Түркілер дәуіріндегі түрлі мәдени байланыстар тарихы зерттеулерде
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТҮРКІЛЕР ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРЛІ МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАР ТАРИХЫ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕ
1.1. Түркі дәуіріндегі Батыс пен Шығыстың мәдени байланыстарына зерттеушілердің көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.2. Көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара байланыстары тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2 ТҮРКІ ҚАҒАНАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ХАЛЫҚТАРЫМЕН МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ ТАРИХНАМАСЫ
2.1. Түркі.соғды мәдени байланыстарына тарихшылар көзқарасы ... ... .49
2.2.. Түркілердің мұсылмандық Иран мемлекетімен мәдени байланыстары: мәселенің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
3 ТҮРКІЛЕРДІҢ ҚЫТАЙ ЖӘНЕ СЛАВЯН МӘДЕНИЕТІМЕН БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
3.1. Түркілердің Қытай империясымен мәдени байланыстарының ... ... .75
3.2. Көшпелі түркі тайпалары мен шығыс славян халықтары: өзара мәдени байланыстар тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..104
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...108
1 ТҮРКІЛЕР ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРЛІ МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАР ТАРИХЫ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕ
1.1. Түркі дәуіріндегі Батыс пен Шығыстың мәдени байланыстарына зерттеушілердің көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.2. Көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара байланыстары тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2 ТҮРКІ ҚАҒАНАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ХАЛЫҚТАРЫМЕН МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ ТАРИХНАМАСЫ
2.1. Түркі.соғды мәдени байланыстарына тарихшылар көзқарасы ... ... .49
2.2.. Түркілердің мұсылмандық Иран мемлекетімен мәдени байланыстары: мәселенің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
3 ТҮРКІЛЕРДІҢ ҚЫТАЙ ЖӘНЕ СЛАВЯН МӘДЕНИЕТІМЕН БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
3.1. Түркілердің Қытай империясымен мәдени байланыстарының ... ... .75
3.2. Көшпелі түркі тайпалары мен шығыс славян халықтары: өзара мәдени байланыстар тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..104
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...108
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тарихының түркі дәуіріндегі мәдениетін әлемдік мәдениет тарихына қосылған мол мұра деп білеміз. Осы кезең мәдениетінің тарихын зерттей отырып, біршама кейінгі кезеңдердегі мәдениет мәселелерін талдауға, әрі оларға қатысты объективті тарихи көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік аламыз. Түркі дәуіріндегі мәдениет мәселелерін сөз еткенде, ең алдымен осы кезеңде басқа мемлекеттермен қалыптасқан мәдени байланыстар туралы зерттеулерді өте маңызды болып табылады. Себебі әлі де болса түркі дәуірінің тарихын сөз еткенде, немесе олардың басқа елдермен сыртқы байланыстарын қарастырғанда өзара мәдени байланыстар мен ықпалдастықтар мәселесі толассыз соғыстарға толы саяси тарих пен әлеуметтік-экономикалық процестер проблемаларының тасасында қалып келеді. Бір сәтке біз көтеріп отырған мәселе бойынша ұзаққа созылған соғыстар мен ішкі талас-тартыстарға толы тынышсыз дәуірде мәдени байланыстар туралы сөз қозғау да мүмкін емес сияқты. Ал тарихи шындық түркі мемлекеттерінің өз дәуіріндегі ірі мемлекеттер Иран, Византия, Қытай, Орталық Азия мемлекеттері, славяндар т.б., тығыз байланыстар орнатқанын көрсетіп отыр. Оған бірқатар жазба деректердің аз да болса үздік-үздік хабарлары мен археологиялық ескерткіштер күә бола алады. Жоғарыда аталған мемлекеттермен бірде өзара бейбіт одақтастық пен сауда т.б., келісімдер орнатса, бірде жиірек орын алған жауластық қарым-қатынастар астарында да өзара мәдени байланыстар орныға түскен.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 2004-2006 жылдарға арналған “Мәдени мұра” бағдарламасының қабылдануы да тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі. Бұл бағдарлама ұлттың рухани-ағартушылық және мәдени интеллектуалдық деңгейін көтеруге, өскелең ұрпақты туған халқымыздың салт-дәстүрлері мен жалпы адамзаттық құндылықтар идеясында тәрбиелеуге бағытталған. Себебі қоғамның рухани тірегі саналатын тарихи-мәдени мүралардың халықтың өз болмысын жоғалтып алмауы мен қазақстандық патриотизмді қалыптастырудағы маңызы зор. Мәдениет кез-келген халықтың, мемлекеттің бет-бейнесін айқындайды, негізгі құндылықтарын қалыптастырады. Қазақстан – сан ғасырлық тарихтың ғана емес, әлемдік өркениет қазынасына енетін бай мәдени игіліктің иесі. Біздің жерімізден табылған көптеген археологиялық ескерткіштер бұл жерлерді мекендеген халықтырдың аса жоғары мәденииет өкілдері екендігін, әрі көшпелі және отырықшы мәдениеттің тоғысқан ерекше аумағы екендігін көрсетіп отыр.
Ұлы Жібек жолының бойымен тек сауда байланыстары ғана жүзеге асып қана қоймай, әртүрлі мәдениеттердің үлгілері де кең тарады. Қазақстан аумағы түрлі мәдениеттердің тоғысқан жеріне айналды.
Дүниежүзілік тарихқа көз салсақ ортағасырлардағы халықтар мен елдердің даму деңгейі біркелкі болмағанын көреміз. Мәселен, бұл кезең Еуропа тарихы үшін халықаралық байланыстардың үзілуімен, сауданың
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 2004-2006 жылдарға арналған “Мәдени мұра” бағдарламасының қабылдануы да тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі. Бұл бағдарлама ұлттың рухани-ағартушылық және мәдени интеллектуалдық деңгейін көтеруге, өскелең ұрпақты туған халқымыздың салт-дәстүрлері мен жалпы адамзаттық құндылықтар идеясында тәрбиелеуге бағытталған. Себебі қоғамның рухани тірегі саналатын тарихи-мәдени мүралардың халықтың өз болмысын жоғалтып алмауы мен қазақстандық патриотизмді қалыптастырудағы маңызы зор. Мәдениет кез-келген халықтың, мемлекеттің бет-бейнесін айқындайды, негізгі құндылықтарын қалыптастырады. Қазақстан – сан ғасырлық тарихтың ғана емес, әлемдік өркениет қазынасына енетін бай мәдени игіліктің иесі. Біздің жерімізден табылған көптеген археологиялық ескерткіштер бұл жерлерді мекендеген халықтырдың аса жоғары мәденииет өкілдері екендігін, әрі көшпелі және отырықшы мәдениеттің тоғысқан ерекше аумағы екендігін көрсетіп отыр.
Ұлы Жібек жолының бойымен тек сауда байланыстары ғана жүзеге асып қана қоймай, әртүрлі мәдениеттердің үлгілері де кең тарады. Қазақстан аумағы түрлі мәдениеттердің тоғысқан жеріне айналды.
Дүниежүзілік тарихқа көз салсақ ортағасырлардағы халықтар мен елдердің даму деңгейі біркелкі болмағанын көреміз. Мәселен, бұл кезең Еуропа тарихы үшін халықаралық байланыстардың үзілуімен, сауданың
1 Ставиский Б.Я. О международных связах Средней Азии в V- сер. VІІІ вв //Проблемы востоковедения. -1960. -№ 5. -С. 108-118.
2 Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России. Лекции читанные в университете и в Ленинградском институте живых языков Востока. - Л., 1925. –318 с.
3 Бернштам А.Н. О роли зовоеваний в исторической концепции К.Маркса // ПИМК. -1933. -№ 3-4. -С. 41-53.
4 Гумилев Л.Н. Көне түркілер. -Алматы: Білім, 1994. –479 б.
5 Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии ІX-XІІІ вв. -Ашхабад: Ылым, 1969. -295 с
6 Кумеков Б.Е. Государство кимеков ІX-XІ вв. по арабским источникам. -Алма-Ата: Наука, 1972. –156 с.
7 Караев О. История Караханидского государство. -Фрунзе: Илим, 1983. –301 с.
8 Руденко С.И. Культура населения горного Алтая в скифское время. -М.- Л.: Изд. Акад. Наук СССР,1953. –404 с.
9 Киселев С.В. Древняя история Южной Сибирии. -М.-Л.: Изд. Акад. Наук СССР, 1949. –364 с.
10 Грум-Грижмайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Т. 2. Исторические очерки этих стран в связи с историй Средней Азии. –Л.,1926. –898 с.
11 Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. -М.: Наука, 1974.-571 с.
12 Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи.-Л.: Наука, 1971. –403 с.
13 Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков // Труды ИЭ АН СССР. Т. ІX.. - М.-Л.,1950. –171 с.
14 Шаниязов К. Узбеки-карлуки. -Ташкент.: Наука, 1964. –195 с; Соныкі. К этнической истории узбекского народа (на материалах кипчакского компонента), -Ташкент.: Фан, 1974. –342 с.
15 Потапов Л.П. Этнический состав и происхождение алтайцев. -Л.: Наука, 1969. –196 с.
16 Сүлейменов О. АЗиЯ. Ізгі ниетті оқырман кітабы. /Ауд. С.Ақатаев. -Алматы: Еңбек, 1992. –301 б.
17 Греков Б.Д. Киевская Русь. -М.: ГИПЛ,1949. –511 с.
18 Вопросы истории и историографии культуры Казахстана. (Сборник научных трудов). /КазГУ им С.М. Киров; /ред.кол.,А.С. Такенов (отв. ред.) и др. –Алма-Ата: КазГУ,1987. –86 с.
19 Вопросы истори и историографии материальной и духовной культуры Казахстана и сопредельных районов. -Алма-Ата.: КазГУ, 1991.- 210 с.
20 Кузнецова Т.М. Историко-культурные связи Скифии VІ ІІІ вв. до н.э. (Зеркало как исторический источник). Афтореферат канд. ист. наук. - М.,1988.
21 Кокин П.М. Этнокультурные контакты на территории Евразии в эпохи энолита – раннего железного века. Афтореферат док дисс. на соискание научного звания докора ист. наук. - Новосибирск, 1990.
22 Агеева Е. И. Памятники средневековья (раскопки на городище Баба-Ата). Цитадель. Общии обзор находок // Труды ИИАЭ АН КазССР. т.14. –Алма-Ата: Изд-во Акад. Наук Каз ССР,1962. –220 с.
23 Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. -Алма-Ата: Наука,1972. –218 с.
24 Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. Алма-Ата: Наука, 1986. -254 с.
25 Акишев К.А.,Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отырар. -Алма-Ата: Наука, 1972. –215 с.
26 Нурмуханбетов Б.Н. Некоторые черты раннего ислама в Средней и Нижней Арыси // Известия НАН РК. Серия общ. наук. -1994. -№ 5. - С. 34-38.
2 Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России. Лекции читанные в университете и в Ленинградском институте живых языков Востока. - Л., 1925. –318 с.
3 Бернштам А.Н. О роли зовоеваний в исторической концепции К.Маркса // ПИМК. -1933. -№ 3-4. -С. 41-53.
4 Гумилев Л.Н. Көне түркілер. -Алматы: Білім, 1994. –479 б.
5 Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии ІX-XІІІ вв. -Ашхабад: Ылым, 1969. -295 с
6 Кумеков Б.Е. Государство кимеков ІX-XІ вв. по арабским источникам. -Алма-Ата: Наука, 1972. –156 с.
7 Караев О. История Караханидского государство. -Фрунзе: Илим, 1983. –301 с.
8 Руденко С.И. Культура населения горного Алтая в скифское время. -М.- Л.: Изд. Акад. Наук СССР,1953. –404 с.
9 Киселев С.В. Древняя история Южной Сибирии. -М.-Л.: Изд. Акад. Наук СССР, 1949. –364 с.
10 Грум-Грижмайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Т. 2. Исторические очерки этих стран в связи с историй Средней Азии. –Л.,1926. –898 с.
11 Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. -М.: Наука, 1974.-571 с.
12 Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи.-Л.: Наука, 1971. –403 с.
13 Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков // Труды ИЭ АН СССР. Т. ІX.. - М.-Л.,1950. –171 с.
14 Шаниязов К. Узбеки-карлуки. -Ташкент.: Наука, 1964. –195 с; Соныкі. К этнической истории узбекского народа (на материалах кипчакского компонента), -Ташкент.: Фан, 1974. –342 с.
15 Потапов Л.П. Этнический состав и происхождение алтайцев. -Л.: Наука, 1969. –196 с.
16 Сүлейменов О. АЗиЯ. Ізгі ниетті оқырман кітабы. /Ауд. С.Ақатаев. -Алматы: Еңбек, 1992. –301 б.
17 Греков Б.Д. Киевская Русь. -М.: ГИПЛ,1949. –511 с.
18 Вопросы истории и историографии культуры Казахстана. (Сборник научных трудов). /КазГУ им С.М. Киров; /ред.кол.,А.С. Такенов (отв. ред.) и др. –Алма-Ата: КазГУ,1987. –86 с.
19 Вопросы истори и историографии материальной и духовной культуры Казахстана и сопредельных районов. -Алма-Ата.: КазГУ, 1991.- 210 с.
20 Кузнецова Т.М. Историко-культурные связи Скифии VІ ІІІ вв. до н.э. (Зеркало как исторический источник). Афтореферат канд. ист. наук. - М.,1988.
21 Кокин П.М. Этнокультурные контакты на территории Евразии в эпохи энолита – раннего железного века. Афтореферат док дисс. на соискание научного звания докора ист. наук. - Новосибирск, 1990.
22 Агеева Е. И. Памятники средневековья (раскопки на городище Баба-Ата). Цитадель. Общии обзор находок // Труды ИИАЭ АН КазССР. т.14. –Алма-Ата: Изд-во Акад. Наук Каз ССР,1962. –220 с.
23 Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. -Алма-Ата: Наука,1972. –218 с.
24 Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. Алма-Ата: Наука, 1986. -254 с.
25 Акишев К.А.,Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отырар. -Алма-Ата: Наука, 1972. –215 с.
26 Нурмуханбетов Б.Н. Некоторые черты раннего ислама в Средней и Нижней Арыси // Известия НАН РК. Серия общ. наук. -1994. -№ 5. - С. 34-38.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
___________________________________ _________________________3
1 ТҮРКІЛЕР ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРЛІ МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАР ТАРИХЫ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕ
1.1. Түркі дәуіріндегі Батыс пен Шығыстың мәдени байланыстарына
зерттеушілердің көзқарастары
___________________________________ ____17
1.2. Көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара байланыстары
тарихнамасы
___________________________________ ___________________34
2 ТҮРКІ ҚАҒАНАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ХАЛЫҚТАРЫМЕН МӘДЕНИ
БАЙЛАНЫСТАРЫ ТАРИХНАМАСЫ
2.1. Түркі-соғды мәдени байланыстарына тарихшылар көзқарасы
_________49
2.2.. Түркілердің мұсылмандық Иран мемлекетімен мәдени
байланыстары: мәселенің зерттелуі
___________________________________ _____________64
3 ТҮРКІЛЕРДІҢ ҚЫТАЙ ЖӘНЕ СЛАВЯН МӘДЕНИЕТІМЕН БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУІ
3.1. Түркілердің Қытай империясымен мәдени байланыстарының
_________75
3.2. Көшпелі түркі тайпалары мен шығыс славян халықтары: өзара
мәдени байланыстар тарихнамасы
___________________________________ ________89
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ _______________104
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ___________________________108
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тарихының түркі дәуіріндегі
мәдениетін әлемдік мәдениет тарихына қосылған мол мұра деп білеміз.
Осы кезең мәдениетінің тарихын зерттей отырып, біршама кейінгі
кезеңдердегі мәдениет мәселелерін талдауға, әрі оларға қатысты
объективті тарихи көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік аламыз. Түркі
дәуіріндегі мәдениет мәселелерін сөз еткенде, ең алдымен осы
кезеңде басқа мемлекеттермен қалыптасқан мәдени байланыстар туралы
зерттеулерді өте маңызды болып табылады. Себебі әлі де болса түркі
дәуірінің тарихын сөз еткенде, немесе олардың басқа елдермен сыртқы
байланыстарын қарастырғанда өзара мәдени байланыстар мен
ықпалдастықтар мәселесі толассыз соғыстарға толы саяси тарих пен
әлеуметтік-экономикалық процестер проблемаларының тасасында қалып
келеді. Бір сәтке біз көтеріп отырған мәселе бойынша ұзаққа
созылған соғыстар мен ішкі талас-тартыстарға толы тынышсыз дәуірде
мәдени байланыстар туралы сөз қозғау да мүмкін емес сияқты. Ал
тарихи шындық түркі мемлекеттерінің өз дәуіріндегі ірі мемлекеттер
Иран, Византия, Қытай, Орталық Азия мемлекеттері, славяндар т.б.,
тығыз байланыстар орнатқанын көрсетіп отыр. Оған бірқатар жазба
деректердің аз да болса үздік-үздік хабарлары мен археологиялық
ескерткіштер күә бола алады. Жоғарыда аталған мемлекеттермен бірде
өзара бейбіт одақтастық пен сауда т.б., келісімдер орнатса, бірде
жиірек орын алған жауластық қарым-қатынастар астарында да өзара
мәдени байланыстар орныға түскен.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 2004-
2006 жылдарға арналған “Мәдени мұра” бағдарламасының қабылдануы да
тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі. Бұл бағдарлама ұлттың
рухани-ағартушылық және мәдени интеллектуалдық деңгейін көтеруге,
өскелең ұрпақты туған халқымыздың салт-дәстүрлері мен жалпы
адамзаттық құндылықтар идеясында тәрбиелеуге бағытталған. Себебі
қоғамның рухани тірегі саналатын тарихи-мәдени мүралардың халықтың
өз болмысын жоғалтып алмауы мен қазақстандық патриотизмді
қалыптастырудағы маңызы зор. Мәдениет кез-келген халықтың,
мемлекеттің бет-бейнесін айқындайды, негізгі құндылықтарын
қалыптастырады. Қазақстан – сан ғасырлық тарихтың ғана емес,
әлемдік өркениет қазынасына енетін бай мәдени игіліктің иесі.
Біздің жерімізден табылған көптеген археологиялық ескерткіштер бұл
жерлерді мекендеген халықтырдың аса жоғары мәденииет өкілдері
екендігін, әрі көшпелі және отырықшы мәдениеттің тоғысқан ерекше
аумағы екендігін көрсетіп отыр.
Ұлы Жібек жолының бойымен тек сауда байланыстары ғана жүзеге асып
қана қоймай, әртүрлі мәдениеттердің үлгілері де кең тарады.
Қазақстан аумағы түрлі мәдениеттердің тоғысқан жеріне айналды.
Дүниежүзілік тарихқа көз салсақ ортағасырлардағы халықтар мен
елдердің даму деңгейі біркелкі болмағанын көреміз. Мәселен, бұл
кезең Еуропа тарихы үшін халықаралық байланыстардың үзілуімен,
сауданың құлдырауымен, қоғамның мәдени кеңістігінің тарылуымен
ерекшеленеді [1]. Ал отандық тарихымызда бұл кезеңдегі даму басқаша
сипат алды. Біртұтас Түркі қағанатының қол астына біріккен, ұлан-
байтақ аумақты алып жатқан түркі халықтары көрші мемлекеттермен
тығыз саяси-экономикалық, сондай-ақ мәдени байланыстар орнатып
үлгерді. Түркі халықтарының тарихында тек саяси-экономикалық қана
емес, мәдени дамудың жаңа кезеңі басталды. Түркілер құрған
мемлекеттердің аты өзгеріп отырғанмен негізгі мазмұны, яғни саяси,
экономикалық, әскери құрылымы, әсіресе, этникалық құрамы мен мәдени
дәстүрлік құндылықтары онша өзгеріске түсе қойған жоқ. Бұлай
дегеніміз түркілердің мәдениеті мен рухани дүниесінде айтарлықтай
өзгеру, даму болған жоқ дегендік емес. Тарихшылар мен археолог
ғалымдарымыз “Дала өркениеті” деп атаған түркілер мәдениеті өзінің
мәдени дәстүрлерінің тарихи тамырларын сақтай отырып, көрші
халықтардың мәдени жетістіктерін шығармашылықпен игерді. Осылайша
өзінше қайталанбас дала өркениетінің сипатты белгілері қалыптасты.
Ал, мәселенің зерттелу тарихында мұндай пікір бірден қалыптаса
қойған жоқ. Жалпы ұлттық мәдениетіміз бен оның тарихи тамырлары
туралы объективті көзқарас бүгінгі таңда да барлық тарихшы ғалымдар
мойындаған шындық деп айта алмаймыз. Сондай-ақ бүгінгі таңда
өркениет, мәдениет, мемлекеттілігіміз бен ұлт болып
қалыптасуымыздағы мәдени фактор деген мәселелер кең көлемде
көтеріліп жатыр. Бұрынғы тарихнамада мәдениет пен мәдениет
проблемаларына қатысты мәселелерді екінші кезектегі, этнографтар
мен лингвистердің зерттеу объектісі ретінде қарастытылатын
мәселелер ретіндегі көзқарас қалыптасқаны да белгілі.
Қоғамдық дамуда соңғы жылдары орын алған өзгерістер нәтижесінде
тарихтың тек соғыстар мен әлеуметтік-экономикалық қатынастар
мәселелерін зерттеу бағытына әділ сын айтыла бастады. Тәуелсіз
Қазақстан тарихнамасында Отандық тарихымыздың келелі мәселелерін
мәдени факторлар әсері тұрғысынан зерделеудің алғашқы нәтижелері
жарық көре бастады. Осындай жағдайда ұлттық мәдениетіміздің түркі
дәуіріндегі мәдениеті мен мәдени дамуындағы сыртқы мәдени
байланыстар мәселелерін зерттеу өзекті проблемалар қатарына жатады.
Себебі осы уақытқа дейін түркі дәуіріндегі мәдениет пен мәдени даму
процесіндегі сыртқы мәдени факторлардың күшті ықпалы туралы пікір
басым болып келгені белгілі. Бұл мәселені зерттеу үшін аталған
мәселенің зерттелу тарихын зерделеп алудың маңызы зор деп
есептейміз.
Себебі мәселенің Қазақстанның тәуелсіздік кезеңіне дейінгі
уақытта зерттелуінің тамаша жетістіктерін жоққа шығаруға
болмайтынын атап өте отырып, бұл зерттеулерде қалыптасқан тарихи
көзқарастардың бүгінгі жаңараған тарих ғылымының сұранысын
қанағаттандыра бермейтінін ескеруіміз керек. Осы орайда мәселеге
тарихнамалық зерттеу жүргізіп, оның зерттелуінің кезеңдерін,
бағыттары мен қалыптасқан көзқарастар эволюциясын көрсете отырып,
мәселенің зерттелуіндегі жеткен жетістіктер мен кемшіліктерін,
бұдан кейінгі зерттеулерде қандай мәселелерге назар аударылуы
керектігі жөнінде қорытындылар жасау өте өзекті мәселе болып
табылады.
Диссертацияның хронологиялық шеңбері. Жұмыс VІ-XІІ ғасырлар
аралығында тарих төсіне шығып еуразияның алып мемлкеттерін құрған
түркілердің осы уақыт аралығындағы көрші мемлекеттерімен мәдени
байланыстары туралы жазылған отандық және шетелдік зерттеулерді
тарихнамалық тұрғыдан талдауға арналған.
VІ ғасырда тарих сахнасына шыққан түркілер құрған
мемлекеттердің мәдениеті мен мәдени дамуы ұлттық мәдениетіміздің
қалыптасуындағы ең шешуші кезеңдердің бірі болды. Белгілі
проблемалардың зерттелуіндегі тарихнамалық ой мен концепциялардың
қалыптасуы ұзақ жолдан өтетіндігі белгілі. Ал, өркениет, мәдениет,
мәдени байланыстар мәселелері шын мәнінде XVІІІ ғасырдың ортасынан
бастап зерттеле бастады. Нақтырақ айтсақ осы кезде жоғарыда аталған
ұғымдар ғылыми айналымға енді. Сондықтан зерттеу нысаны ретінде
XVІІІ ғасырдың ортасынан бастап жарық көре бастаған еңбектерден
бастап бүгінгі күнге дейінгі зерттеулер қамтылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жалпы түркі дәуіріндегі мәдени
даму мен осы кезең мәдениетіндегі көрші халықтардың мәдени әсерлері
мәселелерін зерттеу Н.А. Аристов, В.В. Бартольдтың
зерттеулері мен А.Н. Бернштам,
С.П. Толстов, А.В. Якубовский, Ә.Х. Марғұлан және тағы басқалардың
Қазақстан мен Орта Азия, Сібір аумағында жүргізген тарихи және
археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне байланысты қойылды.
Түркі дәуіріндегі мәдени байланыстар мәселесі ең алғаш түркі
мәдениетіндегі соғдылардың әсері туралы проблемалар шегінде
көтерілді. Сондай-ақ, көшпелі мәдениет пен ортырықшы өркениеттер
арасындағы байланыстар, Иран, Қытай тарихы мен мәдениетінің
мәселелеріндегі түркілердің рөлі, көшпелілер мен олардың арасына
әлемдік діндердің таралуы, Ұлы Жібек жолы мен мәдени байланыстар
сияқты мәселелермен өзара байланысты зерттелді. Мәселенің зерттелуі
оның тарихнамасымен тығыз байланысты екендігі белгілі.
Белгілі шығыстанушы ғалым В.В. Бартольд еңбектерінде түркі
мәдениетіндегі соғдылықтардың, түркілердің ислам дінін қабылдауының
мәдени өмірдегі рөлі, ислам әлеміндегі түркілердің рөлі және тағы
басқа мәселелер бірінші болып көтерілді. Сондай-ақ зерттеуші шығыс
тарихының батыс ғылымында зерттелуінің бірқатар қорытындылары
туралы тарихнамалық шолулар да жасады [2 ].
XX ғасырдың 20-30 жылдары кеңестік тарихнамада мәдениеттің
таптық сипаты туралы тезис қалыптасты. Әр мәдениеттің екі жағы:
бұхаралық және үстем таптардың мүддесін білдіретін сипаты туралы
тезис барлық зерттеулерде басты назарға алынуы тиіс болды. Сондай-
ақ осы кезеңде мәдениет мен мәдени байланыстар теориясындағы
миграция, мәдени диффузияның рөлі кері бағаланды. Олар мәдениет
мәселелерін “батыстық буржуазиялық”, “антимаркстік” ілім негізінде
баяндауға ұмтылатын жалған ғылыми теориялар есебінде қарастырылды.
Сондықтан соғыстан кейінгі кезеңге дейінгі уақыт аралығында
мәдениет пен мәдени байланыстар мәселелері көп зерттеле қойған
жоқ. А.Н. Бернштамның өзі миграция мен мәдени диффузияның бір түрі
ретінде екінші кезекке ығыстырылған мәдениет тарихындағы жаулап
алушылықтардың маңызына назар аудару керектігін К.Маркстің
тарихтағы жаулап алушылықтардың рөлі туралы пікіріне сүйене отырып
қайта қалпына келтіру керек деп негіздеді [3, 46 б.].
Өткен ғасырдың алғашқы жартысында қалыптасқан тарихнамалық
ахуалдан кейін 60-жылдардан бастап өзара мәдени байланыстар мен
өзара мәдени ықпалдастықтар мәселесіне деген көзқарас өзгере түсті.
Осы кезден бастап, жалпы тарихи зерттеулердің бағытындағы
өзгерістер нәтижесінде түркілердің тарихы мен мәдениетін зерттеу
ісі алға жылжи бастады.
60-70 жылдардан бастап жазба деректер негізінде ортағасырлық
түркі мемлекттері тарихының жеке-жеке зерттеле бастауы да
мәселенің тек тарихы ғана емес тарихнамалық пікірлердің дамуының да
кейбір қорытындылары туралы ой түюге мүмкіндік берді. Л.Н
Гумилевтың көне түркілер [4], С.Г. Агаджановтың оғыздар [5], Е.Б.
Көмековтың қимақтар [6], О. Қараевтың Қарахан мемлекетінің [7]
тарихына арналған еңбектері жарыққа шықты. Бұл зерттеулердің
кіріспе бөлімдерінде аталаған түркі тайпаларының тарихы, мәдениеті,
діні, көрші халықтармен байланыстарының сипаттары туралы зерттеулер
талданып, бір ізге түсірілді. Негізінен ортағасырлық түркілер
немесе көшпелілер тарихын зерттеу мәселерін шешуде өзіндік ғылыми
дәстүрі бар және жетекші орында тұрған орыс мектебі болды.
Мәселенінің зерттелу барысы туралы XX ғасырдың 20-30 жылдары орыс
эмигранттарының арасында пайда болған, көшпелі халықтардың
мәдениеті мен олардың әлемдік өркениетте алатын орны туралы
қалыптасқан пікірлерге жаңа леп берген евразиялықтар мектебінің
кейінгі өкілі Л.Н. Гумилев аталған еңбегінде былайша ой түйеді:
Орыс зерттеушілері, әсіресе кеңестік кезеңде көшпелі мәдениеттің
түп-тамыры туралы мәселені бірінші болып көтерді. Оның әлеуметтік
институттарының ерекшелігі, көркем өнер туындыларының стилі мен
әскери ісінің айырықша белгілері – бәрі-бәрі жеткілікті мөлшерде
терең зерттеліп, көшпелі мәдениеттің артта қалған, кембағал,
тағылық мәдениет емес, өзінің дербес даму, қалыптасу жолы бар
мәдениет екені көрсетілді. Мәселен С.И. Руденконың Алтайдағы [8],
С.В. Киселевтың Минусин шұңқырындағы [9] археологиялық
жұмыстарының нәтижесінде көшпелілер мәдениеті жабайы көшіру
жолымен жасалған, кемшін мәдениет деген пікірлер іс жүзінде өз
мәндерін жойды. Сондықтан бүгінгі таңда мәселе “көшпелілірдің
мәдениеті қытайлардан, соғдылар мен гректерден алып пайдаланғаны
жөнінде емес, отырықшы және көшпелі халықтыр мәдениетінің бір-
біріне жасаған әсері жөнінде ғана қойылуы тиіс”[4,5 б.] ,-деп атап
көрсетті.
Л.Н. Гумилев орыс шығыстанушы ғалымдарының ішінен алғашқылардың
бірі болып көшпелілер тарихын жан-жақты зерттеудің тамаша үлгісін
жасаған белгілі ғалым Г.Е. Грум-Грижмайлоның есімін ерекше атап
өтеді. Зерттеушінің Орталық Азияның ерте заманнан XX ғасырға
дейінгі тарихына арналған көлемді зерттеу еңбегі “Западная Монголия
и Урянхайский край” деген атпен жарық көрген болатын. Біз
қарастырып отырған кезеңдегі түркілер тарихы мен олардың түрлі
мәдениеттер тоғысындағы алар орны туралы мәселе аталған зерттеу
еңбегінің ІІ-томында баяндалған. Зерттеуші алғашқылардың бірі болып
түркілер тарихындағы қытай мәдениеті мен оның әсері және салдары
туралы мәселені көтереді [10]. Л.Н. Гумилев түркілер тарихы мен
мәдениетін зерттеу ісінің басында тұрған бұл іргелі еңбек
тарихнамада ұзақ уақыт өзіне лайықты бағасын алған жоқ деп атап
өтеді. Оның себебі еңбек жарыққа шыққан күннен бастап В.В. Бартольд
бастаған ғалымдар тарапынан сынға ұшырағанынан болса керек,- деп
атап өте отырып, кейінгі сын-мақалаларында В.В. Бартольд бастапқы
пікірлерінен бас тартқанымен,бұл еңбекке деген салқын пікір ұзақ
уақыт сақталып қалды,- деп қорытады [4, 84-100 б.]
Сондай-ақ мәдениеті, тілі, этникалық негіздері ортақ қазіргі
түркі халықтарының тарихын зерттеу де мәселенің тарихнамалық
тұрғыдан талдануында маңызды болды. Мәселен Р.Г. Кузеев [11], С.М.
Абрамзон [12], Т.А. Жданко [13], К.Шаниязов [14], Л.П. Потапов [15]
башқұрт, қырғыз, қарақалпақ, алтайларлар тарихын олардың
этногенетикалық, сондай-ақ шаруашылық-мәдени байланыстары негізінде
жазып шықты. Бұл зерттеулер түркі дәуіріндегі көрші халықтармен
өзара мәдени байланыстар мәселелінің зерттелуінің тарихнамалық
үрдістерін зерделеуде маңызды орын алады.
Алайда археологиялық жаңалықтар мен нақты тарихи зерттеулердің
жоғарыда келтірілген пайымдауларына қарамастан кеңестік кезеңде
жалпы мәдени байланыстар мәселелерімен айналысушы ғалымдар бұл
орайдағы көшпелі халықтардың рөліне берілген бағаны толық мойындай
қоймады. Бұл құбылыстың сипатын О.Сүлейменов өз кезінде ашық
көрсетіп берді: “XVІІІ ғасырдың ғалымын түсінуге болады: Ресей
империясының қиыр шет аймақтарын мекендеген мәдени дамуы мешеу,
түрмысы төмен, өз еркінен айрылған түркі халықтары аяныштан басқа
сезім тудырмауы да кәдік.” [16, 165 б.]. Одан әрі зерттеуші түркі
халықтарының да сол дәуірге тән алдыңғы қатарлы елдерімен тығыз
байланыстар орнатып, араласып тұрғаныны атап өте отырып, мәселенің
зерттелуіндегі негізгі пікірлердің қалыптасуына әсер еткен
деректердің субъективтілік сипатын ашып көрсетеді. “АЗиЯ”-ның
“Тарих және тарихшы” атты бөлімінде түркі және славян халықтарының
өзара мәдени байланыстары туралы қалыптасқан тарихнамалық ахуалға
талдаулар жасай отырып, алғашқылардың бірі болып кәсіби тарихшы
ғалымдардың айтуға батылы бармаған тұжырымдарын ұсынды [16].
Түркілердің тарихы мен мәдениеті туралы жазба деректердің
сипаты мен шынайылылық дәрежесі туралы кесімді пікір айту қиын.
Мәселен Киев Русінің мәдениетінің тарихына қатысты жазба
деректердің жағдайы туралы белгілі зерттеуші Б.Д. Греков
славяндардың тарихына қатысты барлық жазба деректерді тізіп
шыққанмен, бұлардың барлығы мәдениеттің дамуы, орыс мәдениетімен
байланысты халықтар арасындағы мәдени жалғастылығы туралы толық
мәліметтер бере алмайтындығын жазған еді [17, 377 б.] Міне, осы
тезисті түркі мәдениеті мен мәдени байланыстарының тарихына да
қатысты пайдалануға болады.
Сондай-ақ өткен ғасырдың 80-90 жылдарында Қазақстан мен көрші
халықтардың материалдық және рухани мәдениетінің зерттелу
тарихнамасына байланысты жинақтар да жарық көрді [18;19]. Аталған
тарихнамалық талдауларды саралай отырып мәдени байланыстар
мәселелерін зерттеуде бұл байланыстардың ежелгі тарихи тамырларына
баса назар аударылғанын байқаймыз [20; 21]. Бұның өзі өткен
ғасырдың 30-80 жылдары тарих ғылымында саясаттың құралына
айналдыруды жүзеге асырған тоталитарлық жүйенің тигізген салқыны
болса керек. Зерттеушілер көбінесе саясаттан алшақтау ежелгі
дәуірлерді зерттеуді жөн көрді.
Түркі халықтарының көрші халықтармен өзара мәдени
байланыстары мен мәдени ықпалдастықтары туралы зерттеулер
жүргізуде қазақстандық археологтар Е.И. Агеева [22], Т.Н.
Сенигова [23], К.М. Байпаков [24], К.А. Ақышев [25], Б.Н.
Нұрмұхамбетов [26] және тағы басқалар мәселенің зерттелуі мен
тарихнамалық ойдың жаңа бағыттарын қалыптастыру жолында үлкен еңбек
етті. Біз қарастырып отырған кезеңдегі түркі мәдениеті мен олардың
мәдени байланыстары туралы теориялық деңгейдегі мәселелермен
айналысып жүрген қазақстандық археолог-ғалым К.М. Байпаков түркі-
соғды мәдени байланысы туралы мәселенің зерттелуінің кейбір
қортындыларын Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өлкесіндегі қалалық
мәдениеттің қалыптасу тарихына арналған еңбегінде келтіреді [24].
Сондай-ақ қала мен дала мәселесі деп аталтын көшпелілер мәдениеті
мен отырықшы өркениеттердің өзара байланысы туралы тарихнамада
қалыптасқан көшпелілердің “мәдениет ошақтарын қиратушылар”
есебіндегі пікірлер эвлюциясына тоқталып, өзінің зерттеу еңбектері
арқылы қазіргі тарих ғылымындағы көшпелілердің жалпы тарих пен
әлемдік мәдениеттегі рөлі туралы жаңаша көзқарастардың
қалыптасуының көшбасшысы болып отыр [27; 28; 29]. Археологиялық
зерттеулердің жаңа бағыттары мен салаларының жандана түсуі
нәтижесінде түркі дәуірінде орыналған мәдени байланыстардың сипаты
мен мазмұны туралы ғылыми пікірлер мен қорытындылар жаңа
қөзқарастармен бекітіле түсті. Мәселен археологиялық
ескерткіштердің бірі болып табылатын – сәулет ескерткіштері өз
дәуірінің саяси жағдайы, идеологиясы, эстетикалық құндылықтар
нормасы туралы түсінігі, ғылыми-өндірістік қуатының дамуы,
халықтардың мәдени байланыстары және мәдени үлгілердің таралуы т.б
туралы мол мәлімет береді. Дегенмен сәулет ескерткіштерін осы
тұрғыдан зерттеу енді ғана қолға алына бастады. Аталған зерттеу
бағытының алғашқа нәтижесі ретінде жарық көрген Ұлы Жібек жолы
бойындағы Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның ерте ортағасырлық сәулет
өнеріне арналған ұжымдық зерттеу еңбегінде түркі дәуіріндегі мәдени
байланыстар мәселелерінің аталған бағытта зерттелуінің
қорытындылары берілген [30, 11-24 б.].
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін, қоғамдық ой-санада қалыптасқан
өзгерістер нәтижесінде өткенге назар аударып, тарихи тамырларымзды
іздей бастаған тұста тәуелсіз Қазақстан тарихнамасы қалыптасып келе
жатыр. Қазақстандық зерттеушілер Отандық тарихымыздың өркениеттік
негіздері туралы зерттеу жұмыстарын жүргізуде. Осы орайда қазақ
тарихы мен өркениет мәселелеріне арналған ғылыми практикалық
конференциялардың аталған мәселенің зерттелуі барысында жаңаша
бағыттағы тарихнамалық ой-пікірлерді қалыптастырудағы маңызы зор
болды. Мәселен, “Культура и искусство в стратегии развития
Казахстана” [31], “Молодые ученные о проблеме глобализации и
взаимодействия культур” [32] және т.б конференцияларда ұлттық
мәдениетіміздің болашақ дамуы мен оның әлемдік өркениет қазынасында
алатын орнын анықтау үшін оның тарихи дәстүрлеріне қайта үңілу
керектігі, қалыптасқан тарихнамалық стереотиптерді өзгерту
керектігі, осы бағыттағы зерттеу жұмыстарының бүгінгі жаппай
жаһандану процесі бел алып отырған заманда өзіміздің ұлттық
болмысымызды сақтап қалудың бірден-бір жолы ретінде аталып өтті.
Орта Азия аймағының ежелден-ақ халықтарды саяси, экономикалық,
мәдени және этникалық жағынан байланыстырушы ерекше аймақ ретіндегі
кеңестік тарихнамада қалыптасқан зерттеу дәстүрлері одан әрі
жалғастырылды. Адам-қоғам-өркениет пен ежелгі және ортағасырлар
дәуіріндегі өзара мәдени байланыстар мен ықпалдастықтар мәселелері
туралы ғылыми жинақтар жарыққа шықты [33; 34], осы мәселе
төңірегінде ғылыми конференциялар жалғасты. Отандық тарих ғылымында
ұлттық тарихымыздың өркениеттік тұрғыдан зерттеудің алғашқы
қадамдары жасалуда [35; 36]. Міне, бұл бағыттағы зерттеулер
мәселенің зерттелуінің тарихнамалық үрдістерін талдай отырып, оның
жаңа беттерін ашуда.
Қазақстандық тарихнама ғылымының дамуына ерекше үлес қосқан
ғалымдарымыздың бірі Д.И. Дулатова Қазақстан халықтарының әр
кезеңдердегі көрші халықтармен өзара мәдени байланыстары мен
ықпалдастықтары мәселелерінің зерттелу барысын қарастырған [37; 38;
39; 40; 41]. Тарихнамалық негіздегі мақалалары арқылы зерттеуші
жалпы өткен дәуірлердегі мәдени байланыстар мәселелерінің кеңестік
тарихнамада көбінесе тек әдеби байланыстар негізінде ғана
қарастырылғанын көрсетеді [40; 41]. Сондай-ақ мәселенің зерттеу
барысын қарастыру барысында тарихнамада бұрын қалыптасқан ғылыми
пікірлердің жаңа бағытта көтерілуі мен жандана түсуіне әсер еткен
ғылыми мақалаларды атап өтпеуге болмайды [42; 43; 44; 45; 46]. Бұл
мақалалардың көтерген мәселелері келелі монографиялық зерттеулерге
жүк боларлықтай мәселелер. Мәселен, бұл зерттеулер түркі дәуірінде
орын алған көрші халықтармен өзара мәдени байланыстар мен
ықпалдастықтар мәселелерін жалпы еуразиялық, әлемдік дамудың ХХ1
ғасырдағы мәдени концепциялары т.б негіздерде қарастырып, мәселенің
зерттелуі барысында қалыптасқан пікірлер үрдісіне тоқталған.
Дегенмен біз қарастырып отырған түркі қағанаттарының көрші
халықтармен мәдени байланыстарын одан әрі, бүгінгі жаңарған тарих
ғылымының сұранысына орай терең зерттеудің қажеттігін белгілі
зерттеуші М.Қ. Қозыбаев “ ... бізде зерттелмей келе жатқан мәселе -
ұлтаралық, мемлекетаралық қатынас, өркениеттер ықпалы, мәмлегерлік
тарихы”,-деп атап көрсетті [47, 2 б.]. Еліміздің тәуелсіздік
алуымен қоса келген қоғамдық өзгерістер тарихи зерттеулердің
бағыттары мен сипатына да үлкен өзгерістер әкелгені белгілі.
Осындай өзгерістердің бір көрінісі отандық тарих ғылымының кенжелеп
қалған бір саласы – тарихнамалық зерттеулердің жандана түсуімен
сипатталады. Отандық тарихымыздың келелі мәселерінің зерттелуін
тарихнамалық тұрғыдан тұжырымдау заман талабынан туды. Осы орайда
жүргізілген зерттеу еңбектері біз қарастырып отырған мәселе бойынша
да тарихи зерттеулерді тарихнамалық тұрғыдан саралаған. Зерттеуші
Ш. Т. Омарбеков XX ғасырдың 20-30 жылдарында саяси қуғындалған
қазақ зиялыларының тарихи көзқарастарын талдаған [48]. Түркілер
(Түркістан) елі және монғол билігі дәуіріндегі Қазақстан тарихы
туралы қазақ ұлттық демократиялық интеллегенциясының еңбектерін
талдай отырып кеңестік сталиндік тоталитарлық жүйе қазақ
зиялыларына қазақтың көне және ерте ортағасырлардағы тарихына
тереңдеп баруына, осы кезеңнің күрделі мәселелері төңірегінде жан-
жақты зерттеулер жүргізуіне мүмкіндік бермеді деп атап өтеді [48,
14 б.]. Сондай-ақ зерттеушінің 30-шы жылдарға қарай тапшыл
көзқарасқа ауытқыған қазақ тарихында ежелгі қазақ жеріндегі
тайпалар мен руларды, түркі бірлестіктерін бүгінгі қазақ ұлтының
бастаулары ретінде қарастырудан бас тартуға тырысушылығы көрініс
берді, оның көрнекті өкілі С. Асфендияров өкінішке орай түркі
дәуіріне қатысты деректерді таптық тұрғыдан бұрмалап түсіндіру
бастауында тұрды [48, 25 б.],- деп атап өтуі, біз қарастырып
отырған түркі дәуіріндегі көрші халықтармен орын алған мәдени
байланыстар мәселелерін зерттеу барысында түркілерге берілген жалпы
бағаның тарихнамалық негіздерін түсінуге көмектеседі. Ал,
Қазақстанда тәуелсіз тарихи және тарихнамалық ой-пікірлердің
қалыптасуы (1991-2003 жж.) тарихына тарихнамалық зерттеу
жүгізген келесі бір зерттеуші Ш.Ж. Нартбаев Қазақстан
тарихының түркі дәуірі негізінен кеңестік кезеңдегі зерттеулерде
көрініс тапты, тәуелсіз Қазақстан тарихшылары осы мәселе
төңірегінде іргелі тарихнамалық талдаулар жүргізуге батыл бара
алмай отыр,- деп атап көрсетті [49, 59 б.]. Белгілі зерттеуші Т.О.
Омарбеков пен Ш.Т. Омарбековтың соңғы жылдары жарық
көрген “Қазақстан тарихы мен тарихнмасына ұлттық қөзқарас” атты
іргелі зерттеу еңбегі де біз қарастырып отырған мәселенің
тарихнамалық тұрғыдан зерделенуінің бағыттары мен нәтижелерін
бағалауда маңызды орын алады [50].
VІ-XІІ ғасырлардағы түркілердің мәдениеті мен көрші
мемлекеттермен мәдени байланыстары туралы шет елдік зерттеушілердің
пікірлері К.Л. Есмағамбетовтың еңбегінде талданды
[51]. Шетел зерттеушілері бірінші болып түркілердің исламға дейінгі
және исламды қабылдағаннан кейінгі Иранмен, сондай-ақ көшпелілер
мен батыс өркениеттері арасындағы өзара байланысы, дала
империяларының дамуы және олардың Қытаймен қарым-қатынасы,
арабтардың Орта Азияға басып кіруі, көне түркілердің дүниетанымы
(VІІІ ғ.) және т.б. мәселелер төңірегінде зерттеу жұмыстарын
жүргізген [52; 53; 54; 55].
Шет ел тарихнамасындағы түркілер тарихына деген зерттеушілердің
мұндай кең көлемді қызығушылығының себебі мен бұл зерттеулердің
кешенді сипаты туралы К. Есмағамбетов неміс тарихшысы Г. Шварцтың
пікірін келтірген: Ежелгі дәуірден бастап бүгінгі күнге дейін Орта
Азия және оның халқы адамзат тарихына терең әсер етіп келеді... Егер
Орта Азия мен оның халқының тарихын зерттемей тұрып оған көршілес
халықтардың тарихын түсіну қаншалықты мүмкін емес болса, онда
ортазиялық дала елдерінің тарихы да оларды қоршап жатқан мәдени
елдер: шығыстағы Қытай, батыстағы Жерорта елдері мен оңтүстіктегі
Үндістан тариыхын зерттемей тұрып мүлде түсініксіз болар еді [51].
Көптеген шет ел ғалымдар мен басқа да зерттеушілері (А. Фон
Габен, Ж.Ру, И.Хорва, В.Пьянчентини) ортағасырлардағы түркі
халықтарының мәдени өмірінің әртүрлі бағыттары бойынша зерттеу
жұмыстарын жүргізіп келеді. Бұл зерттеулерде басты назар
мәдениеттің: өнердің, діни нанымдар мен аңыз әңгімелердің
этногенетикалық процестегі маңызды рөліне аударылып отыр. К.Л.
Есмағамбетов, әсіресе, Орта Азия халықтарының сонау көне түркі
дәуірінен Қазақ хандығы дәуіріне дейінгі ұзақ кезеңді қамтитын
“түркілену” мен “исламдану” процестерін зерттеуге ерекше
қызығушылық туып отырғанын баса айтады [51]. Кейбір авторлар түркі
халықтарының тарихы мен мәдениетін басқа халықтармен тығыз
байланыста алып қарастырған. Мәселен Д. Синор Ішкі Азияның
ортағасырлық Еуропамен байланыстарын зерттеген [54].
Осылайша автор шет ел тарихнамасының кеңестік тарихнамадан
ерекшелігі тарих әрқашан әртүрлі факторлар негізінде талданып,
ондағы мәдени факторға баса назар аударылғанын көрсетіп береді.
ХХ-ғасырдың басында батыс қоғамында жалпы адамзат өміріндегі
ірі-ірі өзгерістермен оның салдарынан; саяси әлеуметтік-
экономикалық және мәдени дәстүрлердегі пайда болған өзгерістер
жалпы тарих, оның мәні және әлемдік дамудың заңдылықтарын
негіздеуге ұмтылыс болды. Міне, осындай жағдайда (әлемді дүр
сілкіндірген және оған орасан зор өзгерістер әкелген екі дүние
жүзілік соғыс) аталған проблема төңірегінде А. Тойнби [56], О.
Шпенглер [57], К. Ясперс [58] және т.б батыс ойшылдарының
философиялық шығармалар дүниеге келгені белгілі. Бұл ойшылдардың
зерттеулері сол кезеңдегі мәдени-тарихи жағдайды талдай келе, бұл
жағдайды белгілі бір қайталанатын мәдени даму кезеңінің аяқталуы
(мәдени типтер теориясының жақтаушылары), нақты мәдени біртұтас
жүйенің құлауы (тұйықталған өркениет теориясын жақтаушылар),
”тарихтың ақыры” (А.Бердяев және т.б эсхатологиялық нұсқасы) деп
түсіндіреді. Бізге ең маңыздысы бұл зерттеулердегі әлемдік
тарихтағы көшпелілерге берілген жалпы тарихи баға. Бүгінде
тарихнамада бұл зерттеушілердің көшпелілердің тарихы мен
мәдениетіне берілген тарихи бағасы баршаға аян. Жоғарыда аталған
шетелдік зертеушілердің еңбектерінің жарыққа шығуы 60-жылдары
батыстың тарихнамалық ой жүйесінің өзгерістеріне, жалпы осы
кезеңдегі әлемдік өзгерістерге (ғарышты игеру, отарлардың
тәуелсіздікке қол жеткізуі т.б) тікелей байланысты. Міне, осы
кезеңде батыс тарихшылары А. Тойнби концепциясынан бас тарта
бастайды да, жоғарыда аталған зерттеулер жүргізіле бастаған.
Мәселенің зерттелу тарихына қысқаша тоқтала отырып, түркі
қағанаттарының көрші халықтармен мәдени байланыстары туралы зерттеу
еңбектерін тприхнамалық тұрғыдан саралауда қарама-қайшылықты
пікірлер қалыптасқанын көреміз. Соңғы кезеңдегі, әсіресе,
қазақстандық зерттеушілер түркі мәдениетінің өзіндік бай
дәстүрлерін көрсете отырып, олардың көрші халықтармен мәдени
байланыстарының тарихындағы өзіндік рөлінінің көп жағдайда жете
бағаланбағандығын атап көрсетуде. Бірақ бұл тұжырымдар әлі де болса
отандық ғалымдар ғана мойындаған шындық күйінде қалып отыр.
Өткен ғасыр басындағы белгілі мәдениет тарихшысы П. Сорокин
өзінің тарихи-мәдени концепциясын негіздей отырып, осы кездегі
дағдарыс ХVl-Х1Х ғасырлар бойы үстем болып келген батыстың
мәдениеттік ыдырауынан (дезинтеграция) пайда болды деп есептейді.
Ол бұл процестің негізгі себебі ретінде төрт мәселені атайды. Біз
соның ішінде екеуін келтірмекпіз: біріншісі, ыдырауға ұшырап
отырған мәдениеттің дуализміне байланысты ішкі қайшылығы; екіншісі,
нақты түрдің болмауы, яғни - әр мәдениеттен алынған өңделмеген
элементтердің байланыссыз синкретизмі [59]. Бұл мәселені арнайы
бөліп көрсетуіміздің себебі: ұлттық мәдениетіміздің бүгінгі
дамуында бөтен күшті мәдени элементтердің ықпалы басым болып отыр.
Сырттан келген мәдени экспансияға төтеп бере аламыз ба? Болашақта
ұлттық бейнемізден айырылып қалмау үшін өткенге назар аударудың
маңызы зор деп есептейміз. Сондықтан, аталған тақырыпты зерттеудің
маңыздылығы да арта түспек. Мәселенің тарихнамылық негіздерін
талдай отырып, оның болашақта зерттелуіге тиіс бағыттары мен
мәселелеріне назар аударуға тиіспіз.
Зерттеу жұмысының деректік негізін XVІІІ ғасырдың ортасынан
бастап осы күнге дейін жарық көрген шет елдік және отандық
тарихшылардың, археологтардың, этнологтар мен кей жағдайларда
философтар мен әдебиетшілердің еңбектері құрайды. Бұл еңбектерді
түркі халықтарының тарихы мен мәдениетін бағалаудағы көзқарастары
мен бағыттары бойынша екіге бөлуге болады.
- XVІІІ ғасырдың ортасынан бастап өткен ғасырдың 50-60
жылдарына дейін жарық көрген еңбектердің көпшілігі көшпелі
халықтардың жалпы әлемдік тарихтағы рөліне күмәнмен қарады.
- XX ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап бүгінгі күнге дейін
мәдениет пен мәдени байланыстар проблемаларын зерттеудің теориялық
мәселелеріндегі өзгерістер мен кең көлемде жүргізіле бастаған
археологиялық зерттеулердің нәтижесінде дүниеге келген қайшылықты
пікірдегі зерттеулер.
XІX ғасырдың екінші жартысынан бастап орыс тарихшылары түркі
халықтарына қатысты нарративті материалдарды зерттеуде көшбасшы
болды. Ресейдің белгілі ғалымы В.В. Григорьев Қазақстан тарихы мен
мәдениетін зерттеуге ерекше көңіл бөлді. Кимектер, қарлұқтар,
оғыздар мен шігілдердің орналасуы, діні, шауашалығы туралы мол
мәлімет беретін Әбу Дулафтың (ІXғ) еңбегін алғаш ғылыми
айналымға енгізді [60]. Сондай-ақ ғалым ортағасырлық Қарахан
мемлекеті тарихын жазба деректер арқылы зерттей отырып, мемлекет
тарихына қатысты мәселелер бойынша түйінді пікірлер айтты. Атақты
шығыстанушы Х.Д. Френ көлемді түрде түсініктемелер беріп, 1823 жылы
Петербург қаласында неміс тілінде басып шығарған Ибн Фадланның
“Жазбаларын” кең көлемді тарихи-филологиялық талдаулармен орыс
тілінде А.П. Ковалевский жариялады [61]. С.Л. Волин Талас өзені мен
оған шектес аудандар туралы ІX-XVІ ғғ. араб деректерінің
мәліметтерін жинастырды [62].
Ежелгі және ортағасырлық Қазақстан тарихы үшін маңызды деректер
тобын құрайтын қытай тіліндегі мәліметтерді айтқанда көрнекі
шығыстанушы ғалым, синолог Н.Я. Бичурин есімі бірінші аталады. Н.Я.
Бичурин еңбегінде қытай хроникаларының материалдарына ауқымды
тарихи-филологиялық түсініктемелер берілген [63]. Н.Я. Бичуриннен
кейінгі ірі зерттеуші Н.В. Кюнер Орталық Азия
халықтары туралы қытай тіліндегі хабарлардың құнды топтамасын
жасады [64]. Түркі дәуіріндегі Қазақстан тайпаларына қатысты қытай
тіліндегі деректерді ежелгі түркі ескерткіштерінің, генеологиялық
аңыздардың мәліметтерімен салыстыра отырып зерттеудің тамаша үлгісі
Ю.А. Зуеев еңбектерінде көрініс тапты [65; 66]. Зерттеуші
ортағасырлық Қазақстан халқының біртекті мәдени негіздегі
идеологиялық бірлігі туралы ой айтты [67]. Қазақстандық ғалымдар
соңғы жылдары қытай тіліндегі деректердің сипатты ерекшеліктерін,
ондағы мәдениетімізге қатысты мәліметтерді зерттеуге ден қойып жүр
[68].
Сонымен бірге грек-рим авторларының да мәліметтері орыс тіліне
аударылды [69].
Жазба және археологиялық зерттеулердің нәтижесінде ортағасырлық
түркі қағанаттарының тарихын зерттеу кең көлемде жүргізіле бастады.
Алғашқы кезеңде жазба деректер мен археологиялық материалдарды
ғылыми айналымға қосу бірте-бірте жүргені белгілі. Сондықтан да кем
дегенде XІX ғасырдың аяғы мен XX ғасыр басындағы зерттеулердің
дүниге келгеніне дейінгі аралықта қарастырып отырған мәселе бойынша
тарихнамалық дерек жоқтың қасы десек те болады.
Диссертацияның алға қойған мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың
негізгі мақсаты ұлттық мәдениетіміздің қалыптасуының негізгі
кезеңдерінің бірі болып табылатын түркі дәуріндегі көрші
халықтармен мәдени байланыстар мәселесінің шетелдік және отандық
тарихнамада зерттелуінің негізгі бағыттарын, сипаты мен мазмұны
және тарихи көзқарастар эволюциясының жетістіктері мен
кемшіліктерін анықтау болып табылады. Анықталған міндетке
байланысты алдымызға мынандай мақсаттарды шешуді қойдық:
- Түркі қағанаттарының көрші халықтармен мәдени байланыстарын
зерттеген зерттеушілердің біршама кең көлемі мен ғылыми
көзқарастардың сабақтастығы, тарихи мектептер мен концепциялардың
динамикасы мен бағыттарын анықтау.
- Түркі қағанаттарының көрші халықтармен байланыстарын
зерттеудегі көшпелі мәдениет пен отырықшы өркениеттер арасындағы
байланыстар мәселесінің шетелдік және отандық тарихнамада
пайымдалуын қарастыру.
- Түркі-соғды мәдени синтезі мәселелерінің зерттелуіндегі
тарихи және археологиялық зерттеулерге шолу жасау, ғылыми
көзқарастар эволюциясын көрсету.
- Түркі қағанаттарының Қытай, мұсылмандық Иран мелекеттерімен
мәдени байланыстары мәселелерін зерттеудің кезеңдері мен
бағыттарын, сипатты ерекшеліктерін зерделеу.
- Шығыс славяндар мен түркі тайпаларының мәдени байланыстары
туралы мәселенің зерттелуіндегі орыс тарихнамасында қалыптасқан
орыс идеясының мәнін ашып көрсету.
- Жалпы тақырыптың зерттелу жағдайы, ғылыми зерттеулердің
деңгейі, сондай-ақ зерттелмеген тұстары туралы ой қорыту.
Зерттеудің методологиялық негізі: Диссертацияны жазу барысында
жан-жақтылық, нақтылық және объективтілік принциптері басшылыққа
алынды. Дегенмен түркі қағанаттарының көрші халықтармен өзара
мәдени байланыстарының тарихнамалық мәселелерін қарастыруда
өркениеттік тұрғы басты назарда болды. Теориялық-танымдық жағынан
алғанда өркениеттік тұрғы:
- зерттеу жүргізу барысында этноцентристік, ұлтшылдық және
этнониглистік көзқарастардан бас тартып, оларды айқындауға
мүмкіндік береді.
- әртүрлі халықтар мен мәдениеттердің, өркениеттердің, теңдігі
мен әлем дамуының полимәдени және көпұлттық құндылықтарын оның
дамуының негізгі шарты ретінде қабылдау туралы сананы
қалыптастырады. Негізінен алғанда өркениеттік тұрғы теориялық пен
қолданбалық жағынан алып қарағанда да үлкен мүмкіндіктерге жол
ашады. Дегенмен бұл тұрғының өзі әлі де болса теориялық және
әдістік жағынан нақтылай түсуді талап етеді.
Сондай-ақ диссертацияда тарихи зерттеудің жалпы ғылыми әдістері
мен талдау тәсілдері: тарихилық, құрылымдық-функциялық талдау,
салыстыра талдау, жүйелілік т.б. басшылыққа алынды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы. Түркі қағанаттарының көрші
халықтармен мәдени байланыстарының тарихнамасы алғаш рет
диссертациялық деңгейде зерттелуімен анықталады. Тақырып бойынша
әдебиеттерді қамтуда тілдік, хронологиялық, ұлттық, мемлекеттік
шектеулердің болмауында; мәселенің жаңа методологиялық тұрғыда
пайымдалуында; тақырыптық кешенді түрде зерттелуінде; теориялық
мәселелерге назар аударылуында; түркі дәуіріндегі мәдени дамудың
өзіндік ерекшеліктері мен дәстүрлері ұлттық мәдениетіміздің
қалыптасуымен тығыз байланыстылығы туралы методологиялық принципті
ұстануында.
Сонымен қатар жұмыста:
- Түркі қағанаттарының мәдени дамуы мен көрші халықтармен өзара
мәдени байланыстары зерттеудің қалыптасуы, даму кезеңдері жаңа
жүйеге түсірілген.
- Түркі қағанаттарының көрші халықтармен өзара мәдени
байланыстарын зерттеудің жетістіктері мен кемшіліктері алғаш рет
нақты түйінделеген.
- Мәдениет пен мәдени байланыстар мәселелерін зерттеу барысында
көшпелі халықтардың мәдениеті мен мәдени байланыстары туралы тарихи
көзқарастардың қалыптсуына әсер еткен тарихи үрдістер анықталған.
- Түркі қағанаттарының Қытай, Иран, Орта Азия және славян
халықтарымен мәдени байланыстарының зерттелу мәселелері жеке-жеке
проблемалар нысаны ретінде қарастырылған.
- Түркілердің мәдениеті мен көрші халықтармен өзара мәдени
байланыстары мен ықпалдастықтары туралы мәселенің болашақтағы
зерттеу нысанына айналатын проблемалары жаңа көзқарастармен
нақтыланған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Еліміз тәуелсіздік алып, тарихымыз бен мәдениетімізді қайта
зерделей бастаған тұста ұлттық мәдениетіміздің қалыптасуының
маңызды кезеңі болып саналатын түркі дәуіріндегі немесе түркі
тайпалары мен халықтарының көрші халықтармен мәдени байланыстарының
зерттелуін қарастыру өте маңызды болып отыр.
- Жалпы тарих ғылымында көшпелі халықтар тарихы жоқ халықтар
ретінде бағаланып, олардың тарихы мен төл мәдениеті жоққа
шығарылды. Бірақ, уақыт өте келе көшпелі халықтардың коғамдық және
мәдени даму деңгейі туралы бұл тұжырымдар уақыт сынына шыдамай өз
позицияларын жоғалта бастады.
- Түркі тайпалары мен халықтарының көрші халықтармен мәдени
байланыстарын зерттеу барысында жалпы көшпелі халықтарға берілген
жағымсыз баға узақ уақыт бойы аталған мәселені тарихи тұрғыдан
талдауда үстем болып келді.
- Тарихы ғылымының дамуымен, әсіресе археология саласындағы
жеткен жетістіктерінің нәтижесінде көшпелілер мәдениетінің тамаша
ескерткіштері ашылды. Нәтижесінде көшпелі және отырықшы мәдениеттер
арсындағы мәңгілік қарама-қайшылық туралы пікірлер де өз маңызын
жойды. Тарихнамада түркі-соғды мәдени синтезі немесе мәдени
интеграциялық процестер туралы пікірлер қалыптасты.
- Біз қарастырып отырған мәселде зертеушілер көрші халықтардың
түркілерге тигізген мәденп әсері тұрғысынан ғана емес, түркі
мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері мен көрші халықтар
мәдениетіндегі әсері тұрғысынан қойлып зерттеле бастады. Бірақ,
көбінесе қазақстандық ғалымдардың зерттеулерінде көрініс тапқан бұл
мәселені барлық шет елдік ғалымдар бірден мойындап отыр деп айта
аламаймыз.
- Сондықтан шет еледік және отандық тарихнамадағы пікірлерді
талдай келе, түркі тайпалары мен халықтарының мәдени байланыстары
мәселелрін жан-жақты зерттеу қажет деп есептейміз.
Практикалық құндылығы: Жұмыс Түркі қағанттарының көрші
халықтармен өзара мәдени байланыстарының зерттелу мәселелерін
қарастыра отырып, тәуелсіз Қазақстанның тарихи дәстүрлерін берік
ұстанған бейбіт мемлекет ретіндегі халықаралық қатынастардағы рөлін
бағалауға, ұлттық мәдениетіміздің дәстүрлері мен сабақтастығы
туралы ғылыми көзқарастарды нақтылай түсуге, болашақ ұрпақты өз
мемлекетіміздің жарқын тарихи үрдістері арқылы қазақстандық
патриотизмге тәрбиелейді.
Диссертация материалдарын ЖОО-да, арнайы курстарда түркі
дәуіріндегі мәдениет пен мәдени даму мәселелерін қарастырғанда
пайдалануға болады. Сондай-ақ зерттеу еңбегі бүгінгі жаһандану
үрдісі бел алған кезеңде жалпы түркі дүниесі үшін маңызды болып
саналады. Себебі еңбек барлық түркі халықтарының тек саяси,
әлеуметтік-экономикалық өмірінің ұқсастығы ғана емес, сондай-ақ
олардың мәдени болмысы мен құндылықтарының ортақтығы туралы ой
түюге, сондай-ақ тарихи тағдырының сабақтастығын сезіне отырып,
әлемдегі өз орнын лайықты бағалауға мүмкіндік береді.
Диссертацияның сыннан өтуі: Диссертация әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университеті Қазақстанның ежелгі және ортағасырлар
тарихы кафедрасында дайындалды. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
үш ғылыми мақалада, үш халықаралық ғылыми конференцияда баяндалды.
Диссертацияның құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспе, қорытынды
бөлімдермен қатар үш тараудан (әр тарау екі бөлімнен) және
пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен тұрады.
1. ТҮРКІЛЕР ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРЛІ МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАР ТАРИХИ
ЗЕРТТЕУЛЕРДЕ
1.1. Түркі дәуіріндегі Батыс пен Шығыстың мәдени байланыстарына
зерттеушілердің көзқарастары
Түркі дәуіріндегі мәдени байланыстар мәселелері түрлі
зерттеулерде Батыс пен Шығыстың өзара мәдени әсері тұрғысынан
қарастырылды. Мәселенің батыстық зерттеушілер мен кеңестік және
отандық тарихнамада талдануын қарастырып көрейік. Әсіресе батыстық
зерттеушілер түркі халықтарының көрші халықтармен өзара мәдени
байланыстары мәселелерімен тікелей айналыспаса да, олардың жалпы
мәдени байланыстар, ондағы көшпелі халықтардың рөлі туралы
пікірлері осы мәселені зерттеушілерге үлкен ықпалын тигізген ғылыми
мектеп болды. Сондықтан қысқаша түрде батыстық мәдени-философиялық
ой-сананың қалыптасуы мен түрлі мәдени әсерлер тоғысындағы көшпелі
халықтардың рөлі туралы пікірлердің даму кезеңдерін мына
бағытттарда қарастыруға болады:
Жалпы тарихи зерттеулерде мәдениет және мәдени байланыстар
мәселелерінің көтерілуі және көшпелі халықтардың рөлі туралы тарихи
бағалар;
Шығыс пен Батыс мәдениетінің өзара әсері мен байланыстары
туралы тарихи зерттеулердің бағыттары мен сипаты;
Жалпы зерттеулерде XІX ғасырдың екінші жартысынан бастап адам
мен мәдениетті зерттеуде тарихи қөзқарас басым орын ала бастады.
Осы кезеңде қалыптасқан этнография ғылымы қоғамды зерттеудегі
тарихи принциптің нығая түсуіне көп ықпал етті. Л.Г. Морган,
Э.Тэйлор, М.Ковалевский [70] және басқа да зерттеушілер ғылымға
салыстырмалы-тарихи әдісті енгізді. Бұл ғалымдардың ілімдерінде
әртүрлі идеялық ағымдардың ықпалы басым болды. XІX ғасырдағы
этнография ғылымына кантық позитивизм, кейінірек Г.
Спенсер идеялары өз ықпалын тигізді. XІX ғасырдағы эволюционистер
салыстырмалы-тарихи тәсілді этнографиялық зерттеулердің нақты
тәсілі ретінде пайдаланды. Бұл ғалымдардың еңбектерінде
салыстырмалы-тарихи әдіс адамзат мәдениетіндегі ортақтықты
анықтауға ұмтылды. Олар халықтардың мәдениетіндегі ортақ
құбылыстарды табуды мақсат тұтты. Осы жағдайда жекелік ортақ
адамзат мәдениетінің әртүрлі даму сатыларына сәйкес ретінде
түсіндірілді. Мұндай тұрғыдан келу Кант іліміндегі адамзатты
зерттеу кезінде жалпыдан жалқыға принципіне сәйкес келетін. Әр
халықтың ерекшелігі – олардың тарихи қалыптасқан тайпалық немесе
ұлттық ерекшелігі. Адамзат мәдениетінің ортақтық критериін іздеу
XVІ-XVІІІ ғасырлардағы ағартушылыр мен гуманистерден басталған еді.
XІX ғасырдың алдыңғы қатарлы ғылымында бұл критерий ретінде “ақыл-
ойдың түпкілікті теңдігі”, барлық жер шары халықтырының “біртекті
психикалық бірлігі” алынып, ол “адамзаттың психикалық бірлігі
туралы” тезисте көрініс тапты.
Мәдениет неғұрлым бай әрі толыққанды болған сайын мәдени
байланыстар соғұрлым тығыз, қарама-қайшылықты бола түспек. Әртүрлі
мәдени формалардың алмасуы қалай жүзеге асады? Алмасудың негізі
болып байланысқа түскен халықтардың қоғамдық-мәдени деңгейі,
қабылдаушы-мәдениетке қабылданушы сипаттардың сәйкестігі негіз бола
алады. Бөтен затты қабылдаудың негізін қоғамның өзі дайындайды.
Қоғам бөтен жетістіктерді не қабылдайды не оны кері итереді, себебі
сол қоғамның дамуына сәйкес келмейтін жетістіктер қажеттілік
тудыруы мүмкін емес. Бұл принципті XVІІІ ғасырдағы шотланд философ-
ағартушысы Адам Фергюсон былайша тұжырымдаған еді: “когда наций
действительно делают займствования у свойх соседей, они возможно,
заимствует лишь то, что сами почти в состоянии были изобрести.
Поэтому характерная сторона жизни какой-либо страны редко
переносится в другую страну до тех пор, пока почва для этого не
будет подготовлено наличием сходных условий” [70].
Әлемдік мәдени байланыстар тұтас теориялық мәселе ретінде XX
ғасырда әртүрлі саладағы ғалымдардың философтардың, социологтардың,
тарихшылардың және этнографтардың зерттеу нысанына айналды. Батыс
ғалымдарының ішінен ең танымалы ретінде А. Вебер мен А. Тойнбиді
атауға болады. Вебер концепциясының негізінде идеалистік релятивизм
жатыр. Оның концепциясында мәдениеттің жаны, оның идеологиясы,
діні, көркемдік стилі өзіндік қайталанбас ерекше, ал мәдениет
құбылысы “неповторимые, не стремящие к некой общечеловеческой цели,
несравнимые между собой и полностью своеобразные символы,
выражающие нечто духовное, “душу” тех исторических организмов,
которые породили эти символы” [70].
Вебер мәдениеттер арасындағы байланыстар арқылы жат мәдени
құндылықтарды қабылдаудың органикалық дәрежеге жетпейтіндігін
жазады. Алайда, Шпенглермен [57] салыстырғанда техника,
жаратылыстану және нақты ғылымдар оның ойынша барлық мәдениеттерде
бірдей және олардың дамуы әлемдік маштабта жүзеге асады. Вебер осы
салада ғана қабылдау мен игеру мүмкіндігі бар деп есептейді. А.
Вебер К. Ясперс еңбегіндегі остік уақыт деп аталатын кезеңдегі
құбылыстың себебін түсіндіруде бірден-бір дәлелді пікір ұсынды.
Яғни, б.з. дейінгі 800-200 жылдары әлемнің түпкір түпкірінде бір-
біріне тәуелсіз бірнеше көне өркениет ошақтары пайда болды. Осы
құбылыстың негізгі себебін А. Вебер көшпелі халықтармен тікелей
байланыстырады. Орталық Азия далаларынан шығып, жылқыны қолға
үйретуді бірінші болып қолға алған көшпелілер әлемнің түпкір-
түпкірін шарлады. Олар көне мемлекеттер мен өркениет ошақтарын
жаулап алды. Қатерге толы жорықтар оларға әлемнің нәзіктігі мен
өмірдің өткінші екендігін түсінуге көмектесті. Билеуші нәсіл
ретінде олар әлемге батырлық-қасіретті танымды берді. Б.з. дейінгі
үш мың жылдықтан бастап Еуропа мен Жерорта теңізі, кейінгі кезеңде
Иран мен Үндістан, Қытай жерлеріне дейін жеткен көшпелілер томаға
тұйық, жергілікті негізде дамып жатқан мәдениеттерге жаңа леп
берді. Ендігі жерде тарих біртекті, тыныш, материалды отырықшы
мәдениет пен қуатты, қозғалмалы, рухани көшпелілер мәдениеттері
арасындағы күрес негізінде дамыды [71]. Тарих ғылымындағы әртүрлі
методологиялық бағыт мәдени ұқсастық пен өзара мәдени байланыс
проблемаларын әртүрлі көзқарас негізінде қарастыруға әкеліп соқты.
Өзара мәдени байланыстар мәселесін талдау ғылымның, оның тәсілдері
мен негіздерінің, түсініктерінің дамуымен біршама өзгерістерге
ұшырады. Тарих ғылымында, әсіресе Батыс Еуропа мен АҚШ ғалымдары
арасында мәдениеттің біртұтастығы туралы мәселеге қатысты бірнеше
бағыт қалыптасты. Көрнекті батыс зерттеушісі О. Шпенглер еңбегінің
методологиялық сипаты туралы зерттеушілер өз кезінде талай еңбектер
жазды [72, 251-257 б.]. Біз қысқаша түрде Шпенглер іліміндегі
мәдениет пен мәдени байланыстар туралы мәселеге ғана тоқталмақпыз.
Мәдениет ұғымын шпенгерлік тұрғыда түсіндірудің ерекшелігі
Нище, Кант ілімдерімен тығыз байланысты. Шпенглер тарихи
мәдениеттердің “ішкі формасын” түсінуге ұмтылды. Ол әр мәдениеттің
өзіне тән “алғашқы белгісін” анықтай отырып “мәдениеттер суретін”
салуға ұмтылды. Әр мәдениеттің “алғашқы белгісі” оның өмірлік мәні,
ол өз қарапайымдылығымен, анықтылығымен ерекшеленіп, мәдениеттің
біртектілігін, құрылымдық бірлігін анықтайды. Мәдениеттердің
қарапайымдылығы мен бірлігі туралы түсінік оларды тірі ағзаға
теңестірумен бекітіле түсті. Міне осы түсініктен әрқайсысы өзінше
ерекше, толық аяқталған сипаттағы мәдениеттердің бір-бірімен терең,
органикалық байланысқа түсуінің мүмкін еместігі туралы ой
туындайды. Мұндайда мәдениеттер бір-бірінен еш нәрсе қабылдауға
немесе беруге де мүлде құлықсыз. Бөтен мәдениеттен тек материалдық
жетістіктерді ғана қабылдауға болады, ал руханиат мәселелері
қабылдау нысаны бола алмайды. Ал күштеу жолымен, жасанды түрде
мәдениеттерді байланыстырса Шпенглер бойынша “псевдоморфоз” немесе
мәдениетке бөтен элементтерді таңу процесі орын алады. Мұндайда
бөтен элемент мәдениеттің өмірлік нәрімен біраз уақыт қана өмір
сүруі мүмкін, бірақ ол нәтижелі болмайды [57].
Жиырмасыншы ғасырдың 50-70 жылдары Батыс Еуропа мен АҚШ-та, сәл
кейінірек социалистік елдерде мәдениет мәселелері бойынша
пікірталастар өрби түседі. Олар осы кезеңде орын алған оқиғалар
негізінде отарлық езгіге қарсы күрес, экономикалық дағдарыс,
адамның ғарышты игеруінің т.б. әсерімен күшейе түсті. Батыстық
мәдениеттану ғылымында бірінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі кезеңде
мәдени томағатұйықтық туралы пікір үстем болса, ендігі жерде
адамзаттың жалпы мәдени негізі, мәдени-тарихи процестердегі
синтездің жолдары мен механизмдері және сабақтастығы туралы
пікірлер айтыла бастады (А. Тойнби, Ф.Нортроп, П. Сорокин). Әртүрлі
мәдениеттердегі ұқсас белгілерді анықтауға ұмтылу олардың
әрқайсысының өзіндік қайталанбас ерекшелігін түсіндіру мен сақтап
қалу мақсатынан туындайды. Осы кезден бастап мәдениеттану қоғамдық
ғылымдардың бір саласы ретінде қалыптасып, нақты ғылымдардың
мәдениет туралы зерттеулері тек қана интуиция мен адамгершілік
сезімдерге ғана емес, этнография, археология, тарихи лингвистика
және т.б. пәндердің жақсы негізделген фактілік немесе
методологиялық базасы негізінде жүзеге асырылды.
Өткенге назар аударып, оның негіздеріне тереңірек ұмтылу үрдісі
белең алады. Осы негізде әсіресе, индустрияландыруға дейінгі
кезеңде орын алған өзара мәдени байланыстарға деген қызығушылық
артып отыр. Өткен ғасырларда орын алған мәдени алмасулар
мәдениеттің тұрақты белгілеріне айналды. Олар өз кезегінде бүгінгі
мәдени байланыстарға өз әсерін тигізуде.
Батыстық мәдени-философиялық ойсана абстрактілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
___________________________________ _________________________3
1 ТҮРКІЛЕР ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРЛІ МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАР ТАРИХЫ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕ
1.1. Түркі дәуіріндегі Батыс пен Шығыстың мәдени байланыстарына
зерттеушілердің көзқарастары
___________________________________ ____17
1.2. Көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара байланыстары
тарихнамасы
___________________________________ ___________________34
2 ТҮРКІ ҚАҒАНАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ХАЛЫҚТАРЫМЕН МӘДЕНИ
БАЙЛАНЫСТАРЫ ТАРИХНАМАСЫ
2.1. Түркі-соғды мәдени байланыстарына тарихшылар көзқарасы
_________49
2.2.. Түркілердің мұсылмандық Иран мемлекетімен мәдени
байланыстары: мәселенің зерттелуі
___________________________________ _____________64
3 ТҮРКІЛЕРДІҢ ҚЫТАЙ ЖӘНЕ СЛАВЯН МӘДЕНИЕТІМЕН БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУІ
3.1. Түркілердің Қытай империясымен мәдени байланыстарының
_________75
3.2. Көшпелі түркі тайпалары мен шығыс славян халықтары: өзара
мәдени байланыстар тарихнамасы
___________________________________ ________89
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ _______________104
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ___________________________108
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тарихының түркі дәуіріндегі
мәдениетін әлемдік мәдениет тарихына қосылған мол мұра деп білеміз.
Осы кезең мәдениетінің тарихын зерттей отырып, біршама кейінгі
кезеңдердегі мәдениет мәселелерін талдауға, әрі оларға қатысты
объективті тарихи көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік аламыз. Түркі
дәуіріндегі мәдениет мәселелерін сөз еткенде, ең алдымен осы
кезеңде басқа мемлекеттермен қалыптасқан мәдени байланыстар туралы
зерттеулерді өте маңызды болып табылады. Себебі әлі де болса түркі
дәуірінің тарихын сөз еткенде, немесе олардың басқа елдермен сыртқы
байланыстарын қарастырғанда өзара мәдени байланыстар мен
ықпалдастықтар мәселесі толассыз соғыстарға толы саяси тарих пен
әлеуметтік-экономикалық процестер проблемаларының тасасында қалып
келеді. Бір сәтке біз көтеріп отырған мәселе бойынша ұзаққа
созылған соғыстар мен ішкі талас-тартыстарға толы тынышсыз дәуірде
мәдени байланыстар туралы сөз қозғау да мүмкін емес сияқты. Ал
тарихи шындық түркі мемлекеттерінің өз дәуіріндегі ірі мемлекеттер
Иран, Византия, Қытай, Орталық Азия мемлекеттері, славяндар т.б.,
тығыз байланыстар орнатқанын көрсетіп отыр. Оған бірқатар жазба
деректердің аз да болса үздік-үздік хабарлары мен археологиялық
ескерткіштер күә бола алады. Жоғарыда аталған мемлекеттермен бірде
өзара бейбіт одақтастық пен сауда т.б., келісімдер орнатса, бірде
жиірек орын алған жауластық қарым-қатынастар астарында да өзара
мәдени байланыстар орныға түскен.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 2004-
2006 жылдарға арналған “Мәдени мұра” бағдарламасының қабылдануы да
тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі. Бұл бағдарлама ұлттың
рухани-ағартушылық және мәдени интеллектуалдық деңгейін көтеруге,
өскелең ұрпақты туған халқымыздың салт-дәстүрлері мен жалпы
адамзаттық құндылықтар идеясында тәрбиелеуге бағытталған. Себебі
қоғамның рухани тірегі саналатын тарихи-мәдени мүралардың халықтың
өз болмысын жоғалтып алмауы мен қазақстандық патриотизмді
қалыптастырудағы маңызы зор. Мәдениет кез-келген халықтың,
мемлекеттің бет-бейнесін айқындайды, негізгі құндылықтарын
қалыптастырады. Қазақстан – сан ғасырлық тарихтың ғана емес,
әлемдік өркениет қазынасына енетін бай мәдени игіліктің иесі.
Біздің жерімізден табылған көптеген археологиялық ескерткіштер бұл
жерлерді мекендеген халықтырдың аса жоғары мәденииет өкілдері
екендігін, әрі көшпелі және отырықшы мәдениеттің тоғысқан ерекше
аумағы екендігін көрсетіп отыр.
Ұлы Жібек жолының бойымен тек сауда байланыстары ғана жүзеге асып
қана қоймай, әртүрлі мәдениеттердің үлгілері де кең тарады.
Қазақстан аумағы түрлі мәдениеттердің тоғысқан жеріне айналды.
Дүниежүзілік тарихқа көз салсақ ортағасырлардағы халықтар мен
елдердің даму деңгейі біркелкі болмағанын көреміз. Мәселен, бұл
кезең Еуропа тарихы үшін халықаралық байланыстардың үзілуімен,
сауданың құлдырауымен, қоғамның мәдени кеңістігінің тарылуымен
ерекшеленеді [1]. Ал отандық тарихымызда бұл кезеңдегі даму басқаша
сипат алды. Біртұтас Түркі қағанатының қол астына біріккен, ұлан-
байтақ аумақты алып жатқан түркі халықтары көрші мемлекеттермен
тығыз саяси-экономикалық, сондай-ақ мәдени байланыстар орнатып
үлгерді. Түркі халықтарының тарихында тек саяси-экономикалық қана
емес, мәдени дамудың жаңа кезеңі басталды. Түркілер құрған
мемлекеттердің аты өзгеріп отырғанмен негізгі мазмұны, яғни саяси,
экономикалық, әскери құрылымы, әсіресе, этникалық құрамы мен мәдени
дәстүрлік құндылықтары онша өзгеріске түсе қойған жоқ. Бұлай
дегеніміз түркілердің мәдениеті мен рухани дүниесінде айтарлықтай
өзгеру, даму болған жоқ дегендік емес. Тарихшылар мен археолог
ғалымдарымыз “Дала өркениеті” деп атаған түркілер мәдениеті өзінің
мәдени дәстүрлерінің тарихи тамырларын сақтай отырып, көрші
халықтардың мәдени жетістіктерін шығармашылықпен игерді. Осылайша
өзінше қайталанбас дала өркениетінің сипатты белгілері қалыптасты.
Ал, мәселенің зерттелу тарихында мұндай пікір бірден қалыптаса
қойған жоқ. Жалпы ұлттық мәдениетіміз бен оның тарихи тамырлары
туралы объективті көзқарас бүгінгі таңда да барлық тарихшы ғалымдар
мойындаған шындық деп айта алмаймыз. Сондай-ақ бүгінгі таңда
өркениет, мәдениет, мемлекеттілігіміз бен ұлт болып
қалыптасуымыздағы мәдени фактор деген мәселелер кең көлемде
көтеріліп жатыр. Бұрынғы тарихнамада мәдениет пен мәдениет
проблемаларына қатысты мәселелерді екінші кезектегі, этнографтар
мен лингвистердің зерттеу объектісі ретінде қарастытылатын
мәселелер ретіндегі көзқарас қалыптасқаны да белгілі.
Қоғамдық дамуда соңғы жылдары орын алған өзгерістер нәтижесінде
тарихтың тек соғыстар мен әлеуметтік-экономикалық қатынастар
мәселелерін зерттеу бағытына әділ сын айтыла бастады. Тәуелсіз
Қазақстан тарихнамасында Отандық тарихымыздың келелі мәселелерін
мәдени факторлар әсері тұрғысынан зерделеудің алғашқы нәтижелері
жарық көре бастады. Осындай жағдайда ұлттық мәдениетіміздің түркі
дәуіріндегі мәдениеті мен мәдени дамуындағы сыртқы мәдени
байланыстар мәселелерін зерттеу өзекті проблемалар қатарына жатады.
Себебі осы уақытқа дейін түркі дәуіріндегі мәдениет пен мәдени даму
процесіндегі сыртқы мәдени факторлардың күшті ықпалы туралы пікір
басым болып келгені белгілі. Бұл мәселені зерттеу үшін аталған
мәселенің зерттелу тарихын зерделеп алудың маңызы зор деп
есептейміз.
Себебі мәселенің Қазақстанның тәуелсіздік кезеңіне дейінгі
уақытта зерттелуінің тамаша жетістіктерін жоққа шығаруға
болмайтынын атап өте отырып, бұл зерттеулерде қалыптасқан тарихи
көзқарастардың бүгінгі жаңараған тарих ғылымының сұранысын
қанағаттандыра бермейтінін ескеруіміз керек. Осы орайда мәселеге
тарихнамалық зерттеу жүргізіп, оның зерттелуінің кезеңдерін,
бағыттары мен қалыптасқан көзқарастар эволюциясын көрсете отырып,
мәселенің зерттелуіндегі жеткен жетістіктер мен кемшіліктерін,
бұдан кейінгі зерттеулерде қандай мәселелерге назар аударылуы
керектігі жөнінде қорытындылар жасау өте өзекті мәселе болып
табылады.
Диссертацияның хронологиялық шеңбері. Жұмыс VІ-XІІ ғасырлар
аралығында тарих төсіне шығып еуразияның алып мемлкеттерін құрған
түркілердің осы уақыт аралығындағы көрші мемлекеттерімен мәдени
байланыстары туралы жазылған отандық және шетелдік зерттеулерді
тарихнамалық тұрғыдан талдауға арналған.
VІ ғасырда тарих сахнасына шыққан түркілер құрған
мемлекеттердің мәдениеті мен мәдени дамуы ұлттық мәдениетіміздің
қалыптасуындағы ең шешуші кезеңдердің бірі болды. Белгілі
проблемалардың зерттелуіндегі тарихнамалық ой мен концепциялардың
қалыптасуы ұзақ жолдан өтетіндігі белгілі. Ал, өркениет, мәдениет,
мәдени байланыстар мәселелері шын мәнінде XVІІІ ғасырдың ортасынан
бастап зерттеле бастады. Нақтырақ айтсақ осы кезде жоғарыда аталған
ұғымдар ғылыми айналымға енді. Сондықтан зерттеу нысаны ретінде
XVІІІ ғасырдың ортасынан бастап жарық көре бастаған еңбектерден
бастап бүгінгі күнге дейінгі зерттеулер қамтылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жалпы түркі дәуіріндегі мәдени
даму мен осы кезең мәдениетіндегі көрші халықтардың мәдени әсерлері
мәселелерін зерттеу Н.А. Аристов, В.В. Бартольдтың
зерттеулері мен А.Н. Бернштам,
С.П. Толстов, А.В. Якубовский, Ә.Х. Марғұлан және тағы басқалардың
Қазақстан мен Орта Азия, Сібір аумағында жүргізген тарихи және
археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне байланысты қойылды.
Түркі дәуіріндегі мәдени байланыстар мәселесі ең алғаш түркі
мәдениетіндегі соғдылардың әсері туралы проблемалар шегінде
көтерілді. Сондай-ақ, көшпелі мәдениет пен ортырықшы өркениеттер
арасындағы байланыстар, Иран, Қытай тарихы мен мәдениетінің
мәселелеріндегі түркілердің рөлі, көшпелілер мен олардың арасына
әлемдік діндердің таралуы, Ұлы Жібек жолы мен мәдени байланыстар
сияқты мәселелермен өзара байланысты зерттелді. Мәселенің зерттелуі
оның тарихнамасымен тығыз байланысты екендігі белгілі.
Белгілі шығыстанушы ғалым В.В. Бартольд еңбектерінде түркі
мәдениетіндегі соғдылықтардың, түркілердің ислам дінін қабылдауының
мәдени өмірдегі рөлі, ислам әлеміндегі түркілердің рөлі және тағы
басқа мәселелер бірінші болып көтерілді. Сондай-ақ зерттеуші шығыс
тарихының батыс ғылымында зерттелуінің бірқатар қорытындылары
туралы тарихнамалық шолулар да жасады [2 ].
XX ғасырдың 20-30 жылдары кеңестік тарихнамада мәдениеттің
таптық сипаты туралы тезис қалыптасты. Әр мәдениеттің екі жағы:
бұхаралық және үстем таптардың мүддесін білдіретін сипаты туралы
тезис барлық зерттеулерде басты назарға алынуы тиіс болды. Сондай-
ақ осы кезеңде мәдениет мен мәдени байланыстар теориясындағы
миграция, мәдени диффузияның рөлі кері бағаланды. Олар мәдениет
мәселелерін “батыстық буржуазиялық”, “антимаркстік” ілім негізінде
баяндауға ұмтылатын жалған ғылыми теориялар есебінде қарастырылды.
Сондықтан соғыстан кейінгі кезеңге дейінгі уақыт аралығында
мәдениет пен мәдени байланыстар мәселелері көп зерттеле қойған
жоқ. А.Н. Бернштамның өзі миграция мен мәдени диффузияның бір түрі
ретінде екінші кезекке ығыстырылған мәдениет тарихындағы жаулап
алушылықтардың маңызына назар аудару керектігін К.Маркстің
тарихтағы жаулап алушылықтардың рөлі туралы пікіріне сүйене отырып
қайта қалпына келтіру керек деп негіздеді [3, 46 б.].
Өткен ғасырдың алғашқы жартысында қалыптасқан тарихнамалық
ахуалдан кейін 60-жылдардан бастап өзара мәдени байланыстар мен
өзара мәдени ықпалдастықтар мәселесіне деген көзқарас өзгере түсті.
Осы кезден бастап, жалпы тарихи зерттеулердің бағытындағы
өзгерістер нәтижесінде түркілердің тарихы мен мәдениетін зерттеу
ісі алға жылжи бастады.
60-70 жылдардан бастап жазба деректер негізінде ортағасырлық
түркі мемлекттері тарихының жеке-жеке зерттеле бастауы да
мәселенің тек тарихы ғана емес тарихнамалық пікірлердің дамуының да
кейбір қорытындылары туралы ой түюге мүмкіндік берді. Л.Н
Гумилевтың көне түркілер [4], С.Г. Агаджановтың оғыздар [5], Е.Б.
Көмековтың қимақтар [6], О. Қараевтың Қарахан мемлекетінің [7]
тарихына арналған еңбектері жарыққа шықты. Бұл зерттеулердің
кіріспе бөлімдерінде аталаған түркі тайпаларының тарихы, мәдениеті,
діні, көрші халықтармен байланыстарының сипаттары туралы зерттеулер
талданып, бір ізге түсірілді. Негізінен ортағасырлық түркілер
немесе көшпелілер тарихын зерттеу мәселерін шешуде өзіндік ғылыми
дәстүрі бар және жетекші орында тұрған орыс мектебі болды.
Мәселенінің зерттелу барысы туралы XX ғасырдың 20-30 жылдары орыс
эмигранттарының арасында пайда болған, көшпелі халықтардың
мәдениеті мен олардың әлемдік өркениетте алатын орны туралы
қалыптасқан пікірлерге жаңа леп берген евразиялықтар мектебінің
кейінгі өкілі Л.Н. Гумилев аталған еңбегінде былайша ой түйеді:
Орыс зерттеушілері, әсіресе кеңестік кезеңде көшпелі мәдениеттің
түп-тамыры туралы мәселені бірінші болып көтерді. Оның әлеуметтік
институттарының ерекшелігі, көркем өнер туындыларының стилі мен
әскери ісінің айырықша белгілері – бәрі-бәрі жеткілікті мөлшерде
терең зерттеліп, көшпелі мәдениеттің артта қалған, кембағал,
тағылық мәдениет емес, өзінің дербес даму, қалыптасу жолы бар
мәдениет екені көрсетілді. Мәселен С.И. Руденконың Алтайдағы [8],
С.В. Киселевтың Минусин шұңқырындағы [9] археологиялық
жұмыстарының нәтижесінде көшпелілер мәдениеті жабайы көшіру
жолымен жасалған, кемшін мәдениет деген пікірлер іс жүзінде өз
мәндерін жойды. Сондықтан бүгінгі таңда мәселе “көшпелілірдің
мәдениеті қытайлардан, соғдылар мен гректерден алып пайдаланғаны
жөнінде емес, отырықшы және көшпелі халықтыр мәдениетінің бір-
біріне жасаған әсері жөнінде ғана қойылуы тиіс”[4,5 б.] ,-деп атап
көрсетті.
Л.Н. Гумилев орыс шығыстанушы ғалымдарының ішінен алғашқылардың
бірі болып көшпелілер тарихын жан-жақты зерттеудің тамаша үлгісін
жасаған белгілі ғалым Г.Е. Грум-Грижмайлоның есімін ерекше атап
өтеді. Зерттеушінің Орталық Азияның ерте заманнан XX ғасырға
дейінгі тарихына арналған көлемді зерттеу еңбегі “Западная Монголия
и Урянхайский край” деген атпен жарық көрген болатын. Біз
қарастырып отырған кезеңдегі түркілер тарихы мен олардың түрлі
мәдениеттер тоғысындағы алар орны туралы мәселе аталған зерттеу
еңбегінің ІІ-томында баяндалған. Зерттеуші алғашқылардың бірі болып
түркілер тарихындағы қытай мәдениеті мен оның әсері және салдары
туралы мәселені көтереді [10]. Л.Н. Гумилев түркілер тарихы мен
мәдениетін зерттеу ісінің басында тұрған бұл іргелі еңбек
тарихнамада ұзақ уақыт өзіне лайықты бағасын алған жоқ деп атап
өтеді. Оның себебі еңбек жарыққа шыққан күннен бастап В.В. Бартольд
бастаған ғалымдар тарапынан сынға ұшырағанынан болса керек,- деп
атап өте отырып, кейінгі сын-мақалаларында В.В. Бартольд бастапқы
пікірлерінен бас тартқанымен,бұл еңбекке деген салқын пікір ұзақ
уақыт сақталып қалды,- деп қорытады [4, 84-100 б.]
Сондай-ақ мәдениеті, тілі, этникалық негіздері ортақ қазіргі
түркі халықтарының тарихын зерттеу де мәселенің тарихнамалық
тұрғыдан талдануында маңызды болды. Мәселен Р.Г. Кузеев [11], С.М.
Абрамзон [12], Т.А. Жданко [13], К.Шаниязов [14], Л.П. Потапов [15]
башқұрт, қырғыз, қарақалпақ, алтайларлар тарихын олардың
этногенетикалық, сондай-ақ шаруашылық-мәдени байланыстары негізінде
жазып шықты. Бұл зерттеулер түркі дәуіріндегі көрші халықтармен
өзара мәдени байланыстар мәселелінің зерттелуінің тарихнамалық
үрдістерін зерделеуде маңызды орын алады.
Алайда археологиялық жаңалықтар мен нақты тарихи зерттеулердің
жоғарыда келтірілген пайымдауларына қарамастан кеңестік кезеңде
жалпы мәдени байланыстар мәселелерімен айналысушы ғалымдар бұл
орайдағы көшпелі халықтардың рөліне берілген бағаны толық мойындай
қоймады. Бұл құбылыстың сипатын О.Сүлейменов өз кезінде ашық
көрсетіп берді: “XVІІІ ғасырдың ғалымын түсінуге болады: Ресей
империясының қиыр шет аймақтарын мекендеген мәдени дамуы мешеу,
түрмысы төмен, өз еркінен айрылған түркі халықтары аяныштан басқа
сезім тудырмауы да кәдік.” [16, 165 б.]. Одан әрі зерттеуші түркі
халықтарының да сол дәуірге тән алдыңғы қатарлы елдерімен тығыз
байланыстар орнатып, араласып тұрғаныны атап өте отырып, мәселенің
зерттелуіндегі негізгі пікірлердің қалыптасуына әсер еткен
деректердің субъективтілік сипатын ашып көрсетеді. “АЗиЯ”-ның
“Тарих және тарихшы” атты бөлімінде түркі және славян халықтарының
өзара мәдени байланыстары туралы қалыптасқан тарихнамалық ахуалға
талдаулар жасай отырып, алғашқылардың бірі болып кәсіби тарихшы
ғалымдардың айтуға батылы бармаған тұжырымдарын ұсынды [16].
Түркілердің тарихы мен мәдениеті туралы жазба деректердің
сипаты мен шынайылылық дәрежесі туралы кесімді пікір айту қиын.
Мәселен Киев Русінің мәдениетінің тарихына қатысты жазба
деректердің жағдайы туралы белгілі зерттеуші Б.Д. Греков
славяндардың тарихына қатысты барлық жазба деректерді тізіп
шыққанмен, бұлардың барлығы мәдениеттің дамуы, орыс мәдениетімен
байланысты халықтар арасындағы мәдени жалғастылығы туралы толық
мәліметтер бере алмайтындығын жазған еді [17, 377 б.] Міне, осы
тезисті түркі мәдениеті мен мәдени байланыстарының тарихына да
қатысты пайдалануға болады.
Сондай-ақ өткен ғасырдың 80-90 жылдарында Қазақстан мен көрші
халықтардың материалдық және рухани мәдениетінің зерттелу
тарихнамасына байланысты жинақтар да жарық көрді [18;19]. Аталған
тарихнамалық талдауларды саралай отырып мәдени байланыстар
мәселелерін зерттеуде бұл байланыстардың ежелгі тарихи тамырларына
баса назар аударылғанын байқаймыз [20; 21]. Бұның өзі өткен
ғасырдың 30-80 жылдары тарих ғылымында саясаттың құралына
айналдыруды жүзеге асырған тоталитарлық жүйенің тигізген салқыны
болса керек. Зерттеушілер көбінесе саясаттан алшақтау ежелгі
дәуірлерді зерттеуді жөн көрді.
Түркі халықтарының көрші халықтармен өзара мәдени
байланыстары мен мәдени ықпалдастықтары туралы зерттеулер
жүргізуде қазақстандық археологтар Е.И. Агеева [22], Т.Н.
Сенигова [23], К.М. Байпаков [24], К.А. Ақышев [25], Б.Н.
Нұрмұхамбетов [26] және тағы басқалар мәселенің зерттелуі мен
тарихнамалық ойдың жаңа бағыттарын қалыптастыру жолында үлкен еңбек
етті. Біз қарастырып отырған кезеңдегі түркі мәдениеті мен олардың
мәдени байланыстары туралы теориялық деңгейдегі мәселелермен
айналысып жүрген қазақстандық археолог-ғалым К.М. Байпаков түркі-
соғды мәдени байланысы туралы мәселенің зерттелуінің кейбір
қортындыларын Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өлкесіндегі қалалық
мәдениеттің қалыптасу тарихына арналған еңбегінде келтіреді [24].
Сондай-ақ қала мен дала мәселесі деп аталтын көшпелілер мәдениеті
мен отырықшы өркениеттердің өзара байланысы туралы тарихнамада
қалыптасқан көшпелілердің “мәдениет ошақтарын қиратушылар”
есебіндегі пікірлер эвлюциясына тоқталып, өзінің зерттеу еңбектері
арқылы қазіргі тарих ғылымындағы көшпелілердің жалпы тарих пен
әлемдік мәдениеттегі рөлі туралы жаңаша көзқарастардың
қалыптасуының көшбасшысы болып отыр [27; 28; 29]. Археологиялық
зерттеулердің жаңа бағыттары мен салаларының жандана түсуі
нәтижесінде түркі дәуірінде орыналған мәдени байланыстардың сипаты
мен мазмұны туралы ғылыми пікірлер мен қорытындылар жаңа
қөзқарастармен бекітіле түсті. Мәселен археологиялық
ескерткіштердің бірі болып табылатын – сәулет ескерткіштері өз
дәуірінің саяси жағдайы, идеологиясы, эстетикалық құндылықтар
нормасы туралы түсінігі, ғылыми-өндірістік қуатының дамуы,
халықтардың мәдени байланыстары және мәдени үлгілердің таралуы т.б
туралы мол мәлімет береді. Дегенмен сәулет ескерткіштерін осы
тұрғыдан зерттеу енді ғана қолға алына бастады. Аталған зерттеу
бағытының алғашқа нәтижесі ретінде жарық көрген Ұлы Жібек жолы
бойындағы Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның ерте ортағасырлық сәулет
өнеріне арналған ұжымдық зерттеу еңбегінде түркі дәуіріндегі мәдени
байланыстар мәселелерінің аталған бағытта зерттелуінің
қорытындылары берілген [30, 11-24 б.].
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін, қоғамдық ой-санада қалыптасқан
өзгерістер нәтижесінде өткенге назар аударып, тарихи тамырларымзды
іздей бастаған тұста тәуелсіз Қазақстан тарихнамасы қалыптасып келе
жатыр. Қазақстандық зерттеушілер Отандық тарихымыздың өркениеттік
негіздері туралы зерттеу жұмыстарын жүргізуде. Осы орайда қазақ
тарихы мен өркениет мәселелеріне арналған ғылыми практикалық
конференциялардың аталған мәселенің зерттелуі барысында жаңаша
бағыттағы тарихнамалық ой-пікірлерді қалыптастырудағы маңызы зор
болды. Мәселен, “Культура и искусство в стратегии развития
Казахстана” [31], “Молодые ученные о проблеме глобализации и
взаимодействия культур” [32] және т.б конференцияларда ұлттық
мәдениетіміздің болашақ дамуы мен оның әлемдік өркениет қазынасында
алатын орнын анықтау үшін оның тарихи дәстүрлеріне қайта үңілу
керектігі, қалыптасқан тарихнамалық стереотиптерді өзгерту
керектігі, осы бағыттағы зерттеу жұмыстарының бүгінгі жаппай
жаһандану процесі бел алып отырған заманда өзіміздің ұлттық
болмысымызды сақтап қалудың бірден-бір жолы ретінде аталып өтті.
Орта Азия аймағының ежелден-ақ халықтарды саяси, экономикалық,
мәдени және этникалық жағынан байланыстырушы ерекше аймақ ретіндегі
кеңестік тарихнамада қалыптасқан зерттеу дәстүрлері одан әрі
жалғастырылды. Адам-қоғам-өркениет пен ежелгі және ортағасырлар
дәуіріндегі өзара мәдени байланыстар мен ықпалдастықтар мәселелері
туралы ғылыми жинақтар жарыққа шықты [33; 34], осы мәселе
төңірегінде ғылыми конференциялар жалғасты. Отандық тарих ғылымында
ұлттық тарихымыздың өркениеттік тұрғыдан зерттеудің алғашқы
қадамдары жасалуда [35; 36]. Міне, бұл бағыттағы зерттеулер
мәселенің зерттелуінің тарихнамалық үрдістерін талдай отырып, оның
жаңа беттерін ашуда.
Қазақстандық тарихнама ғылымының дамуына ерекше үлес қосқан
ғалымдарымыздың бірі Д.И. Дулатова Қазақстан халықтарының әр
кезеңдердегі көрші халықтармен өзара мәдени байланыстары мен
ықпалдастықтары мәселелерінің зерттелу барысын қарастырған [37; 38;
39; 40; 41]. Тарихнамалық негіздегі мақалалары арқылы зерттеуші
жалпы өткен дәуірлердегі мәдени байланыстар мәселелерінің кеңестік
тарихнамада көбінесе тек әдеби байланыстар негізінде ғана
қарастырылғанын көрсетеді [40; 41]. Сондай-ақ мәселенің зерттеу
барысын қарастыру барысында тарихнамада бұрын қалыптасқан ғылыми
пікірлердің жаңа бағытта көтерілуі мен жандана түсуіне әсер еткен
ғылыми мақалаларды атап өтпеуге болмайды [42; 43; 44; 45; 46]. Бұл
мақалалардың көтерген мәселелері келелі монографиялық зерттеулерге
жүк боларлықтай мәселелер. Мәселен, бұл зерттеулер түркі дәуірінде
орын алған көрші халықтармен өзара мәдени байланыстар мен
ықпалдастықтар мәселелерін жалпы еуразиялық, әлемдік дамудың ХХ1
ғасырдағы мәдени концепциялары т.б негіздерде қарастырып, мәселенің
зерттелуі барысында қалыптасқан пікірлер үрдісіне тоқталған.
Дегенмен біз қарастырып отырған түркі қағанаттарының көрші
халықтармен мәдени байланыстарын одан әрі, бүгінгі жаңарған тарих
ғылымының сұранысына орай терең зерттеудің қажеттігін белгілі
зерттеуші М.Қ. Қозыбаев “ ... бізде зерттелмей келе жатқан мәселе -
ұлтаралық, мемлекетаралық қатынас, өркениеттер ықпалы, мәмлегерлік
тарихы”,-деп атап көрсетті [47, 2 б.]. Еліміздің тәуелсіздік
алуымен қоса келген қоғамдық өзгерістер тарихи зерттеулердің
бағыттары мен сипатына да үлкен өзгерістер әкелгені белгілі.
Осындай өзгерістердің бір көрінісі отандық тарих ғылымының кенжелеп
қалған бір саласы – тарихнамалық зерттеулердің жандана түсуімен
сипатталады. Отандық тарихымыздың келелі мәселерінің зерттелуін
тарихнамалық тұрғыдан тұжырымдау заман талабынан туды. Осы орайда
жүргізілген зерттеу еңбектері біз қарастырып отырған мәселе бойынша
да тарихи зерттеулерді тарихнамалық тұрғыдан саралаған. Зерттеуші
Ш. Т. Омарбеков XX ғасырдың 20-30 жылдарында саяси қуғындалған
қазақ зиялыларының тарихи көзқарастарын талдаған [48]. Түркілер
(Түркістан) елі және монғол билігі дәуіріндегі Қазақстан тарихы
туралы қазақ ұлттық демократиялық интеллегенциясының еңбектерін
талдай отырып кеңестік сталиндік тоталитарлық жүйе қазақ
зиялыларына қазақтың көне және ерте ортағасырлардағы тарихына
тереңдеп баруына, осы кезеңнің күрделі мәселелері төңірегінде жан-
жақты зерттеулер жүргізуіне мүмкіндік бермеді деп атап өтеді [48,
14 б.]. Сондай-ақ зерттеушінің 30-шы жылдарға қарай тапшыл
көзқарасқа ауытқыған қазақ тарихында ежелгі қазақ жеріндегі
тайпалар мен руларды, түркі бірлестіктерін бүгінгі қазақ ұлтының
бастаулары ретінде қарастырудан бас тартуға тырысушылығы көрініс
берді, оның көрнекті өкілі С. Асфендияров өкінішке орай түркі
дәуіріне қатысты деректерді таптық тұрғыдан бұрмалап түсіндіру
бастауында тұрды [48, 25 б.],- деп атап өтуі, біз қарастырып
отырған түркі дәуіріндегі көрші халықтармен орын алған мәдени
байланыстар мәселелерін зерттеу барысында түркілерге берілген жалпы
бағаның тарихнамалық негіздерін түсінуге көмектеседі. Ал,
Қазақстанда тәуелсіз тарихи және тарихнамалық ой-пікірлердің
қалыптасуы (1991-2003 жж.) тарихына тарихнамалық зерттеу
жүгізген келесі бір зерттеуші Ш.Ж. Нартбаев Қазақстан
тарихының түркі дәуірі негізінен кеңестік кезеңдегі зерттеулерде
көрініс тапты, тәуелсіз Қазақстан тарихшылары осы мәселе
төңірегінде іргелі тарихнамалық талдаулар жүргізуге батыл бара
алмай отыр,- деп атап көрсетті [49, 59 б.]. Белгілі зерттеуші Т.О.
Омарбеков пен Ш.Т. Омарбековтың соңғы жылдары жарық
көрген “Қазақстан тарихы мен тарихнмасына ұлттық қөзқарас” атты
іргелі зерттеу еңбегі де біз қарастырып отырған мәселенің
тарихнамалық тұрғыдан зерделенуінің бағыттары мен нәтижелерін
бағалауда маңызды орын алады [50].
VІ-XІІ ғасырлардағы түркілердің мәдениеті мен көрші
мемлекеттермен мәдени байланыстары туралы шет елдік зерттеушілердің
пікірлері К.Л. Есмағамбетовтың еңбегінде талданды
[51]. Шетел зерттеушілері бірінші болып түркілердің исламға дейінгі
және исламды қабылдағаннан кейінгі Иранмен, сондай-ақ көшпелілер
мен батыс өркениеттері арасындағы өзара байланысы, дала
империяларының дамуы және олардың Қытаймен қарым-қатынасы,
арабтардың Орта Азияға басып кіруі, көне түркілердің дүниетанымы
(VІІІ ғ.) және т.б. мәселелер төңірегінде зерттеу жұмыстарын
жүргізген [52; 53; 54; 55].
Шет ел тарихнамасындағы түркілер тарихына деген зерттеушілердің
мұндай кең көлемді қызығушылығының себебі мен бұл зерттеулердің
кешенді сипаты туралы К. Есмағамбетов неміс тарихшысы Г. Шварцтың
пікірін келтірген: Ежелгі дәуірден бастап бүгінгі күнге дейін Орта
Азия және оның халқы адамзат тарихына терең әсер етіп келеді... Егер
Орта Азия мен оның халқының тарихын зерттемей тұрып оған көршілес
халықтардың тарихын түсіну қаншалықты мүмкін емес болса, онда
ортазиялық дала елдерінің тарихы да оларды қоршап жатқан мәдени
елдер: шығыстағы Қытай, батыстағы Жерорта елдері мен оңтүстіктегі
Үндістан тариыхын зерттемей тұрып мүлде түсініксіз болар еді [51].
Көптеген шет ел ғалымдар мен басқа да зерттеушілері (А. Фон
Габен, Ж.Ру, И.Хорва, В.Пьянчентини) ортағасырлардағы түркі
халықтарының мәдени өмірінің әртүрлі бағыттары бойынша зерттеу
жұмыстарын жүргізіп келеді. Бұл зерттеулерде басты назар
мәдениеттің: өнердің, діни нанымдар мен аңыз әңгімелердің
этногенетикалық процестегі маңызды рөліне аударылып отыр. К.Л.
Есмағамбетов, әсіресе, Орта Азия халықтарының сонау көне түркі
дәуірінен Қазақ хандығы дәуіріне дейінгі ұзақ кезеңді қамтитын
“түркілену” мен “исламдану” процестерін зерттеуге ерекше
қызығушылық туып отырғанын баса айтады [51]. Кейбір авторлар түркі
халықтарының тарихы мен мәдениетін басқа халықтармен тығыз
байланыста алып қарастырған. Мәселен Д. Синор Ішкі Азияның
ортағасырлық Еуропамен байланыстарын зерттеген [54].
Осылайша автор шет ел тарихнамасының кеңестік тарихнамадан
ерекшелігі тарих әрқашан әртүрлі факторлар негізінде талданып,
ондағы мәдени факторға баса назар аударылғанын көрсетіп береді.
ХХ-ғасырдың басында батыс қоғамында жалпы адамзат өміріндегі
ірі-ірі өзгерістермен оның салдарынан; саяси әлеуметтік-
экономикалық және мәдени дәстүрлердегі пайда болған өзгерістер
жалпы тарих, оның мәні және әлемдік дамудың заңдылықтарын
негіздеуге ұмтылыс болды. Міне, осындай жағдайда (әлемді дүр
сілкіндірген және оған орасан зор өзгерістер әкелген екі дүние
жүзілік соғыс) аталған проблема төңірегінде А. Тойнби [56], О.
Шпенглер [57], К. Ясперс [58] және т.б батыс ойшылдарының
философиялық шығармалар дүниеге келгені белгілі. Бұл ойшылдардың
зерттеулері сол кезеңдегі мәдени-тарихи жағдайды талдай келе, бұл
жағдайды белгілі бір қайталанатын мәдени даму кезеңінің аяқталуы
(мәдени типтер теориясының жақтаушылары), нақты мәдени біртұтас
жүйенің құлауы (тұйықталған өркениет теориясын жақтаушылар),
”тарихтың ақыры” (А.Бердяев және т.б эсхатологиялық нұсқасы) деп
түсіндіреді. Бізге ең маңыздысы бұл зерттеулердегі әлемдік
тарихтағы көшпелілерге берілген жалпы тарихи баға. Бүгінде
тарихнамада бұл зерттеушілердің көшпелілердің тарихы мен
мәдениетіне берілген тарихи бағасы баршаға аян. Жоғарыда аталған
шетелдік зертеушілердің еңбектерінің жарыққа шығуы 60-жылдары
батыстың тарихнамалық ой жүйесінің өзгерістеріне, жалпы осы
кезеңдегі әлемдік өзгерістерге (ғарышты игеру, отарлардың
тәуелсіздікке қол жеткізуі т.б) тікелей байланысты. Міне, осы
кезеңде батыс тарихшылары А. Тойнби концепциясынан бас тарта
бастайды да, жоғарыда аталған зерттеулер жүргізіле бастаған.
Мәселенің зерттелу тарихына қысқаша тоқтала отырып, түркі
қағанаттарының көрші халықтармен мәдени байланыстары туралы зерттеу
еңбектерін тприхнамалық тұрғыдан саралауда қарама-қайшылықты
пікірлер қалыптасқанын көреміз. Соңғы кезеңдегі, әсіресе,
қазақстандық зерттеушілер түркі мәдениетінің өзіндік бай
дәстүрлерін көрсете отырып, олардың көрші халықтармен мәдени
байланыстарының тарихындағы өзіндік рөлінінің көп жағдайда жете
бағаланбағандығын атап көрсетуде. Бірақ бұл тұжырымдар әлі де болса
отандық ғалымдар ғана мойындаған шындық күйінде қалып отыр.
Өткен ғасыр басындағы белгілі мәдениет тарихшысы П. Сорокин
өзінің тарихи-мәдени концепциясын негіздей отырып, осы кездегі
дағдарыс ХVl-Х1Х ғасырлар бойы үстем болып келген батыстың
мәдениеттік ыдырауынан (дезинтеграция) пайда болды деп есептейді.
Ол бұл процестің негізгі себебі ретінде төрт мәселені атайды. Біз
соның ішінде екеуін келтірмекпіз: біріншісі, ыдырауға ұшырап
отырған мәдениеттің дуализміне байланысты ішкі қайшылығы; екіншісі,
нақты түрдің болмауы, яғни - әр мәдениеттен алынған өңделмеген
элементтердің байланыссыз синкретизмі [59]. Бұл мәселені арнайы
бөліп көрсетуіміздің себебі: ұлттық мәдениетіміздің бүгінгі
дамуында бөтен күшті мәдени элементтердің ықпалы басым болып отыр.
Сырттан келген мәдени экспансияға төтеп бере аламыз ба? Болашақта
ұлттық бейнемізден айырылып қалмау үшін өткенге назар аударудың
маңызы зор деп есептейміз. Сондықтан, аталған тақырыпты зерттеудің
маңыздылығы да арта түспек. Мәселенің тарихнамылық негіздерін
талдай отырып, оның болашақта зерттелуіге тиіс бағыттары мен
мәселелеріне назар аударуға тиіспіз.
Зерттеу жұмысының деректік негізін XVІІІ ғасырдың ортасынан
бастап осы күнге дейін жарық көрген шет елдік және отандық
тарихшылардың, археологтардың, этнологтар мен кей жағдайларда
философтар мен әдебиетшілердің еңбектері құрайды. Бұл еңбектерді
түркі халықтарының тарихы мен мәдениетін бағалаудағы көзқарастары
мен бағыттары бойынша екіге бөлуге болады.
- XVІІІ ғасырдың ортасынан бастап өткен ғасырдың 50-60
жылдарына дейін жарық көрген еңбектердің көпшілігі көшпелі
халықтардың жалпы әлемдік тарихтағы рөліне күмәнмен қарады.
- XX ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап бүгінгі күнге дейін
мәдениет пен мәдени байланыстар проблемаларын зерттеудің теориялық
мәселелеріндегі өзгерістер мен кең көлемде жүргізіле бастаған
археологиялық зерттеулердің нәтижесінде дүниеге келген қайшылықты
пікірдегі зерттеулер.
XІX ғасырдың екінші жартысынан бастап орыс тарихшылары түркі
халықтарына қатысты нарративті материалдарды зерттеуде көшбасшы
болды. Ресейдің белгілі ғалымы В.В. Григорьев Қазақстан тарихы мен
мәдениетін зерттеуге ерекше көңіл бөлді. Кимектер, қарлұқтар,
оғыздар мен шігілдердің орналасуы, діні, шауашалығы туралы мол
мәлімет беретін Әбу Дулафтың (ІXғ) еңбегін алғаш ғылыми
айналымға енгізді [60]. Сондай-ақ ғалым ортағасырлық Қарахан
мемлекеті тарихын жазба деректер арқылы зерттей отырып, мемлекет
тарихына қатысты мәселелер бойынша түйінді пікірлер айтты. Атақты
шығыстанушы Х.Д. Френ көлемді түрде түсініктемелер беріп, 1823 жылы
Петербург қаласында неміс тілінде басып шығарған Ибн Фадланның
“Жазбаларын” кең көлемді тарихи-филологиялық талдаулармен орыс
тілінде А.П. Ковалевский жариялады [61]. С.Л. Волин Талас өзені мен
оған шектес аудандар туралы ІX-XVІ ғғ. араб деректерінің
мәліметтерін жинастырды [62].
Ежелгі және ортағасырлық Қазақстан тарихы үшін маңызды деректер
тобын құрайтын қытай тіліндегі мәліметтерді айтқанда көрнекі
шығыстанушы ғалым, синолог Н.Я. Бичурин есімі бірінші аталады. Н.Я.
Бичурин еңбегінде қытай хроникаларының материалдарына ауқымды
тарихи-филологиялық түсініктемелер берілген [63]. Н.Я. Бичуриннен
кейінгі ірі зерттеуші Н.В. Кюнер Орталық Азия
халықтары туралы қытай тіліндегі хабарлардың құнды топтамасын
жасады [64]. Түркі дәуіріндегі Қазақстан тайпаларына қатысты қытай
тіліндегі деректерді ежелгі түркі ескерткіштерінің, генеологиялық
аңыздардың мәліметтерімен салыстыра отырып зерттеудің тамаша үлгісі
Ю.А. Зуеев еңбектерінде көрініс тапты [65; 66]. Зерттеуші
ортағасырлық Қазақстан халқының біртекті мәдени негіздегі
идеологиялық бірлігі туралы ой айтты [67]. Қазақстандық ғалымдар
соңғы жылдары қытай тіліндегі деректердің сипатты ерекшеліктерін,
ондағы мәдениетімізге қатысты мәліметтерді зерттеуге ден қойып жүр
[68].
Сонымен бірге грек-рим авторларының да мәліметтері орыс тіліне
аударылды [69].
Жазба және археологиялық зерттеулердің нәтижесінде ортағасырлық
түркі қағанаттарының тарихын зерттеу кең көлемде жүргізіле бастады.
Алғашқы кезеңде жазба деректер мен археологиялық материалдарды
ғылыми айналымға қосу бірте-бірте жүргені белгілі. Сондықтан да кем
дегенде XІX ғасырдың аяғы мен XX ғасыр басындағы зерттеулердің
дүниге келгеніне дейінгі аралықта қарастырып отырған мәселе бойынша
тарихнамалық дерек жоқтың қасы десек те болады.
Диссертацияның алға қойған мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың
негізгі мақсаты ұлттық мәдениетіміздің қалыптасуының негізгі
кезеңдерінің бірі болып табылатын түркі дәуріндегі көрші
халықтармен мәдени байланыстар мәселесінің шетелдік және отандық
тарихнамада зерттелуінің негізгі бағыттарын, сипаты мен мазмұны
және тарихи көзқарастар эволюциясының жетістіктері мен
кемшіліктерін анықтау болып табылады. Анықталған міндетке
байланысты алдымызға мынандай мақсаттарды шешуді қойдық:
- Түркі қағанаттарының көрші халықтармен мәдени байланыстарын
зерттеген зерттеушілердің біршама кең көлемі мен ғылыми
көзқарастардың сабақтастығы, тарихи мектептер мен концепциялардың
динамикасы мен бағыттарын анықтау.
- Түркі қағанаттарының көрші халықтармен байланыстарын
зерттеудегі көшпелі мәдениет пен отырықшы өркениеттер арасындағы
байланыстар мәселесінің шетелдік және отандық тарихнамада
пайымдалуын қарастыру.
- Түркі-соғды мәдени синтезі мәселелерінің зерттелуіндегі
тарихи және археологиялық зерттеулерге шолу жасау, ғылыми
көзқарастар эволюциясын көрсету.
- Түркі қағанаттарының Қытай, мұсылмандық Иран мелекеттерімен
мәдени байланыстары мәселелерін зерттеудің кезеңдері мен
бағыттарын, сипатты ерекшеліктерін зерделеу.
- Шығыс славяндар мен түркі тайпаларының мәдени байланыстары
туралы мәселенің зерттелуіндегі орыс тарихнамасында қалыптасқан
орыс идеясының мәнін ашып көрсету.
- Жалпы тақырыптың зерттелу жағдайы, ғылыми зерттеулердің
деңгейі, сондай-ақ зерттелмеген тұстары туралы ой қорыту.
Зерттеудің методологиялық негізі: Диссертацияны жазу барысында
жан-жақтылық, нақтылық және объективтілік принциптері басшылыққа
алынды. Дегенмен түркі қағанаттарының көрші халықтармен өзара
мәдени байланыстарының тарихнамалық мәселелерін қарастыруда
өркениеттік тұрғы басты назарда болды. Теориялық-танымдық жағынан
алғанда өркениеттік тұрғы:
- зерттеу жүргізу барысында этноцентристік, ұлтшылдық және
этнониглистік көзқарастардан бас тартып, оларды айқындауға
мүмкіндік береді.
- әртүрлі халықтар мен мәдениеттердің, өркениеттердің, теңдігі
мен әлем дамуының полимәдени және көпұлттық құндылықтарын оның
дамуының негізгі шарты ретінде қабылдау туралы сананы
қалыптастырады. Негізінен алғанда өркениеттік тұрғы теориялық пен
қолданбалық жағынан алып қарағанда да үлкен мүмкіндіктерге жол
ашады. Дегенмен бұл тұрғының өзі әлі де болса теориялық және
әдістік жағынан нақтылай түсуді талап етеді.
Сондай-ақ диссертацияда тарихи зерттеудің жалпы ғылыми әдістері
мен талдау тәсілдері: тарихилық, құрылымдық-функциялық талдау,
салыстыра талдау, жүйелілік т.б. басшылыққа алынды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы. Түркі қағанаттарының көрші
халықтармен мәдени байланыстарының тарихнамасы алғаш рет
диссертациялық деңгейде зерттелуімен анықталады. Тақырып бойынша
әдебиеттерді қамтуда тілдік, хронологиялық, ұлттық, мемлекеттік
шектеулердің болмауында; мәселенің жаңа методологиялық тұрғыда
пайымдалуында; тақырыптық кешенді түрде зерттелуінде; теориялық
мәселелерге назар аударылуында; түркі дәуіріндегі мәдени дамудың
өзіндік ерекшеліктері мен дәстүрлері ұлттық мәдениетіміздің
қалыптасуымен тығыз байланыстылығы туралы методологиялық принципті
ұстануында.
Сонымен қатар жұмыста:
- Түркі қағанаттарының мәдени дамуы мен көрші халықтармен өзара
мәдени байланыстары зерттеудің қалыптасуы, даму кезеңдері жаңа
жүйеге түсірілген.
- Түркі қағанаттарының көрші халықтармен өзара мәдени
байланыстарын зерттеудің жетістіктері мен кемшіліктері алғаш рет
нақты түйінделеген.
- Мәдениет пен мәдени байланыстар мәселелерін зерттеу барысында
көшпелі халықтардың мәдениеті мен мәдени байланыстары туралы тарихи
көзқарастардың қалыптсуына әсер еткен тарихи үрдістер анықталған.
- Түркі қағанаттарының Қытай, Иран, Орта Азия және славян
халықтарымен мәдени байланыстарының зерттелу мәселелері жеке-жеке
проблемалар нысаны ретінде қарастырылған.
- Түркілердің мәдениеті мен көрші халықтармен өзара мәдени
байланыстары мен ықпалдастықтары туралы мәселенің болашақтағы
зерттеу нысанына айналатын проблемалары жаңа көзқарастармен
нақтыланған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Еліміз тәуелсіздік алып, тарихымыз бен мәдениетімізді қайта
зерделей бастаған тұста ұлттық мәдениетіміздің қалыптасуының
маңызды кезеңі болып саналатын түркі дәуіріндегі немесе түркі
тайпалары мен халықтарының көрші халықтармен мәдени байланыстарының
зерттелуін қарастыру өте маңызды болып отыр.
- Жалпы тарих ғылымында көшпелі халықтар тарихы жоқ халықтар
ретінде бағаланып, олардың тарихы мен төл мәдениеті жоққа
шығарылды. Бірақ, уақыт өте келе көшпелі халықтардың коғамдық және
мәдени даму деңгейі туралы бұл тұжырымдар уақыт сынына шыдамай өз
позицияларын жоғалта бастады.
- Түркі тайпалары мен халықтарының көрші халықтармен мәдени
байланыстарын зерттеу барысында жалпы көшпелі халықтарға берілген
жағымсыз баға узақ уақыт бойы аталған мәселені тарихи тұрғыдан
талдауда үстем болып келді.
- Тарихы ғылымының дамуымен, әсіресе археология саласындағы
жеткен жетістіктерінің нәтижесінде көшпелілер мәдениетінің тамаша
ескерткіштері ашылды. Нәтижесінде көшпелі және отырықшы мәдениеттер
арсындағы мәңгілік қарама-қайшылық туралы пікірлер де өз маңызын
жойды. Тарихнамада түркі-соғды мәдени синтезі немесе мәдени
интеграциялық процестер туралы пікірлер қалыптасты.
- Біз қарастырып отырған мәселде зертеушілер көрші халықтардың
түркілерге тигізген мәденп әсері тұрғысынан ғана емес, түркі
мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері мен көрші халықтар
мәдениетіндегі әсері тұрғысынан қойлып зерттеле бастады. Бірақ,
көбінесе қазақстандық ғалымдардың зерттеулерінде көрініс тапқан бұл
мәселені барлық шет елдік ғалымдар бірден мойындап отыр деп айта
аламаймыз.
- Сондықтан шет еледік және отандық тарихнамадағы пікірлерді
талдай келе, түркі тайпалары мен халықтарының мәдени байланыстары
мәселелрін жан-жақты зерттеу қажет деп есептейміз.
Практикалық құндылығы: Жұмыс Түркі қағанттарының көрші
халықтармен өзара мәдени байланыстарының зерттелу мәселелерін
қарастыра отырып, тәуелсіз Қазақстанның тарихи дәстүрлерін берік
ұстанған бейбіт мемлекет ретіндегі халықаралық қатынастардағы рөлін
бағалауға, ұлттық мәдениетіміздің дәстүрлері мен сабақтастығы
туралы ғылыми көзқарастарды нақтылай түсуге, болашақ ұрпақты өз
мемлекетіміздің жарқын тарихи үрдістері арқылы қазақстандық
патриотизмге тәрбиелейді.
Диссертация материалдарын ЖОО-да, арнайы курстарда түркі
дәуіріндегі мәдениет пен мәдени даму мәселелерін қарастырғанда
пайдалануға болады. Сондай-ақ зерттеу еңбегі бүгінгі жаһандану
үрдісі бел алған кезеңде жалпы түркі дүниесі үшін маңызды болып
саналады. Себебі еңбек барлық түркі халықтарының тек саяси,
әлеуметтік-экономикалық өмірінің ұқсастығы ғана емес, сондай-ақ
олардың мәдени болмысы мен құндылықтарының ортақтығы туралы ой
түюге, сондай-ақ тарихи тағдырының сабақтастығын сезіне отырып,
әлемдегі өз орнын лайықты бағалауға мүмкіндік береді.
Диссертацияның сыннан өтуі: Диссертация әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университеті Қазақстанның ежелгі және ортағасырлар
тарихы кафедрасында дайындалды. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
үш ғылыми мақалада, үш халықаралық ғылыми конференцияда баяндалды.
Диссертацияның құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспе, қорытынды
бөлімдермен қатар үш тараудан (әр тарау екі бөлімнен) және
пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен тұрады.
1. ТҮРКІЛЕР ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРЛІ МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАР ТАРИХИ
ЗЕРТТЕУЛЕРДЕ
1.1. Түркі дәуіріндегі Батыс пен Шығыстың мәдени байланыстарына
зерттеушілердің көзқарастары
Түркі дәуіріндегі мәдени байланыстар мәселелері түрлі
зерттеулерде Батыс пен Шығыстың өзара мәдени әсері тұрғысынан
қарастырылды. Мәселенің батыстық зерттеушілер мен кеңестік және
отандық тарихнамада талдануын қарастырып көрейік. Әсіресе батыстық
зерттеушілер түркі халықтарының көрші халықтармен өзара мәдени
байланыстары мәселелерімен тікелей айналыспаса да, олардың жалпы
мәдени байланыстар, ондағы көшпелі халықтардың рөлі туралы
пікірлері осы мәселені зерттеушілерге үлкен ықпалын тигізген ғылыми
мектеп болды. Сондықтан қысқаша түрде батыстық мәдени-философиялық
ой-сананың қалыптасуы мен түрлі мәдени әсерлер тоғысындағы көшпелі
халықтардың рөлі туралы пікірлердің даму кезеңдерін мына
бағытттарда қарастыруға болады:
Жалпы тарихи зерттеулерде мәдениет және мәдени байланыстар
мәселелерінің көтерілуі және көшпелі халықтардың рөлі туралы тарихи
бағалар;
Шығыс пен Батыс мәдениетінің өзара әсері мен байланыстары
туралы тарихи зерттеулердің бағыттары мен сипаты;
Жалпы зерттеулерде XІX ғасырдың екінші жартысынан бастап адам
мен мәдениетті зерттеуде тарихи қөзқарас басым орын ала бастады.
Осы кезеңде қалыптасқан этнография ғылымы қоғамды зерттеудегі
тарихи принциптің нығая түсуіне көп ықпал етті. Л.Г. Морган,
Э.Тэйлор, М.Ковалевский [70] және басқа да зерттеушілер ғылымға
салыстырмалы-тарихи әдісті енгізді. Бұл ғалымдардың ілімдерінде
әртүрлі идеялық ағымдардың ықпалы басым болды. XІX ғасырдағы
этнография ғылымына кантық позитивизм, кейінірек Г.
Спенсер идеялары өз ықпалын тигізді. XІX ғасырдағы эволюционистер
салыстырмалы-тарихи тәсілді этнографиялық зерттеулердің нақты
тәсілі ретінде пайдаланды. Бұл ғалымдардың еңбектерінде
салыстырмалы-тарихи әдіс адамзат мәдениетіндегі ортақтықты
анықтауға ұмтылды. Олар халықтардың мәдениетіндегі ортақ
құбылыстарды табуды мақсат тұтты. Осы жағдайда жекелік ортақ
адамзат мәдениетінің әртүрлі даму сатыларына сәйкес ретінде
түсіндірілді. Мұндай тұрғыдан келу Кант іліміндегі адамзатты
зерттеу кезінде жалпыдан жалқыға принципіне сәйкес келетін. Әр
халықтың ерекшелігі – олардың тарихи қалыптасқан тайпалық немесе
ұлттық ерекшелігі. Адамзат мәдениетінің ортақтық критериін іздеу
XVІ-XVІІІ ғасырлардағы ағартушылыр мен гуманистерден басталған еді.
XІX ғасырдың алдыңғы қатарлы ғылымында бұл критерий ретінде “ақыл-
ойдың түпкілікті теңдігі”, барлық жер шары халықтырының “біртекті
психикалық бірлігі” алынып, ол “адамзаттың психикалық бірлігі
туралы” тезисте көрініс тапты.
Мәдениет неғұрлым бай әрі толыққанды болған сайын мәдени
байланыстар соғұрлым тығыз, қарама-қайшылықты бола түспек. Әртүрлі
мәдени формалардың алмасуы қалай жүзеге асады? Алмасудың негізі
болып байланысқа түскен халықтардың қоғамдық-мәдени деңгейі,
қабылдаушы-мәдениетке қабылданушы сипаттардың сәйкестігі негіз бола
алады. Бөтен затты қабылдаудың негізін қоғамның өзі дайындайды.
Қоғам бөтен жетістіктерді не қабылдайды не оны кері итереді, себебі
сол қоғамның дамуына сәйкес келмейтін жетістіктер қажеттілік
тудыруы мүмкін емес. Бұл принципті XVІІІ ғасырдағы шотланд философ-
ағартушысы Адам Фергюсон былайша тұжырымдаған еді: “когда наций
действительно делают займствования у свойх соседей, они возможно,
заимствует лишь то, что сами почти в состоянии были изобрести.
Поэтому характерная сторона жизни какой-либо страны редко
переносится в другую страну до тех пор, пока почва для этого не
будет подготовлено наличием сходных условий” [70].
Әлемдік мәдени байланыстар тұтас теориялық мәселе ретінде XX
ғасырда әртүрлі саладағы ғалымдардың философтардың, социологтардың,
тарихшылардың және этнографтардың зерттеу нысанына айналды. Батыс
ғалымдарының ішінен ең танымалы ретінде А. Вебер мен А. Тойнбиді
атауға болады. Вебер концепциясының негізінде идеалистік релятивизм
жатыр. Оның концепциясында мәдениеттің жаны, оның идеологиясы,
діні, көркемдік стилі өзіндік қайталанбас ерекше, ал мәдениет
құбылысы “неповторимые, не стремящие к некой общечеловеческой цели,
несравнимые между собой и полностью своеобразные символы,
выражающие нечто духовное, “душу” тех исторических организмов,
которые породили эти символы” [70].
Вебер мәдениеттер арасындағы байланыстар арқылы жат мәдени
құндылықтарды қабылдаудың органикалық дәрежеге жетпейтіндігін
жазады. Алайда, Шпенглермен [57] салыстырғанда техника,
жаратылыстану және нақты ғылымдар оның ойынша барлық мәдениеттерде
бірдей және олардың дамуы әлемдік маштабта жүзеге асады. Вебер осы
салада ғана қабылдау мен игеру мүмкіндігі бар деп есептейді. А.
Вебер К. Ясперс еңбегіндегі остік уақыт деп аталатын кезеңдегі
құбылыстың себебін түсіндіруде бірден-бір дәлелді пікір ұсынды.
Яғни, б.з. дейінгі 800-200 жылдары әлемнің түпкір түпкірінде бір-
біріне тәуелсіз бірнеше көне өркениет ошақтары пайда болды. Осы
құбылыстың негізгі себебін А. Вебер көшпелі халықтармен тікелей
байланыстырады. Орталық Азия далаларынан шығып, жылқыны қолға
үйретуді бірінші болып қолға алған көшпелілер әлемнің түпкір-
түпкірін шарлады. Олар көне мемлекеттер мен өркениет ошақтарын
жаулап алды. Қатерге толы жорықтар оларға әлемнің нәзіктігі мен
өмірдің өткінші екендігін түсінуге көмектесті. Билеуші нәсіл
ретінде олар әлемге батырлық-қасіретті танымды берді. Б.з. дейінгі
үш мың жылдықтан бастап Еуропа мен Жерорта теңізі, кейінгі кезеңде
Иран мен Үндістан, Қытай жерлеріне дейін жеткен көшпелілер томаға
тұйық, жергілікті негізде дамып жатқан мәдениеттерге жаңа леп
берді. Ендігі жерде тарих біртекті, тыныш, материалды отырықшы
мәдениет пен қуатты, қозғалмалы, рухани көшпелілер мәдениеттері
арасындағы күрес негізінде дамыды [71]. Тарих ғылымындағы әртүрлі
методологиялық бағыт мәдени ұқсастық пен өзара мәдени байланыс
проблемаларын әртүрлі көзқарас негізінде қарастыруға әкеліп соқты.
Өзара мәдени байланыстар мәселесін талдау ғылымның, оның тәсілдері
мен негіздерінің, түсініктерінің дамуымен біршама өзгерістерге
ұшырады. Тарих ғылымында, әсіресе Батыс Еуропа мен АҚШ ғалымдары
арасында мәдениеттің біртұтастығы туралы мәселеге қатысты бірнеше
бағыт қалыптасты. Көрнекті батыс зерттеушісі О. Шпенглер еңбегінің
методологиялық сипаты туралы зерттеушілер өз кезінде талай еңбектер
жазды [72, 251-257 б.]. Біз қысқаша түрде Шпенглер іліміндегі
мәдениет пен мәдени байланыстар туралы мәселеге ғана тоқталмақпыз.
Мәдениет ұғымын шпенгерлік тұрғыда түсіндірудің ерекшелігі
Нище, Кант ілімдерімен тығыз байланысты. Шпенглер тарихи
мәдениеттердің “ішкі формасын” түсінуге ұмтылды. Ол әр мәдениеттің
өзіне тән “алғашқы белгісін” анықтай отырып “мәдениеттер суретін”
салуға ұмтылды. Әр мәдениеттің “алғашқы белгісі” оның өмірлік мәні,
ол өз қарапайымдылығымен, анықтылығымен ерекшеленіп, мәдениеттің
біртектілігін, құрылымдық бірлігін анықтайды. Мәдениеттердің
қарапайымдылығы мен бірлігі туралы түсінік оларды тірі ағзаға
теңестірумен бекітіле түсті. Міне осы түсініктен әрқайсысы өзінше
ерекше, толық аяқталған сипаттағы мәдениеттердің бір-бірімен терең,
органикалық байланысқа түсуінің мүмкін еместігі туралы ой
туындайды. Мұндайда мәдениеттер бір-бірінен еш нәрсе қабылдауға
немесе беруге де мүлде құлықсыз. Бөтен мәдениеттен тек материалдық
жетістіктерді ғана қабылдауға болады, ал руханиат мәселелері
қабылдау нысаны бола алмайды. Ал күштеу жолымен, жасанды түрде
мәдениеттерді байланыстырса Шпенглер бойынша “псевдоморфоз” немесе
мәдениетке бөтен элементтерді таңу процесі орын алады. Мұндайда
бөтен элемент мәдениеттің өмірлік нәрімен біраз уақыт қана өмір
сүруі мүмкін, бірақ ол нәтижелі болмайды [57].
Жиырмасыншы ғасырдың 50-70 жылдары Батыс Еуропа мен АҚШ-та, сәл
кейінірек социалистік елдерде мәдениет мәселелері бойынша
пікірталастар өрби түседі. Олар осы кезеңде орын алған оқиғалар
негізінде отарлық езгіге қарсы күрес, экономикалық дағдарыс,
адамның ғарышты игеруінің т.б. әсерімен күшейе түсті. Батыстық
мәдениеттану ғылымында бірінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі кезеңде
мәдени томағатұйықтық туралы пікір үстем болса, ендігі жерде
адамзаттың жалпы мәдени негізі, мәдени-тарихи процестердегі
синтездің жолдары мен механизмдері және сабақтастығы туралы
пікірлер айтыла бастады (А. Тойнби, Ф.Нортроп, П. Сорокин). Әртүрлі
мәдениеттердегі ұқсас белгілерді анықтауға ұмтылу олардың
әрқайсысының өзіндік қайталанбас ерекшелігін түсіндіру мен сақтап
қалу мақсатынан туындайды. Осы кезден бастап мәдениеттану қоғамдық
ғылымдардың бір саласы ретінде қалыптасып, нақты ғылымдардың
мәдениет туралы зерттеулері тек қана интуиция мен адамгершілік
сезімдерге ғана емес, этнография, археология, тарихи лингвистика
және т.б. пәндердің жақсы негізделген фактілік немесе
методологиялық базасы негізінде жүзеге асырылды.
Өткенге назар аударып, оның негіздеріне тереңірек ұмтылу үрдісі
белең алады. Осы негізде әсіресе, индустрияландыруға дейінгі
кезеңде орын алған өзара мәдени байланыстарға деген қызығушылық
артып отыр. Өткен ғасырларда орын алған мәдени алмасулар
мәдениеттің тұрақты белгілеріне айналды. Олар өз кезегінде бүгінгі
мәдени байланыстарға өз әсерін тигізуде.
Батыстық мәдени-философиялық ойсана абстрактілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz