қазіргі кезде радикалды экономикалық реформалар жағдайында сақтандыру
нарығы дегеніміз не және оған тән сипаттарды анықтаудың қажеттілігі туып
отыр. Сақтандыру нарығы - сатып алу–сату объектісі сақтандыру қорғанысы
болып табылатын және оған деген сұраныс пен ұсыныс қалыптасатын ерекше
әлеуметтік – экономикалық құрылым, ақшалай қатынастардың белгілі бір
саласы. Сақтандыру нарығы дамуының объективті негізі - болжамдалмаған
жағымсыз жағдайлар туындаған кезде зардап шеккендерге ақшалай көмек көрсету
арқылы ұдайы өндіріс процесі үздіксіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі.
Сонымен қатар сақтандыру нарығын қоғамның сақтандыру қорғанысын қамтамасыз
ету үшін сақтандыру қорын калыптастыру мен үлестіру бойынша ақша
қатынастарын ұйымдастыру формасы ретінде қарастыруға болады.
Сақтандыру нарығының қызмет етуінің міндетті алғышарты - сақтандыру
түрлеріне деген қоғамдық қажеттіліктердің болуы - сұранысты қалыптастыру
мен сол қажеттілікті қанағаттандыратын сақтандырушы ұйымдардың болуы-
ұсынысты қалыптастыру. Осыған байланысты сақтандырушы мен сақтанушы
нарықтарын бөліп көрсетуге болады. Қызмет етіп тұрған сақтандыру нарығы
түрлі құрылымдық тізбектерді қосатын күрделі біріктірілген жүйе.
Сақтандыру нарығының алғашқы қатарында сақтандыру компаниясы немесе
сақтандыру қоғамы орналасқан Дәл осы жерде сақтандыру қорының қалыптасуы
мен жұмсалу процесі жүзеге асырылып, бір экономикаоық қатынастар
қалыптасып, екіншілері пайда болып, жеке, қоғамдық, коллективтік мүдделер
тығыз байланысады. Сақтандыру нарығының негізі: еркін нарықтық экономика,
меншік формасының көптігі, еркін баға - тариф қойылымдарын есептеу,
бәсекелестіктің болуы, еркін таңдау, жаңа сақтандыру өнімдерін табу және
нарыққа енгізу. Отандық экономиканың нарыққа көшуі сақтандырушының,
сақтандыру нарығының экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны мен ролін
айтарлықтай өзгертті.
Нарықтық экономика азаматтар таңдауының еркіндігіне негізделеді. Адам
өз кірістерін еркін жұмсап, қай бөлігін тұтынуға, ал қай бөлігін қорға
жұмсайтынын еркін шешеді. Осының барлығын сақтандыру нарығы ескере отырып
сақтандыру қызмет көрсету жиынтығын ұсынады.
Нарықтық экономиканың басты қағидасы сұраныс пен ұсыныстың еркін
ойнауына потенциалды сақтанушыға қажетті сақтандуры қызмет көрсетулерінің
пайда болуын ынталандырады. Баға қалыптастырудың еркіндігі сақтандырушылар
арасындағы еркін бәсекеге мүмкіндік береді. Тек экономикалық бәсеке болған
жағдайда ғана сақтандыру нарығы реттеуші функцияны атқарады. Бәсекенің
тек өзі сақтандыру нарығындағы толық сәттілікті түсіндіре алмайды. Бұл
сәттілік айтарлықтай сақтандыру қоғамының жұмыскерлерін жаңа потенциалды
клиенттерді іздеуге, сақтандыру қызмет көрсетулерінің әдістері мен
формаларын жетілдіруге ынталандыратын сақтандырушыға тәуелді болып келеді.
Сақтандыру қоғамын қалыптастыру кезінде сақтандырушының өзі қоғамның ішкі
және сыртқы қызметін басқарып, сақтандыру мәдениетінің негізін салуы
әсіресе маңызды болып келеді.
Сақтандыру полисіне қол қоя отырып, сақтандырушы қабылдаған шешімдері
қоғамдық тәжірибемен расталған күтімдерге негізделген. Нарықтық экономика
жағдайында сақтандырушы өз иелігіндегі сақтандыру қорының ресурстарын қалай
жұмсайтындығына өте тәуелді болып келеді. Сақтандырушы кәсіпкер ролінде
келіп, мүдделі тұлға бола отырып сәйкесінше заңды актілерде тіркелген
кәсіпорын істерінің жай-күйі үшін бірге иеленушілерінің алдында жауапты
болып келеді.
Кең мағынада сақтандыру нарығы дегеніміз – сақтандыру өнімі бойынша
сату - сатып алу жайлы қарым – қатынастардың жиынтығы. Нарық сақтанушы мен
сақтандырушы арасындағы шекті байланыстарды қамтамасыз етеді. Сақтандыру
нарығының қызмет етуінің басты шарттары құн, сұраныс және ұсыныс заңдары
болып табылады. Сақтандыру нарығы тауарлы шаруашылықтың тұрақтану кезінде
қалыптасып, оның бөлінбес маңызды элементі болып табылады. Алғашқысы мен
соңғысының туындауының шарты - түрлі меншік иелердің, яғни жекеленген
товар өндірушілер және еңбектің қоғамдық бөлінісінің болуы. 2,65б.
Сақтандыру нарығын келесідей де қаратсыруға болады:
1) қоғамның сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ету мақсатымен
сақтандуры қорын қалыптастыру және үлестіру бойынша ақшалай қатынастарды
ұйымдастыру формасы ретінде;
2) сәйкесінше сақтандыру қызметін көрсетуге қатысатын сақтандыру
ұйымдарының жиынтығы ретінде қарастыруға болады.
Сақтандыру нарығының орны екі жағдаймен сипатталады. Бір жағынан,
сақтандыру қорғанысының объективті қажеттілігі бар және ол қоғамның
әлеуметтк-экономикалық жүйесінде сақтандыру нарығының пайда болуына
әкеледі. Ал екінші жағынан, сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ету сақтандыру
қорын ұйымдастырудың ақшалай формасы бұл нарықты жалпы қаржы нарығымен
байланыстырады.
Сақтандыру нарығының қаржылық жүйедегі орны сақтандыру қорғанысын
қаржыландырудағы түрлі қаржы институттарының орны және оларды сақатандыру
ұйымдарының инвестициялық ресурстарын орналастыру объектілері ретіндегі
мәнімен және сақтандыру, инвестициялық және басқа да қызмет түрлерімен
қамтамасыз етумен шартталған. Сақтандырудың жалпылылығы сақтандыру
нарығының кәсіпорын қаржысымен, халық қаражатымен, банк жүйесімен,
мемлекеттік бюджетпен жне басқа да қаржы институттарымен байланысын және
сол шекте сақтандыру қарым-қатынастардың іске асатынын анықтайды. Мұндай
қарым-қатынаста сәйкес қаржы институттары сақтандыру өнімдерін сақтаушылар
мен тұтынушылар ретінде келеді. Сақтандыру нарығы мен мемлекеттік бюджет
пен бюджеттік емес қорлар арасында міндетті сақтандыруды ұйымдастырумен
байланысты ерекше қатынастар орнайды. Сақтандыру нарығы өз сақтандыру
ұйымдары , өз сақтандыру резервтерін және басқа инвестицицялық ресурстарын
орналастыратын бағалы қағаздар нарығымен, банк жүйесімен, валюта нарығымен,
мемлекеттік және аймақтық каражаттармен тұрақты қарым-қатынас жасап тұрады.
Сақтандыру нарығы бірқатар байланысты функцияларды атқарады:
1.компенсациялық (қайтарымдылық);
2.жинақтаушы;
3.үлестіруші;
4.алдын алу;
5.инвестициялық.
Сақтандыру нарығының негізгі функциясы – компенсациялық және осы
функцияның арқасында сақтандыру нарығы қызмет етіп келеді. Функцияның мәні
сақтандыру объектісі болып табылатын жағымсыз жағдайлар туындаған кезде
заңды және жеке тұлғаларға шығынды өтеу формасында сақтандыру қорғанысын
қамтамасыз етуде көрініс табады.
Жинақтаушы функциясы өмірді сақтандырумен қамтамасыз етіліп, алдынала
келісілген соманы сақтандыру мәмілесі есебінен жинақтауға мүмкіндік береді.
Үлестіру функциясы сақтандыру қорғанысы механизмін жүзеге асырады.
Функицяның мәнісі - қор құру мен оны нысанды пайдалану. Сақтандыру қорының
қалыптасуы сақтандыру төлемдерінің кепілдігі мен сақтандыру тұрақтылығын
қамтамасыз ететін сақтандыру резервтері жүйесінде іске асады.
Алдын алу функциясы сақтандыру қызметімен тікелей байланысты емес. Бұл
функция сақтандыру оқиғасының алдын алу мен зардапты азайтуға жұмыс
істейді. Алдын алу функциясын жүзеге асыру жазатайым оқиға және табиғи
апаттарының зардаптарын азайту немесе болдырмауға арналған шараларды
қаржыландыру арқылы жүргізіледі. Сәйкес қаржыландыру алдын алу шаралар
қорынан жүргізіледі. Алдын алу функциясын жүзеге асыру сақтандырушылардың
қаржылық тұрақтылығын өсіруге ықпалын тигізіп, қоғамдық ұдайы өндірісті
қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Инвестициялық функция бос қаражаттарды бағалы қағаздарға, банк
депозиттеріне, жылжымайтын мүлікке және т.б. орналастыру арқылы іске
асады. Кейбір шет ел мамандары сақтандыру компанияларын қоғамдық
өндірістегі негізгі функциясы капиталды сақтандыру арқылы мобилизациялау
болып келетін институционалдық инвесторлар ретінде қарастырады.
Сақтандыру нарығында ұсынылатын ерекше товар - сақтандыру қызмет
көрсетуі. Сақтандыру өнімдерінің тұтынушылық қасиеттері ерекше және қаржы
нарығының басқа өнімдерінен айтарлықтай ерекшелінеді. Оладрың ерекшелігі
сақтандыру мәнісінен бастау алады. Қазақстан Республикасының “Сақтандыру
қызметі жайлы” 2000 жылдың 18ХІІ шыққан №126-ІІ заңына сай сақтандыру
қызметін азаматтар, кәсіпорындар, ұйымдардың мүліктік мүдделерін белгілі
бір оқиғалардың (сақтану жағдайы) пайда болған кезде сақтанушылар төлеп
отыратын сақтандыру жарналары арқылы қалыптасатын ақшалай қорлар есебінен
қорғау бйынша қызметті түсінуге болады. Сақтандыру нарығының
субъектілерінің мүдделеріне төнетін қауіп үнемі бар, бірақ мәнісі бойынша
ықтималды болып келеді. Сондықтан әрқашан таңдау мен есептеу орын алады:
сақтандыру өнімін сату (сатып алу ) немесе сатпау (сатып алмау). Бұл
таңдауды жүзеге асыру үшін сақтандыру өнімі қаржы нарығында үнемі болу
керектігі айқын. Осындай нарыққа қатысу сақтандыруды қаржы қатынастарының
бөлігі ретінде қалыптастырады. Әрбір сақтандыру өнімі нақты сақтандыру
объектісімен ара қатынасып (сақтандыру заты), сақтандыру себебін
(сақтандыру тәуекелі), оның құнын (сақтандыру сомасы), бағасын (сақтандыру
тарифі), сақтанушы сақтанып отырған оқиғалардың алдын алудағы ақшалай
төлемдер шарттарын (есептеулер) анықтайды. Сақтандыру өнімінің куәлігі -
сақтандыру полисі деп аталатын құжат. Полис үнемі мән-мағыналы, сақтандыру
қатысушыларына бағытталған, мәміленің негізгі сандық параметрлерін
сақтайтын және заңды құжат болып келетін сақтандыру келісім-шартына
отыру (сақтандыру өнімінің сатылып алынуы) фактісін қуаттайды. 6,45б.
Сақтандыру өнімінің ерекшелігі - сақтандыру жарналарының сақтандыру
сомансынан аз болуында. Мұндай қатынас сақтандыру өнімінің нарықтық
талғамдылығын және сәйкесінше сұранысты қамтамасыз етеді. Сақтандыру өнімін
сатып алудан түсетін пайда сөзсіз. Бірақ ол сатушының шығынға ұшырайтынын
білдірмейді, өйткені полистер саны, әдетте, сақтандыру оқиғасынан аз
болады. Яғни, егер сақтану өнімінің бағасы дұрыс анықталған болса, сатушы
шығынданбайды. Сақтандыру қызмет көрсетуінің бағасы сақтандыру тарифінде
көрініс табады. Ол сұраныс пен ұсынысты салыстыру кезінде бәсекелестік
негізде қалыптасады. Бағаның төменгі шегі сақтанушы төлемдерінің кірісі мен
сақтандыру шығынын өтеу, сақтандыру сомаларын төлеу арасындағы теңдік
қағидасымен анықталып, жоғарғы шегі сақтандырудың қажеттіліктерімен
анықталады. Егер сақтандыру қызмет көрсетуінің бағасы өте жоғары болса,
сақтандырушы өз клиенттерін жоғалтып, бәсекелестерге қарағанда ұтымсыз
жағдайда болуы мүмкін. Нақты бір сақтандырушының қызметінің бағасы оның
сақтандыру портфелінің көлемі мен құрылымына, инвестициялық қызметінің
сапасына, басқарушылық шығындарының көлеміне және күтілетін пайдасына
байланысты.
Сақтандыру қызмет көрсетуі келісім-шарт негізінде ұсынылып (еркін
сақтандыруда), немесе заң негізінде ұсынылуы мүмкін. Басқаша айтқанда,
қоғамдық мүдде тұрғысынан алғанда сақтандыру қорғанысын беру қажет болған
жағдайда сақтандыру міндетті сипатта болады. Сақтандыру қызмет көрсетуі
сату - сатып алу сақтану келісім шартына отыруымен бекітіліп, сақтанушыға
сақтандыру куәлігі (полис) беріледі. Сақтанушы пайдалана алатын сақтандыру
түрлерінің тізімі сақтандыру нарығының ассортиментін ұсынады. Сақтандырушы
сақтанушы мен сақтандырушының сақтандыру өнімін сату-сатып алу бойынша
пайда болатын төлемдер арасындағы арақатынастарды орнатады, яғни сақтандыру
өнімінің бағасын (тариф) орнатады. Тариф деңгейі белгілі бір сақтандыру
өнімін өткізуді қамтамасыз ету үшін айтарлықтай төмен болу керек, бірақ
онымен қатар сақтандырушының шығын орнын толтыру үшін (шығындарды өтеу
төлемдері, аппаратты ұстау және т.б.) және қажетті пайданы қамтамасыз ету
үшін салыстырмалы жоғары болу керек.
Тариф, бір жағынан, сақтандыру тәуекел көлемін көрсетеді (оның бағасын
анықтайы). Ал екінші жағынан, орта шама ретінде көрінеді. Бірақ, сақтандыру
оқиғалары “орташа” түрде болмай, таңдаулы сипатта болады. Бұл қайшылық
сақтандыру өнімдарінің бағасын оларды сатып алушылардың категориясы бойынша
сәйкес дифференциациясы арқылы шешіледі. Басқаша айтқанда, сақтандыру
өнімдерін сату-сатып алу тәртібіне жеңілдіктер мен үстемелер жүйесі
енгізіледі. Бұл жүйеде сақтанушылурдың жекелеген ерекшеліктері ескеріліп,
сонымен қатар бұл жүйе сақтанушыларды бір уақытта мүдделендіріп және
сонымен қатар сақтандырылған объектіге төнетін тәуекелді минимизациялауға
мәжбүрлейді.
Осылайша, сақтандырудың құны мен бағасы (сақтандыру өнімінің сандық
сипаттамалары ретінде) бәсекелес шамалар болып табылады. Сақтандыру өнімін
сату қажеттілігі сақтандырушыны сақтандыру өнімдерін жетілдіруге және
бағаны төменднтуге, ал пайда табу қажеттілігі, керісінше, бағаны
жоғарлатуға мәжбүрлейді. Осыдан шығатын қорытынды – сақтандыру нарығы
сақтандыру өнімдаріне деген сұраныс пен ұсынысты реттейді.
Қызмет істеп тұрған сақтандыу нарығы түрлі құрылымдық тізбектерді
қосатын күрделі біріктірілген жүйе. Сақтандыру нарығының алғашқы қатарында
сақтандыру компаниясы немесе сақтандыру қоғамы орналасқан. Дәл осы жерде
сақтандыру қорының қалыптасуы мен жұмсалу процесі жүзеге асырылып, бір
экономикалық қатынастар қалыптасып, екіншілері пайда болады және жеке,
топтық, коллективтік мүдделер тығыз байланысады. Сақтандыру нарығының
қатарларына сақтандыру ұйымдары, сақтанушылар, сақтандыру өнімдері,
сақтандыру делдалдары, сақтандыру тәуекелін, шығынды маманданған
бағалаушылар, сақтандырушылар бірлестіктері оларды мемлекеттік реттеудің
жүйесі жатады.
Сақтандыру нарығының құрылымы институционалды, территориялық және
салалық аспектілерде сипатталуы мүмкін.
Институционалдық аспектіде сақтандыру нарығының құрылымы келесі түрде
берілген:мемлекеттік сақтандыру, акционерлік сақтандыру, жеке меншік, өзара
сақтандыру, кооперативтік сақтандыру және т.б. сақтандыру компаниялары.
Сақтандыру ұйымы немесе сақтандыру компаниясы - сақтандырушының
сақтандыру қорын ұйымдастырудың нақты формасы. Сақтандыру компаниясы –
сақтандыру қорының қызмет жасауының тарихи анықталған қоғамдық форма,
келісім-шартқа отыру мен оларды орындау бойынша жекелеген, оқшауланған
құрылым. Сақтандыру компаниясына технико-ұйымдастырушылық бірлік пен
оқшаулану тән. Сақтандыру компаниясының экономикалық оқшаулануы оның
ресурстарының толығымен оқшаулануымен сипатталады. Сақтандыру компаниясы
экономикалық жүйеде дербес шаруашылық жүргізуші субъект ретінде қызмет
атқарып, белгілі бір өндірістік қатынастар жүйесіне “кіріктірмелендірген”.
2,78б.
Сақтандыру ұйымдарының арасында экономикалық қатынастар бірлесіп
сақтандыру мен қайта сақтандыру негізінде іске асады. Ұйымдастыру формасы
бойынша сақтандыру мемлекеттік, акционерлік, өзара, кооперативтік және жеке
меншік болып бөлінеді.
Мемлекеттік сақтандыруда сақтандырушы ретінде арнайы өкілетті
сақтандыру ұйымдар түрінде мемлекет болып келеді. Мемлекет мүдделеріне кез-
келген немесе жеке сақтандыру түрлерін өткізуге монополия кіреді.
Акционерлік сақтандыру-мемлекеттік емес ұйымдастырушылық форма, мұнда
сақтандырушы ретінде акционерлік қоғам түріндегі жеке капитал болып келеді.
Бұл қоғамның жарғылық қоры акциялар (облигациялар) және басқа да бағалы
қағаздарды сатудан қалыптасып, ол өз кезегінде салыстырмалы шектеулі
қаражаттар есебінен сақтандыру компанияларының нәтижелі жұмысын
жандандыруға мүмкіндік береді.
Өзара сақтандыру - мемлекеттік емес ұйымдастырушылық форма. Қабылданған
шарттарға сай белгілі бір үстеме мүмкін шығындарды бір-біріне өтеу жайында
заңды және жеке тұлғалар тобы арасындағы келісімді көрсетеді. Коммерциялық
емес типті сақтандыру ұйымы болып табылатын, яғни құрылған сақтандыру
кәсіпорындарынан пайда алуды көздемейтін өзара сақтандыру қоғамы арқылы
жүзеге асады. Бұл сақтандыру өткізудің ірі ұйымдастырушылық формасы. Өзара
сақтандыру қоғамы еркін келісім негізінде өз мүліктік мүдделерін қорғау
үшін құрылған заңды және жеке тұлғалар бірлестік ретінде көрінеді. Өзара
сақтандыру ұйымы заңды тұлға және өз міндеттемелері бойынша өзінің барлық
мүлкімен жауап береді. Әр сақтаушы пайлы мүше болып табылады. Шет елде
өзара сақтандыру қоғамы аймақтық, ұлттық және халықаралық сақтандыру
нарығының ірі шаруашылық жүргізуші субъектісі болып келеді.
Кооперативті сақтандыру-мемлекеттік емес ұйымдастырушалақ форма.
Сақтандыру операцияларын кооперативтермен өткізуде пайымдалады.
Жеке меншік сақтандыру компаниялары бір меншік иесіне немесе оның
жанұясына тиесілі. Жеке сақтандырудың бірегей түріне ағылшын “Ллойд”
корпорациясын жатқызуға болады.
Сақтандыру нарығы территориялық аспектіде келесідей сипатталады:
1) жергілікті (аймақтық);
2) ұлттық (ішкі);
3) әлемдік (сыртқы) нарық.
Өз кезегінде әр нарық оқшауланған сегменттерге бөлінеді. Мысалы,
жазатайым оқиғадан сақтану, үй мүлкін сақтандыру және т.б.
Ал салалық белгісі бойынша сақтандыру нарығыда жеке, мүліктік және
жауапкершілікті сақтандыруды бөліп көрсетуге болады. Сақтандыру объектісі
сақтандырудың барлық белгілерінің, сонымен қатар экономикалық мүдделердің
материалдық мүддесі болып табылады. Сақтандыру объектісі екі класқа
бөлінеді: құны бар және құны жоқ. Құн белгісі бойынша сақтандыруды
сақтандыру салалары бөлінеді. Бұрынғы КСРО-да мемлекеттік сақтандыру
монополиясы жағдайында екі сала болған: мүліктік және жеке сақтандыру. Ал
нарықтық экономика жағдайында сақтандыру объектілерінің сипаттамаларынан
шыға отырып, төрт негізгі саланы бөліп көрсеткен жөн: жеке, мүліктік,
жауапкершілікті және экономикалық тәуекелді сақтандыру.
1) Жеке сақтандыру – сақтандыру объектісі өмір, денсаулық және адамның
еңбекке қабілеттілігі болып табылатын сақтандыру саласы. Жеке сақтандыру
өмір сақтандыру мен жазатайым оқиғалардан сақтандыруға бөлінеді және
жинақтау мен тәуекелдік функцияларын ұштастырады.
Жеке сақтандыруда сала астыларына бөлу кең тараған:өмірді және
жазатайым оқиғалардан сақтандыру. Мәселенің мұндай көрінісінде сақтандыру
жауапкершілігінің сипаттары, көлемі және сақтандыру ұзақтығына көңіл
бөлінеді. Сәл басқа түрде бұл мәселені өмір деңгейін сақтандыру түрі
ретінде қарастырады. Алайда, сақтандыру белгілері сондай болып қала береді,
бірақ бұл классификация концепциялары жеке сақтандыруды ұйымдастыру
формаларымен айрықшаланады.
2) Мүліктік сақтандыруда сақтандыру объектісі болып әр түрлі түрдегі
мүлік болып келетін сақтандыру саласы ретінде талқыланады. Оның
экономикалық тағайындалуы сақтандыру оқиғасының нәтижесінде пайда болған
шығынды өтеу. Сақтандырылатын мүлік сақтанушының меншігі болып келетін
мүлік және иелігінде, пайдалануында және өкімінде болып табылатын мүлік те
бола алады. Сақтанушылар үшін жауапты болып келетін заңды және жеке
тұлғалар болуы мүмкін. Мүліктік сақтандыру меншік формасы және
сақтандыушылардың әлеуметтік топтары бойынша салаастыларына бөлінеді. Бұл
белгі бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін ажыратуға болады:
мемлекеттік, жеке, жалға алынған және жеке меншік құқы бойынша кейбір
азаматтар мүлкі.
Мүліктік сақтандыру классификациясының ерекше сәті – бір-бірімен
байланысты емес қауіпті бөліп көрсету:
1) мүлікті оттан сақтандыру;
2) ауылшаруашылық дақылдарын қуаңшылық және басқа апаттардан сақтандыру;
3) малды жұттан сақтандыру;
4) көлік құралдарын ұрлау, апаттан сақтандыру.
3) Жауапкершілікті сақтандыру объектісі болып үшінші тұлға алдындағы
(заңды немесе жеке тұлға) жауапкершілік таблады. Бұл тұлғаларға қандай да
бір әрекет нәтижесінде зақым келуі мүмкін. Жауапкершілікті сақтандыру
арқылы мүмкін зақым келтірушілер экономикалық мүдделерін сақтандыру
қорғанысы іске асады.
Жауапкершілікті сақтандыруда келесі салаастыларын бөліп көрсетеді:
қарызды және шығынды өтеу оқиғасын сақтандыру, оны тағы да азаматтық
жауапкершілікті сақтандыру деп те атайды.
4) Экономикалық тәуекелді сақтандыру (кәсіпкерлік сақтандыруда) екі
салаасты бөлініп көрсетіледі: тура және жанама шығындар тәуекелін
сақтандыру. Тура шығындар – пайданы толығымен алмау, құрал-жабдықтардың
тұрып қалуынан келетін шығын, шикізаттың жеткізілмеуі, материалдар мен
жабдықтаушы құралдар , ереуілдер мен т.б. объективті себептер нәтижесіндегі
шығындар. 2,88б.
Сақтандыру өнімдерінің өткізілуі мен қозғалысын сақтандыру делдарлдары
қамтамасыз етеді. Олар-сақтандыру агенттері жән cақтандыру брокерлері.
Сақтандыру агенті – белгілі бір сақтандыру клмпаниясының өкілі, сол
компанияның атынан және тапсырысымен қызмет етеді. Сақтандыру брокері –
заңды немесе жеке тәуелсіз тұлға. Ол - сақтанушы мен сақтандырушы
арасындағы өз атынан қызмет істейтін делдал. Сонымен қатар сақтандыруды
таратудың альтернативті желісі бар. Бұл – сақтандыру агенті ретінде келетін
заңды тұлғалар жиынтығы (жеке таныстыру бюролары, туристік агенттіктер,
заңдық кеңес берулер, нотариалдық кеңселер және т.б.). Негізгі профиль
бойынша олар сақтандырудың кейбір түрлерін хаттауға да ұсынады. Сақтандыру
компаниясы мен заңды тұлғалар сақтандыру агенттерінің арасындағы қарым-
қатынастар ынтымақтастық жайлы бас келісім немесе берілген фирмалардың
жұмысшыларымен жасалған мәмілемен реттеледі. Қазіргі кезде акционерлік
сақтандыру қоғамдарының полистерін тарату бойынша жұмыстарда бас сақтандыру
полистерін сату жүйесінің тік деңгейі келесі тізім ретінде келеді: бас
сақтандыру агенті - сақтандыру агенті -субагент.
Сақтандыру агентінің мамандандырылғандығы соңғы нәтижемен анықталады,
яғни біріншіден жасалған және бар келісім шарттар бойынша сақтандыру
төлемдрінің қандай көлемін қамтамасыз етті, екіншіден клиенттерге келісім-
шартқа қол қойғаннан кейін және сақтандыру оқиғасы орын алғаннан кейін
қандай әсер қалғаны бойынша. Дәл сақтандыру агентінің өзінен тұтынушы
сақтандыру қызмет көрсетулері жайлы мәлімет алады, сақтандыру агенті
потециалды тұтынушыларда компанияның имиджі қалыптасады және сақтандыру
агентінен тұтынушы компанияның қызмет көрсетулерін колданатындығы тәуелді.
Сондықтан кез-келген сақтандыру компаниясының жұмысының нәтижелілігі оның
құрылымындағы ең төменгі буынына, яғни сақтандыру өкіліне (агентіне)
тәуелді. Шет ел сақтандыру тәжірибесі сақтандыру өкілдерін дұрыс таңдау мен
үйретуге үлкен көңіл бөледі.
Брокерлер қызметі әдетте мемлекеттік сақтандыру бақылауы орнында
немесеброкерлердің маманданған бірлестігінде лицензиялауға жатқызылады.
Брокелер қызметі қайтасақтандыруда кең тараған. Сақтандыру полистерін
делдалдар арқылы сату сақтандыру мәмілелерін жасауды ұйымдастыру жүйесінде
алғашқы орында болып келеді.
Сақтандыру нарығының қызмет етуі тәуекел мен шығындарда маман
бағалаушылардың болуын, яғни сюрвайерлер мен аджастерлердің болуын
ұйғарады.
Сюрвайерлер – сақтандыруға қабылданатын мүлікті көріп шығуын, қарауын
қамтамасыз ететін сақтандыру ұйымының агенттері. Сюрвайерлер ретінде өртке
қарсы қауіпсіздік, еңбекті қорғау және т.б. бойынша арнайы фирмалар болуы
мүмкін және олардың сақтандырушымен қарым-қатынастары келісім-шартқа отыру
шешімін қабылдайды.
Аджастерлер – шығын көлемі, сипаты және себептерін анықтаумен
айналысатын сақтандырушының арнайы өкілетті заңды және жеке тұлғалары.
Өз мүдделерін қорғау, заң актілерін жасау, сақтандырудың стандартты
ережелерін жасау, сақтандыру сипаттамасын жинау және жариялау және басқа да
бірлескен мақсаттар үшін сақтандыру ұйымдары сақтандыру бірлестіктерін,
ассоциацияларын жасайды. Сақтандырушылардың бірлесуі аймақтық және ұлттық
деңгейде жүзеге асады. Сақтандырушылармен қатар арнайы сақтандыру ұйымдары
да бірлеседі. Сақтандырудың мұндай бірлестіктері сақтандыру қызметімен
айналыса алмайды. Сонымен бірге сақтандыру компаниялары кейбір сақтандыру
операцияларын өткізу үшін сақтандыру пулдарына бірлеседі. Сақтандырудың
мұндай бірлесуі сақтандыруға ірі тәуекелді қабылдау үшін қаржыландыратын
мүмкіндіктерді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Сақтандыру келісім-шартын жасау
сақтанушы үшін сақтандырушы жағында пулдың барлық мүшелері екендігін
білдіреді. Сақтандыру қатынастарын ұйымдастырудың мұндай формасы ортақ
сақтандыру деп аталады.
Өз мүдделерін сақтанушылар да сақтанушылар бірлестіктерін құрып,
қорғайды. Мұндай бірлестіктер қиянатшыл сақтандыру ұйымдарынан зардап
шеккен сақтанушылар мүдделерін көрсетіп, сақтандыру заңының дамуы мен
жақсаруына қатысады. 7,31б.
1.4 Сақтандыру нарығының ішкі жүйесі мен сыртқы ортасы
Сақтандыру нарығы - күрделі көнфакторлы динамикалық жүйе. Жүйе деп
үнемі өзара қатынасатын және байланысатын біртұтастықты құрайтын бөліктерді
айтамыз. Сақтандыру қызмет көрсетуінің нарықтық жүйесінді өзара қатынасатын
бөліктер тобын келесілер құрайды: сақтандыру өнімдері, тарифтер жүйесі,
клиенттермен қатынасу бойынша сақтандырушылардың инфрақұрылымы. Бұл жүйе
оны қоршап тұрған ортамен қатынасады.
Сақтандыру нарығы екі жүйенің - ішкі жүйе мен сыртқы орта -
диалектикалық бірлігін көрсетеді. Олар бір-бірімен қатынасқа түсіп, бір-
біріне ықпал етеді. Ішкі жүйе толығымен сақтандырушымен басқарылады. Сыртқы
орта немесе жүйе сақтандырушы басқарушылық әсер ете ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz