20-30 жылдар прозасындағы астарлы мағына және құпия сырлар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
20.30 жылдар прозасындағы астарлы мағына және құпия сырлар ... ...10
Қазақ әңгіме.повестеріндегі дискурс табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...111
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118
20.30 жылдар прозасындағы астарлы мағына және құпия сырлар ... ...10
Қазақ әңгіме.повестеріндегі дискурс табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...111
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118
Тақырыптың өзектілігі. Қазан төңкерісінен кейін халықты, тіпті әдеби-мәдени өмірді мінбешіл, белсенді, басбұзар идеялар билеп төстегені белгілі. Саяси идеология адам рухын басып, жаншыды.
Қаламгер-қайраткерлердің төңкерістен кейінгі ахуалын А.Байтұрсынов дәл көрсетіп берген: «Қазақ баласын ұлтым, жұртым, бауырым деп үйреніп қалған қазақтың бауырмал қалам қайраткерлері Октябрь өзгерісі болғанда бірден интернационал (бейбауырмал) болып өзгере алмады, өзгелердей «алымсақтан бері» коммунист, интернационалист едім деп айтуға аузы бармады. Сондықтан бейбауырмалдық жолға қызмет қылып, басшылық қыла алмады. Бейбауырмалдық жолында қаламмен қайрат етуін бейбауырмалдық жолындағы үкімет хош көрмейтін болды. Сөйтіп, қазақ қалам қайраткерлерінің халінде дағдарыс болып, өзгерістен бұрынғы қарқындары қайтып, тартыңқырап қалды. Сол қайтқан қарқын әлі күнге қайта келіп жеткен жоқ. ... Қалам қайраткері жолын тастап, көрінген жолаушыға ере беретін бұралқы ит емес. Бауырмал болып қалған қазақ қалам қайраткерлері я бояумен түсін өзгертіп, я түленмен түгін өзгертіп бейбауырмал болмаса, нақ ішін өзгертіп бейбауырмал бола алмайды...» [1].
Жүсіпбек Аймауытовша айтсақ, бұл өліара шақта «ескі өмірдің жақсы жақтары көңілде сайрап тұрады, жаңаның не болатынына көз жетпейді».
Тоталитарлы қоғамда жаңалық, өзгеріс дегеннің өзі ең алдымен іс арқылы емес, қауесет, дақпырт, өсек-аяң, дабыра, қаңқу сөз арқылы тарады. Осындай айламен басқарудың құпия механизмі іске қосылды. Адам бойында бір-бірінен көргенін, естігенін қайталау арқылы үрей мен қорқыныш, сенімсіздік дағдысы қалыптасты. 1920-30 жылдар прозасын осы тұрғыда зерттеу шығармалардағы жасырын мағына, құпия сырларды ашуға көмектесетіні даусыз.
Жаңа қоғамның ұсынып отырған қағидаларының осал да тұрақсыз екендігін сезген қазақтың оқығандарын «ұлттық дамудың қай жолы тиімді?» деген сол кезең үшін саяси қауіпті сұрақ мазалады, әркім оған өз қадір-қалінше жауап іздеді.
Қазақ халқы ұлт тілегін ту еткен дәстүрлі алаш ұранына ермей, сырттан келген жалған идеяның етегінен ұстап кетуіне де толыққанды жауап жоқ. Ал алашұранды азаматтардың «жасыған елдің жанына үміт салу» (Мағжан) мұраты орыс отаршылдығының кеңестік кезеңімен бірге билік басына келген большевиктердің идеясымен қарым-қатынасы, күрес-таласы туралы да 1920-30 жылдар прозасы көп ақпарат беретіні сөзсіз, яғни біршама құпия сырларға үңілуге мүмкіндік бар.
ХХ ғасырдың 20-жылдары – қаламгер-қайраткерлердің сөз өнеріне бірыңғай ден қойған, батыл бетбұрыс жасаған кезеңі. Бұл жылдардағы шығармаларды еске алсақ, жаңаша ойлау саясаты алға тартқан қоғамдық, идеялық шығармашылық мәселелердің күнгейі мен көлеңкелі тұстары, кеңес құрлысының қарқыны, әдебиеттің өркендеу жолындағы қилы көзқарас, заңсыздықтар мен дөрекі социологиялық таным таразыға өлшенеді.
Қаламгер-қайраткерлердің төңкерістен кейінгі ахуалын А.Байтұрсынов дәл көрсетіп берген: «Қазақ баласын ұлтым, жұртым, бауырым деп үйреніп қалған қазақтың бауырмал қалам қайраткерлері Октябрь өзгерісі болғанда бірден интернационал (бейбауырмал) болып өзгере алмады, өзгелердей «алымсақтан бері» коммунист, интернационалист едім деп айтуға аузы бармады. Сондықтан бейбауырмалдық жолға қызмет қылып, басшылық қыла алмады. Бейбауырмалдық жолында қаламмен қайрат етуін бейбауырмалдық жолындағы үкімет хош көрмейтін болды. Сөйтіп, қазақ қалам қайраткерлерінің халінде дағдарыс болып, өзгерістен бұрынғы қарқындары қайтып, тартыңқырап қалды. Сол қайтқан қарқын әлі күнге қайта келіп жеткен жоқ. ... Қалам қайраткері жолын тастап, көрінген жолаушыға ере беретін бұралқы ит емес. Бауырмал болып қалған қазақ қалам қайраткерлері я бояумен түсін өзгертіп, я түленмен түгін өзгертіп бейбауырмал болмаса, нақ ішін өзгертіп бейбауырмал бола алмайды...» [1].
Жүсіпбек Аймауытовша айтсақ, бұл өліара шақта «ескі өмірдің жақсы жақтары көңілде сайрап тұрады, жаңаның не болатынына көз жетпейді».
Тоталитарлы қоғамда жаңалық, өзгеріс дегеннің өзі ең алдымен іс арқылы емес, қауесет, дақпырт, өсек-аяң, дабыра, қаңқу сөз арқылы тарады. Осындай айламен басқарудың құпия механизмі іске қосылды. Адам бойында бір-бірінен көргенін, естігенін қайталау арқылы үрей мен қорқыныш, сенімсіздік дағдысы қалыптасты. 1920-30 жылдар прозасын осы тұрғыда зерттеу шығармалардағы жасырын мағына, құпия сырларды ашуға көмектесетіні даусыз.
Жаңа қоғамның ұсынып отырған қағидаларының осал да тұрақсыз екендігін сезген қазақтың оқығандарын «ұлттық дамудың қай жолы тиімді?» деген сол кезең үшін саяси қауіпті сұрақ мазалады, әркім оған өз қадір-қалінше жауап іздеді.
Қазақ халқы ұлт тілегін ту еткен дәстүрлі алаш ұранына ермей, сырттан келген жалған идеяның етегінен ұстап кетуіне де толыққанды жауап жоқ. Ал алашұранды азаматтардың «жасыған елдің жанына үміт салу» (Мағжан) мұраты орыс отаршылдығының кеңестік кезеңімен бірге билік басына келген большевиктердің идеясымен қарым-қатынасы, күрес-таласы туралы да 1920-30 жылдар прозасы көп ақпарат беретіні сөзсіз, яғни біршама құпия сырларға үңілуге мүмкіндік бар.
ХХ ғасырдың 20-жылдары – қаламгер-қайраткерлердің сөз өнеріне бірыңғай ден қойған, батыл бетбұрыс жасаған кезеңі. Бұл жылдардағы шығармаларды еске алсақ, жаңаша ойлау саясаты алға тартқан қоғамдық, идеялық шығармашылық мәселелердің күнгейі мен көлеңкелі тұстары, кеңес құрлысының қарқыны, әдебиеттің өркендеу жолындағы қилы көзқарас, заңсыздықтар мен дөрекі социологиялық таным таразыға өлшенеді.
1 Байтұрсынов А. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Алаш, 2003. 1 том. – 408 б.
2 Эккерман Н. Разговор с Гете. – Москва: Наука, 1986. – 461 с.
3 Бөпежанова Ә. Дүние – имани құбылыс. – Алматы: Өлке, 2001. – 159 б.
4 Кемеңгерұлы Қ. Шығармалары. – Алматы:Тұлға, 1995. – 183 б.
5 Айтматов Ч. Статьи, выступления, диалоги, интервью. – Москва: Агенство Печати «Новости»,1998. – 382 с.
6 Әшімбаев С. Ақиқатқа іңкәрлік. – Алматы: Ана тілі, 1997. – 251 б.
7 Қабанбай М. Бейімбет //Ана тілі. – 1994. – 26 мамыр.
8 Есембеков Т. Драматизм и казахская проза. – Алматы: Ғылым, 1997. – 231 с.
9 Солтанаева И. Идея жүгі – жеңілдік //Жалын. – 2002. - №1.
10 Тодоров Ц. Теории символа. – М., 1998.
11 Гегель Г.В.Ф. Символическая форма искусства // Гегель Г.В.Ф. Эстетика. В 4-х т., Т.2., М., 1969. – С. 13-169.
12 Юнг К.Г. К вопросу о подсознании // Юнг К.Г. и др. Человек и его символы. – М., 1997. – С. 16
13 Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. – М., 1976.
14 Белый А. Символизм как миропонимание. – М., 1994.
15 Бальмонт К. Поэзия как волшебство //Бальмонт К. Стозвучные песни: Избр. Стихи и проза. – Ярославль, 1990. – С.281-300.
16 Иванов Вяч. Дионис и прадионисийство. СПб, 1994.
17 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш // Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
18 Досмұхамедов Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991
19 Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы //Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
20 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы, 1969. – 123 б.
21 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1976. – 219 б.
22 Ахметов З. Символ //Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б.
23 Майтанов Б. М.Жұмабаевтың поэтикасы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 25 б.
24 Әдібаев Х. Талант, талғам, тағдыр. – Алматы: Жазушы, 1971.
25 Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясындағы бейнелілік. – Алматы, 1993. – 211 б.
26 Жовтис А. К проблеме символа //Литература и фольклор. Проблемы взаимодействия. – Волгоград, 1992.
27 Толмачев Б. Функциональные аспекты символики в современной историко-художественной прозе //Известия АН Киргизской ССР, общественные науки, 1998, №1.
28 Бактыбаева А. К проблеме символа-концепта (образ сокола-сункара в русской и казахской традиции). – автореф. дисс. канд. – Алматы, 1998.
29 Жетписбаева Б. Поэтика символа в казахской художественной прозе. – Автореф. дисс. канд. – Алматы, 1992.
30 Мұсалы Л. Символ және оның көркемдік қызметі (М.Жұмабаев және Б.Күлеев поэзиясы негізінде). – Канд. дисс. автореф. – Алматы, 2003.-27 б.
31 Жетписбаева Б. Символ в движении литературы (на материале казахской литературы). – Алматы: Ғылым, 1999. – 288 с.
32 Каракузова Ж. Казахская культура и символ. – Алматы, 1997.
33 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. – 335 б.
34 Жұмағұлов С. XX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеттану ғылымы (1956-1991 жж). Қарағанды: ЖШС “Гласир”, 2008.-552 б.
35 Уақыт және әдебиет /Құраст. Ы.Дүйсенбаев. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1962. – 428 б.
36 Нұрқатов А. М.Әуезов творчествосы. – Алматы: Жазушы, 1965. – 373 б.
37 Әуезов М. Қорғансыздың күні. Әңгімелер мен повестер. – Алматы: Атамұра, 2002. – 432 б.
38 Ахметов З. Поэтика эпопеии «Путь Абая» в свете истории ее создания. Алматы: Наука, 1984.-256 с.
39 Нұрғалиев Р. Өнердің эстетикалық нысанасы. Көркемдік дамудағы дәстүр мен жалғастық. – Алматы: Мектеп, 1979. – 192 б.
40 Лосев А.Ф. Теория художественного стиля. Киев. 1994.-380 с.
41 Исмаилова Ф.Е. Феминистская имагология. Монография. Алматы, 2003.—348 с.
42 Тұрысбеков Р. Жүсіпбек Аймауытов және 20-шы жылдардағы қазақ прозасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 340 б.
43 Сильченко М., Смирнова Н. М.Әуезовтің творчестволық жолы. – Алматы: Ғылым, 1957. – 352 б.
44 Дәдебаев Ж. М.Әуезов. – Алматы: Рауан, 1997. – 124 б.
45 Аймауытов Ж. Псиқолоғия. – Алматы: Рауан, 1995. – 312 б.
46 Тамарченко Н.Д. Теоретическая поэтика. Москва: Академия, 2004.-400 с. 47 Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған. Алматы: Жазушы, 1988.-192 б.
48 Исмакова А. Возвращение плеяды. Алматы: гылым, 2002.-200 с.
49 Қамзабекұлы Д. Смағұл Садуақасұлы. Алматы: Қазақстан, 1996.-192 б.
50 Арнаудов М. Психология литературного творчества \Пер. с болг. Москва, 1970.-462 с.
51 Введение в литературоведение. Под ред. Чернец Л.В. Москва: Высшая школа, 2006.-680 с. Қабдолов З. М.Әуезов және оның әсемдік әлемі. – Алматы: Қазақ ССР білім қоғамы, 1986. – 56 б.
52 Абай. – Алматы: Жазушы, 1995. – 379 б.
53 Әшімбаев С. Проза парасаты және ізденіс //Жалын, 1971, №6.
54 Нұрғалиев Р. Арқау. 2 томдық шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1991. – 572 б.
55 Есім Ғ. Ұлттық ойлау және исламдық өркениет. – Алматы, 2001. – 28 б.
56 Әуезов М. Көксерек. – Алматы:Жеті жарғы, 1997. – 112 б.
57 Шарипова Г.А. Интертекстуальное пространство литературы. Астана, 2007.-284 с.
2 Эккерман Н. Разговор с Гете. – Москва: Наука, 1986. – 461 с.
3 Бөпежанова Ә. Дүние – имани құбылыс. – Алматы: Өлке, 2001. – 159 б.
4 Кемеңгерұлы Қ. Шығармалары. – Алматы:Тұлға, 1995. – 183 б.
5 Айтматов Ч. Статьи, выступления, диалоги, интервью. – Москва: Агенство Печати «Новости»,1998. – 382 с.
6 Әшімбаев С. Ақиқатқа іңкәрлік. – Алматы: Ана тілі, 1997. – 251 б.
7 Қабанбай М. Бейімбет //Ана тілі. – 1994. – 26 мамыр.
8 Есембеков Т. Драматизм и казахская проза. – Алматы: Ғылым, 1997. – 231 с.
9 Солтанаева И. Идея жүгі – жеңілдік //Жалын. – 2002. - №1.
10 Тодоров Ц. Теории символа. – М., 1998.
11 Гегель Г.В.Ф. Символическая форма искусства // Гегель Г.В.Ф. Эстетика. В 4-х т., Т.2., М., 1969. – С. 13-169.
12 Юнг К.Г. К вопросу о подсознании // Юнг К.Г. и др. Человек и его символы. – М., 1997. – С. 16
13 Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. – М., 1976.
14 Белый А. Символизм как миропонимание. – М., 1994.
15 Бальмонт К. Поэзия как волшебство //Бальмонт К. Стозвучные песни: Избр. Стихи и проза. – Ярославль, 1990. – С.281-300.
16 Иванов Вяч. Дионис и прадионисийство. СПб, 1994.
17 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш // Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
18 Досмұхамедов Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991
19 Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы //Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
20 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы, 1969. – 123 б.
21 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1976. – 219 б.
22 Ахметов З. Символ //Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б.
23 Майтанов Б. М.Жұмабаевтың поэтикасы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 25 б.
24 Әдібаев Х. Талант, талғам, тағдыр. – Алматы: Жазушы, 1971.
25 Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясындағы бейнелілік. – Алматы, 1993. – 211 б.
26 Жовтис А. К проблеме символа //Литература и фольклор. Проблемы взаимодействия. – Волгоград, 1992.
27 Толмачев Б. Функциональные аспекты символики в современной историко-художественной прозе //Известия АН Киргизской ССР, общественные науки, 1998, №1.
28 Бактыбаева А. К проблеме символа-концепта (образ сокола-сункара в русской и казахской традиции). – автореф. дисс. канд. – Алматы, 1998.
29 Жетписбаева Б. Поэтика символа в казахской художественной прозе. – Автореф. дисс. канд. – Алматы, 1992.
30 Мұсалы Л. Символ және оның көркемдік қызметі (М.Жұмабаев және Б.Күлеев поэзиясы негізінде). – Канд. дисс. автореф. – Алматы, 2003.-27 б.
31 Жетписбаева Б. Символ в движении литературы (на материале казахской литературы). – Алматы: Ғылым, 1999. – 288 с.
32 Каракузова Ж. Казахская культура и символ. – Алматы, 1997.
33 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. – 335 б.
34 Жұмағұлов С. XX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеттану ғылымы (1956-1991 жж). Қарағанды: ЖШС “Гласир”, 2008.-552 б.
35 Уақыт және әдебиет /Құраст. Ы.Дүйсенбаев. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1962. – 428 б.
36 Нұрқатов А. М.Әуезов творчествосы. – Алматы: Жазушы, 1965. – 373 б.
37 Әуезов М. Қорғансыздың күні. Әңгімелер мен повестер. – Алматы: Атамұра, 2002. – 432 б.
38 Ахметов З. Поэтика эпопеии «Путь Абая» в свете истории ее создания. Алматы: Наука, 1984.-256 с.
39 Нұрғалиев Р. Өнердің эстетикалық нысанасы. Көркемдік дамудағы дәстүр мен жалғастық. – Алматы: Мектеп, 1979. – 192 б.
40 Лосев А.Ф. Теория художественного стиля. Киев. 1994.-380 с.
41 Исмаилова Ф.Е. Феминистская имагология. Монография. Алматы, 2003.—348 с.
42 Тұрысбеков Р. Жүсіпбек Аймауытов және 20-шы жылдардағы қазақ прозасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 340 б.
43 Сильченко М., Смирнова Н. М.Әуезовтің творчестволық жолы. – Алматы: Ғылым, 1957. – 352 б.
44 Дәдебаев Ж. М.Әуезов. – Алматы: Рауан, 1997. – 124 б.
45 Аймауытов Ж. Псиқолоғия. – Алматы: Рауан, 1995. – 312 б.
46 Тамарченко Н.Д. Теоретическая поэтика. Москва: Академия, 2004.-400 с. 47 Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған. Алматы: Жазушы, 1988.-192 б.
48 Исмакова А. Возвращение плеяды. Алматы: гылым, 2002.-200 с.
49 Қамзабекұлы Д. Смағұл Садуақасұлы. Алматы: Қазақстан, 1996.-192 б.
50 Арнаудов М. Психология литературного творчества \Пер. с болг. Москва, 1970.-462 с.
51 Введение в литературоведение. Под ред. Чернец Л.В. Москва: Высшая школа, 2006.-680 с. Қабдолов З. М.Әуезов және оның әсемдік әлемі. – Алматы: Қазақ ССР білім қоғамы, 1986. – 56 б.
52 Абай. – Алматы: Жазушы, 1995. – 379 б.
53 Әшімбаев С. Проза парасаты және ізденіс //Жалын, 1971, №6.
54 Нұрғалиев Р. Арқау. 2 томдық шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1991. – 572 б.
55 Есім Ғ. Ұлттық ойлау және исламдық өркениет. – Алматы, 2001. – 28 б.
56 Әуезов М. Көксерек. – Алматы:Жеті жарғы, 1997. – 112 б.
57 Шарипова Г.А. Интертекстуальное пространство литературы. Астана, 2007.-284 с.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
20-30 жылдар прозасындағы астарлы мағына және құпия сырлар ... ...10
Қазақ әңгіме-повестеріндегі дискурс табиғаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...111
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 18
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазан төңкерісінен кейін халықты, тіпті әдеби-
мәдени өмірді мінбешіл, белсенді, басбұзар идеялар билеп төстегені белгілі.
Саяси идеология адам рухын басып, жаншыды.
Қаламгер-қайраткерлердің төңкерістен кейінгі ахуалын А.Байтұрсынов дәл
көрсетіп берген: Қазақ баласын ұлтым, жұртым, бауырым деп үйреніп қалған
қазақтың бауырмал қалам қайраткерлері Октябрь өзгерісі болғанда бірден
интернационал (бейбауырмал) болып өзгере алмады, өзгелердей алымсақтан
бері коммунист, интернационалист едім деп айтуға аузы бармады. Сондықтан
бейбауырмалдық жолға қызмет қылып, басшылық қыла алмады. Бейбауырмалдық
жолында қаламмен қайрат етуін бейбауырмалдық жолындағы үкімет хош көрмейтін
болды. Сөйтіп, қазақ қалам қайраткерлерінің халінде дағдарыс болып,
өзгерістен бұрынғы қарқындары қайтып, тартыңқырап қалды. Сол қайтқан қарқын
әлі күнге қайта келіп жеткен жоқ. ... Қалам қайраткері жолын тастап,
көрінген жолаушыға ере беретін бұралқы ит емес. Бауырмал болып қалған қазақ
қалам қайраткерлері я бояумен түсін өзгертіп, я түленмен түгін өзгертіп
бейбауырмал болмаса, нақ ішін өзгертіп бейбауырмал бола алмайды... [1].
Жүсіпбек Аймауытовша айтсақ, бұл өліара шақта ескі өмірдің жақсы
жақтары көңілде сайрап тұрады, жаңаның не болатынына көз жетпейді.
Тоталитарлы қоғамда жаңалық, өзгеріс дегеннің өзі ең алдымен іс арқылы
емес, қауесет, дақпырт, өсек-аяң, дабыра, қаңқу сөз арқылы тарады. Осындай
айламен басқарудың құпия механизмі іске қосылды. Адам бойында бір-бірінен
көргенін, естігенін қайталау арқылы үрей мен қорқыныш, сенімсіздік дағдысы
қалыптасты. 1920-30 жылдар прозасын осы тұрғыда зерттеу шығармалардағы
жасырын мағына, құпия сырларды ашуға көмектесетіні даусыз.
Жаңа қоғамның ұсынып отырған қағидаларының осал да тұрақсыз екендігін
сезген қазақтың оқығандарын ұлттық дамудың қай жолы тиімді? деген сол
кезең үшін саяси қауіпті сұрақ мазалады, әркім оған өз қадір-қалінше жауап
іздеді.
Қазақ халқы ұлт тілегін ту еткен дәстүрлі алаш ұранына ермей, сырттан
келген жалған идеяның етегінен ұстап кетуіне де толыққанды жауап жоқ. Ал
алашұранды азаматтардың жасыған елдің жанына үміт салу (Мағжан) мұраты
орыс отаршылдығының кеңестік кезеңімен бірге билік басына келген
большевиктердің идеясымен қарым-қатынасы, күрес-таласы туралы да 1920-30
жылдар прозасы көп ақпарат беретіні сөзсіз, яғни біршама құпия сырларға
үңілуге мүмкіндік бар.
ХХ ғасырдың 20-жылдары – қаламгер-қайраткерлердің сөз өнеріне бірыңғай
ден қойған, батыл бетбұрыс жасаған кезеңі. Бұл жылдардағы шығармаларды еске
алсақ, жаңаша ойлау саясаты алға тартқан қоғамдық, идеялық шығармашылық
мәселелердің күнгейі мен көлеңкелі тұстары, кеңес құрлысының қарқыны,
әдебиеттің өркендеу жолындағы қилы көзқарас, заңсыздықтар мен дөрекі
социологиялық таным таразыға өлшенеді.
1920-30 жылдары жазылған шығармалардың дені ХХ ғасырдағы социалистік
үйекте өмір сүріп келген елдердің әдебиеті мен өнері саласында ықпалы
төтенше зор болған өндірістік еңбек теориясынан тыс болды. Олардың
мазмұны мен мағынасы соцреализм талаптарына көп ретте сәйкес болмады.
Аталмыш жылдардағы көркем мәтінде әсемдік аңсар лебі бар. Мәселен,
М.Жұмабаев шығармалары көңіл-күй, сезім теориясына негізделген. Онда
сезімнің тебіренісі, көңіл-күйдің әр түрлі құпия сәттері байқалады.
Көркем әдебиет, бір есептен, мәтін, ал мәтін – автор, оқырман және
мәдени контекст арасындағы диалог. Көркем шығарманы талдауда мәтінді танып-
талдаудың философиясының маңызы ерекше болған, бола да бермек. Егер
әдебиеттану мен қазіргі әдеби сынның талдау әдіс-құралының бірі осы
көзқарас болса, көркем шығарманы, демек, жазушыны талдап-тану пәленшекең
әдебиетке батылдық, түгеншекең талғампаздық, түгеншекең ғылымилықты, т.т.
сияқты таным-талдаулардан гөрі басқа сапаға көтерілер ме еді? [3, 138б]
деген сауалдар көңіл аудартады.
Осы күнге дейін 1920-30 жылдардағы қазақ әдебиетіндегі пәлсапалық
көзқарастар анықталған жоқ.
... прозадағы пәлсапалықтың ара салмағы мүмкіндігінше жоғары болуы
тиіс. Егер ол төмен болса, онда тақырыптың сол сәттегі көкейкестілігін
көрсететін шығарма уақыт өте келе өз қызығушылығын жоғалтады [5, 58б], -
деп жазады Ш.Айтматов.
Бұл ойды А.Сүлейменов: Ең терең идеялар – қиын идеялар. Өнердің
түбіне сорпа бетіндегі майдай қалқыған түсінікті идея жетеді. Жазушының бір
міндеті – ол идеяны ашу емес, оны мұнартқа көміп, мұнармен бүркеу [6,
28б], - деп жалғастырады. Демек, жазушының айтайын дегенін оқушы қолына
бірден ұстатуы мұрат емес. Әдебиетте ойды ым, тұспалдау, ишара меңзей
арқылы білдіру әбден сыйымды.
Осы тұрғыдан М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Б.Майлин шығармаларын
оқығанда, олардың барлығы бірдей кедей-кепшіктің шашбауын көтеріп,
белсенділігін мадақтауға арналмағанын аңғаруға болады. Аталмыш
қаламгерлердің 1920-30 жылдары жазған шығармаларынан өздеріне дейінгі
ұлттық прозадағы дәстүрлерде қайшылықты ойларды да анық көруге болады. Олар
сол кезеңдегі әдебиетте қалыптасқан дәстүрге сабақтаса бермейтін дүниелер
жазғанын, тіптен басқа көркемдік шешімдерге барғанын байқаймыз. Әңгіме
жанрында қалам сілтеген қаламгерлер осы қиын-қыстау заманда ұлт тағдыры,
елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, адам болмысы, оның ішкі жан дүниесінің
айналасындағы ортамен қабыспауы, рухани жадаулық сияқты мәселелерді күн
тәртібіне батыл қоя білді. Келер ұрпақ танып алар деген ниетпен астарлы
мағына, құпия символдар қолданды.
1920 жылдар – суреткер дүниетанымының бір сәт дағдарып, жан-жақтан
туындаған сұрақтарға жауап іздеп аласұрған кезеңі. Ақ пен қызыл болып екіге
жарыла бөлінген дүниенің қай жағына болсын сын көзбен қарай отырып, ұлт
мүддесін бірінші кезекке қоя білген ұлтжанды азаматтар заман қайшылығын
шығармаларына арқау етті. Осындай астан-кестен, аумалы-төкпелі заман
тудырған, адамның ақылына сыймайтын, мағынасыз жаңа тәртіпті қабылдай
алмаған суреткерлердің басты мақсатына модернистік бағыт сәйкес келген еді.
Себебі ұлт мүддесін қорғауды социалистік реализм әдісі аясында қарастыру
қиын болатын. Бұл бағыт М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезовтерге жаңа өкімет
еріксіз танған әдебиет функциясынан бір сәт алшақ кетіп, өз
мүмкіншіліктерін пайдалануға көмектесті [8]. Олар ақиқатты модельдеуге, жоқ
дүниені қолдан жасап безендіруге қарсы болды. Социализмге тән белгілі бір
нормамен шектелген, әйтеуір бір кезде жүзеге асады деген елес идеяны нысана
тұту олар үшін өнерде өтірік және ойдан шығарылған боп көрінді, сондықтан
да олар осы аумалы-төкпелі заманның артына қалдырар салқыны туралы ойлады.
Ұлтжанды ақын-жазушылардың шығармаларында заман шындығының ишара, символ
сипатында көрінуі де сондықтан болар.
Сөйтіп, жаңа заман жағдайында өмір сүріп жатқан халықтың өткенінен қол
үзіп, болашағы бұлдырлана бастағанын сезген жазушылар әр түрлі шартты
поэтикалық тәсілдерге бара бастағанын зерделеуге болады. Осы орайда аталмыш
жылдардағы қазақ прозасы әлемдік әдеби ағымдағы жетекші бағыттардың бір
тармағы – экзистенциалистік дәстүрдің адам мәселесін шешудегі, соған
ұмтылысындағы орнына да көңіл бөлді.
1920-30 жылдардағы қазақ прозасы тақырыптық-жанрлық тұрғыдан біршама
талданып, ғылыми еңбектерде жан-жақты қарастырылғанымен, әлі де болса
жаңаша бағамдауға зәру. Сондықтан ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ
прозасындағы құпиялылық, ишара, астар мен символ, дискурс мәселелері туралы
арнайы зерттеу жүргізіп, жете назар аударатын тұстар жеткілікті екендігі
дау тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әдебиеттану ғылымында осы уақытқа дейін
өткен ғасырдың бас кезіндегі әдебиет тарихы аз сөз болған жоқ. Бүгінгі
күнде көптеп жазылып жатқан зерттеулерді былай қойғанда, әдебиеттің осы
кезеңіне деген қызығушылық, ізденіске деген талпыныстар ғасыр басында-ақ
байқала бастаған еді. ХХ ғасырдың бас кезіндегі әдебиетке арналған алғашқы
оқулық-зерттеу еңбек – С.Мұқановтың ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті (1932)
атты кітабы. Онда ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің кейбір ірі өкілдері
мен олардың көрнекті шығармаларына таптық идея тұрғысынан назар аударылып,
бір жақты қарау басым түсіп жатты. Бұл еңбекте жасырын мағынаны алашордаға
қатысты идеялармен сабақтастыру басым болды.
Кейінгі жарық көрген еңбектердің ішінен ХХ ғасырдың бас кезіндегі
әдебиетті танып білуде Е.Ысмайыловтың ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті (1941),
Б.Кенжебаевтың Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары
(1958), ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті (1976), М.О.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институты шығарған Қазақ әдебиетінің тарихы (1965), ХХ
ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті (1994), Б.Шалабаевтың Қазақ прозасының
тарихы (1968), С.Қирабаевтың Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері (1995),
Т.Кәкішевтің Қазақ әдебиеті сынының тарихы (1994), Ш.Елеукеновтың
Мағжан (1995), Р.Нұрғалидің Әуезов және Алаш (1997), Т.Есембековтың
Драматизм и казахская проза (1997), З.Бисенғалидің ХХ ғасыр басындағы
қазақ романы (1997), А.Ісмақованың “Возвращение плеяды” (2002) тәрізді
зерттеулердің маңызы бар.
Атамыш еңбектердің 90-жылдарға дейінгілерінде уақыт ағымына
байланысты айтылмай қалған, әдейі бұрмаланған жерлер жеткілікті. Сонымен
қатар бұл еңбектерде көбіне бір сарындылық байқалады: олардың көпшілігі
ағартушы-демократтық бағыт өкілдерінің шығармашылығына арналып, қалған екі
бағыт – діни-ағартушы, ұлт-азатшыл – діни-кертартпа, ұлттық-буржуазияшыл
бағыттар ретінде бағаланып, кейде тіптен назардан тыс қалып та жатты.
Жалпы осы кезге дейін ХХ ғасырдың басындағы әдебиет жеке шығарма
немесе жеке жазушы шығармашылығына өзіндік баға беру тұрғысынан көбірек
зерттеліп келгені шындық. Әрине, әдебиеттегі зерттеу жалпыдан жалқыға,
немесе керісінше жүретін үдеріс екені де анық. Бірақ әдебиеттану ғылымында
осы екінші бөлігі кенже қалып жатқан сияқты.
Көркем образдар жүйесіндегі символ туралы алғашқы тұжырымдарды ежелгі
дүние және орта ғасыр ойшылдары Аристотель, Платон, әл-Фарабидің поэтика
туралы ой-пікірлерінен табуға болады [10]. Сол сияқты Г.В.Ф.Гегель [11],
К.Г.Юнг [12], А.Ф.Лосев [13], Ц.Тодоров [10], А.Белый [14], К.Д.Бальмонт
[15], Вяч.Иванов [16] және т.б. шетел және орыс ғалымдарының символ мен
символизм теориясына қатысты әдеби-теориялық және философиялық еңбектерінде
бұл көркемдік категория жан-жақты зерттеледі.
Қазақ әдебиеттануында символды көркемдік амал-тәсілдің бірі ретінде
алғаш рет А.Байтұрсынов Әдебиет танытқышында [17] бөліп қарастырады. Осы
құбылысқа берілген бағалы да құнды пікірлер Х.Досмұхамедовтың [18],
Ж.Аймауытовтың [19], Қ.Жұмалиевтің [20], З.Қабдоловтың [21], З.Ахметовтың
[22], Б.Майтановтың [23], Х.Әдібаевтың [24], С.Негимовтың [25],
А.Жовтистің [26], Б.Толмачевтің [27] еңбектерінде айтылады.
Символ-концепт туралы дербес қарастырған зерттеулердің қатарында
А.Бақтыбаеваның [28], символ поэтикасы туралы Б.Жетпісбаеваның [29],
символдың поэзияда көріну ерекшелігі туралы Л.Мұсалының [30] кандидаттық
диссертацияларын атаған абзал. Ал символ турасында арнаулы жүйелі зерттеу
ретінде Б.А.Жетпісбаеваның Символ в движении литературы [31] атты
монографиясын атай аламыз. Ал, Ж.К.Қаракөзованың Казахская культура и
символ [32] зерттеуінде символ мәдениеттану тұрғысынан қарастырылған.
Ғалым А.Шәріптің Қазақ поэзиясы және ұлттық идея [33] кітабында қазақ
символизмі туралы пікірлері де көңіл бөлуге тұрарлық.
Зерттеудің мақсаты. Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Қ.Кемеңгерұлы, Б.Майлин,
М.Әуезовтің 1920-30 жылдардағы шығармалары бойынша көркем мәтіннің астарына
бойлап, қазіргі теориялық тұжырымдар тұрғысынан талдауды мұрат еттік. Осы
мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- экспрессионизм, импрессионизм, экзистенциализм сияқты әдеби-
эстетикалық жүйелердің 1920-30 жылдардағы қазақ прозасына әсер-ықпалын,
қолданысын, олардың әр түрлі қатынастағы күрделі байланысын көрсету;
- 1920-жылдардағы шағын прозаның дамуындағы жаңашылдық үрдістерді
анықтау;
- жетекші ұғымдардың астарлы қабаттарының әдеби шығармадағы көркемдік
қызметін пайымдау;
- Шолпанның күнәсі, Оқыған азамат, Қаралы сұлу әңгімелеріндегі
сананың кейіпкерге айналуының құпия мағыналарын қарастыру;
- М.Әуезов әңгімелеріндегі оқыған сөзінің астарлы мәнін ашып көрсету
және оған автордың қандай мағына үстейтінін анықтау;
- символды жанр ретінде, яғни, әңгіменің символға айналуын М.Әуезовтің
Көксерек, Ғ.Мүсіреповтің Қыран жыры, Өмір жорығы әңгімелері мысалында
егжей-тегжей қарастыру;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында алғаш рет 1920-30
жылдардағы қазақ прозасындағы құпиялылық, ишара, астар мен символ, дискурс
мәселелері жүйеленіп беріліп отыр. Сонымен қатар зерттеуде
- Ж.Аймауытов әңгімесіндегі өнер тұжырымдамасының астарлы мағынасы
айқындалды;
- Күнә, кінә, жазық, тағдыр сияқты ұғым-концептердің 20-30
жылдардағы прозадағы астарлы мағынасы, құпия сыры айқындалды;
- ХХ ғасыр басында жазылған әңгімелердегі қасиетті сандардың құпия
мағынасы, уақыт пен кеңістіктің, кейіпкер бойындағы құбылыстардың уақыт пен
замана сипатына қарым-қатынасының жасырын қырлары сөз етілді;
- М.Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі әңгімесінде өзінің үстемдігін қару,
қан, зорлық-зомбылықпен орнатқан жаңа құрылған заманның Мақсат орындалса
болды, оған қандай жолмен қол жеткізілгені маңызды мәселе емес (Цель
оправдывает средства) деген ереже-нормаларын жеке отбасындағы тіршілік
арқылы астарлы түрде әшкерелеу бар екендігі дәйектелдітүрде рдың астарлы
қабаттарының көркем шығармадағы көркемдік қызметін енмен жеке пікірлер
ойландырады.сырларға үңілуге м;
- С.Сәдуақасов, Қ.Кемеңгерұлы, М.Әуезов сомдаған оқыған адамдар образы
мен кейіпкер өзі сомдаған образдың арасында сәйкестіктің, баламалылықтың
жоқтығы анықталды;
- М.Әуезовтің Көксерек шығармасының астарлы мағыналарын анықтау
барысында оны әңгіме-символ ретінде тануға болатыны дәлелденді;
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық және
шетел әдебиеттанушылардың дискурс пен символға қатысты еңбектері
пайдаланылды.
Зерттеу нысаны. Жұмыстың зерттеу пәні ретінде М.Әуезовтің,
М.Жұмабаевтың, Ж.Аймауытовтың, Қ.Кемеңгерұлының, Б.Майлиннің ХХ ғасырдың 20-
30 жылдарында жазылған шағын проза үлгілері және Ғ.Мүсіреповтің жекелеген
әңгімелері алынды.
Зерттеудің әдісі. Диссертациялық жұмысты жазу барысында алға қойылған
мақсат пен міндеттерді орындау үшін интертекстуалдық, салыстырмалы және
типологиялық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу барысында жасалған негізгі
тұжырымдар мен жинақталған деректерді әдебиет теориясы, әдебиеттану пәндері
бойынша оқулықтар дайындауда пайдалануға болады. Сондай-ақ диссертация
нәтижелері жаңаша ой-пайымдаумен жазылатын қазақ әдебиетінің тарихына
материал, жаңа зерттеулерге бағыт-бағдар ретінде қызмет етіп, гуманитарлық
бағыттағы оқу орындарында арнаулы курс оқуға да негіз бола алады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- М.Әуезов, М.Жұмабаев шығармаларында табиғат көріністері қалыпты
сурет, адамдар өмір сүретін орта ғана емес, кейіпкердің көңіл-күйі,
құпиясы, қайғысы, тағдырымен үндес келетін көркемдік астарлы символ;
- М.Әуезов алғашқы прозасында өзінің құпия ойын жарыққа шығарудың
тәсілі ретінде парадокс, алогизм сияқты астарлы мағына беретін тәсілдерді
қолданады;
- Аталмыш кезең қаламгерлері шығармаларында соқыр наным,
психоәлеуметтік әсер, символикалық ишара феноменін түсіндіруге әрекет
жасайды;
- Ж.Аймауытовтың Әнші әңгімесінің астарынан урбанизмге фобиялық
қарсылық айқын көрінеді. Қаламгердің өнер тұжырымдамасының жаңашылдығы
ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық өнерге, көне рухани және эстетикалық
көзқарастарға, көне түсініктерге, ескі ұғымдарға сүйенуінен көрінеді. Қала
мен дала бейнесін саластыра отырып, Ж.Аймауытов қаладан өнер-білім
тапқанмен, халықтық жақсы дәстүрлерден ажырап бара жатқандықты, ішімдікке
құмарлықты, жүгенсіздікті сынау арқылы жаңа өмірге қарсылығын көрсеткен;
- Күнікейдің жазығы повесінде көшпелі қазақ ауылының қоғамда болып
жатқан өзгерістер салдарынан рухани тозып бара жатқанын суреттеуінен
жазушының ұстанған бағыты анық көрінеді. Оның үстіне жазық ұғымының
астарлы мағынасын, сол қоғам үшін маңызын меңзеген;
- М.Жұмабаев, М.Әуезов, Ж.Аймауытов шығармаларының басты идеясы,
ондағы авторлық ұстаным құпия түрде бейнеленген күнә, жазық, кінә
сияқты астарлы, ассоциативтік ұғымдарға сүйенген;
- М.Әуезов қазақ әңгімесін дағдылы сипаттау сарыны мен әңгімелеу
әдісінен тың арнаға бұрды;
- М.Әуезов Кінәмшіл бойжеткенде, Ж.Аймауытов Күнікейдің жазығында,
М.Жұмабаев Шолпанның күнәсінде әрекетшіл әйелдер бейнесін жасаған.
Сонымен бірге әйелдің іс-әрекеті, мақсат-мүддесіндегі жеңіл ойлауға жол
берген, түпсанада тұншығып жатқан әзәзіл ойлардың дамуына жағдай жасаған
әлеуметтік ортаны, әлеуметтік институттарды, дәрменсіз дәстүрлерді, осал
отбасылық тәрбиені, дімкәр дүниетанымды, қоғамдық көзжұмбайлықты айыптайтын
астарлы идея бар;
- М.Жұмабаев өзінің Шолпанның күнәсі әңгімесінде қоғамды шектен тыс
идеологияландырудың, саясаттандырудың, атеизмдендірудің, моральдандырудың,
ұжымдандырудың салдарынан жеке адам ұмыт қалды деген ой түйеді;
- Бүгінгі күн талабынан қарасақ, М.Әуезовтің Қаралы сұлуының басты
идеясы - опалылықты асқақтату, тұрақтылықты дәріптеу, я болмаса
опасыздықты әшкерелеу емес, керісінше – адам санасындағы ниет, пиғыл, ынта,
риясыздық сияқты күштердің адам болмысындағы жасырын қызметі мен құпия
сырларына назар аударту;
- 1920-30 жылдары қазақ прозасындағы астарлы мағына мен дискурс оның
тақырыптық-идеялық жағынан тереңдеп, аталмыш кезеңдегі шығармаларда жаңаша
көркемдік ізденістерге бастаған.
Зерттеу нәтижелерінің талқылануы мен сыннан өтуі. Диссертациялық
жұмыстың нәтижелері Манаш Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік
университетінің қазақ тілі кафедрасында орындалып, сараптамадан өткен.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ әдебиеті
кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеудің негізгі мазмұны мен
жекелеген тұжырымдары ғылыми-теориялық конференцияларда жасалған
баяндамаларда көрініс тапты. Диссертация тақырыбы мен мазмұнына сәйкес 6
ғылыми мақала жарық көрген.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 20-30 ЖЫЛДАР ПРОЗАСЫНДАҒЫ АСТАРЛЫ МАҒЫНА ЖӘНЕ
ҚҰПИЯ СЫРЛАР
Қазақстанның тәуелсіз, егеменді ел болуы – біздің жаңа тарихымыздың
басы. Ендігі жерде біз өз әдебиетімізді заманға сай жаңа тұрғыдан зерттеп,
ұлтымыздың тарихтың ұзақ жолында ұтқаны мен ұтылғанын, жеткені мен жете
алмаған тұстарын кең ашып, бүгінгі егемендікке келуімізге сөз өнерінің
қосқан үлесін көрсетуге тиіспіз. Жалпы ұлтпен, ұлт мәдениетімен бірге
қайшылықты жолдан өткен біздің әдебиетіміздің тарихы да осындай талғаммен
қайта қарауды керек етеді. Бұрын жазылған қазақ кеңес әдебиетінің тарихына
арналған еңбектер бұл күнде ескірді. Ең алдымен, ол еңбектерде қазақ
әдебиетінің ұлттық сипаты жеткілікті ашылмай, ол көп ұлтты кеңес
әдебиетінің бір бұтағы ретінде қарастырылды. Тілінің бөлектігі ғана
болмаса, оның мазмұны түгелдей кеңестік идеологияның ықпалына бағынды.
Екіншіден, ол кездің тарихына біздің ұлттық әдебиетіміз бен
мәдениетіміздің, тіпті тарихымыздың өзіне жаңа беттер қосқан талантты ақын-
жазушылар тобы кірмей қалды. Олардың аттары да аталмады. Бұл – ең алдымен,
алашордашыл ақын-жазушылар А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, т.б. есімдеріне байланысты. Үшіншіден, кеңестік
атаулының бәрі көркемдік табыстары мен ізденістерінен бөлініп алынып,
жадағай мақталды. Соның нәтижесінде жеке авторлар мен олардың еңбектерін
бағалауда талғампаздық жете бермеді. Жеке шығармалар тақырыбына қарап
мадақталды. Ал кеңестік идеологияға сәйкес келмейтін туындылар қатты
сыналды.
Мұның барлығының түп төркіні әдебиеттің партиялық идеологияның
шылауында болуы мен әдебиеттің партиялығы туралы теорияның салдары еді.
Бүкіл әдеби процесс, әдеби туындылар, жеке жазушылардың көзқарасы осы
өлшеммен бағаланды. Көркем әдебиет мәні қоғамның тікелей міндеттерімен
байланыстыра қаралды. Сондықтан онда науқаншылдық өріс алды, адамзат
игілігіне жарайтын, жалпы адамдық ортақ мәселелер еленбеді. Бұл әдебиетті
өзінің табиғатынан, даму заңдылықтарынан айырды. Кеңес әдебиеті тарихын
қайта қараудың қажеттігі осындай зәруліктен туады. Бірақ кеңес өкіметі,
кеңестік идеология құлады деп, ол дәуірде туған жарамды әдебиет туындыларын
жаппай мансұқтаудан сақ болуымыз керек. Кеңес өкіметі өмір сүрген 70 жылдан
артық мерзім – біздің бастан өткен тарихымыз, онда қайшылықтармен бірге
пайдалы нәрселер де жасалды. Жасырмай айтсақ, біздің бүгінгі әлемге
танылған әдебиетіміз – осы жылдардың жемісі. Сол жылдар әдебиет жанрларын
байытып, жетілдірді. Заманның ырқымен кете бермей, оның қайшылықтарына сын
көзімен қараған, адамзатқа ортақ мұра қалдырған жазушыларымыз да аз болған
жоқ. Сондықтан бар мен жоқтың ақиқатын дәл айту, әрбір құбылысты
диалектикалық қайшылықтарымен, даму, өзгеру үстінде көру және зерттеу –
біздің басты міндетіміз. Қалай айтсақ та, әдебиет – өмір айнасы. Өмірде
болған, қоғамдық шындық тудырған жайттар мен олардың әдебиеттегі көрінісі
де тарихтан өз бағасын алуға тиіс.
20-жылдардағы қазақ әдебиеті толымды ізденістермен басталғаны
белгілі. Патша цензурасы тыйым салып, ой-пікірі жарық көре алмаған
қаламгерлердің бірқатары осы тұста сөз еркіндігін пайдаланды. Әдебиет
дамуының бағдары, міндеттері жайында кең көлемде пікірлесу өріс алды. Ақын-
жазушылар да қалаған, жанына жақын тақырыпқа шығармалар жазды. Алайда 1925
жылы Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты туралы қаулының шығуы,
әдебиеттің партия ықпалына түсуі мұндай еркіндікке тез тұсау салды. Осы
тұстағы әдебиет туралы ой-пікірлер де, бұрыннан бері бағасын ала алмай
келген шығармалар да бүгін жаңаша бажайлауды керек етеді. Олардың бәріне
бүгінгі міндеттеріміз тұрғысынан, елдің егемендігі мен ұлт мүддесіне деген
көзқарас тұрғысынан қарау аздық етеді. Сол тұстағы партиялық саясаткерлер
мен ҚазАПП-тың сыңаржақ сыншылары таққан әр түрлі анықтамалар мен қағидалар
да бүгін шынайы бағасын алуы қажет.
Кеңес әдебиеті, бұрынғы одақ көлемі тұрғысынан қарағанда, бірқатар
тәжірибе жинап, ұлт әдебиеттерінің бәріне ортақ жаңа сапалар, өлшемдер
кіргізді. Олардың ішінде адамды, оның күресін, еңбегін қоса, әдебиеттің
негізгі кейіпкері етіп жариялау, өмірдің қоғамдық шындықты бекіте түсетін
күнгей жағын көбірек алып суреттеу, өнегелі тұлғаны бейнелеу, оны дәуірдің
ұнамды кейіпкері ретінде қабылдау сияқты мәселелер бар. Бұлардың бәрі де
бүгін сын көзімен қарауды қажет етеді. Өмір шындығы социализм ұрандатып
жатқан жаңа құрылыстар мен соның құрбанына айналған халық трагедиясынан да
қатар көрінсе, онда біз өмір шындығын әдебиеттен-ақ таныған болар едік.
Бірақ әдебиет ол тақырыпқа бара алмай, біз шындықты бүгін тарихтан ғана
танып отырмыз. Социалистік реализмнің сыңаржақтығын да осыдан деп
түсінуіміз керек.
Әдебиет – сөз өнері. Оны терең ұғынбай, әдеби шығармаға баға беру
күрделі. Әдебиет адам баласына ой саларлық, көркем ғибрат берерлік мектеп
болса, өз міндетін орындағаны. Әдебиет кеңес тұсында да тап осы міндетті
атқаруға тиіс еді, бірақ белгілі ықпалдың күшімен таза идеологияға көбірек
бой алдырды. Көркемдікпен ұғынылатын дүниелер тікелей үгітпен жасалды.
20-жылдар әдебиетінің өзіндік сипаттары, өзгешеліктері барын жоққа
шығара алмаймыз. Бұл ретте зерттеуші С.Жұмағұлов: “Қазан төңкерісінен
кейінгі жаңа әдебиеттің дамуын кеңінен қамтыған зерттеушілер ..жылдардағы
қалыптасу дәуірін екі кезеңге бөле отырып оның ірге тасын бекітіп, жанрлық
толысуын қарастырады. Осы негізде әдеби дамудың барысын зерделеп, басты
туындылардың тақырыптықидеялық өзегін, партялық әдебиеттің өзегін, өрісін
кеңейтудегі жетістіктер басты орынға қойылып, сол жолдағы “ұлтшылдар”
тарапынан болған “кедергілер” талданады. Әрине, ол талдауларға идеологиялық
сипат тән еді. Осымен қатар, қазақ әдебиетінің сол негізгі өміршең,
ілгерішіл беталысын анықтайтын туындылар С.Сейфуллин, Б.Майлин,
І.Жансүгіров, М.Әуезов шығармашылығы болғанын нақты мысалдармен
дәлелдеулері күрделі дәуір әдебиетінің келбетін танудағы көзқарасты жаңа
арнаға бұрудағы талпыныс екенін атаған жөн” дейді [34,63-б]. 20-жылдар
әдебиеттің идеялық-көркем ізденістерінің басталуы, қалыптасуы жылдары
болса, 30-жылдарда көркем әдебиет ұйымдарының жаңа саясат негізінде бірігуі
өтті.
Қазақтың көркем прозасы, негізінен, жиырмасыншы жылдардан бері туып,
қалыптасты. Төңкерістен бұрын роман деген атпен басылған шығармалар
(Қалың мал, Қамар сұлу, Бақытсыз Жамал) таза прозалық үлгіде емес,
өлеңмен аралас келетін, көркем суреттері аз, белгілі бір сюжетті әңгімелеп
шығатын схемалық хикаялар еді. Жиырмасыншы жылдар ішіндегі тарихи оқиғалар
легінің қабаттасуы, адам өмірі мен тағдырының күрделілігі, өлеңнің ауқымына
сыймастай өзгерістердің молдығы прозаның дамуын жеделдетті. 1917 жылғы
төңкерістен кейін-ақ бұрын болмаған проза түрлерінің баспасөз беттерінде
көріне бастауы, осы жылдары олардың қарқынмен өрістеуі бұған дәлел. Бір
жақсысы, олардың бәрі бір қолдан шыққандай, жаттанды үлгілерге сүйенбей, әр
түрлі жазушылық стильді, түрліше жазу өрнектерін алға тартты.
С.Сейфуллиннің Жұбату әңгімесінің лирикалық сыршыл үлгісі, М.Әуезовтің
Қорғансыздың күні әңгімесіндегі психологиялқ сурет, адам бейнесін
кейіптеу, Б.Майлин әңгімелеріндегі өмірдің өзіне сүйенген очерктік стиль,
суреттеме әдісі әр тақырыптағы, әр үлгідегі түрлердің жарыса көрінуінің
белгісі сияқты еді.
1920-30 жылдары өмірге келген тәуір дүниелер қаламгерлер талантының
қандай қатал тыйымдарға қарамастан, өз мүмкіндігін көрсетуге жол таба
білетінін дәлелдей түсті.
Осы дәуірдегі қазақ прозасын дамытуға алғашқы күннен бастап қызмет
еткен, оның шағын жанрларын жетілдіруде зор еңбек сіңірген жазушы –
Бейімбет Майлин. Б.Майлин шығармашылығы – 1920-30 жылдардағы ел өмірінің
тұнып тұрған болмысы мен тарихы, алмағайып заманның трагедиясы.
Шығарманы символикалық сипат тұрғысынан зерттеуде жазушының Қара
шелек әңгімесі мол мүмкіндік береді. Әңгімені тереңірек үңіліп оқысақ,
астарында үлкен философиялық проблема жатқанын көреміз. Әміршіл-әкімшіл
жүйе тұсында коммунистік идеологияға көлеңке түсіретіндіктен қазақ
шаруаларын меншігінен айыру және күштеп ұжымдастыру мәселелері біржақты
зерттелгені белгілі. Ал Б.Майлиннің Қара шелегі – адам құқығын аяқ асты
еткен, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын жаппай босқынға,
аштық пен қуғын-сүргінге ұшыратқан, зорлап отырықшылдандырып, соңында
колхозға кіруден басқа жол қалдырмаған авторитарлық, деспоттық қылмыстық
істі әшкерелейтін дүние. Қара шелек - колхоздастырудың белгісі, меңзеуі.
Әңгіме соңында біз екі бүктеліп, түбі аламайымен сөгіліп жатқан қара
шелекті көреміз. Бұл - адамның жеке меншік малына, затына қол сұғудың
нәтижесі. Осы бір ғана деталь арқылы Б.Майлин маңызды қоғамдық байламдар
жасайды. Колхоздастырудың, ұжымдастырудың неге әкеліп соққаны бәрімізге
белгілі. Жазушының алдағыға осылай болжам жасап, жаңалыққа күдіктене
қарауын көрегендік демеске лаж жоқ.
Ұжымдастыру идеясына арналған шығармалар дегенде, Ғ.Мүсіреповтің
Талпақ танау әңгімесін атап кетуге болады. Кеңес кезеңінде ғұмыр кешкен,
сондықтан өз шығармаларында мемлекет талабын ескеруге мәжбүр болған
Ғ.Мүсірепов сияқты дарынды жазушының да қаламы ресми саясатқа көндікпей,
шындыққа бұрылғанын осы әңгімесінен көреміз.
Кеңестік әдебиетте қалыптасқан өлшемге сай Талпақ танау әңгімесі
ауылдағы жаңалық салтанатын көрсетеді деп келдік. Қазіргі заман биігінен
қарағанда, қазақ ұғымына жат түлікті оны бағушының өзі жиіркеніп, амал
жоқтығынан қолға алуы көп нәрсені аңғартса керек. Есен қарттың шошқаны күн
ұзақ қойша үйіруі де үйлесіп тұрған жоқ. Авторлық ұстаным жаңа қоғам
жағында. Ғ.Мүсірепов ауыл адамдарының тұрмыс-тіршілігіне жоғарыдан күшпен
енгізіліп жатқан өзгерістерді мақұл көретіндей. Дегенмен, Есеннің кешке
үйіне келгенде таяғын, шекпенін сыртта қалдырып, үйіне жуынып кіруінің өзі-
ақ кеңестің ауылға зорлап таңған психологиясының қаншалықты бойға
дарымайтын бөгде екендігін көрсетсе керек.
М.Әуезов суреткер ретінде әлі де біз үшін жұмбақ, өйткені барлық
нағыз дарынды бірден танып, түсініп кете алмайсыз: қаламгер шығармашылық
тұлға ретінде қаншалықты дара болса, оған баға беру де соншалықты қиын.
Жазушының құпиялы шығармаларының ішінде әлі де шешімін таппаған, әділ
бағасын алмағаны Қаралы сұлу, Қасеннің құбылыстары, Оқыған азамат
және Қорғансыздың күні әңгімелері болып табылады.
М.Әуезов Қорғансыздың күні шығармасын 24 жасында жариялап, қазақ
әдебиетін XX ғасырдың бас кезінде классикалық биікке көтерді.
Әңгімеде қайғы-қасіреттен көкірегі қарс айырылған сексендегі кәрі
әженің мұң-зары, Жақыбынан, одан соң Мұқашынан айрылып, үсті-үстіне
ауыртпалық әкелген қатал тағдырдың езгісі, қайырымсыз болыс-билердің ызасы
іші-сыртына симай отырған жесір келінге деген аяушылық сезімі, қабырғасы
қатпаған немересі Ғазизаға деген алып ұшқан аналық ақ пейілі сюжет арқауы
болады. Үйелмелі-сүйелмелі қорғансыз жетімдер үйіне кешкілік өтірік құдай
жолын қылуға сау етіп келе қалған көрші ауылдың Ақан мен Қалтай
мырзасымақтарына ағынан жарылған үш жетімнің, әсіресе аузын ашса, көмекейі
көрінген байғұс әженің болыс-бидің ұлдарына шер тарқатып, алай-пұлай бола
қалса, олардың көлеңкесі түсер деген ойы, соңында ана сөзінің аяққа
тапталып қала беруі суреттеледі.
Қорғансыздың күні әңгімесінің атауынан-ақ қаламгердің қорғансыз
адам тағдырын суреттейтінін, оның трагедиямен аяқталатынын іштей сезіп
отырамыз. Жазушы шығарманың қалай аяқталатынын, яғни оқиға барысын,
тұспалмен-ақ оқырманға алдын-ала білдіреді. Әдебиет зерттеушісі
Ы.Дүйсенбаев қорғансыздар өміріне төнгелі тұрған қауіп туралы: ... Шағын
кіріспенің өзінен-ақ қорқынышты оқиғаның төнгенін сезініп,
дегбірсізденгендей боласыз. Күннің райы да, табиғат ерекшелігі де көңілдегі
күдікті күшейте түседі Уақыт және әдебиет [35, 4-5бб], - деп жазса,
А.Нұрқатов: ... Арқалық тауының аса соққан азынаған сарнауық жел де,
ұйытқи соққан ақ түтек боран да, ішке бүккен арам ойларын өзара ишарамен
ұғынысып келе жатқан жат пішінді екі жолаушы да, иесіз аңырап ұмытылып
қалған бірдеңе секілді ескі қора да, одан жарты шақырымдай жерде басы қара
қожалақ болған кішкене төбешіктің үстінде томпайып жатқан бір үлкен
кісінің, бір баланың бейіті – барлығы да болғалы тұрған бір сұмдықтың,
қайғылы оқиғаның жаршысындай сезіледі, – деп [36,13б.] осы ойды
жалғастырады.
Жоғарыда айтылған ойымыз дәлелді болу үшін мәтіннен мысал келтірейік:
Даланың көңілсіз ұзақ жолында қажып келе жатқан керуенге Арқалық алыстан
көрініп, дәмелендіріп тұрады. Жолдың аузында көлденең созылып жатқан тұрқы
он шақырымдай болғанымен, енсіз кереге сықылды, жалғыз тау. Не бауыры, не
сыртында ықтыртыны жоқ ысқаяқ. Арқалық жадағай, жалғыз қабат болған соң,
қыс күнінде жел терісінен соқса да, оңынан соқса да, паналығы жоқ: азынап
тұрады... Сондықтан өзге жер ашық болып тұрғанда, Арқалықтың бауыры
көбінесе бораннан босамайтын. Алыстан қарағанда да Арқалық бұдыры жоқ
жалаңаш. Көруге аса көңілсіз [37,34б]. Сондай ызғарлы, қорқынышты,
аянышты ортаны, табиғат құбылысының да сұрапыл сәтін барынша көрнекті
суреттеуі сұмдық оқиғаның алдындағы увертюрадай әсер береді. Алғашқы
сөйлемдерден-ақ оқырмандарын баурап алып, сезімге бөлеп, дәлірек айтқанда,
таң қалдырып, тіпті үрейлендіріп, еріксіз жетелеп отырады. Көз алдыңызға
қара түнек елестеп, қайсібір шығармаларда, әсіресе поэзиялық туындыларда
эмоционалдық-лирикалық әсер беретін боран бейнесі де жағымсыз жағынан
байқалады. Тау да оқырманның еңсесін көтеретін, биік қиялға бөлейтін
қасиетінен өзгеше, құрдымға апаратын мекендей, тіршілікті жұтып жатқан
орындай ой туғызады. Яғни жазушы табиғат суреттері арқылы астарлап болар
оқиғаны меңзеп, оқырманды алдағы жамандыққа дайындап алады.
Ұзақ жол қажытқан жолаушылар осы болымсыз кішкене сызыққа қарап,
қоналқаға келетін үйінің әр түрлі көңілсіз жағдайларын еске түсірді.
Бұрынғыдан да тұнжырады. Көңілсіздік молайды [37,10б], Қораның сыртынан
білініп тұрған осы секілді көңілсіз күйін көрген адам бишара мынау қандай
сорлының қорасы екен? - деп еріксіз айтқандай... [37,11б]. Бұл суреттің
көркемдік-эстетикалық қуаты сонда, сұрықсыз қысқы даланың келбетін,
айықпайтын ызғарды сездіре отырып, автор алдағы трагедияға оқырманын іштей
даярлайды. Осы детальдардың барлығы белгілі бір астарлы ойды білдіретін
бірден-бір амал.
М.Әуезов шығармаларындағы табиғат суретінің кiлемдей құлпырып
берiлетiн ерекшелiгiне байланысты З.Ахметовтің: “...Әуезовте адамсыз пейзаж
жоқ, табиғат болмысы – бұл әрдайым адам болмысы немесе үлкен адамдық
мазмұнды бiлдiретiн символ” деген ойымен толық келісуге болады [38,78б].
Жазушы М.Әуезовке дейін қазақ прозасында адам психологиясының автор
идеалымен сабақтас келетін пейзаж жоқ еді. Зерттеуші Р.Нұрғали де:
Пейзажды, диалогты, монологты адам психологиясын ашудың ұтымды тәсілі
ретінде пайдалану - Әуезовтің жазушылық ерекшеліктерінің бірі [37, 7б] -
деп нақтылайды.
Кедергі кездестірмей Арқалық тауын қуалай соққан жел, азынаған
үскірік аяз Ақандардың жауыздық тұлғасын аша түсетін қосымша қуатты құралға
айналған: Күнбатыс батуға айналған күннің қызғылт сәулесімен нұрланып,
қызыл торғынның түсіндей болып тұр. Күнге жақын тұрған ұзынша жұқалтаң
бұлттардың түсі қалың өртке қызған темірдей қып-қызыл. Төбеге жақын тұрған
алысырақ бұлттардың бір-бір жағы ғана жұқалаң қызылға боялған асыл нұрдың
буын ғана жалатқандай. Қызғылт сәулесін дүниеге жайып тұрған күн шарасымен
тұтас көрініп тұр... Күннің сәулесі даланы да, тауды да өз өңіне кіргізген.
Күнбатыс жақтан бораған ұсақ қар да күн астынан қызғылттанып көрінеді [37,
8-б].
Жазушының сипаттауынан ақ қармен астасқан қызыл жалқын сурет көз
алдымызға келеді. Қызыл түс – қанның түсі. Осыдан-ақ жүрегің бірдеңені
сезіп, секем алады. Табиғат алдын-ала әлде бір жетім-жесір жандардың
қиналыс зарын сезгендей қатулы, қанды қабағын түйеді. Жылай-жылай бар ыстық
жасын тауысқандай, қызғылтым тартқан күннің жалғыз көзі ақшияды. Бұл
көріністі жоқ пен бардың арасынан тұтанған, кешкі қоңыр көлеңке алдындағы
қалың өрттің шоғы ма дерсің. Одан әрі не болмақ? Әлде бір күнәсіз жанның
бейкүнә денесі сол бейуақ шақтағы қалың өрт алауына шарпылып, қағаздай
жанып кетпек пе? Жүрек секемдене түседі.
“Әдеби шығарманың құрылымында сюжеттің мәні ерекше. Біріншіден, ол
оқиғалар тізбегін жүйелеп, бір арнада шашау шығармай бейнеленуін жүзеге
асырса, екіншіден, көкем шығармадағы кейіпкерлердің жасалуына, мінез-
сипатының анықталуына әсерін тигізеді. Яғни, оқиға белгілі бір дәрежеде
кейіпкерлер үшін “әрекет өрісі” болып, оқырмандар алдында барша қырынан
ашылуына мүмкіндік береді” [40,59б]. Шанадан түсіп, үстерінің қарын сілкіп
болған соң Ақан мырза қораның сиқын көріп көңілсізденіп: Қалтай, осы үйге
қайдан әкелдің? Кісі отырарлық жері де бар деймісің, басқа үйлердің біріне
бармай, осында неге әкелдің? деді. Қалтай атты доғарып жатып: Үндеме, мен
бастағанда жаманшылыққа ұрынушы ма едің өзің? Не оймен әкелгенімді үйге
кіргенде білерсің - деді.
Күтпеген жерде құлағына жайлы жұбанышты хабар тиген соң, Ақан қуанып,
үйге кіруге асыға бастады. Атты доғарып болған соң қонақтар қараңғы қораның
ішіне кіріп, сипалап жүріп есікті тауып алып үйге кірді [37,11б].
Әңгімеде зорлықшы, жәбірлеуші – болыс Ақан мен атқосшы Қалтайдың қала
жақтан келуі де бекер емес екен.
Ақан болыстың шапаны ... өте жинақы, сырбаз... Жолаушының бірінің
торғын түсті жаңа тымағы бар. Қалың киімнің сыртынан киген сұр түсті
шекпен, жағасы қара барқыт. Байпағының қонышын барқытпен көмкерген жаңа
қара етігі бар. Алғашқы көрген жерден-ақ мынау мырза екен дегізгендей [37,
9б]. Бұл екі болыс кім? Елеусіз жүріп елін сатқан надан болыс бұл күнде
күлкілі күйден арылған. Сыртқа сыр бермейді, қулық-сұмдық ішке түскен.
Мінез-құлық қатайып, тоңмойынданған. Әрекетке дайындығы мол. Қасына
Қалтай сынды серік ертеді. Серігі де, салтанаты да көз тартады,
жетілгендік бар. Көркем бейне ретіндегі бұл белгілер өзара-дара
болғанымен, мән-мазмұны, концепциясы жағынан – тұтас. Әрекет иесі Ақан
болғанымен, ситуация тудыратын Қалтай. Екі жеп, биге шығып жүргендер осы
Қалтайлар. Көзге көрінбей сақ жүріп ол алдымен Ақанды аңдиды. Осал жерін
күзетеді. Білінбей жылжи түсіп, жанды жерді табады. Дәл осы жерге аямай
тұзды себеді. Ақандарды есірік күйге енгізіп алып барып, тізгінді қолға
түсіреді. Ит қуған теке көзденген сәтте Қалтайдың қыбы қанатын шаруаның
бәрін мырзаның өзі-ақ тындыра бермек. Ендеше, бұл екеуі тізе қосқан жерде
үлкен трагедия күтіп тұрғанын оқырман әңгіме басталғаннан-ақ сезінеді.
Маңайын малдан да, жаннан да тазалап, тып-типыл еткен ағайын пиғылына Ақан
мен Қалтайдың келе қалуы – аса табиғи үндестік. Жұт – жеті ағайынды.
Трагедияға жеткізер тізбекте еш жасанды жалғандық жоқ. Фабуладағы осы ішкі
динамиканың оларға да қатысы мол. Қалтайдың жеті қыртысын жазушы қырлап
жатпайды. Табиғатын ашады. Сөйтіп, бүйректеу тұрған Қалтай тіпті де
кездейсоқ бейне емес. Ұлттық топырақтан өсіп-өнген классикалық бейне.
Әңгіме оның сыры мен салмағында. Символдық сипатында.
Әңгіме басталғаннан-ақ көңілсіз, ауыр көріністі көреміз. Үш әйел
тізбегі тегін алынып отырған жоқ. Біреуі сексеннен асқан, кәрілігі әбден
жеткен кемпір, екіншісі қырықтың шамасындағы әйел, үшіншісі он үш жастағы
қыз. Үш ұрпақ өкілі. Араларында жібек жіптей нәзік жалғастық бар.
Әңгімедегі үш әйел қазақ баласының күллі мінез-болмысын біріктіретіндей.
Жасы сексеннен асқан, кәрілігі жеткен кемпір – қазақтың сабыры, қуаты
азайғандығы шын болса да, ерекше бір қайраты іспеттес. ... Кемпір келешекте
көзі көретін ауыртпалықтың, қайғының бәрін де көз алдына анықтап келтіріп,
ішінен: Осының бәрін көретінім рас, осындай азап, қасірет тартатыным шын
деп бас иіп отыр. Бірақ адамның жүрегін пішінінен танитын кісі болса,
кемпірдің жүзіндегі халді көргенде, еріксіз бұл адамды шын көңілімен
құрметтегендей еді. Дауылдың қара бұлтындай болып, әдейі басына арналып
келе жатқан қайғы-қасіретті көріп, соның алдынан айласыз-әлсіз күйде өзінің
отырғанын біліп тұрса да, кемпірдің жүзінде үлкен сабыр бар. Күйіп-пісіп
жасығандықтан белгі жоқ. Сынбаған ажар, қажымаған қайрат, кең салқын ерлік
бар [37,15б] деген жолдар жоғарыдағы ойымызды дәлелдей түседі.
... пішінінде не жақсылығына, не жаманшылығына айғақ болған орасан
белгі жоқ, екі көзінен айырылған су қараңғы әйел қазақтың шарасыздығы,
заманындағы талайлы тағдыры, дерті...
Олар тек жетім-жесір кебінін киіп қана отыр десек, қателесеміз. Бұлар
құдай тақырлаған қу кедейліктен жүдеп-жадап отырған жоқ. Мейірімнің
жоқтығынан, қаныпезер қарақшылықтан жапа шегіп барынан айрылып отыр.
Күшікпайдай жаны жайсаң батыр барда жауға кеткен мал қайтатын. Жан беруі
бар, ел намысы ешкімге кеткен жоқ. Ана мен қыз қолжаулық болмайтын. Бір
ғасырға куә сұңғыла кемпір Ақанды өзінің қалыптасқан елдік-ерлік дәстүрдегі
түсінігімен қабылдап, болысқа ағынан ақтарылады. Сөзі де, сезімі де –
шын, тасбұлақтың суындай таза. Ол сөзден ойдың, ақылдың, парасаттың иісі
аңқып қоя береді. Кемпір Ақанның ішінде өліп жатқан иттік иісін сезбейді
(Өлексені ит иіскелейді). Сондықтан күдіктен ада. Кемпір сөзінің тынысы
кең, шаршау-шалдығу, мүдіруді білмейді. Оның сөзі – қара қылды қақ жарған
шешен сөзі. Әділқазы қазығын қағып алып Ақанға төрелетіп отыр. Автор:
Кемпір, қонағы – бір елдің болысы болған соң, оның үстіне сөзінің салмағы
бар жуан ауылдың баласы болған соң, екінші, әрлі-берлі өткенде бірде
болмаса бірде сөзім, ісім түсер деп, өзінің баласы өлгеннен бергі жайын
білдіріп қоюды ойлады... Әңгіме әлпеті өлер алдындағы қоштасып отырып
айтқан немесе бір үлкен марқабат күткен кісісіне жаны қысылған уақыттағы
үміт, тілек айтқан сөзге ұқсайды [37,15б],- дейді. Күндердің күні болып,
жүдеп-жадап, біреуден зорлық, біреуден қорлық көріп отырған үстіне келсең,
көзіңнің қырын саларсың. Жайымды айтып қояйын деп жарылқаушы көрген жұрт
үшін сезімді адамның жүрегін шаныштырып тіксіндіретін, жұртты мінезінен
жирендіретін, түңілтетін көрнеу жауыздықтар, ауыр халдер [37,20б] көп әсер
бере қоя ма? Күндегі өмірінде бұл секілді талай жауыздықты көріп, өзі де
сондайлардың ішінде болып жүргендіктен, мына естіп отырған сөзінің бәрі
көңіліне таныс, таңғаларлық тамашасы жоқ. Оқып кеткен сабағы секілді болды.
Асылы жақсы сезімге жат болып кеткен бір күңгірт дүние сияқты. Өз басына
келгені болмаса, бөтен кісінің басына келген ауыртпалық пәле болып
көрінбейді. Оның тартқан қасіреті көңіліне қонбайды, сезіміне сіңбейді,
тіпті ұғылмайды [37,21б]. Жан ауыртар ащы тұс – осы. Өз ішіңдегі қас жаман
қасындағысын қарақтап жатқанда өзге жұрттан жарылқаушы кеп, қазақтың
қасіреті мен тауқыметіне басы ауырып, балтыры сыздайды дегенге сенгің
келмейді.
“М.Әуезовтің сомдаған әйел кейіпкерлер жүйесінен олардың өзіндік
ерекшеліктері танылады. Жазушының “Қорғансыздың күні” шығармасында
суреттелетін үш әйел - тағдыр тәлкегінің, ескілікті заманның құрбандары.
Өзінің бейнелік айқындығымен, трагедиялық сипатының тереңдігімен Ғазиза
Шекспирдің әйелдер бейнесімен, Островскийдің Катеринасымен қатар тұра
алады” [41,313б]. Екі әйелге жұбаныш – жас қыз, сыпайы, нәзік болып өскен
Ғазиза. Онда қылау жоқ. Тіпті тұнық, бөлекше таза. ... Жалғыз-ақ ұяң,
жұмсақ қарайтын қара көздерінде және ылғи шытынаған кірбіңдеген қабағында
қалың уайымның салған ізі бар. Пішіні мұңды, жүдеу. Жас басына орнаған
қайғы, жүрегін жеген дерт сыртына шығып тұр. Ғазизаның жан жүрегін айнадан
емес, аспандағы айдан көрсетіп отырғандай. Сәулесі суда дірілдейді. Бұдан
өткен жанды бейне бола ма? Ару болмаса, Қалтайдың көзі түсе ме? Ол –
ұяңдықтың, пәктіктің, тазалықтың, ар-ұяттың символы. Көңілі бұзылып,
жаманшылық бетін көрмеген Ғазизаның намысы тапталды. Сезімі жоқ жауыз
қара күштің қылған күнәсі мен зұлымдығына қатты тоң жер, суық балшық,
көрдей қап-қараңғы дүние куә болды [37,23б]. Жүрегінде ар-ұят та, жігер-
намыс та бірге өскен... салмақты, таза тәрбиелі бала – бұл күнде сол не көріп
отыр? Әкесі өлгеннен бергі: Ә, құдай, біреудің зорлығын, қорлығын
көрсетпе! - деп тілеген уыз тілегі қайда кетті? Бұрынғы бейнет, бишаралық
былай тұрсын, мынау көрген мазақ не? Осынша қорлау, рәсуалау не? Әуелден
бергі қазаны көруіне осы қаршадай жас баланың не жазығы болып еді?.. –
Ешбіріне жауап жоқ. Бірақ қайда жүрсе де, артынан көлеңкесіндей қалмай
жүрген бір сорлылық, бір жылау]. Жүрегін ыза кернеген, көңілдегі күшті
намыс сілкініп оянған, барша басынан кешкен жетімдікке, бейнетке,
жалғыздыққа, қорлық-мазаққа түгелімен қарсылық – еркін билеген ашу, ыза,
намыс, жастығына лайық болған үміттің, көңіліндегі өмір сүрсем деген оттың
ақырғы жалынын сөндірді. Бишаралық, иесіздіктің таңбасы басылған ескі
лашықтың ішінде Ғазизаның балалығы, еркелігі және қайғысы, қасіреті қалды.
О да бірге көмілмек [37,24б]. Ғазизаның жан түршігерлік аянышты халінің
соңғы сәтін: Ғазиза кетіп бара жатып, ойланып артына қарап бишаралықтың
кебінін киген кішкене ескі қорасын көрді,-деп суреттейді. Ғазизаны тірек
етіп отырған мүгедек, сорлы жандардың ендігі күнінің қандай боларына осы
сөздер жауап беретін тәрізді. Себебі кебін - өлімге, қазаға байланысты
ғана айтылады. Яғни, бұл үйдегі қорғансыз, қауқарсыз адамдардың еш шарасы,
үміті жоқ екендігін осындай астарлы сөздер арқылы білдіреді. Ойын нақтылып
айтпаса да, ишарамен, меңзеумен жеткізеді.
Қазақ халқының басына төнген 1932-1937 жылдарғы ұлы науқаннан бұрын
жазылған бұл әңгіме кейіпкерлері көрер көзге көрінің ауызы ашылып, ақ сүйек
кеміріп отырған сол жылдардың кейпін танытып, кебінін киіп алғандай. Бұл
қырынан қарасақ, жазушының жан айғайы қайсы, ақиқат қайсы – ажыратып
болмайды. Зорлық Ғазизаға ғана жасалып отырған жоқ ендеше. Ғазиза –
руханиятымыздың қарашығы. Қалтайдың көмегімен Ақан оны су қараңғы етіп
жіберді.
Құрбандық, адам құны – қай өнердің де басты мұраты. Әлемдік
көркемөнердің бұл тұрақты қағидасын әр дәуір суреткері нақтылайды. Әуезовте
осы категориялар әлемдік деңгейде қойылып, сол дәрежеде образ түзілген. Бұл
тұрғыда жазушы қазақ әдебиеті өрісінен әлдеқайда қара үзіп кетті. Жанр
ерекшелігімен, суреттеу амал-тәсілімен, философиялық ойлау жүйесімен
дүниежүзілік көкжиектен көрініс қылды. Қазақ әңгімесін сипаттау сарыны мен
әңгімелеу әдісінен басқа арнаға бұрды. Шағын әңгіме шымырлана келе тұтас
қоғам әлеуметтік мәселесін айқара ашады. Әлеуметтік қана емес, рухани да
кеңістік ашады.
Астарлы ойдың шығармадағы тағы бір көрінісі – бейіт, мола бейнесі.
Шығармада бейіттің суреттелуіне тоқталайық: Арқалықтың бір кішілеу
биігінің басында тастан үйген оба секілді жалғыз мола бар... Қорадан жарты
шақырымдай жерде басы қара қожалақ болған кішкене төбешіктің үстінде
томпайып жатқан бір үлкен кісінің, бір баланың бейіті бар... Иесінің
дүниеге келгенін сездіретін ақырғы белгісі – томпиған бейіт аз уақытта
жойылмақ, ізі бітпек. Таудан аса соққан жел, бейіт тұрған төбешіктің
басында әсіресе қатты ызғырықталады. Бейіттің тау жағынан топырағын ұшырып,
екінші жағынан жалданған қармен басып жатыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
20-30 жылдар прозасындағы астарлы мағына және құпия сырлар ... ...10
Қазақ әңгіме-повестеріндегі дискурс табиғаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...111
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 18
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазан төңкерісінен кейін халықты, тіпті әдеби-
мәдени өмірді мінбешіл, белсенді, басбұзар идеялар билеп төстегені белгілі.
Саяси идеология адам рухын басып, жаншыды.
Қаламгер-қайраткерлердің төңкерістен кейінгі ахуалын А.Байтұрсынов дәл
көрсетіп берген: Қазақ баласын ұлтым, жұртым, бауырым деп үйреніп қалған
қазақтың бауырмал қалам қайраткерлері Октябрь өзгерісі болғанда бірден
интернационал (бейбауырмал) болып өзгере алмады, өзгелердей алымсақтан
бері коммунист, интернационалист едім деп айтуға аузы бармады. Сондықтан
бейбауырмалдық жолға қызмет қылып, басшылық қыла алмады. Бейбауырмалдық
жолында қаламмен қайрат етуін бейбауырмалдық жолындағы үкімет хош көрмейтін
болды. Сөйтіп, қазақ қалам қайраткерлерінің халінде дағдарыс болып,
өзгерістен бұрынғы қарқындары қайтып, тартыңқырап қалды. Сол қайтқан қарқын
әлі күнге қайта келіп жеткен жоқ. ... Қалам қайраткері жолын тастап,
көрінген жолаушыға ере беретін бұралқы ит емес. Бауырмал болып қалған қазақ
қалам қайраткерлері я бояумен түсін өзгертіп, я түленмен түгін өзгертіп
бейбауырмал болмаса, нақ ішін өзгертіп бейбауырмал бола алмайды... [1].
Жүсіпбек Аймауытовша айтсақ, бұл өліара шақта ескі өмірдің жақсы
жақтары көңілде сайрап тұрады, жаңаның не болатынына көз жетпейді.
Тоталитарлы қоғамда жаңалық, өзгеріс дегеннің өзі ең алдымен іс арқылы
емес, қауесет, дақпырт, өсек-аяң, дабыра, қаңқу сөз арқылы тарады. Осындай
айламен басқарудың құпия механизмі іске қосылды. Адам бойында бір-бірінен
көргенін, естігенін қайталау арқылы үрей мен қорқыныш, сенімсіздік дағдысы
қалыптасты. 1920-30 жылдар прозасын осы тұрғыда зерттеу шығармалардағы
жасырын мағына, құпия сырларды ашуға көмектесетіні даусыз.
Жаңа қоғамның ұсынып отырған қағидаларының осал да тұрақсыз екендігін
сезген қазақтың оқығандарын ұлттық дамудың қай жолы тиімді? деген сол
кезең үшін саяси қауіпті сұрақ мазалады, әркім оған өз қадір-қалінше жауап
іздеді.
Қазақ халқы ұлт тілегін ту еткен дәстүрлі алаш ұранына ермей, сырттан
келген жалған идеяның етегінен ұстап кетуіне де толыққанды жауап жоқ. Ал
алашұранды азаматтардың жасыған елдің жанына үміт салу (Мағжан) мұраты
орыс отаршылдығының кеңестік кезеңімен бірге билік басына келген
большевиктердің идеясымен қарым-қатынасы, күрес-таласы туралы да 1920-30
жылдар прозасы көп ақпарат беретіні сөзсіз, яғни біршама құпия сырларға
үңілуге мүмкіндік бар.
ХХ ғасырдың 20-жылдары – қаламгер-қайраткерлердің сөз өнеріне бірыңғай
ден қойған, батыл бетбұрыс жасаған кезеңі. Бұл жылдардағы шығармаларды еске
алсақ, жаңаша ойлау саясаты алға тартқан қоғамдық, идеялық шығармашылық
мәселелердің күнгейі мен көлеңкелі тұстары, кеңес құрлысының қарқыны,
әдебиеттің өркендеу жолындағы қилы көзқарас, заңсыздықтар мен дөрекі
социологиялық таным таразыға өлшенеді.
1920-30 жылдары жазылған шығармалардың дені ХХ ғасырдағы социалистік
үйекте өмір сүріп келген елдердің әдебиеті мен өнері саласында ықпалы
төтенше зор болған өндірістік еңбек теориясынан тыс болды. Олардың
мазмұны мен мағынасы соцреализм талаптарына көп ретте сәйкес болмады.
Аталмыш жылдардағы көркем мәтінде әсемдік аңсар лебі бар. Мәселен,
М.Жұмабаев шығармалары көңіл-күй, сезім теориясына негізделген. Онда
сезімнің тебіренісі, көңіл-күйдің әр түрлі құпия сәттері байқалады.
Көркем әдебиет, бір есептен, мәтін, ал мәтін – автор, оқырман және
мәдени контекст арасындағы диалог. Көркем шығарманы талдауда мәтінді танып-
талдаудың философиясының маңызы ерекше болған, бола да бермек. Егер
әдебиеттану мен қазіргі әдеби сынның талдау әдіс-құралының бірі осы
көзқарас болса, көркем шығарманы, демек, жазушыны талдап-тану пәленшекең
әдебиетке батылдық, түгеншекең талғампаздық, түгеншекең ғылымилықты, т.т.
сияқты таным-талдаулардан гөрі басқа сапаға көтерілер ме еді? [3, 138б]
деген сауалдар көңіл аудартады.
Осы күнге дейін 1920-30 жылдардағы қазақ әдебиетіндегі пәлсапалық
көзқарастар анықталған жоқ.
... прозадағы пәлсапалықтың ара салмағы мүмкіндігінше жоғары болуы
тиіс. Егер ол төмен болса, онда тақырыптың сол сәттегі көкейкестілігін
көрсететін шығарма уақыт өте келе өз қызығушылығын жоғалтады [5, 58б], -
деп жазады Ш.Айтматов.
Бұл ойды А.Сүлейменов: Ең терең идеялар – қиын идеялар. Өнердің
түбіне сорпа бетіндегі майдай қалқыған түсінікті идея жетеді. Жазушының бір
міндеті – ол идеяны ашу емес, оны мұнартқа көміп, мұнармен бүркеу [6,
28б], - деп жалғастырады. Демек, жазушының айтайын дегенін оқушы қолына
бірден ұстатуы мұрат емес. Әдебиетте ойды ым, тұспалдау, ишара меңзей
арқылы білдіру әбден сыйымды.
Осы тұрғыдан М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Б.Майлин шығармаларын
оқығанда, олардың барлығы бірдей кедей-кепшіктің шашбауын көтеріп,
белсенділігін мадақтауға арналмағанын аңғаруға болады. Аталмыш
қаламгерлердің 1920-30 жылдары жазған шығармаларынан өздеріне дейінгі
ұлттық прозадағы дәстүрлерде қайшылықты ойларды да анық көруге болады. Олар
сол кезеңдегі әдебиетте қалыптасқан дәстүрге сабақтаса бермейтін дүниелер
жазғанын, тіптен басқа көркемдік шешімдерге барғанын байқаймыз. Әңгіме
жанрында қалам сілтеген қаламгерлер осы қиын-қыстау заманда ұлт тағдыры,
елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, адам болмысы, оның ішкі жан дүниесінің
айналасындағы ортамен қабыспауы, рухани жадаулық сияқты мәселелерді күн
тәртібіне батыл қоя білді. Келер ұрпақ танып алар деген ниетпен астарлы
мағына, құпия символдар қолданды.
1920 жылдар – суреткер дүниетанымының бір сәт дағдарып, жан-жақтан
туындаған сұрақтарға жауап іздеп аласұрған кезеңі. Ақ пен қызыл болып екіге
жарыла бөлінген дүниенің қай жағына болсын сын көзбен қарай отырып, ұлт
мүддесін бірінші кезекке қоя білген ұлтжанды азаматтар заман қайшылығын
шығармаларына арқау етті. Осындай астан-кестен, аумалы-төкпелі заман
тудырған, адамның ақылына сыймайтын, мағынасыз жаңа тәртіпті қабылдай
алмаған суреткерлердің басты мақсатына модернистік бағыт сәйкес келген еді.
Себебі ұлт мүддесін қорғауды социалистік реализм әдісі аясында қарастыру
қиын болатын. Бұл бағыт М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезовтерге жаңа өкімет
еріксіз танған әдебиет функциясынан бір сәт алшақ кетіп, өз
мүмкіншіліктерін пайдалануға көмектесті [8]. Олар ақиқатты модельдеуге, жоқ
дүниені қолдан жасап безендіруге қарсы болды. Социализмге тән белгілі бір
нормамен шектелген, әйтеуір бір кезде жүзеге асады деген елес идеяны нысана
тұту олар үшін өнерде өтірік және ойдан шығарылған боп көрінді, сондықтан
да олар осы аумалы-төкпелі заманның артына қалдырар салқыны туралы ойлады.
Ұлтжанды ақын-жазушылардың шығармаларында заман шындығының ишара, символ
сипатында көрінуі де сондықтан болар.
Сөйтіп, жаңа заман жағдайында өмір сүріп жатқан халықтың өткенінен қол
үзіп, болашағы бұлдырлана бастағанын сезген жазушылар әр түрлі шартты
поэтикалық тәсілдерге бара бастағанын зерделеуге болады. Осы орайда аталмыш
жылдардағы қазақ прозасы әлемдік әдеби ағымдағы жетекші бағыттардың бір
тармағы – экзистенциалистік дәстүрдің адам мәселесін шешудегі, соған
ұмтылысындағы орнына да көңіл бөлді.
1920-30 жылдардағы қазақ прозасы тақырыптық-жанрлық тұрғыдан біршама
талданып, ғылыми еңбектерде жан-жақты қарастырылғанымен, әлі де болса
жаңаша бағамдауға зәру. Сондықтан ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ
прозасындағы құпиялылық, ишара, астар мен символ, дискурс мәселелері туралы
арнайы зерттеу жүргізіп, жете назар аударатын тұстар жеткілікті екендігі
дау тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әдебиеттану ғылымында осы уақытқа дейін
өткен ғасырдың бас кезіндегі әдебиет тарихы аз сөз болған жоқ. Бүгінгі
күнде көптеп жазылып жатқан зерттеулерді былай қойғанда, әдебиеттің осы
кезеңіне деген қызығушылық, ізденіске деген талпыныстар ғасыр басында-ақ
байқала бастаған еді. ХХ ғасырдың бас кезіндегі әдебиетке арналған алғашқы
оқулық-зерттеу еңбек – С.Мұқановтың ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті (1932)
атты кітабы. Онда ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің кейбір ірі өкілдері
мен олардың көрнекті шығармаларына таптық идея тұрғысынан назар аударылып,
бір жақты қарау басым түсіп жатты. Бұл еңбекте жасырын мағынаны алашордаға
қатысты идеялармен сабақтастыру басым болды.
Кейінгі жарық көрген еңбектердің ішінен ХХ ғасырдың бас кезіндегі
әдебиетті танып білуде Е.Ысмайыловтың ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті (1941),
Б.Кенжебаевтың Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары
(1958), ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті (1976), М.О.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институты шығарған Қазақ әдебиетінің тарихы (1965), ХХ
ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті (1994), Б.Шалабаевтың Қазақ прозасының
тарихы (1968), С.Қирабаевтың Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері (1995),
Т.Кәкішевтің Қазақ әдебиеті сынының тарихы (1994), Ш.Елеукеновтың
Мағжан (1995), Р.Нұрғалидің Әуезов және Алаш (1997), Т.Есембековтың
Драматизм и казахская проза (1997), З.Бисенғалидің ХХ ғасыр басындағы
қазақ романы (1997), А.Ісмақованың “Возвращение плеяды” (2002) тәрізді
зерттеулердің маңызы бар.
Атамыш еңбектердің 90-жылдарға дейінгілерінде уақыт ағымына
байланысты айтылмай қалған, әдейі бұрмаланған жерлер жеткілікті. Сонымен
қатар бұл еңбектерде көбіне бір сарындылық байқалады: олардың көпшілігі
ағартушы-демократтық бағыт өкілдерінің шығармашылығына арналып, қалған екі
бағыт – діни-ағартушы, ұлт-азатшыл – діни-кертартпа, ұлттық-буржуазияшыл
бағыттар ретінде бағаланып, кейде тіптен назардан тыс қалып та жатты.
Жалпы осы кезге дейін ХХ ғасырдың басындағы әдебиет жеке шығарма
немесе жеке жазушы шығармашылығына өзіндік баға беру тұрғысынан көбірек
зерттеліп келгені шындық. Әрине, әдебиеттегі зерттеу жалпыдан жалқыға,
немесе керісінше жүретін үдеріс екені де анық. Бірақ әдебиеттану ғылымында
осы екінші бөлігі кенже қалып жатқан сияқты.
Көркем образдар жүйесіндегі символ туралы алғашқы тұжырымдарды ежелгі
дүние және орта ғасыр ойшылдары Аристотель, Платон, әл-Фарабидің поэтика
туралы ой-пікірлерінен табуға болады [10]. Сол сияқты Г.В.Ф.Гегель [11],
К.Г.Юнг [12], А.Ф.Лосев [13], Ц.Тодоров [10], А.Белый [14], К.Д.Бальмонт
[15], Вяч.Иванов [16] және т.б. шетел және орыс ғалымдарының символ мен
символизм теориясына қатысты әдеби-теориялық және философиялық еңбектерінде
бұл көркемдік категория жан-жақты зерттеледі.
Қазақ әдебиеттануында символды көркемдік амал-тәсілдің бірі ретінде
алғаш рет А.Байтұрсынов Әдебиет танытқышында [17] бөліп қарастырады. Осы
құбылысқа берілген бағалы да құнды пікірлер Х.Досмұхамедовтың [18],
Ж.Аймауытовтың [19], Қ.Жұмалиевтің [20], З.Қабдоловтың [21], З.Ахметовтың
[22], Б.Майтановтың [23], Х.Әдібаевтың [24], С.Негимовтың [25],
А.Жовтистің [26], Б.Толмачевтің [27] еңбектерінде айтылады.
Символ-концепт туралы дербес қарастырған зерттеулердің қатарында
А.Бақтыбаеваның [28], символ поэтикасы туралы Б.Жетпісбаеваның [29],
символдың поэзияда көріну ерекшелігі туралы Л.Мұсалының [30] кандидаттық
диссертацияларын атаған абзал. Ал символ турасында арнаулы жүйелі зерттеу
ретінде Б.А.Жетпісбаеваның Символ в движении литературы [31] атты
монографиясын атай аламыз. Ал, Ж.К.Қаракөзованың Казахская культура и
символ [32] зерттеуінде символ мәдениеттану тұрғысынан қарастырылған.
Ғалым А.Шәріптің Қазақ поэзиясы және ұлттық идея [33] кітабында қазақ
символизмі туралы пікірлері де көңіл бөлуге тұрарлық.
Зерттеудің мақсаты. Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Қ.Кемеңгерұлы, Б.Майлин,
М.Әуезовтің 1920-30 жылдардағы шығармалары бойынша көркем мәтіннің астарына
бойлап, қазіргі теориялық тұжырымдар тұрғысынан талдауды мұрат еттік. Осы
мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- экспрессионизм, импрессионизм, экзистенциализм сияқты әдеби-
эстетикалық жүйелердің 1920-30 жылдардағы қазақ прозасына әсер-ықпалын,
қолданысын, олардың әр түрлі қатынастағы күрделі байланысын көрсету;
- 1920-жылдардағы шағын прозаның дамуындағы жаңашылдық үрдістерді
анықтау;
- жетекші ұғымдардың астарлы қабаттарының әдеби шығармадағы көркемдік
қызметін пайымдау;
- Шолпанның күнәсі, Оқыған азамат, Қаралы сұлу әңгімелеріндегі
сананың кейіпкерге айналуының құпия мағыналарын қарастыру;
- М.Әуезов әңгімелеріндегі оқыған сөзінің астарлы мәнін ашып көрсету
және оған автордың қандай мағына үстейтінін анықтау;
- символды жанр ретінде, яғни, әңгіменің символға айналуын М.Әуезовтің
Көксерек, Ғ.Мүсіреповтің Қыран жыры, Өмір жорығы әңгімелері мысалында
егжей-тегжей қарастыру;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында алғаш рет 1920-30
жылдардағы қазақ прозасындағы құпиялылық, ишара, астар мен символ, дискурс
мәселелері жүйеленіп беріліп отыр. Сонымен қатар зерттеуде
- Ж.Аймауытов әңгімесіндегі өнер тұжырымдамасының астарлы мағынасы
айқындалды;
- Күнә, кінә, жазық, тағдыр сияқты ұғым-концептердің 20-30
жылдардағы прозадағы астарлы мағынасы, құпия сыры айқындалды;
- ХХ ғасыр басында жазылған әңгімелердегі қасиетті сандардың құпия
мағынасы, уақыт пен кеңістіктің, кейіпкер бойындағы құбылыстардың уақыт пен
замана сипатына қарым-қатынасының жасырын қырлары сөз етілді;
- М.Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі әңгімесінде өзінің үстемдігін қару,
қан, зорлық-зомбылықпен орнатқан жаңа құрылған заманның Мақсат орындалса
болды, оған қандай жолмен қол жеткізілгені маңызды мәселе емес (Цель
оправдывает средства) деген ереже-нормаларын жеке отбасындағы тіршілік
арқылы астарлы түрде әшкерелеу бар екендігі дәйектелдітүрде рдың астарлы
қабаттарының көркем шығармадағы көркемдік қызметін енмен жеке пікірлер
ойландырады.сырларға үңілуге м;
- С.Сәдуақасов, Қ.Кемеңгерұлы, М.Әуезов сомдаған оқыған адамдар образы
мен кейіпкер өзі сомдаған образдың арасында сәйкестіктің, баламалылықтың
жоқтығы анықталды;
- М.Әуезовтің Көксерек шығармасының астарлы мағыналарын анықтау
барысында оны әңгіме-символ ретінде тануға болатыны дәлелденді;
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық және
шетел әдебиеттанушылардың дискурс пен символға қатысты еңбектері
пайдаланылды.
Зерттеу нысаны. Жұмыстың зерттеу пәні ретінде М.Әуезовтің,
М.Жұмабаевтың, Ж.Аймауытовтың, Қ.Кемеңгерұлының, Б.Майлиннің ХХ ғасырдың 20-
30 жылдарында жазылған шағын проза үлгілері және Ғ.Мүсіреповтің жекелеген
әңгімелері алынды.
Зерттеудің әдісі. Диссертациялық жұмысты жазу барысында алға қойылған
мақсат пен міндеттерді орындау үшін интертекстуалдық, салыстырмалы және
типологиялық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу барысында жасалған негізгі
тұжырымдар мен жинақталған деректерді әдебиет теориясы, әдебиеттану пәндері
бойынша оқулықтар дайындауда пайдалануға болады. Сондай-ақ диссертация
нәтижелері жаңаша ой-пайымдаумен жазылатын қазақ әдебиетінің тарихына
материал, жаңа зерттеулерге бағыт-бағдар ретінде қызмет етіп, гуманитарлық
бағыттағы оқу орындарында арнаулы курс оқуға да негіз бола алады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- М.Әуезов, М.Жұмабаев шығармаларында табиғат көріністері қалыпты
сурет, адамдар өмір сүретін орта ғана емес, кейіпкердің көңіл-күйі,
құпиясы, қайғысы, тағдырымен үндес келетін көркемдік астарлы символ;
- М.Әуезов алғашқы прозасында өзінің құпия ойын жарыққа шығарудың
тәсілі ретінде парадокс, алогизм сияқты астарлы мағына беретін тәсілдерді
қолданады;
- Аталмыш кезең қаламгерлері шығармаларында соқыр наным,
психоәлеуметтік әсер, символикалық ишара феноменін түсіндіруге әрекет
жасайды;
- Ж.Аймауытовтың Әнші әңгімесінің астарынан урбанизмге фобиялық
қарсылық айқын көрінеді. Қаламгердің өнер тұжырымдамасының жаңашылдығы
ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық өнерге, көне рухани және эстетикалық
көзқарастарға, көне түсініктерге, ескі ұғымдарға сүйенуінен көрінеді. Қала
мен дала бейнесін саластыра отырып, Ж.Аймауытов қаладан өнер-білім
тапқанмен, халықтық жақсы дәстүрлерден ажырап бара жатқандықты, ішімдікке
құмарлықты, жүгенсіздікті сынау арқылы жаңа өмірге қарсылығын көрсеткен;
- Күнікейдің жазығы повесінде көшпелі қазақ ауылының қоғамда болып
жатқан өзгерістер салдарынан рухани тозып бара жатқанын суреттеуінен
жазушының ұстанған бағыты анық көрінеді. Оның үстіне жазық ұғымының
астарлы мағынасын, сол қоғам үшін маңызын меңзеген;
- М.Жұмабаев, М.Әуезов, Ж.Аймауытов шығармаларының басты идеясы,
ондағы авторлық ұстаным құпия түрде бейнеленген күнә, жазық, кінә
сияқты астарлы, ассоциативтік ұғымдарға сүйенген;
- М.Әуезов қазақ әңгімесін дағдылы сипаттау сарыны мен әңгімелеу
әдісінен тың арнаға бұрды;
- М.Әуезов Кінәмшіл бойжеткенде, Ж.Аймауытов Күнікейдің жазығында,
М.Жұмабаев Шолпанның күнәсінде әрекетшіл әйелдер бейнесін жасаған.
Сонымен бірге әйелдің іс-әрекеті, мақсат-мүддесіндегі жеңіл ойлауға жол
берген, түпсанада тұншығып жатқан әзәзіл ойлардың дамуына жағдай жасаған
әлеуметтік ортаны, әлеуметтік институттарды, дәрменсіз дәстүрлерді, осал
отбасылық тәрбиені, дімкәр дүниетанымды, қоғамдық көзжұмбайлықты айыптайтын
астарлы идея бар;
- М.Жұмабаев өзінің Шолпанның күнәсі әңгімесінде қоғамды шектен тыс
идеологияландырудың, саясаттандырудың, атеизмдендірудің, моральдандырудың,
ұжымдандырудың салдарынан жеке адам ұмыт қалды деген ой түйеді;
- Бүгінгі күн талабынан қарасақ, М.Әуезовтің Қаралы сұлуының басты
идеясы - опалылықты асқақтату, тұрақтылықты дәріптеу, я болмаса
опасыздықты әшкерелеу емес, керісінше – адам санасындағы ниет, пиғыл, ынта,
риясыздық сияқты күштердің адам болмысындағы жасырын қызметі мен құпия
сырларына назар аударту;
- 1920-30 жылдары қазақ прозасындағы астарлы мағына мен дискурс оның
тақырыптық-идеялық жағынан тереңдеп, аталмыш кезеңдегі шығармаларда жаңаша
көркемдік ізденістерге бастаған.
Зерттеу нәтижелерінің талқылануы мен сыннан өтуі. Диссертациялық
жұмыстың нәтижелері Манаш Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік
университетінің қазақ тілі кафедрасында орындалып, сараптамадан өткен.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ әдебиеті
кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеудің негізгі мазмұны мен
жекелеген тұжырымдары ғылыми-теориялық конференцияларда жасалған
баяндамаларда көрініс тапты. Диссертация тақырыбы мен мазмұнына сәйкес 6
ғылыми мақала жарық көрген.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 20-30 ЖЫЛДАР ПРОЗАСЫНДАҒЫ АСТАРЛЫ МАҒЫНА ЖӘНЕ
ҚҰПИЯ СЫРЛАР
Қазақстанның тәуелсіз, егеменді ел болуы – біздің жаңа тарихымыздың
басы. Ендігі жерде біз өз әдебиетімізді заманға сай жаңа тұрғыдан зерттеп,
ұлтымыздың тарихтың ұзақ жолында ұтқаны мен ұтылғанын, жеткені мен жете
алмаған тұстарын кең ашып, бүгінгі егемендікке келуімізге сөз өнерінің
қосқан үлесін көрсетуге тиіспіз. Жалпы ұлтпен, ұлт мәдениетімен бірге
қайшылықты жолдан өткен біздің әдебиетіміздің тарихы да осындай талғаммен
қайта қарауды керек етеді. Бұрын жазылған қазақ кеңес әдебиетінің тарихына
арналған еңбектер бұл күнде ескірді. Ең алдымен, ол еңбектерде қазақ
әдебиетінің ұлттық сипаты жеткілікті ашылмай, ол көп ұлтты кеңес
әдебиетінің бір бұтағы ретінде қарастырылды. Тілінің бөлектігі ғана
болмаса, оның мазмұны түгелдей кеңестік идеологияның ықпалына бағынды.
Екіншіден, ол кездің тарихына біздің ұлттық әдебиетіміз бен
мәдениетіміздің, тіпті тарихымыздың өзіне жаңа беттер қосқан талантты ақын-
жазушылар тобы кірмей қалды. Олардың аттары да аталмады. Бұл – ең алдымен,
алашордашыл ақын-жазушылар А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, т.б. есімдеріне байланысты. Үшіншіден, кеңестік
атаулының бәрі көркемдік табыстары мен ізденістерінен бөлініп алынып,
жадағай мақталды. Соның нәтижесінде жеке авторлар мен олардың еңбектерін
бағалауда талғампаздық жете бермеді. Жеке шығармалар тақырыбына қарап
мадақталды. Ал кеңестік идеологияға сәйкес келмейтін туындылар қатты
сыналды.
Мұның барлығының түп төркіні әдебиеттің партиялық идеологияның
шылауында болуы мен әдебиеттің партиялығы туралы теорияның салдары еді.
Бүкіл әдеби процесс, әдеби туындылар, жеке жазушылардың көзқарасы осы
өлшеммен бағаланды. Көркем әдебиет мәні қоғамның тікелей міндеттерімен
байланыстыра қаралды. Сондықтан онда науқаншылдық өріс алды, адамзат
игілігіне жарайтын, жалпы адамдық ортақ мәселелер еленбеді. Бұл әдебиетті
өзінің табиғатынан, даму заңдылықтарынан айырды. Кеңес әдебиеті тарихын
қайта қараудың қажеттігі осындай зәруліктен туады. Бірақ кеңес өкіметі,
кеңестік идеология құлады деп, ол дәуірде туған жарамды әдебиет туындыларын
жаппай мансұқтаудан сақ болуымыз керек. Кеңес өкіметі өмір сүрген 70 жылдан
артық мерзім – біздің бастан өткен тарихымыз, онда қайшылықтармен бірге
пайдалы нәрселер де жасалды. Жасырмай айтсақ, біздің бүгінгі әлемге
танылған әдебиетіміз – осы жылдардың жемісі. Сол жылдар әдебиет жанрларын
байытып, жетілдірді. Заманның ырқымен кете бермей, оның қайшылықтарына сын
көзімен қараған, адамзатқа ортақ мұра қалдырған жазушыларымыз да аз болған
жоқ. Сондықтан бар мен жоқтың ақиқатын дәл айту, әрбір құбылысты
диалектикалық қайшылықтарымен, даму, өзгеру үстінде көру және зерттеу –
біздің басты міндетіміз. Қалай айтсақ та, әдебиет – өмір айнасы. Өмірде
болған, қоғамдық шындық тудырған жайттар мен олардың әдебиеттегі көрінісі
де тарихтан өз бағасын алуға тиіс.
20-жылдардағы қазақ әдебиеті толымды ізденістермен басталғаны
белгілі. Патша цензурасы тыйым салып, ой-пікірі жарық көре алмаған
қаламгерлердің бірқатары осы тұста сөз еркіндігін пайдаланды. Әдебиет
дамуының бағдары, міндеттері жайында кең көлемде пікірлесу өріс алды. Ақын-
жазушылар да қалаған, жанына жақын тақырыпқа шығармалар жазды. Алайда 1925
жылы Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты туралы қаулының шығуы,
әдебиеттің партия ықпалына түсуі мұндай еркіндікке тез тұсау салды. Осы
тұстағы әдебиет туралы ой-пікірлер де, бұрыннан бері бағасын ала алмай
келген шығармалар да бүгін жаңаша бажайлауды керек етеді. Олардың бәріне
бүгінгі міндеттеріміз тұрғысынан, елдің егемендігі мен ұлт мүддесіне деген
көзқарас тұрғысынан қарау аздық етеді. Сол тұстағы партиялық саясаткерлер
мен ҚазАПП-тың сыңаржақ сыншылары таққан әр түрлі анықтамалар мен қағидалар
да бүгін шынайы бағасын алуы қажет.
Кеңес әдебиеті, бұрынғы одақ көлемі тұрғысынан қарағанда, бірқатар
тәжірибе жинап, ұлт әдебиеттерінің бәріне ортақ жаңа сапалар, өлшемдер
кіргізді. Олардың ішінде адамды, оның күресін, еңбегін қоса, әдебиеттің
негізгі кейіпкері етіп жариялау, өмірдің қоғамдық шындықты бекіте түсетін
күнгей жағын көбірек алып суреттеу, өнегелі тұлғаны бейнелеу, оны дәуірдің
ұнамды кейіпкері ретінде қабылдау сияқты мәселелер бар. Бұлардың бәрі де
бүгін сын көзімен қарауды қажет етеді. Өмір шындығы социализм ұрандатып
жатқан жаңа құрылыстар мен соның құрбанына айналған халық трагедиясынан да
қатар көрінсе, онда біз өмір шындығын әдебиеттен-ақ таныған болар едік.
Бірақ әдебиет ол тақырыпқа бара алмай, біз шындықты бүгін тарихтан ғана
танып отырмыз. Социалистік реализмнің сыңаржақтығын да осыдан деп
түсінуіміз керек.
Әдебиет – сөз өнері. Оны терең ұғынбай, әдеби шығармаға баға беру
күрделі. Әдебиет адам баласына ой саларлық, көркем ғибрат берерлік мектеп
болса, өз міндетін орындағаны. Әдебиет кеңес тұсында да тап осы міндетті
атқаруға тиіс еді, бірақ белгілі ықпалдың күшімен таза идеологияға көбірек
бой алдырды. Көркемдікпен ұғынылатын дүниелер тікелей үгітпен жасалды.
20-жылдар әдебиетінің өзіндік сипаттары, өзгешеліктері барын жоққа
шығара алмаймыз. Бұл ретте зерттеуші С.Жұмағұлов: “Қазан төңкерісінен
кейінгі жаңа әдебиеттің дамуын кеңінен қамтыған зерттеушілер ..жылдардағы
қалыптасу дәуірін екі кезеңге бөле отырып оның ірге тасын бекітіп, жанрлық
толысуын қарастырады. Осы негізде әдеби дамудың барысын зерделеп, басты
туындылардың тақырыптықидеялық өзегін, партялық әдебиеттің өзегін, өрісін
кеңейтудегі жетістіктер басты орынға қойылып, сол жолдағы “ұлтшылдар”
тарапынан болған “кедергілер” талданады. Әрине, ол талдауларға идеологиялық
сипат тән еді. Осымен қатар, қазақ әдебиетінің сол негізгі өміршең,
ілгерішіл беталысын анықтайтын туындылар С.Сейфуллин, Б.Майлин,
І.Жансүгіров, М.Әуезов шығармашылығы болғанын нақты мысалдармен
дәлелдеулері күрделі дәуір әдебиетінің келбетін танудағы көзқарасты жаңа
арнаға бұрудағы талпыныс екенін атаған жөн” дейді [34,63-б]. 20-жылдар
әдебиеттің идеялық-көркем ізденістерінің басталуы, қалыптасуы жылдары
болса, 30-жылдарда көркем әдебиет ұйымдарының жаңа саясат негізінде бірігуі
өтті.
Қазақтың көркем прозасы, негізінен, жиырмасыншы жылдардан бері туып,
қалыптасты. Төңкерістен бұрын роман деген атпен басылған шығармалар
(Қалың мал, Қамар сұлу, Бақытсыз Жамал) таза прозалық үлгіде емес,
өлеңмен аралас келетін, көркем суреттері аз, белгілі бір сюжетті әңгімелеп
шығатын схемалық хикаялар еді. Жиырмасыншы жылдар ішіндегі тарихи оқиғалар
легінің қабаттасуы, адам өмірі мен тағдырының күрделілігі, өлеңнің ауқымына
сыймастай өзгерістердің молдығы прозаның дамуын жеделдетті. 1917 жылғы
төңкерістен кейін-ақ бұрын болмаған проза түрлерінің баспасөз беттерінде
көріне бастауы, осы жылдары олардың қарқынмен өрістеуі бұған дәлел. Бір
жақсысы, олардың бәрі бір қолдан шыққандай, жаттанды үлгілерге сүйенбей, әр
түрлі жазушылық стильді, түрліше жазу өрнектерін алға тартты.
С.Сейфуллиннің Жұбату әңгімесінің лирикалық сыршыл үлгісі, М.Әуезовтің
Қорғансыздың күні әңгімесіндегі психологиялқ сурет, адам бейнесін
кейіптеу, Б.Майлин әңгімелеріндегі өмірдің өзіне сүйенген очерктік стиль,
суреттеме әдісі әр тақырыптағы, әр үлгідегі түрлердің жарыса көрінуінің
белгісі сияқты еді.
1920-30 жылдары өмірге келген тәуір дүниелер қаламгерлер талантының
қандай қатал тыйымдарға қарамастан, өз мүмкіндігін көрсетуге жол таба
білетінін дәлелдей түсті.
Осы дәуірдегі қазақ прозасын дамытуға алғашқы күннен бастап қызмет
еткен, оның шағын жанрларын жетілдіруде зор еңбек сіңірген жазушы –
Бейімбет Майлин. Б.Майлин шығармашылығы – 1920-30 жылдардағы ел өмірінің
тұнып тұрған болмысы мен тарихы, алмағайып заманның трагедиясы.
Шығарманы символикалық сипат тұрғысынан зерттеуде жазушының Қара
шелек әңгімесі мол мүмкіндік береді. Әңгімені тереңірек үңіліп оқысақ,
астарында үлкен философиялық проблема жатқанын көреміз. Әміршіл-әкімшіл
жүйе тұсында коммунистік идеологияға көлеңке түсіретіндіктен қазақ
шаруаларын меншігінен айыру және күштеп ұжымдастыру мәселелері біржақты
зерттелгені белгілі. Ал Б.Майлиннің Қара шелегі – адам құқығын аяқ асты
еткен, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын жаппай босқынға,
аштық пен қуғын-сүргінге ұшыратқан, зорлап отырықшылдандырып, соңында
колхозға кіруден басқа жол қалдырмаған авторитарлық, деспоттық қылмыстық
істі әшкерелейтін дүние. Қара шелек - колхоздастырудың белгісі, меңзеуі.
Әңгіме соңында біз екі бүктеліп, түбі аламайымен сөгіліп жатқан қара
шелекті көреміз. Бұл - адамның жеке меншік малына, затына қол сұғудың
нәтижесі. Осы бір ғана деталь арқылы Б.Майлин маңызды қоғамдық байламдар
жасайды. Колхоздастырудың, ұжымдастырудың неге әкеліп соққаны бәрімізге
белгілі. Жазушының алдағыға осылай болжам жасап, жаңалыққа күдіктене
қарауын көрегендік демеске лаж жоқ.
Ұжымдастыру идеясына арналған шығармалар дегенде, Ғ.Мүсіреповтің
Талпақ танау әңгімесін атап кетуге болады. Кеңес кезеңінде ғұмыр кешкен,
сондықтан өз шығармаларында мемлекет талабын ескеруге мәжбүр болған
Ғ.Мүсірепов сияқты дарынды жазушының да қаламы ресми саясатқа көндікпей,
шындыққа бұрылғанын осы әңгімесінен көреміз.
Кеңестік әдебиетте қалыптасқан өлшемге сай Талпақ танау әңгімесі
ауылдағы жаңалық салтанатын көрсетеді деп келдік. Қазіргі заман биігінен
қарағанда, қазақ ұғымына жат түлікті оны бағушының өзі жиіркеніп, амал
жоқтығынан қолға алуы көп нәрсені аңғартса керек. Есен қарттың шошқаны күн
ұзақ қойша үйіруі де үйлесіп тұрған жоқ. Авторлық ұстаным жаңа қоғам
жағында. Ғ.Мүсірепов ауыл адамдарының тұрмыс-тіршілігіне жоғарыдан күшпен
енгізіліп жатқан өзгерістерді мақұл көретіндей. Дегенмен, Есеннің кешке
үйіне келгенде таяғын, шекпенін сыртта қалдырып, үйіне жуынып кіруінің өзі-
ақ кеңестің ауылға зорлап таңған психологиясының қаншалықты бойға
дарымайтын бөгде екендігін көрсетсе керек.
М.Әуезов суреткер ретінде әлі де біз үшін жұмбақ, өйткені барлық
нағыз дарынды бірден танып, түсініп кете алмайсыз: қаламгер шығармашылық
тұлға ретінде қаншалықты дара болса, оған баға беру де соншалықты қиын.
Жазушының құпиялы шығармаларының ішінде әлі де шешімін таппаған, әділ
бағасын алмағаны Қаралы сұлу, Қасеннің құбылыстары, Оқыған азамат
және Қорғансыздың күні әңгімелері болып табылады.
М.Әуезов Қорғансыздың күні шығармасын 24 жасында жариялап, қазақ
әдебиетін XX ғасырдың бас кезінде классикалық биікке көтерді.
Әңгімеде қайғы-қасіреттен көкірегі қарс айырылған сексендегі кәрі
әженің мұң-зары, Жақыбынан, одан соң Мұқашынан айрылып, үсті-үстіне
ауыртпалық әкелген қатал тағдырдың езгісі, қайырымсыз болыс-билердің ызасы
іші-сыртына симай отырған жесір келінге деген аяушылық сезімі, қабырғасы
қатпаған немересі Ғазизаға деген алып ұшқан аналық ақ пейілі сюжет арқауы
болады. Үйелмелі-сүйелмелі қорғансыз жетімдер үйіне кешкілік өтірік құдай
жолын қылуға сау етіп келе қалған көрші ауылдың Ақан мен Қалтай
мырзасымақтарына ағынан жарылған үш жетімнің, әсіресе аузын ашса, көмекейі
көрінген байғұс әженің болыс-бидің ұлдарына шер тарқатып, алай-пұлай бола
қалса, олардың көлеңкесі түсер деген ойы, соңында ана сөзінің аяққа
тапталып қала беруі суреттеледі.
Қорғансыздың күні әңгімесінің атауынан-ақ қаламгердің қорғансыз
адам тағдырын суреттейтінін, оның трагедиямен аяқталатынын іштей сезіп
отырамыз. Жазушы шығарманың қалай аяқталатынын, яғни оқиға барысын,
тұспалмен-ақ оқырманға алдын-ала білдіреді. Әдебиет зерттеушісі
Ы.Дүйсенбаев қорғансыздар өміріне төнгелі тұрған қауіп туралы: ... Шағын
кіріспенің өзінен-ақ қорқынышты оқиғаның төнгенін сезініп,
дегбірсізденгендей боласыз. Күннің райы да, табиғат ерекшелігі де көңілдегі
күдікті күшейте түседі Уақыт және әдебиет [35, 4-5бб], - деп жазса,
А.Нұрқатов: ... Арқалық тауының аса соққан азынаған сарнауық жел де,
ұйытқи соққан ақ түтек боран да, ішке бүккен арам ойларын өзара ишарамен
ұғынысып келе жатқан жат пішінді екі жолаушы да, иесіз аңырап ұмытылып
қалған бірдеңе секілді ескі қора да, одан жарты шақырымдай жерде басы қара
қожалақ болған кішкене төбешіктің үстінде томпайып жатқан бір үлкен
кісінің, бір баланың бейіті – барлығы да болғалы тұрған бір сұмдықтың,
қайғылы оқиғаның жаршысындай сезіледі, – деп [36,13б.] осы ойды
жалғастырады.
Жоғарыда айтылған ойымыз дәлелді болу үшін мәтіннен мысал келтірейік:
Даланың көңілсіз ұзақ жолында қажып келе жатқан керуенге Арқалық алыстан
көрініп, дәмелендіріп тұрады. Жолдың аузында көлденең созылып жатқан тұрқы
он шақырымдай болғанымен, енсіз кереге сықылды, жалғыз тау. Не бауыры, не
сыртында ықтыртыны жоқ ысқаяқ. Арқалық жадағай, жалғыз қабат болған соң,
қыс күнінде жел терісінен соқса да, оңынан соқса да, паналығы жоқ: азынап
тұрады... Сондықтан өзге жер ашық болып тұрғанда, Арқалықтың бауыры
көбінесе бораннан босамайтын. Алыстан қарағанда да Арқалық бұдыры жоқ
жалаңаш. Көруге аса көңілсіз [37,34б]. Сондай ызғарлы, қорқынышты,
аянышты ортаны, табиғат құбылысының да сұрапыл сәтін барынша көрнекті
суреттеуі сұмдық оқиғаның алдындағы увертюрадай әсер береді. Алғашқы
сөйлемдерден-ақ оқырмандарын баурап алып, сезімге бөлеп, дәлірек айтқанда,
таң қалдырып, тіпті үрейлендіріп, еріксіз жетелеп отырады. Көз алдыңызға
қара түнек елестеп, қайсібір шығармаларда, әсіресе поэзиялық туындыларда
эмоционалдық-лирикалық әсер беретін боран бейнесі де жағымсыз жағынан
байқалады. Тау да оқырманның еңсесін көтеретін, биік қиялға бөлейтін
қасиетінен өзгеше, құрдымға апаратын мекендей, тіршілікті жұтып жатқан
орындай ой туғызады. Яғни жазушы табиғат суреттері арқылы астарлап болар
оқиғаны меңзеп, оқырманды алдағы жамандыққа дайындап алады.
Ұзақ жол қажытқан жолаушылар осы болымсыз кішкене сызыққа қарап,
қоналқаға келетін үйінің әр түрлі көңілсіз жағдайларын еске түсірді.
Бұрынғыдан да тұнжырады. Көңілсіздік молайды [37,10б], Қораның сыртынан
білініп тұрған осы секілді көңілсіз күйін көрген адам бишара мынау қандай
сорлының қорасы екен? - деп еріксіз айтқандай... [37,11б]. Бұл суреттің
көркемдік-эстетикалық қуаты сонда, сұрықсыз қысқы даланың келбетін,
айықпайтын ызғарды сездіре отырып, автор алдағы трагедияға оқырманын іштей
даярлайды. Осы детальдардың барлығы белгілі бір астарлы ойды білдіретін
бірден-бір амал.
М.Әуезов шығармаларындағы табиғат суретінің кiлемдей құлпырып
берiлетiн ерекшелiгiне байланысты З.Ахметовтің: “...Әуезовте адамсыз пейзаж
жоқ, табиғат болмысы – бұл әрдайым адам болмысы немесе үлкен адамдық
мазмұнды бiлдiретiн символ” деген ойымен толық келісуге болады [38,78б].
Жазушы М.Әуезовке дейін қазақ прозасында адам психологиясының автор
идеалымен сабақтас келетін пейзаж жоқ еді. Зерттеуші Р.Нұрғали де:
Пейзажды, диалогты, монологты адам психологиясын ашудың ұтымды тәсілі
ретінде пайдалану - Әуезовтің жазушылық ерекшеліктерінің бірі [37, 7б] -
деп нақтылайды.
Кедергі кездестірмей Арқалық тауын қуалай соққан жел, азынаған
үскірік аяз Ақандардың жауыздық тұлғасын аша түсетін қосымша қуатты құралға
айналған: Күнбатыс батуға айналған күннің қызғылт сәулесімен нұрланып,
қызыл торғынның түсіндей болып тұр. Күнге жақын тұрған ұзынша жұқалтаң
бұлттардың түсі қалың өртке қызған темірдей қып-қызыл. Төбеге жақын тұрған
алысырақ бұлттардың бір-бір жағы ғана жұқалаң қызылға боялған асыл нұрдың
буын ғана жалатқандай. Қызғылт сәулесін дүниеге жайып тұрған күн шарасымен
тұтас көрініп тұр... Күннің сәулесі даланы да, тауды да өз өңіне кіргізген.
Күнбатыс жақтан бораған ұсақ қар да күн астынан қызғылттанып көрінеді [37,
8-б].
Жазушының сипаттауынан ақ қармен астасқан қызыл жалқын сурет көз
алдымызға келеді. Қызыл түс – қанның түсі. Осыдан-ақ жүрегің бірдеңені
сезіп, секем алады. Табиғат алдын-ала әлде бір жетім-жесір жандардың
қиналыс зарын сезгендей қатулы, қанды қабағын түйеді. Жылай-жылай бар ыстық
жасын тауысқандай, қызғылтым тартқан күннің жалғыз көзі ақшияды. Бұл
көріністі жоқ пен бардың арасынан тұтанған, кешкі қоңыр көлеңке алдындағы
қалың өрттің шоғы ма дерсің. Одан әрі не болмақ? Әлде бір күнәсіз жанның
бейкүнә денесі сол бейуақ шақтағы қалың өрт алауына шарпылып, қағаздай
жанып кетпек пе? Жүрек секемдене түседі.
“Әдеби шығарманың құрылымында сюжеттің мәні ерекше. Біріншіден, ол
оқиғалар тізбегін жүйелеп, бір арнада шашау шығармай бейнеленуін жүзеге
асырса, екіншіден, көкем шығармадағы кейіпкерлердің жасалуына, мінез-
сипатының анықталуына әсерін тигізеді. Яғни, оқиға белгілі бір дәрежеде
кейіпкерлер үшін “әрекет өрісі” болып, оқырмандар алдында барша қырынан
ашылуына мүмкіндік береді” [40,59б]. Шанадан түсіп, үстерінің қарын сілкіп
болған соң Ақан мырза қораның сиқын көріп көңілсізденіп: Қалтай, осы үйге
қайдан әкелдің? Кісі отырарлық жері де бар деймісің, басқа үйлердің біріне
бармай, осында неге әкелдің? деді. Қалтай атты доғарып жатып: Үндеме, мен
бастағанда жаманшылыққа ұрынушы ма едің өзің? Не оймен әкелгенімді үйге
кіргенде білерсің - деді.
Күтпеген жерде құлағына жайлы жұбанышты хабар тиген соң, Ақан қуанып,
үйге кіруге асыға бастады. Атты доғарып болған соң қонақтар қараңғы қораның
ішіне кіріп, сипалап жүріп есікті тауып алып үйге кірді [37,11б].
Әңгімеде зорлықшы, жәбірлеуші – болыс Ақан мен атқосшы Қалтайдың қала
жақтан келуі де бекер емес екен.
Ақан болыстың шапаны ... өте жинақы, сырбаз... Жолаушының бірінің
торғын түсті жаңа тымағы бар. Қалың киімнің сыртынан киген сұр түсті
шекпен, жағасы қара барқыт. Байпағының қонышын барқытпен көмкерген жаңа
қара етігі бар. Алғашқы көрген жерден-ақ мынау мырза екен дегізгендей [37,
9б]. Бұл екі болыс кім? Елеусіз жүріп елін сатқан надан болыс бұл күнде
күлкілі күйден арылған. Сыртқа сыр бермейді, қулық-сұмдық ішке түскен.
Мінез-құлық қатайып, тоңмойынданған. Әрекетке дайындығы мол. Қасына
Қалтай сынды серік ертеді. Серігі де, салтанаты да көз тартады,
жетілгендік бар. Көркем бейне ретіндегі бұл белгілер өзара-дара
болғанымен, мән-мазмұны, концепциясы жағынан – тұтас. Әрекет иесі Ақан
болғанымен, ситуация тудыратын Қалтай. Екі жеп, биге шығып жүргендер осы
Қалтайлар. Көзге көрінбей сақ жүріп ол алдымен Ақанды аңдиды. Осал жерін
күзетеді. Білінбей жылжи түсіп, жанды жерді табады. Дәл осы жерге аямай
тұзды себеді. Ақандарды есірік күйге енгізіп алып барып, тізгінді қолға
түсіреді. Ит қуған теке көзденген сәтте Қалтайдың қыбы қанатын шаруаның
бәрін мырзаның өзі-ақ тындыра бермек. Ендеше, бұл екеуі тізе қосқан жерде
үлкен трагедия күтіп тұрғанын оқырман әңгіме басталғаннан-ақ сезінеді.
Маңайын малдан да, жаннан да тазалап, тып-типыл еткен ағайын пиғылына Ақан
мен Қалтайдың келе қалуы – аса табиғи үндестік. Жұт – жеті ағайынды.
Трагедияға жеткізер тізбекте еш жасанды жалғандық жоқ. Фабуладағы осы ішкі
динамиканың оларға да қатысы мол. Қалтайдың жеті қыртысын жазушы қырлап
жатпайды. Табиғатын ашады. Сөйтіп, бүйректеу тұрған Қалтай тіпті де
кездейсоқ бейне емес. Ұлттық топырақтан өсіп-өнген классикалық бейне.
Әңгіме оның сыры мен салмағында. Символдық сипатында.
Әңгіме басталғаннан-ақ көңілсіз, ауыр көріністі көреміз. Үш әйел
тізбегі тегін алынып отырған жоқ. Біреуі сексеннен асқан, кәрілігі әбден
жеткен кемпір, екіншісі қырықтың шамасындағы әйел, үшіншісі он үш жастағы
қыз. Үш ұрпақ өкілі. Араларында жібек жіптей нәзік жалғастық бар.
Әңгімедегі үш әйел қазақ баласының күллі мінез-болмысын біріктіретіндей.
Жасы сексеннен асқан, кәрілігі жеткен кемпір – қазақтың сабыры, қуаты
азайғандығы шын болса да, ерекше бір қайраты іспеттес. ... Кемпір келешекте
көзі көретін ауыртпалықтың, қайғының бәрін де көз алдына анықтап келтіріп,
ішінен: Осының бәрін көретінім рас, осындай азап, қасірет тартатыным шын
деп бас иіп отыр. Бірақ адамның жүрегін пішінінен танитын кісі болса,
кемпірдің жүзіндегі халді көргенде, еріксіз бұл адамды шын көңілімен
құрметтегендей еді. Дауылдың қара бұлтындай болып, әдейі басына арналып
келе жатқан қайғы-қасіретті көріп, соның алдынан айласыз-әлсіз күйде өзінің
отырғанын біліп тұрса да, кемпірдің жүзінде үлкен сабыр бар. Күйіп-пісіп
жасығандықтан белгі жоқ. Сынбаған ажар, қажымаған қайрат, кең салқын ерлік
бар [37,15б] деген жолдар жоғарыдағы ойымызды дәлелдей түседі.
... пішінінде не жақсылығына, не жаманшылығына айғақ болған орасан
белгі жоқ, екі көзінен айырылған су қараңғы әйел қазақтың шарасыздығы,
заманындағы талайлы тағдыры, дерті...
Олар тек жетім-жесір кебінін киіп қана отыр десек, қателесеміз. Бұлар
құдай тақырлаған қу кедейліктен жүдеп-жадап отырған жоқ. Мейірімнің
жоқтығынан, қаныпезер қарақшылықтан жапа шегіп барынан айрылып отыр.
Күшікпайдай жаны жайсаң батыр барда жауға кеткен мал қайтатын. Жан беруі
бар, ел намысы ешкімге кеткен жоқ. Ана мен қыз қолжаулық болмайтын. Бір
ғасырға куә сұңғыла кемпір Ақанды өзінің қалыптасқан елдік-ерлік дәстүрдегі
түсінігімен қабылдап, болысқа ағынан ақтарылады. Сөзі де, сезімі де –
шын, тасбұлақтың суындай таза. Ол сөзден ойдың, ақылдың, парасаттың иісі
аңқып қоя береді. Кемпір Ақанның ішінде өліп жатқан иттік иісін сезбейді
(Өлексені ит иіскелейді). Сондықтан күдіктен ада. Кемпір сөзінің тынысы
кең, шаршау-шалдығу, мүдіруді білмейді. Оның сөзі – қара қылды қақ жарған
шешен сөзі. Әділқазы қазығын қағып алып Ақанға төрелетіп отыр. Автор:
Кемпір, қонағы – бір елдің болысы болған соң, оның үстіне сөзінің салмағы
бар жуан ауылдың баласы болған соң, екінші, әрлі-берлі өткенде бірде
болмаса бірде сөзім, ісім түсер деп, өзінің баласы өлгеннен бергі жайын
білдіріп қоюды ойлады... Әңгіме әлпеті өлер алдындағы қоштасып отырып
айтқан немесе бір үлкен марқабат күткен кісісіне жаны қысылған уақыттағы
үміт, тілек айтқан сөзге ұқсайды [37,15б],- дейді. Күндердің күні болып,
жүдеп-жадап, біреуден зорлық, біреуден қорлық көріп отырған үстіне келсең,
көзіңнің қырын саларсың. Жайымды айтып қояйын деп жарылқаушы көрген жұрт
үшін сезімді адамның жүрегін шаныштырып тіксіндіретін, жұртты мінезінен
жирендіретін, түңілтетін көрнеу жауыздықтар, ауыр халдер [37,20б] көп әсер
бере қоя ма? Күндегі өмірінде бұл секілді талай жауыздықты көріп, өзі де
сондайлардың ішінде болып жүргендіктен, мына естіп отырған сөзінің бәрі
көңіліне таныс, таңғаларлық тамашасы жоқ. Оқып кеткен сабағы секілді болды.
Асылы жақсы сезімге жат болып кеткен бір күңгірт дүние сияқты. Өз басына
келгені болмаса, бөтен кісінің басына келген ауыртпалық пәле болып
көрінбейді. Оның тартқан қасіреті көңіліне қонбайды, сезіміне сіңбейді,
тіпті ұғылмайды [37,21б]. Жан ауыртар ащы тұс – осы. Өз ішіңдегі қас жаман
қасындағысын қарақтап жатқанда өзге жұрттан жарылқаушы кеп, қазақтың
қасіреті мен тауқыметіне басы ауырып, балтыры сыздайды дегенге сенгің
келмейді.
“М.Әуезовтің сомдаған әйел кейіпкерлер жүйесінен олардың өзіндік
ерекшеліктері танылады. Жазушының “Қорғансыздың күні” шығармасында
суреттелетін үш әйел - тағдыр тәлкегінің, ескілікті заманның құрбандары.
Өзінің бейнелік айқындығымен, трагедиялық сипатының тереңдігімен Ғазиза
Шекспирдің әйелдер бейнесімен, Островскийдің Катеринасымен қатар тұра
алады” [41,313б]. Екі әйелге жұбаныш – жас қыз, сыпайы, нәзік болып өскен
Ғазиза. Онда қылау жоқ. Тіпті тұнық, бөлекше таза. ... Жалғыз-ақ ұяң,
жұмсақ қарайтын қара көздерінде және ылғи шытынаған кірбіңдеген қабағында
қалың уайымның салған ізі бар. Пішіні мұңды, жүдеу. Жас басына орнаған
қайғы, жүрегін жеген дерт сыртына шығып тұр. Ғазизаның жан жүрегін айнадан
емес, аспандағы айдан көрсетіп отырғандай. Сәулесі суда дірілдейді. Бұдан
өткен жанды бейне бола ма? Ару болмаса, Қалтайдың көзі түсе ме? Ол –
ұяңдықтың, пәктіктің, тазалықтың, ар-ұяттың символы. Көңілі бұзылып,
жаманшылық бетін көрмеген Ғазизаның намысы тапталды. Сезімі жоқ жауыз
қара күштің қылған күнәсі мен зұлымдығына қатты тоң жер, суық балшық,
көрдей қап-қараңғы дүние куә болды [37,23б]. Жүрегінде ар-ұят та, жігер-
намыс та бірге өскен... салмақты, таза тәрбиелі бала – бұл күнде сол не көріп
отыр? Әкесі өлгеннен бергі: Ә, құдай, біреудің зорлығын, қорлығын
көрсетпе! - деп тілеген уыз тілегі қайда кетті? Бұрынғы бейнет, бишаралық
былай тұрсын, мынау көрген мазақ не? Осынша қорлау, рәсуалау не? Әуелден
бергі қазаны көруіне осы қаршадай жас баланың не жазығы болып еді?.. –
Ешбіріне жауап жоқ. Бірақ қайда жүрсе де, артынан көлеңкесіндей қалмай
жүрген бір сорлылық, бір жылау]. Жүрегін ыза кернеген, көңілдегі күшті
намыс сілкініп оянған, барша басынан кешкен жетімдікке, бейнетке,
жалғыздыққа, қорлық-мазаққа түгелімен қарсылық – еркін билеген ашу, ыза,
намыс, жастығына лайық болған үміттің, көңіліндегі өмір сүрсем деген оттың
ақырғы жалынын сөндірді. Бишаралық, иесіздіктің таңбасы басылған ескі
лашықтың ішінде Ғазизаның балалығы, еркелігі және қайғысы, қасіреті қалды.
О да бірге көмілмек [37,24б]. Ғазизаның жан түршігерлік аянышты халінің
соңғы сәтін: Ғазиза кетіп бара жатып, ойланып артына қарап бишаралықтың
кебінін киген кішкене ескі қорасын көрді,-деп суреттейді. Ғазизаны тірек
етіп отырған мүгедек, сорлы жандардың ендігі күнінің қандай боларына осы
сөздер жауап беретін тәрізді. Себебі кебін - өлімге, қазаға байланысты
ғана айтылады. Яғни, бұл үйдегі қорғансыз, қауқарсыз адамдардың еш шарасы,
үміті жоқ екендігін осындай астарлы сөздер арқылы білдіреді. Ойын нақтылып
айтпаса да, ишарамен, меңзеумен жеткізеді.
Қазақ халқының басына төнген 1932-1937 жылдарғы ұлы науқаннан бұрын
жазылған бұл әңгіме кейіпкерлері көрер көзге көрінің ауызы ашылып, ақ сүйек
кеміріп отырған сол жылдардың кейпін танытып, кебінін киіп алғандай. Бұл
қырынан қарасақ, жазушының жан айғайы қайсы, ақиқат қайсы – ажыратып
болмайды. Зорлық Ғазизаға ғана жасалып отырған жоқ ендеше. Ғазиза –
руханиятымыздың қарашығы. Қалтайдың көмегімен Ақан оны су қараңғы етіп
жіберді.
Құрбандық, адам құны – қай өнердің де басты мұраты. Әлемдік
көркемөнердің бұл тұрақты қағидасын әр дәуір суреткері нақтылайды. Әуезовте
осы категориялар әлемдік деңгейде қойылып, сол дәрежеде образ түзілген. Бұл
тұрғыда жазушы қазақ әдебиеті өрісінен әлдеқайда қара үзіп кетті. Жанр
ерекшелігімен, суреттеу амал-тәсілімен, философиялық ойлау жүйесімен
дүниежүзілік көкжиектен көрініс қылды. Қазақ әңгімесін сипаттау сарыны мен
әңгімелеу әдісінен басқа арнаға бұрды. Шағын әңгіме шымырлана келе тұтас
қоғам әлеуметтік мәселесін айқара ашады. Әлеуметтік қана емес, рухани да
кеңістік ашады.
Астарлы ойдың шығармадағы тағы бір көрінісі – бейіт, мола бейнесі.
Шығармада бейіттің суреттелуіне тоқталайық: Арқалықтың бір кішілеу
биігінің басында тастан үйген оба секілді жалғыз мола бар... Қорадан жарты
шақырымдай жерде басы қара қожалақ болған кішкене төбешіктің үстінде
томпайып жатқан бір үлкен кісінің, бір баланың бейіті бар... Иесінің
дүниеге келгенін сездіретін ақырғы белгісі – томпиған бейіт аз уақытта
жойылмақ, ізі бітпек. Таудан аса соққан жел, бейіт тұрған төбешіктің
басында әсіресе қатты ызғырықталады. Бейіттің тау жағынан топырағын ұшырып,
екінші жағынан жалданған қармен басып жатыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz