Қожа Ахмет Иассауи дүниетанымындағы рухани кемелдену мәселесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1.1 Қожа Ахмет Иассауи сопылық философиясы мен түркілер ой кеңістігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Иассауийа қауымдастығы және оның рухани
құндылықтар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ІЛІМІНДЕГІ ЖАН ТАЗАЛЫҒЫ МЕН АҚЫЛ.ОЙДЫҢ БІРЛІГІ
2.1 Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани.танымдық жетілу жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Иассауийа қауымдастығының дәстүрлері және оның діни.философиялық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
2.3 Қожа Ахмет Иассауи дәстүрлерінің жалғастығы және қазақ философиясы үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 108
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 110
1. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1.1 Қожа Ахмет Иассауи сопылық философиясы мен түркілер ой кеңістігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Иассауийа қауымдастығы және оның рухани
құндылықтар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ІЛІМІНДЕГІ ЖАН ТАЗАЛЫҒЫ МЕН АҚЫЛ.ОЙДЫҢ БІРЛІГІ
2.1 Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани.танымдық жетілу жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Иассауийа қауымдастығының дәстүрлері және оның діни.философиялық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
2.3 Қожа Ахмет Иассауи дәстүрлерінің жалғастығы және қазақ философиясы үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 108
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 110
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқының мәдени-философиялық құндылықтары мен ұлттық көзқарасының өркендеуінде сопылық ілімнің өзіндік орны бар. Ахмет Иассауи сопылық философиясындағы рухани қазына даналық хикметтер арқылы халық санасына таралып, олардың дүниетанымының бөлінбес бөлшегіне айналды. Демократиялық қоғам талаптары рухани құндылықтардың қайта жаңғырып, мәдени-философиялық тұрғыдан зерттелуін қажет етеді.
Әлемдік мәдениеттің қайнар көзіне айналған рухани дүние адам бойындағы діни-философиялық танымды жетілдіре отырып, оның кемел тұлға болуына жол ашады. Міне, қазақ ұлттық танымына мың жылдан астам уақыт әсер еткен мұсылман философиясы мен ғылымы, олардың өмір тәжірибесінде өз таңбасын қалдырды. “Шындық табиғатында әділет болмақ, ақ пейілділіктен шапағат шықпақ, ақылдан даналық тумақ” [1]–деген Абай көзқарасында рухани кемелденудің ізі жатыр. Ұлттық сана мен сопылық философиядағы қағидалар бірлігі адам өміріне басқа мән берді. Адам рухани толысып, пендешілік пен зұлымдық әрекеттерден алшақтауға мүмкіндік алды. Ахмет Иассауи даналығы осы проблемаларды шешуде негізгі орынға ие болды. Демек, сопылық философияның ұлттық сананы қалыптастыру қызметін рухани кемелденуге апаратын жол ретінде тани аламыз. Ол үшін де Сократ айтқандай өзіңді-өзің таны қағидасына қайта ораламыз.
Халық санасын дендеп келе жатқан рухани бостық дүниетанымын зұлымдық пен зинақорлыққа бағыттаған жандардың әрекетінен туындайды. Рухани құндылықтарды өз деңгейінде бағаламау қоғамды аздырады. Міне бұл ұлттың болашағындағы үлкен дақ және діни бірлестіктерге оңай алынатын қамалдар. Ахмет Иассауи танытқан жетілу жолының даналықпен теңестірілуіде сопылық философияның тереңірек тамырлауында. Адам бойындағы рухани кемелденуді өз шығармашылығына арқау еткен еліміздің біртуар тұлғалары әл-Кинди, әл-Фараби, ибн-Сина, Арыстан-Баб, М.Қашқари, Ж.Баласағұн, Ахмет Иассауи, Ахмет Үгінеки, Сүлеймен Бақырғани және Асан Қайғыдан, Абайға дейінгі қазақ ақын-жыраулары халық санасында мәңгілікке сақталып қалды.
Ахмет Иассауи сопылық ілімінде халықты имандылық пен рақымдылыққа және азаттық пен әділдікке бағыттаған терең философиялық құндылықтар көрініс тапты. Міне адам өмірінде маңызды деп танылған философиялық ұғымдардың басын біріктірген дәстүрлерді ұмыттырмай, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып тұрған да ойшылдың жазған даналыққа толы хикметтері.
Орта ғасыр философиясы тек дінге байланысты өркендеген. Оны сол кезеңдегі философиялық бағыттың кез-келгенін саралау анықтап береді. Ахмет Иассауи іліміндегі түркілік танымға негізделген философия да көбіне исламдық сипат алғанымен, тек қана өзіне тән діни дәстүрлерімен
Әлемдік мәдениеттің қайнар көзіне айналған рухани дүние адам бойындағы діни-философиялық танымды жетілдіре отырып, оның кемел тұлға болуына жол ашады. Міне, қазақ ұлттық танымына мың жылдан астам уақыт әсер еткен мұсылман философиясы мен ғылымы, олардың өмір тәжірибесінде өз таңбасын қалдырды. “Шындық табиғатында әділет болмақ, ақ пейілділіктен шапағат шықпақ, ақылдан даналық тумақ” [1]–деген Абай көзқарасында рухани кемелденудің ізі жатыр. Ұлттық сана мен сопылық философиядағы қағидалар бірлігі адам өміріне басқа мән берді. Адам рухани толысып, пендешілік пен зұлымдық әрекеттерден алшақтауға мүмкіндік алды. Ахмет Иассауи даналығы осы проблемаларды шешуде негізгі орынға ие болды. Демек, сопылық философияның ұлттық сананы қалыптастыру қызметін рухани кемелденуге апаратын жол ретінде тани аламыз. Ол үшін де Сократ айтқандай өзіңді-өзің таны қағидасына қайта ораламыз.
Халық санасын дендеп келе жатқан рухани бостық дүниетанымын зұлымдық пен зинақорлыққа бағыттаған жандардың әрекетінен туындайды. Рухани құндылықтарды өз деңгейінде бағаламау қоғамды аздырады. Міне бұл ұлттың болашағындағы үлкен дақ және діни бірлестіктерге оңай алынатын қамалдар. Ахмет Иассауи танытқан жетілу жолының даналықпен теңестірілуіде сопылық философияның тереңірек тамырлауында. Адам бойындағы рухани кемелденуді өз шығармашылығына арқау еткен еліміздің біртуар тұлғалары әл-Кинди, әл-Фараби, ибн-Сина, Арыстан-Баб, М.Қашқари, Ж.Баласағұн, Ахмет Иассауи, Ахмет Үгінеки, Сүлеймен Бақырғани және Асан Қайғыдан, Абайға дейінгі қазақ ақын-жыраулары халық санасында мәңгілікке сақталып қалды.
Ахмет Иассауи сопылық ілімінде халықты имандылық пен рақымдылыққа және азаттық пен әділдікке бағыттаған терең философиялық құндылықтар көрініс тапты. Міне адам өмірінде маңызды деп танылған философиялық ұғымдардың басын біріктірген дәстүрлерді ұмыттырмай, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып тұрған да ойшылдың жазған даналыққа толы хикметтері.
Орта ғасыр философиясы тек дінге байланысты өркендеген. Оны сол кезеңдегі философиялық бағыттың кез-келгенін саралау анықтап береді. Ахмет Иассауи іліміндегі түркілік танымға негізделген философия да көбіне исламдық сипат алғанымен, тек қана өзіне тән діни дәстүрлерімен
1. Есім Ғарифолла. Аьай туралы философиялық трактат. Алматы: Қазақ университеті, 2004. –83б. (19)
2. Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. - Алматы: Жалын, 1998.- 192 с. (10)
3. Arberry A.J. Sufіzm an account of the mystіcs of Іslam. –London: George Allen & Unwіn LTD, 1950. -141p.; Wіllіam S. Sufіzm the Mystіkal Doctrіnes and Methods of Іslam. -London: Thorsons Publіshers Lіmіted, 1976. -91p.; Margaret S. Rabі'a the mystіc. Her fellow-saіnts іn Іslam. –London: Cambrіdge Unіversіty Press, 1950. -219p.; Grunebaum G.E. Classіcal Іslam. –London: // Классический ислам. Очерк истории (600-1258). Пер.с англ. И.М.Дижура. –М: Наука, 1988. -216с.; Massіgnon L. Recueіl de Textes іnedіts concernant І’hіstoіre de la mystіoue en pays d`Іslam. - Parіs: Lіbraіrіe orіntalіste Payl Geuthner. 1929. -259p.
4. Carl W. The shambhala Guіde to Sufіsm. Boston & London. // Суфизм. Пер. с англ. А.Горькавого.-М.: ФАЙР-ПРЕСС, 2002. –320 с.; Gundor E. Іslam tasavvufunіn meselelerі. –Іstanbul: OTUKEN, -288 s.; Demіrgі M.Yahіa Kemal ve Mehmet Akіfte tasavvuf. –Іstanbul 1993.; Ebu`l – Ala Afіfі. Tasavvuf іslam`da Manevі Hayat. –Іstanbul.12 YAYІNCІLІK,1996.-286 s.; Тримингэм Дж. С. Суфиские ордены в Исламе. -М: Наука, 1989. -328 с.; Идрис Ш. Суфизм.-М.: Клышников Коморов иК, 1994. –446 c.
5. Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. –М: Наука, 1965. -524 с.; Бартольд В.В. Сочинения.,Т. V. -М: Наука,1968. -757 с.; Смирнов А. Великий шейх суфизма. -М.: Наука, 1993 –328 с.; Петрушевский И.П. Ислам в Иране в VІІ-Х вв. -Л: Изд-во Ленингадского университета, 1966. – 400 с.; Степанянц М.Т. Философские аспекты суфизма. -М: Наука, 1987. - 190 с.; .Демидов С.М. Суфизм в Туркмении. -Ашхабат. Ылым, -176 с. Боровков А.К., Рыбаков Р.Б. История востока. Т.2. -М: Наука, 1968. - 757с.
6. Koprulu F. Turk Edebіyatіnda Іlk Mutasavvіflar. - Ankara: Dіyanіet іslerі Baskanlіgі, 1991.- 444 s. /165/.
7. Қасымжанов А.Х. Пространство и время великих традиций. –Алматы: Қазақ университеті, 2001. –301 с.; Нысанбаев Ә.Н. Қ.А.Яссауи дүниетанымындағы адам проблемасы // Түркістан тарихы мен мәдениеті. –Түркістан: Қ.А.Яссауи ат-ғы ХҚТУ, 2000. –216 б.; Есім Ғ. Хакім Абай. –Алматы: Атамұра, 1994. –198 б.; Сегізбаев О.А. История казахской философии: От первых архаичных представлений древних до философии развитых форм первой половины ХХ столетия. –Алматы: Ғылым, 2001. –456 с.; Орынбеков М.С. Предфилософия прото казахов. –Алматы: Өлке, 1994. -168 б.; Нұрмұратов С. Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани құндылықтар туралы, немесе сопылық дүниетанымның рухани даму бағдарлары // Культурные контексты Казахстана: История и современность. –Алматы: Ниса, 1998. –280 б.
8. Абуов А.П. Мировоззрение Ходжа Ахмета Ясави. –Алматы: Институт философии МН-АН РК. 1997. –196 с. /19/.
9. Таджикова К.Х. Учение Ходжа Ахмеда Ясави иего исторические судьбы // Изв.АН. КазССР. Сер.общ. наук. 1992.- N1.; Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов: - Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. –176 с.; Ахметбекқызы А. Иасауи тағылымы// Қазақ әдебиеті. 1992. 28 тамыз.
10. Бегалинова К.К. Суфизм как феномен мусулманской духовности. Автореф. дис… доктор. филос. наук. –Алматы: 1999. – 51 с.
11. Кенжетаев Д.Т. Қ.А.Иасауи дүниетанымындағы адам мәселесі. Автореф. дис. филос. ғыл. кан… -Алматы: 2002. –29 б.
12. Mustafa K. Tasavvuf ve tarіkatlar tarіhі. –Іstanbul. 1240.; Belkіz T. Tasavvuf dusіncesіn de demeknasі. –Ankara: T.C. Kultur Bakanlіgі, 1995. –149.; Suleyman U. Tasavvuf mahіetі.; Mustafa І., Cemal K. Yesevіlіk bіlgіsі. –Ankara. Ahmet Yesevі Vakfі Yayіnlarі, 1998. – 508 s.
13. Қоңыратпаев Ә.К. Қазақ фольклорының тарихы. -Алматы: Ана тілі, 1991. -288 б.; Бердібаев Р.Б. Эпос ел қазынасы. -Алматы: Рауан, -350 б.; Мырзахметұлы М. Абай және суфизм // Ясауи тағлымы. Ғылыми мақалалар мен жаңа деректер жинағы. -Түркістан: Мұра,1996. –152б.
14. Бегалинова К.К. Суфизм как феномен мусулманской духовности. Автореф. дис… доктор. филос. наук. –Алматы: 1999. – 51 с. /8/.
15. Бартольд В.В. Сочинения.,Т. 2. -М: Наука,1968. -716 с. /284/.
16. Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштерінің тексі // Ежелгі дәуір әдебиеті.. -Алматы: Ана тілі, 1991.- 420 б. /5/.
17. Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштерінің тексі // Ежелгі дәуір әдебиеті.. -Алматы: Ана тілі, 1991.- 420 б. /10/.
18. Орынбеков М.С. Предфилософия прото казахов. -Алматы: Өлке, 1994. -208 б. /156/.
19. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. -Алматы: Білім, 1994. - 480 б . /75/.
20. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. –Алматы: Жалын, 1994. -400 б. /343/.
21. Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. – Новосибирск: Наука, 1990. –141 с. /92/.
22. Спиркин А.Г. Философия. –М: Гардарики, 1999. –816 с. /108/.
23. Гегель Г. Философия религии. Т.1. –М: Мысль,1975. –532 с. /207/.
24. Уалиханов Ш. Тәңірі.//Қазақ бақсы-балгерлері. –Алматы: Ана тілі, 1993. -224 б. /37/.
25. Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. Бас.ред. Ә.Нысанбев –Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. –798 б. /128/.
26. Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов: - Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. –176 с. /4/
27. Бартольд В.В. Сочинения.Т.5. -М: Наука,1968. -757 с. /462/.
28. Степанянц М.Т. Философские аспекты суфизма. -М: Наука, 1987. -190 с. /45/.
29. Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. -М: Наука,1965. – 524с. /41/.
30. Тримингэм Дж. С. Суфийские ордены в Исламе. -М: Наука, 1989. -328 с. /15/.
2. Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. - Алматы: Жалын, 1998.- 192 с. (10)
3. Arberry A.J. Sufіzm an account of the mystіcs of Іslam. –London: George Allen & Unwіn LTD, 1950. -141p.; Wіllіam S. Sufіzm the Mystіkal Doctrіnes and Methods of Іslam. -London: Thorsons Publіshers Lіmіted, 1976. -91p.; Margaret S. Rabі'a the mystіc. Her fellow-saіnts іn Іslam. –London: Cambrіdge Unіversіty Press, 1950. -219p.; Grunebaum G.E. Classіcal Іslam. –London: // Классический ислам. Очерк истории (600-1258). Пер.с англ. И.М.Дижура. –М: Наука, 1988. -216с.; Massіgnon L. Recueіl de Textes іnedіts concernant І’hіstoіre de la mystіoue en pays d`Іslam. - Parіs: Lіbraіrіe orіntalіste Payl Geuthner. 1929. -259p.
4. Carl W. The shambhala Guіde to Sufіsm. Boston & London. // Суфизм. Пер. с англ. А.Горькавого.-М.: ФАЙР-ПРЕСС, 2002. –320 с.; Gundor E. Іslam tasavvufunіn meselelerі. –Іstanbul: OTUKEN, -288 s.; Demіrgі M.Yahіa Kemal ve Mehmet Akіfte tasavvuf. –Іstanbul 1993.; Ebu`l – Ala Afіfі. Tasavvuf іslam`da Manevі Hayat. –Іstanbul.12 YAYІNCІLІK,1996.-286 s.; Тримингэм Дж. С. Суфиские ордены в Исламе. -М: Наука, 1989. -328 с.; Идрис Ш. Суфизм.-М.: Клышников Коморов иК, 1994. –446 c.
5. Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. –М: Наука, 1965. -524 с.; Бартольд В.В. Сочинения.,Т. V. -М: Наука,1968. -757 с.; Смирнов А. Великий шейх суфизма. -М.: Наука, 1993 –328 с.; Петрушевский И.П. Ислам в Иране в VІІ-Х вв. -Л: Изд-во Ленингадского университета, 1966. – 400 с.; Степанянц М.Т. Философские аспекты суфизма. -М: Наука, 1987. - 190 с.; .Демидов С.М. Суфизм в Туркмении. -Ашхабат. Ылым, -176 с. Боровков А.К., Рыбаков Р.Б. История востока. Т.2. -М: Наука, 1968. - 757с.
6. Koprulu F. Turk Edebіyatіnda Іlk Mutasavvіflar. - Ankara: Dіyanіet іslerі Baskanlіgі, 1991.- 444 s. /165/.
7. Қасымжанов А.Х. Пространство и время великих традиций. –Алматы: Қазақ университеті, 2001. –301 с.; Нысанбаев Ә.Н. Қ.А.Яссауи дүниетанымындағы адам проблемасы // Түркістан тарихы мен мәдениеті. –Түркістан: Қ.А.Яссауи ат-ғы ХҚТУ, 2000. –216 б.; Есім Ғ. Хакім Абай. –Алматы: Атамұра, 1994. –198 б.; Сегізбаев О.А. История казахской философии: От первых архаичных представлений древних до философии развитых форм первой половины ХХ столетия. –Алматы: Ғылым, 2001. –456 с.; Орынбеков М.С. Предфилософия прото казахов. –Алматы: Өлке, 1994. -168 б.; Нұрмұратов С. Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани құндылықтар туралы, немесе сопылық дүниетанымның рухани даму бағдарлары // Культурные контексты Казахстана: История и современность. –Алматы: Ниса, 1998. –280 б.
8. Абуов А.П. Мировоззрение Ходжа Ахмета Ясави. –Алматы: Институт философии МН-АН РК. 1997. –196 с. /19/.
9. Таджикова К.Х. Учение Ходжа Ахмеда Ясави иего исторические судьбы // Изв.АН. КазССР. Сер.общ. наук. 1992.- N1.; Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов: - Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. –176 с.; Ахметбекқызы А. Иасауи тағылымы// Қазақ әдебиеті. 1992. 28 тамыз.
10. Бегалинова К.К. Суфизм как феномен мусулманской духовности. Автореф. дис… доктор. филос. наук. –Алматы: 1999. – 51 с.
11. Кенжетаев Д.Т. Қ.А.Иасауи дүниетанымындағы адам мәселесі. Автореф. дис. филос. ғыл. кан… -Алматы: 2002. –29 б.
12. Mustafa K. Tasavvuf ve tarіkatlar tarіhі. –Іstanbul. 1240.; Belkіz T. Tasavvuf dusіncesіn de demeknasі. –Ankara: T.C. Kultur Bakanlіgі, 1995. –149.; Suleyman U. Tasavvuf mahіetі.; Mustafa І., Cemal K. Yesevіlіk bіlgіsі. –Ankara. Ahmet Yesevі Vakfі Yayіnlarі, 1998. – 508 s.
13. Қоңыратпаев Ә.К. Қазақ фольклорының тарихы. -Алматы: Ана тілі, 1991. -288 б.; Бердібаев Р.Б. Эпос ел қазынасы. -Алматы: Рауан, -350 б.; Мырзахметұлы М. Абай және суфизм // Ясауи тағлымы. Ғылыми мақалалар мен жаңа деректер жинағы. -Түркістан: Мұра,1996. –152б.
14. Бегалинова К.К. Суфизм как феномен мусулманской духовности. Автореф. дис… доктор. филос. наук. –Алматы: 1999. – 51 с. /8/.
15. Бартольд В.В. Сочинения.,Т. 2. -М: Наука,1968. -716 с. /284/.
16. Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштерінің тексі // Ежелгі дәуір әдебиеті.. -Алматы: Ана тілі, 1991.- 420 б. /5/.
17. Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштерінің тексі // Ежелгі дәуір әдебиеті.. -Алматы: Ана тілі, 1991.- 420 б. /10/.
18. Орынбеков М.С. Предфилософия прото казахов. -Алматы: Өлке, 1994. -208 б. /156/.
19. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. -Алматы: Білім, 1994. - 480 б . /75/.
20. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. –Алматы: Жалын, 1994. -400 б. /343/.
21. Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. – Новосибирск: Наука, 1990. –141 с. /92/.
22. Спиркин А.Г. Философия. –М: Гардарики, 1999. –816 с. /108/.
23. Гегель Г. Философия религии. Т.1. –М: Мысль,1975. –532 с. /207/.
24. Уалиханов Ш. Тәңірі.//Қазақ бақсы-балгерлері. –Алматы: Ана тілі, 1993. -224 б. /37/.
25. Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. Бас.ред. Ә.Нысанбев –Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. –798 б. /128/.
26. Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов: - Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. –176 с. /4/
27. Бартольд В.В. Сочинения.Т.5. -М: Наука,1968. -757 с. /462/.
28. Степанянц М.Т. Философские аспекты суфизма. -М: Наука, 1987. -190 с. /45/.
29. Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. -М: Наука,1965. – 524с. /41/.
30. Тримингэм Дж. С. Суфийские ордены в Исламе. -М: Наука, 1989. -328 с. /15/.
Қожа Ахмет Иассауи дүниетанымындағы рухани кемелдену мәселесі
МазмҰны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1.1 Қожа Ахмет Иассауи сопылық философиясы мен түркілер ой кеңістігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Иассауийа қауымдастығы және оның рухани
құндылықтар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ІЛІМІНДЕГІ ЖАН ТАЗАЛЫҒЫ МЕН АҚЫЛ-ОЙДЫҢ БІРЛІГІ
2.1 Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани-танымдық жетілу жолы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Иассауийа қауымдастығының дәстүрлері және оның діни-философиялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
2.3 Қожа Ахмет Иассауи дәстүрлерінің жалғастығы және қазақ философиясы
үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 108
ПайдаланылҒан Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... 110
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқының мәдени-философиялық
құндылықтары мен ұлттық көзқарасының өркендеуінде сопылық ілімнің өзіндік
орны бар. Ахмет Иассауи сопылық философиясындағы рухани қазына даналық
хикметтер арқылы халық санасына таралып, олардың дүниетанымының бөлінбес
бөлшегіне айналды. Демократиялық қоғам талаптары рухани құндылықтардың
қайта жаңғырып, мәдени-философиялық тұрғыдан зерттелуін қажет етеді.
Әлемдік мәдениеттің қайнар көзіне айналған рухани дүние адам бойындағы
діни-философиялық танымды жетілдіре отырып, оның кемел тұлға болуына жол
ашады. Міне, қазақ ұлттық танымына мың жылдан астам уақыт әсер еткен
мұсылман философиясы мен ғылымы, олардың өмір тәжірибесінде өз таңбасын
қалдырды. “Шындық табиғатында әділет болмақ, ақ пейілділіктен шапағат
шықпақ, ақылдан даналық тумақ” [1]–деген Абай көзқарасында рухани
кемелденудің ізі жатыр. Ұлттық сана мен сопылық философиядағы қағидалар
бірлігі адам өміріне басқа мән берді. Адам рухани толысып, пендешілік пен
зұлымдық әрекеттерден алшақтауға мүмкіндік алды. Ахмет Иассауи даналығы осы
проблемаларды шешуде негізгі орынға ие болды. Демек, сопылық философияның
ұлттық сананы қалыптастыру қызметін рухани кемелденуге апаратын жол ретінде
тани аламыз. Ол үшін де Сократ айтқандай өзіңді-өзің таны қағидасына
қайта ораламыз.
Халық санасын дендеп келе жатқан рухани бостық дүниетанымын зұлымдық
пен зинақорлыққа бағыттаған жандардың әрекетінен туындайды. Рухани
құндылықтарды өз деңгейінде бағаламау қоғамды аздырады. Міне бұл ұлттың
болашағындағы үлкен дақ және діни бірлестіктерге оңай алынатын қамалдар.
Ахмет Иассауи танытқан жетілу жолының даналықпен теңестірілуіде сопылық
философияның тереңірек тамырлауында. Адам бойындағы рухани кемелденуді өз
шығармашылығына арқау еткен еліміздің біртуар тұлғалары әл-Кинди, әл-
Фараби, ибн-Сина, Арыстан-Баб, М.Қашқари, Ж.Баласағұн, Ахмет Иассауи, Ахмет
Үгінеки, Сүлеймен Бақырғани және Асан Қайғыдан, Абайға дейінгі қазақ ақын-
жыраулары халық санасында мәңгілікке сақталып қалды.
Ахмет Иассауи сопылық ілімінде халықты имандылық пен рақымдылыққа және
азаттық пен әділдікке бағыттаған терең философиялық құндылықтар көрініс
тапты. Міне адам өмірінде маңызды деп танылған философиялық ұғымдардың
басын біріктірген дәстүрлерді ұмыттырмай, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып
тұрған да ойшылдың жазған даналыққа толы хикметтері.
Орта ғасыр философиясы тек дінге байланысты өркендеген. Оны сол
кезеңдегі философиялық бағыттың кез-келгенін саралау анықтап береді. Ахмет
Иассауи іліміндегі түркілік танымға негізделген философия да көбіне
исламдық сипат алғанымен, тек қана өзіне тән діни дәстүрлерімен
ерекшеленді. Ұлы ойшылдың ислам дәстүрлеріне үстірт қараудан арылу
жолындағы күресін, оның ислам дінін ғылыми тұрғыдан талқылауға тырысқан
әрекеті деп білуіміз керек. Түркі әлемінде алғаш исламдық білім беретін
сопылық тариқат (сопылық мектеп) құрудағы мақсаты да соған негізделеді.
Міне осылайша ислам философиясын ғылыми тұрғыдан талдап берген Ахмет
Иассауи өз әлеми ілімін түркі халқына ұсынды. Ахмет Иассауидің рухани
ілімінде мистикалық (тылсымдық) дәстүрлерге ерекше мән берілді. Бұл
дәстүрлер тариқат муридтері арасында орындалып, ұстаз тарапынан қатаң
бақылауға алынды.
Дегенмен, иассауийа тариқатында дәруіштер жүргізген негізгі рухани
қызмет діни дәстүрлерді өмір тәжірибесіне ұластырып, оны халыққа үлестіру
болды. Бұл ежелгі наным – сенімдер тізбегімен тығыз байланыста болған
сопылық дәстүрлердің жергілікті халық арасында кеңінен қолданылуына қолайлы
жағдай туғызды. Қоғам өміріне бойлай енген сопылық ілім, оның әлеументтік
қайшылықтары мен рухани мұқтаждарын, адам мен қоғам арасындағы және Тәңірі
мен адамның терең мағыналы байланыстарын ашып беретін философиялық
құбылысқа айналды. Осылайша халқымыздың өмір салты, діни дәстүр тағлымы мен
адамгершілік принциптерін басшылыққа алған тіршілік болмысы сопылық іліммен
ұштасып, өз жалғасын сол діни сенімнен тапты. Орта Азия халықтарының
дүниетанымы мен тыныс тіршілігін зерттеген ұлы ғалым В.В.Бартольд:
“халықтың діни сенімін танып білу, оның рухани күйін түсінудегі негізгі
мәселе”2,-деген. Демек тамыры тереңге кеткен рухани дәстүрлерді қамтыған
дінімізді қайта қарап, ғылыми тұрғыдан зерделеу имандылық пен
адамгершілікке негізделген құндылықтар ретінде халқымыздың беделін арттыра
түседі.
Ұлы ойшылдың тағлымы тек қазақ халқы ғана емес, жалпы түркі халықтарының
бүгінгі рухани дағдырысы қарсаңында өте қажет. Қәзірдің өзінде Түркістан
қаласының бүкіл түркі әлемінің рухани астанасы болып қарастырылуы да Ахмет
Иассауи танытқан сопылық ілімнің қуаттылығын көрсетеді. Түркі ислам
бірлігін дамытқан тұлғаның сопылық философиясының әсері айтарлықтай.
Сондықтан, ислам дінінің қәзіргі таңда өз орнын айқындауында Ахмет Иассауи
сопылық іліміндегі діни дәстүрлерді зерделеп, өз ата-жұртымыздың рухани
құндылықтар қорының дүр маржанын келешек ұрпаққа танытудың маңызы зор.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Мұсылман философиясы мен мәдениетін тануда
мейлінше мол тәжірибе – тағлымы бар сопылық ілімді зерттеу жолы қызу
түрдегі философиялық пікір таластың үстінде қалыптасып келе жатқаны әйгілі.
Бұл рухани дүниені түрлі лаңкестік әрекеттермен байланысты еткендерде
қоғамымызда кездеседі. Ислам мұндай әрекеттерге қарсы философиялық
тұжырымдарға негізделген. Сондықтан, қарама-қайшы екі нәрсенің арасынан
тұтастыұты іздеу де қате болып саналмақ. А.Арберри, В.Стоддарт, М.Смит,
Г.Грюнебаум, Л.Массиньон 3 тәрізді шетел ғалымдары өте құнды деп
танылған, зерттеу еңбектерін ұсынып, мұсылман философиясының адам танымын
жетілдірудегі маңызын таныта білді. Сопылық ілімнің қоғамдағы орны мен
рөліне назар аударған шетел ғалымдары, сопылық ілімнің теориялық негіздері
мен тақуалардың рухани ізденістеріне ерекше тоқталып өтеді. Бұл сопылық
тариқаттарда туындаған діни – дәстүрлерді айқындауға септігін тигізді. Міне
сопылық тариқаттың әдебін зерттеуге арналған Эрнст Карл, Ерол Гүндар,
Мехмет Демирчи, Ебул-ала Афифи, Дж.С.Трименгэм, Идрис Шах 4 еңбектері
мен А.М.Шиммел және Девин Девис еңбектері де осы зерттеулер қатарын
толықтырады.
Сопылық ілімнің ірі өкілдері туындатқан діни философиялық идеялар, бұл
ілімді қуатты етумен қатар сопылық тариқаттарды бір-бірінен ерекше етіп
тұратын дәстүрлерді қалыптастырды. Демек, бір рухани арнадан бастау алған
сопылық тариқаттардың көздеген мақсаты мен бағыты бір. Ұзақ жылдар бойы
тоқтаусыз әрекет етудің нәтижесінде жинақталған сопылық ілімнің діни
философиялық құндылықтарын арнайы зерттеген Э.А.Бертельс, В.В.Бартольд,
А.Е.Смирнов, И.Н.Петрушевский, М.Т.Степанянц, С.М.Демидов, Р.Б.Рыбаков,
А.К.Боровков 5 тәрізді орыс ғалымдары өз зерттеулерінде: араб
мәдениетінің гүлдене әрі күрделене түсуіне сопылық ілімнің айрықша әсер
еткенін атап өткен. Бірақ бұл зерттеулерде түркі сопылық ілімі мен соның
негізінде қалыптасқан дәстүрлер толық ашылмаған.
Демек, күні бүгінге дейін сопылық ілімді зертеу жұмыстарының өте көлемді
жүргізілуіне қарамастан, оның көптеген қырлары әлде де нақты зерттеуді
талап етеді. Ахмет Иассауидің сопылық ілімі мен діни философиялық
дәстүрлеріндегі рухани кемелдену процесі мен оның өмір тәжірибесінен алған
орны осы мәселеге қарайлас құбылыс. Ұлы ойшылдың шығармаларын, әсіресе
бұрыннан қалыптасқан рухани құндылықтар жүйесін қайта қарау заман талабына
айналды.
Ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан саралауға және иассауийа
тариқатындағы діни дәстүрлер мен ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік
беретін қолжазбалар қатарынан,”Мират-ул қулуб” рисаласын, Низам Қажы
Ғарібидің “Мусибат-намасын”, Сүлеймен Бақырғанидің “Бақырған кітабын”,
Кашифи, Фахр ад-дин Али ибн Хусейн-и Ва`издің “Рашахат айн ал-хайат” және
Сопы Аллаярдың ” Сабат ал-а`жизин”, “Мурад-ул а`рифин”, Хазинидің “Жауахир-
ул Абрар мин Амуаж-ил Бихар” туындыларын көреміз. Ұлы шайх сопылық ілімінің
қыр-сырын танытқан туындылардың, бұл зерттеуде ұсынары мол.
Алғаш, Ахмет Иассауи өмірі мен шығармашылығына қатысты деректерді
жинақтаған Фуат Көпрүлү еңбегі иассауийа тариқаты жөнінде тың мәліметтер
береді: “Ахмет Иассауи уағыздаған діни-сопылық насихаттар, қаншама уақыт
өткенімен халық жадынан өшпеген, керсінше, тереңдей түскен”6. Қоғамдағы
өзгерістерге байланысты, көнедегі діни философиялық көзқарастарды
зерделеген А.Х.Қасымжанов, Ә.Н.Нысанбаев, Ғ.Е.Есімов, О.А.Сегізбаев,
М.Е.Орынбеков, С.Нұрмұратов және т.б. ғалымдарымыз 7 оны өмір талабына
сай үйлестіріп, дінге немқұрайлықпен қараудан арылуға шақырады. Сондай-ақ,
діни мұраларымызды философиялық тұрғыдан талдауға мән беріп, оны дамытуға
және сол арқылы әлемдік мәдениеттермен бір ырғақта болуға үндейді.
Ахмет Иассауи дүниетанымын Қазақстан философиясының тарихында орны мен
мәніне алғаш талдау жасаған А.П.Абуов: “Мәдениеттің, ғылым мен білімнің
ошағы болып саналған араб халифатынан шеткері орналасқанына қарамастан
Ахмет Иассауи туып, өскен аймақ түркі мәдениетінің, кейінірек мұсылман
мәдениетінің ошағына айналып үлгерді”8-деп, иассауийа ілімінің орнын
айқындап береді. Дегенмен, бұл зерттеуде Ахмет Иассауи жөнінде көлемді
еңбек жасалғанымен діни философиялық тұрғыдан талдаулар енбеген. Ұлы
ойшылдың философиялық көзқарасын зерттеуге бірнеше ғылыми мақала арнаған
К.Х.Таджикова, Р.М.Мустафина және А.Ахметбекқызы өз зерттеулерінде, Ахмет
Иассауи ілімінің түркілер мекендеген аймақта дербес әрі ықпалды күш иесі
болғанын танытып 9, алғашқы пікірді қуаттай түседі.
Ахмет Иассауи арқылы сопылық ілімнің бастапқы қайнарынан алынған
философиялық материалдар көп талқылауды қажет етеді. Мұны қарастыру
мұсылман мистицизміне жаңа еңбектер мен философиялық тұжырымдарды алып
келді. Мұсылман мистицизмін қарастыру К.К.Бегалинованың Ахмет Иассауидің
сопылық іліміне деген көзқарасын айқындап берді 10. Осы орайда ойшылдың
дүниетанымындағы адам мәселесін қарастырған Д.Т.Кенжетаевтың зерттеу
жұмысын атап өтуге болады 11. Бірақ аталған зерттеу жұмысының кең ашылуын
қажет ететін көрнекті орыс шығыстанушы ғалымдарының еңбектері зерттеуден
тыс қалған.
Сопылық ілімге талдау жасағанда Ахмет Иассауи тариқатын қарастырған
К.Мұстафа, Т.Белкез, С.Ұлыдаг, И.Мұстафа, К.Кемал т.б. 12 түрік
ғалымдарының қосқан үлесі айтарлықтай.
Ойшылды түркілер арасына танымал еткен “Диуани хикмет” шығармасы Қазан,
Стамбул, Ташкент баспаларында жарық көрген. Ахмет Иассауидің хикметтерін
рухани және әдеби тұрғыдан Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев пен М.Мырзахметұлы
13 қарастырады.
Қорыта келе, түркі дүниесінің ұлы ойшылы Ахмет Иассауи дүниетанымы
мен шығармашылығын зерттеуге бағытталған жоғарыда аталған еңбектерде біз
зерттеген тақырып яғни, Ахмет Иассауидің дүниетанымындағы рухани
кемелденудегі дәстүрлер қарастырылмаған. Қазақстанда философиялық
мектептің қалыптасуы мен дамуын және сопылық ілімге негізделген діни
дәстүрлерді анықтап, оның адам баласын рухани толысуға ықпал еткеніне көз
жүгірту осыны айғақтайды. Зерттеуге арналған біздің еңбегіміз ұлттық
санамызды қалыптастыруда ата жұртымыздың мәдениетінің өркендеуіне септігін
тигізген ұлы ойшылдың ұсынған сопылық ілімі мен дәстүрлерін қайта ашады.
Бұл осы тақырыпты арнайы зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Түркі тілдес мұсылман халықтарының рухани көзқарасын қалыптастырған
Ахмет Иассауи мен оның муридтерінің діни философиялық еңбектерін зерделей
отырып, ойшылдың философиялық көзқарастарын жаңа қырынан қарастырып,
бүгінгі ғылыми талапқа сай тұжырымдар жасау және Түркістан өлкесінде
сопылық ілімнің таралуына негіз болған иассауийа тариқатының бағытын
анықтап, ұлы ойшыл философтың діни дәстүрлері мен өмір тәжірибесінен орын
алған рухани кемелдену мәселесін зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып
табылады.
Осы мақсатты іске асыру жолында мынадай міндеттер белгіленеді.
1. Ахмет Иассауи сопылық ілімінің рухани қайнарларын зерделеп, түркілік
бағытта өркендеген алғашқы сопылық мектептің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктерін анықтап, оның діни философиялық маңызын танудың ұлттық
танымға тигізген әсерін көрсету.
2. Иассауийа тариқатының сопылық тәлім-тәрбие беріп үгіт-насихат
жұмыстарын жүргізу барысында туындаған дәстүрлері мен теориялық діни
негіздерін анықтау.
3. Иассауийа қауымдастығындағы рухани кемелденуді танытқан дәстүрлердің
орнына баға беріп, Ахмет Иассауи танымының діни философиялық аспектілерін
ашу арқылы:
а) сопылық философиядағы түркілік сенімнің ізін зерттеп, ойшылдың
теориялық және практикалық тәжірибеден алған орны мен философиялық мәнін;
ә) Ахмет Иассауи тариқат дәстүрлеріндегі “кашф” (сопылық түсініктегі
перделердің ашылуы), “илхомға” (шабыт) бағытталған әдіс-тәсілдерін,
түркілердің діни философиялық танымының шеңберін кеңейтіп, ләззат пен
шахауатты тәрк қылған пақырлықтың “Фақр нама” арқылы халық санасына берілуі
және оның өмір мақсатына айналуын;
б) иассауийа ілімінде “уирд-аурад” үкімі арқылы муридке берілген
мистикалық дәстүрлер мен “жеті иақиннің” негізін анықтап,”Ақиқат”
түсінігінің мәнін ашып, ойшылдың бұл төңіректе түйген философиялық ойларын;
в) Ахмет Иассауидің діни философиялық ұстанымдары мен сопылық
философияның тәжірибелік көріністері және оның діни дәстүрлер арқылы халық
санасына ұласуы бағаланып, осы іс-шаралардың атқарылуына иассаийа
дәруіштерінің тигізген үлесін;
г) түркі халықтарындағы Алла мен адам арасындағы қарым қатынасты және
хикметтердегі діни философиялық ұғымдарды саралап, оның рухани
кемелденудегі рөлін айқындау.
4. Ахмет Иассауи дәстүрлі философиясының халық танымына берілу жолдары
мен оның қазақ халқының өміріндегі маңызды рухани философиялық бағыт
ретінде қалыптасуын және ойшылдар шығармашылығы мен қызметі арқылы
анықтау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізіне философия тарихы мен қазақ
философиясында көрнекті орын алған ойшылдардың ұлттық танымы мен саяси
көзқарастарына және діни мәдениет пен рухани құндылықтарға негізделген
еңбектері алынды. Ғылыми жұмыста қолданылған зерттеу әдісінің маңызды
бөлігі сопылық философиядағы рухани кемелдену жолындағы мақамдарды жүйеге
түсіруден тұрды. Сондай ақ, отандық философтардың ғылыми тұжырымдарының
маңызы зор.
Ахмет Иассауи хикметтеріндегі даналық ойлар мен аллаға деген құштарлық
және адам болмысының уақыт пен кеңістіктегі орнына мән беріліп, оның
философиялық қырлары ғылыми әдіснамаға сай зерттеліп, ұлы философтардың ой-
пікірімен сабақтастырылды. Сонымен қатар тарихи-деректік материалдар мен
қолжазбаларды ғылымға белгілі жинақтау, жүйелендіру және талдау сияқты
әдістер пайдаланылды. Философия тарихында қолданылатын логикалық
принциптердің тізбегі, қарама-қайшылық пен тұтастық және салыстыра зерттеу
методтары кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері
Ғылыми айналымға осы зерттеу арқылы қосылған араб, парсы тіліндегі
деректер мен соны кезеңде аударылған зерттеулер негізінде жазылған
еңбектері алынды.
Ахмет Иассауи сопылық философиясы мен дәстүрлі мәдени құндылықтарының
табиғатын ашуға мүмкіндік беретін қолжазбалар зерттеудің өзегін түзді.
Сопылық философияны талқылауға арналған шеттіліндегі ғылыми
зерттеулер сарапқа салынды. Түрік ғалымдары мен ағылшын ойшылдарының
философиялық талқылаулары қаралып, салыстырмалы түрде талқылау жасалынды.
Ахмет Иассауи музейіндегі кітапхана қорында жинақталған материалдар
пайдаланылды.
Сондай-ақ Ташкенттегі Әлішер Науаи атындағы Орталық кітапхана,
Өзбекстан Республикасы Ғылым Академиясының фундаментальды кітапханасы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының зерттеу жұмысына көп
септігі тиді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- Ахмет Иассауи сопылық ілімінің түркілер дүниетанымына берілуі
ғасырларға созылған ұзақ процесс. Мұсылман философиясы ұсынған дәстүрлердің
халық санасында орнығуы да қауымдастықтың шәкірттеріне байланысты. Міне
адам санасының рухани өсуі және оның мәдени-философиялық жетілуіне ықпал
етуі айқындалды.
- Иассауйа ілімінің еркін қабылдануы, дүниетанымдағы сабақтастық
түркілік бағыттағы қауымдастықтың негізгі ерекшелігі. Саналы түрде сопылық
дәстүрлердің қабылдануы –Ахмет Иассауи өмірінің тылсымдық астары немесе
қылуеттегі тіршілік. Яғни, Өлімге бетпе-бет келу. Өмір ақиқатының мәнін
кемелдену арқылы танып, білу.
- Рухани орта, сопылық қауымдастық Түркістан шахарында. Бұл өңір
әулиелер мен аңыздарға толы және таңғажайып сопылық дәстүрлерді ішіне алған
аймақ. Осы мәселелерге философиялық талдау жүргізуге, оның негізгі
себептерін анықтауға ойшылдың ілімі мен ғылыми айналымға енбеген соны
деректерді (Мусибат-нама, Мират-ул қулуб, Насафий...) қарастыру дұрыс шешімін
берді.
- Ахмет Иассауи ілімдегі сопылық құбылыстардың тәжірибеге сүйенуі мен
“Вахдат-и вужут” принципіне негізделген мақамдар комплексті түрде
диалектикалық заңдылықтарға сәйкес қаралды.
- Сопылық философиядағы абсалютті ақиқат түсінігі, оған жасалған
философиялық анализ арқылы қаралып, кемелдену мен аллаға деген махаббат
түсінігі Ахмет Иассауи дүниетанымы арқалы айқындалды.
- Сопылық философия қазақ ұлтына оның көркем туындылары мен дәстрлі
көзқарасына Ахмет Иассауи ілімі арқылы енді. Тылсымдық тәжірбиелер мен
сопылық ұғымдардың Абай, Шәкәрім және М.Ж.Көпейұлы тәрізді даналар
шығармашылығынан орын алуы. Сонымен қатар иассауйа дәстүрін жалғастырған
шәкірттер танымына берілген философиялық баға оның ілімінің ара-салмағын
анықтауға мүмкіндік береді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Ежелгі Түркілер дүниетанымы мен сопылық философиядағы сабақтастық
Ахмет Иассауи ілімінің негізін құрады. Сонымен қатар қоғамдағы жеке
тұлғаның бойынан табылған имандылық, адамгершілік қасиеттерін жетілдіру
тәсілдерін философиялық тұрғыдан зерттеу орын алды. Ұлттық танымдағы
тылсымдық дәстүрлер мен мұсылман философиясындағы рухани құндылықтардағы
біркелкілік сарапқа салынды.
- Иассауийа тариқатындағы діни – философиялық қағидалардың маңызы және
оның халық санасына ауысу факторлары қаралды.
- Мұсылман философиясындағы негізгі тұжырымдардың еркін сұхбат арқылы
таралуы және ондағы сопылық қауымдастықтың рөлінің ара-салмағы көрініс
тапты.
- Сопылық философиядағы рухани кемелдену мәселесі қарастырылып, ойшылдың
теориялық және практикалық тәжірибелерінің философиялық мәні айқындалды.
- Ахмет Иассауи шығармаларындағы сопылық ұғымдардың діни-философиялық
көріністері қарастырылып, ғылыми тұрғыдан тұжырымдалды.
- Ахмет Иассауи сопылық іліміндегі адам болмысын рухани жетілдірудің
эстетикалық талғамды қалыптастырудағы орны пақырнама арқылы анықталды.
- Иассауийа қауымдастығының дәстүрлі философиялық көзқарастарын танытқан
“Мират-ул қулуб” шығармасындағы сопылық іс-шаралар жүйелі түрде көрсетілді.
- Ахмет Иассауи дүниетанымы арқылы қазақ халқының көзқарасына енген
сопылық философияның ықпалы мен ортақ болған белгілері анықталып, ақын-
жыраулар шығармашылығына тигізген әсері салыстырмалы түрде көрініс алды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Ахмет Иассауи
сопылық философиясындағы рухани кемелдену мәселесінің ұлттық сананы
қалыптастырудағы жасаған ықпалы біздің адамдық-этикалық құндылықтарымызды
саралауда айрықша маңызды. Оның рухани дүниені меңгеріп, жан тазалығын
сақтау арқылы кемелдену жолын нұсқауы адамзат баласына өмір ақиқатын
ұсынумен пара-пар келіп тұр. Сондай-ақ, қәзіргі таңда белең алған түрлі
діни конфессиялардың әрекеттеріне тиым салуға негіз болып отыр.
Диссертант қарастырған проблемалардың нәтижелері мен ғылыми
қортындыларын этикалық, және діни-философиялық тұрғыдан зерттеудің
әдістерін жетілдіріп, дамыту үшін және философ, ағартушы және дінтанушы
мамандардың методологиялық және теориялық деңгейін көтеру үшін қолданылады.
Диссертациялық жұмыстың нәтижелерін философия тарихы, этика және
эстетика, дін тарихы бойынша студенттерге, аспиранттарға арналған
оқулықтарда, арнаулы курстар мен арнаулы семинарларда пайдалануға болады.
Жұмыстың жарияланымы, сыннан өтуі. Диссертант бұл тақырыппен бірнеше
жылдан бері айналысып келеді.
Зерттеу жұмысы Қожа Ахмет Иассауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік
университетінің философия кафедрасы мен Абай атындағы Алматы Мемлекеттік
университетінің философия және ғылымдарды әдістану кафедрасынан талқылаудан
өтті.
Ізденістің ғылыми нәтижелері Қазақстан республикасы тәуелсіздігінің 10-
жылдығына арналған М.Х.Дулати мұралары бойынша ІV-халықаралық оқуларына
арналған “Қазақстан және Орталық Азия: тарих, қазіргі уақыт және болашақ
даму перспективасы” атты ғылыми-теориялық конференцияда; Қазақтың ұлы
философы А.Х.Қасымжановтың туғанына 70-жыл толуына арналған “ХХІ Ғасыр Ұлы
дәстүр жолыменен” атты ғылыми халықаралық конференцияда және Түркістанда
өткен “Қазақстан 10 жыл ішінде: Экономика, білім және ғылымның мәселелері”
атты халықаралық ғылыми теориялық конференцияларда баяндалды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралды. Диссертацияның
жалпы көлемі 139 бет.
1. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1. Қожа Ахмет Иассауи сопылық философиясы мен түркілер ой кеңістігі
Түркі халықтарының танымына енген ислам философиясы олардың мәдени және
рухани өміріне дәстүрлік ерекшеліктер алып келді. Ғасырлар бойына
қалыптасқан түркілер ой кеңістігіндегі танымдық тәжірибеден сопылық
ұғымдардың көрініс алуының негізі де осыдан туындап отыр. Ахмет Иассауи
іліміндегі ақыл-ой тек ғана ислам философиясына негізделмей, өз бастауын
түркілік сенімнің элементтерінен де алады. Сопылық философияны таратуда
Ахмет Иассауи ілімін ерекше етіп тұратын да, оның іліміндегі түркілік
нанымдардың басымдылығы.
Өз зерттеулерінде мұсылман мәдениетіндегі сопылық ілімнің орнына мән
берген К.Бегалинова: “Мұсылман сопылық ілімін зерделегенде түркілік бағытта
өркендеген сопылық жөнінде айтпай кету мүмкін емес. Өйткені қазақ
философиясының дамуы нақ сол философиялық тұжырымдардан бастау алады” 14,
-деген. Түркілердің мәдениетіне, діни сеніміне енген ислам философиясының
құндылықтары аса назар аударарлық нәрсе. Бірақ Кеңес өкіметі тұсында бұл
тақырып жабық күйінде қалды. Өйткені дін философиясының өркендеуі мен
зерттелуіне тежеу болған атейстік көзқарас рухани құндылықтарды танып
білуге тиым салды. Қазіргі таңда мемлекет тізгінін өз қолына алған түркі
халықтары рухани құндылықтарын тек ғылыми тұрғыда емес, дүниетанымдық
көзқарастарының бөлінбес бір бөлшегі ретінде қалыптастыруға үлкен мән беріп
отыр.
Түркілік бағытта қалыптасқан сопылық ілімді тұңғиықты зерттеп, оның
философиялық мәні мен негізгі мақсатын, даму ерекшеліктерін тану үшін, ең
алдымен түркілердің уақыт шаңына көміліп үлгермеген рухани көзқарасына
назар аударғанымыз жөн. Сонымен, түркі халқының ежелгі дүниетанымдық
көзқарастарын айшықтап алу, бұл тұрғыда жүйелі ойлар мен нақтылы
пікірлердің қалыптасуына жағдай жасайды.
Ежелде қоршаған ортамен тіл табысуға ұмтылған түркілер көкке сиынып,
оған құрбандық шалған. Жасыл-желекті, өсіп-өнуді де көкке теліп, халық
арасында көк сөзінің қасиеті арта түскен. “Көкті үзбе Тәңірі жарылқамас”,
“көк соққан” сөздері осының айғағы. Табиғаттың бастамасын көкпен
байланыстырған халық даналығы табиғатта билеуші ортақ күштің барын және
оның көк Тәңірі екенін танытты. Көктен бүкіл әлемді бақылаған Тәңірі,
түркілердің соғыс жорықтарын қолдаушы әрі жеңіс әперуші ретінде де танылды.
Түркілердің ұлан-байтақ жерге қағанат орнатып, оны басқаруына да көк
Тәңірі дем берген. Мұны өз кезегінде В.В.Бартольд ерекше атап өткен: “Қаған
өз тағы үшін халыққа борыштар. Өйткені тайпалық құрылымдардың бірлесуі
жалпы халықты түзеді. Мұны елемеуге болмайды. Дегенмен хан өзінің таққа
отыруын халықтан емес, Тәңірінің қолдауымен жүзеге асады деп санады”15.
“Тәңірідей, Тәңіріден жаралған, түркінің дана қағаны” 16, -деп, тас
бетіне түсірілген таңба біздің бұл ойымызды қуаттай түседі. Мұнан Көк
Тәңірінің үстемдігін анық байқаймыз. Орхон ескерткіші VІ-VІІ ғ.ғ. өмір
сүрген түркі халқының тарихи және діни өмір салтын түсіндіруде теңдесі жоқ
туынды екені жахан жұртшылығына мәлім. Ел басқарушы қағандардың әмірімен
тас бетіне түсірілген бұл жазбалар түркілердің салт-дәстүрі, наным-
сенімдері, жаугершілікте өткерген алапат күндері мен басқыншылық жорықтарын
суреттейді.
Биікте Көк Тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған 17.
Болмыстың түбірін танып білуге талпыну, түпкілікті өмір даналығын
іздеу, барлық діни сенімнің негізін құрайды. Адамзаттың әлемдегі орны мен
жаратылыс мәселелеріне мән берілген шумақтар түркілердің діни- философиялық
көзқарасының сол негізден алшақ кетпегенін аңғартады. Ия, адамзаттың ақыл-
ойы әлемдегі көптеген мәселелерді логикалық түрде танып білуге қауқарсыз.
Сондықтан адамзаттың ақыл-ойы қабылдауға қиын келетін кейбір философиялық
түсіндірмелер мен діни догмалар дәлелсіз, тек жорамалдарға негізделеді. Бұл
тұрғыда М.С.Орынбеков, “Түркілердің түсінігі бойынша Тәңірі өмір сүрудің
негізі. Кейбіреулері Тәңірі деп аспанның көкшілдігін айтса, басқалары
Тәңірді аспан ретінде қабылдады” 18, - деп жазады. Мұнан түркілердің
аспандағы жоғарғы жаратылыс күшіне иланғанын көреміз. Түркі нанымында
табиғи залалдан арашалап қалатын рухани күш, нақ сол аспан аясындағы
Тәңірі. Оған арнап құрбандық шалу адамзатты табиғат апаттары мен зұлымдық
күштерінен сақтайды. Түркілердің Көк Тәңіріге табынғанын танытқан жазба
деректер, олардың ата-баба рухына, Ұмай мен жер, суға табынғанының да
айғағы бола алады.
Белгілі ғалым Л.Н.Гумилев, Д.Банзаров пен Е.К.Яковлевтің пікірлерін
негізге алып, (Тағыр-тайық( әдет-ғұрпы бойынша түркілердің көк Тәңірге
табынуы аруақтарға сиынуынан жоғары тұратындығын айтады 19. (Тағыр-тайық(
дәстүрінде бүкіл қауымның ерлері жиылып, Тәңірінің құрметіне құрбандық
шалады. Сойылған мал еті түгелдей тарқатылынып, құрбандық аяғы үлкен тойға
ұласады. Л.Н.Гумилев осы дәстүрде олардың адамзат рухынан жоғары бір
құдірет күшіне сыйынатынына ерекше назар аударып, ол құдірет күшін “жарық”
деп көрсетеді. Ақыл-ойға тәуелсіз адам өміріндегі рухани қажеттіліктер
“тағыр-тайық” дәстүрі іспетті құрбандық шалумен толысады. Бұл қажеттілік
адамның психологиялық әлсіздігінен туындаған әрекет емес, оның мәні одан да
тереңде жатыр. Яғни адамзат өміріне жауапты түрде қарайтын бір рухани
күштің барын біліп, оған илану. Ислам дінін мойындаған әр-бір болашақ
мұсылман да осы принципке бағынған. Яғни, “Алладан басқа табынатын Тәңірдің
жоқтығына және де сендім Мұхаммед оның құлы және елшісі екеніне”-деп,
сенім келтірумен ғана мұсылмандар қатарына қосылған.
Сонымен, түркілер көкке, күн мен айға жоғарыдан шапағат беретін күш
есебінде табынумен қатар ата-баба рухында қастерлеген. Жарық дүниеде
үстемдігін жүргізген құдірет иесі көк Тәңірі адамзат қаза болғаннан кейін,
өз үстемдігін жояды. Адам жер мен көктің аясында дүниеге келіп, соның
аясында өмірден өтеді. Яғни тәні жер ана қойнауына қойылса, рухы көкке
көтеріледі. Осы сәттен бастап барлық құдірет күштерінен тәуелсіз аруаққа
айналады. “Аруақтар өзінің ұрпақтарына қиыншылықта сүйенер сүйеніші болған.
Сондықтан соғыс шайқасына кіргенде, ат бәйгеден келе жатқанда және палуан
күресінің жұлқыстарында ата-бабаларының атын ұран етіп шақырып, олардың
аруағынан медет күткен”20.
Осы жерде бір айта кететін мәселе, түркілердің ата-баба аруағын
қастерлеп, қадір тұтуын көк Тәңіріге сыйынумен салыстырып, бірін-бірінен
төмен немесе жоғары деп қарастыру қате. Өйткені бұл нанымдар түркі
халықтарының танымдық жүйесінен өзіндік орын алған және бір-біріне бергісіз
рухани күштерге ие. Сондықтан, бұлардың өзара айырмасын немесе үстемдігін
айқындағаннан гөрі, екеуі бірлесіп келгенде ғана түркілердің рухани
мұқтаждығын өтейтінін ескергеніміз жөн.
Тәңіріге шалынған құрбандық ата-баба рухына да тиесілі етілген. Қаншама
ғасыр өтсе дағы, қазірдің өзінде Тәңіріге арналып шалынған малға оқылған
Құран ата-баба рухына бағышталады. Түркілер аруақтарға бағыштап төрт
түліктің қайсысын болсын құрбандыққа шалған. Тірісінде аруағы асқан
кісілердің мазарына барып қан шығарып, өзінің қолы жетпей жүрген көкейтесті
арманын өтеуді тілеп, кей-кездері көзінің қарашығындай ұстаған қимасын
атаған. Егер де тілеген арманы орындалар болса, атағанын құрбандыққа
шалған. Осы көріністі жақсы бағалай білген С.Нестеров, “Дағдарыс қаншалықты
қатты болса, құрбандық сонша бағалы болуы шарт” 21,-деген. Көшпенділер
үшін бағалы әрі көзінің қарашығындай ұстаған қимасы жылқы малы. Өйткені
жылқы жауға шапса -сәйгүлігі, көшсе, жүрсе- көлігі, тойларда көкпар, бәйге...
ойындарына салып қызықтайтын құмары. Бүкіл байлығын осы жылқы малымен
есептегені тағы бар. Қимастық істесе, Тәңірінің қахарына ұшырап, қайғы-
қасіретке шалдығамыз немесе “аруақтар мазарда тынышынан айырылады” деген
ұғымдағы түсінік қалыптасқан.
Бұл рухани тәсілдер мен филососфиялық ойлар адамзат баласына түрлі
идеяларды ұсынды. Құрбандыққа негізделген діни философиялық дәстүрлер де
адам түйсігінің күшімен түзілген. Және де ол дәстүрлер саналы түрде
қабылданды. Адамзат танымының қуаттылығын көрсеткен немістің атақты
философы әрі дінтанушысы Н.Кузанский (1401-1464) пікірінше: “Адамзат өз
ақыл-ойының шығармашылық қызметі арқылы Тәңірі ретінде танылды”22. Демек,
адамзат өзіне беймәлім болған рухани күштерге табынып, табиғат аясында өз
орнын белгілейтін философиялық тұжырымдарды қалыптастырды. Және де ол
тұжырымдар өмір ақиқатының негізгі нормаларын түзді. Бұл жөнінде Гегель:
“Дінге деген сезім адамзат рухында философиялық ізденістердің қортындысы
ретінде пайда болды”23-деп, рухани күштерге деген сезімнің адамзат ақыл-
ойынан тысқары нәрсе еместігін түсіндіреді.
Табиғат құпиясын білуге құштарлық танытқан бақсы-балгерлер нақ сол
рухани күштермен адам арасындағы байланысты реттеп отырған. Бақсылар
қобыздың сарынына елтіп, “жын” шақырып, Тәңірінің қолдауымен адамзатты
қауіп-қатерден сақтандырды. Тағдырға алдын-ала болжау жасап, табиғат
күштерін игергендігі соншалық, кейде айдай ашық күні аспаннан қара бұлт
төндіріп, нөсерлеткен немесе аяқ астынан дауыл тұрғызып, айналасының астан-
кестеңін шығарған. Олар емдеу ісімен болжау жасаудан құралақан болмаған
тәрізді. Оны бақсы атауына балгер, емші сөздерінің қосылуы айшықтай түседі.
Әлі күнге дейін халық арасында бақсы-балгердің емдеу үстіндегі әдіс-
тәсілдері мен “жындарын” шақырып, зікір салу қимылдары жөнінде түрлі
пікірлер сақталған. Бір қызығы, ол аңыз әңгіме немесе ертегі кейіпкері
ретінде емес, сиқыр күшін бағындырған емші кейпінде танымал.
Ш.Уәлиханов бақсыларды жәрдем сұрар жындарына қарай үлкен, орташа, ұсақ
деп үш топқа бөлшектеп, үлкен бақсының іс-шаралары мен әдіс-тәсілдеріне
кеңінен тоқталады. “Ұлы бақсылар барлық аурулардан да жаза алады, қарынды
тіліп, операция жасайды, әйелдердің аман-есен босануына болысып,
албастыларды рухымен сескендіреді, қуалайды, керемет ойындарымен өзінің
рухын шақырып, бал ашады. Үлкен бақсылардың белгілері мынадай істерімен
көрінеді: ойыны кезінде қылышты қарнына салып қояды, қылыштың сабына дейін
жұтады, қып-қызыл темірді жалайды, балтамен кеудесін шапқылайды. Осының
барлығы ертедегі Қорқыт әулиеден мұра болып қалған сарын мен қобыз күйінің
сүйелмелдеуімен өтеді” 24.
Шамандық наным тек жынын шақырып, адамның сырқатын емдеуден құралған
жоқ. Дін басында халыққа ықпалы зор, түркілердің рухани сүйенішіне айналған
біліктілері тұрғанын естен шығармағанымыз абзал. Олар өмір қиыншылығына
төтеп беруге жәрдемі тиер білікті рухани ұстаз қызметін атқарды. Орхон
жазба ескерткішінде “білік” сөзі - “басқарушы”, “данышпан” деген мағынада
қолданылады. Ал Жүсіп Баласағұнидің “Құтты білігінде” “білім” деген
мағынаны береді. Шындығында білім басқаруға жетелер алғашқы құрал. Білім
мен басқаруды ішінара бірлестірген біліктілік қасиеті кез-келгеннің бойына
дарымаған.
Халық арасында аты аңызға айналған білікті тұлғалардың бірі Қорқыт-Ата.
Оның айтқан әрбір нақыл сөзі өз алдына түркілік философияның маңызын
түзеді: “Тәкаппарлықты Тәңірі сүймес... Мінген атың қиналмайынша жол
алынбас... Шалып кесер өз қылышыңды мұқалтып шалғанша, шалмаса игі. Жалған
сөз бұл дүниеде болғанша, болмағаны игі. Ер жомартын, ер бақылын жырау
білер. Қарсы алдыңызда жолдан адастырмай, қобыз тартып жырлайтын жырау
болсын, ей, ханым ! Азып-тозып келген пақырға Тәңірім сауабын берсін, ей,
ханым ! ” 25.
Жоғарыда айтылған терең философиялық мәні бар ой-толғамдар Қорқытты ұлы
данышпан ойшыл ретінде танытады. Демек, түркілердің Қорқытты айрықша
марапаттап, “ата”, “әулие” атауы тектен тек емес. Мұнан Қорқытты Тәңірілік
діннің көш басындағы біліктілер санатына қосқандығы айқын аңғарылады. Ислам
өркениетінің тегеурінді ықпалынан кейінгі жағдайда да Қорқыт өз биіктігін
сақтап қалды. Дегенмен Тәңірлік сенім сыртқы діни жүйелердің ықпалынан
біршама өзгерістерге ұшырады.
Түркілер парсы, қытай және ресей іспетті ірі мемлекеттермен көршілес
болған. Бір-бірінен өзгеше мәдени ошақтарды ішінара байланыстырған
түркілер, олардың діни сенімдері мен дәстүрлеріне де мән берген. Демек,
түркілердің діни дәстүрлерінде буддизм, зороастризм және христиан діні
түзген дәстүрлер мен философиялық ұғымдардың болуы кездейсоқ нәрсе емес,
белгілі бір рухани танымдық әсердің негізінде жүзеге асқан шара.
Ислам діни дәстүрлерінің түркілер сенімінде басты орын алуы иассауийа
тариқаты түзген философиялық методологияның мықтылығы. “Диуани хикмет”
шумақтарында ойшылдың философиялық, логикалық ұстанымдары нақты айқындалды.
Бұл халықтың рухани танымында, өмір талабына айналған діни дәстүрлерде
иассауийа ілімдерінің кеңінен қолданылуына алып келді. Тәңірге деген
философиялық ұстаным өз деңгейін кеңейтіп, Аллаға деген сеніммен ұштасып,
рухани мәртебесін арттырды. Яғни, сопылық ілімдегі “қалб” мәселесі барынша
ашық қарастырылып, бір Аллаға мойынұсыну адамзат жүрегіне жазылып қойған
сенім ретінде қабылданды. Ал жоғарыда айтылған діни құрылымдар негізінде
шоғырланған философиялық ұғымдар түркілердің әдет-ғұрыптарында сақталып
қалды.
Дәстүрлердің исламдық сипат алуында сопылық ілімді басты негіз етіп
қарастырған Р.Н.Мустафина: “Ислам дініндегі бір Құдайлық қағидасына қайшы
келетін ата-баба рухына табынуды мұсылмандық тұрғыдан байандап берген де
сопылық ілім”26 -деп, ислам дініне аруақтарды қастерлеу жөніндегі
талқылаулар мен дәстүрлер легімен толысқанын айтады. Әлемдік діни
жүйелердің біріне айналған ислам дінінің таралу ерекшеліктерін қарастырған
В.В.Бартольд: “Әлемде түрлі халықтар арасында таралған ислам діні ,
мәдениеті мен өмір сүру тәжірибесінің әртүрлі болғанына қарамастан, оларды
ішінара байланысты етті” 27, -деген. Осылайша түркі халықтары араб
дүниесінде VІІ-VІІІ ғасырларда туындаған сопылық ілім арқылы ислам
дәстүрлерімен танысты.
Миссионерлік бағытқа ойысқан сопылық ілімнің діни философиялық астарын
жете түсінген тақуалар үшін бұл Алламен қарым-қатынас жасаудың бірден-бір
жолы. Сопылық сөзінің шығу төркінін тақуалардың өздері дөрекі “жүн”
жамылғысын жамылған тақуалармен байланысты етіп, олардың түзген ілімдер
жиынтығына сопылық атауын береді. Кейбір ғалымдар “суф” сөзін грек
тіліндегі “софос”- “ақылды” сөзінен келіп шығатынын айтады. Дәл осы пікірді
қуаттаған орыс ғалымы М.Т.Степанянц: “Сопылық идеясы негізінен Платонның
философиялық ойларынан туындайтын ағым”28,-деген.
Сопылық ілімін тыңғылықты зерттеген орыс шығыстанушысы
Е.Э.Бертельс: “Бұл ағымның негізін құрушылардың көпшілігі қаланың орта және
кедей тұрғындары” 29 екенін айтады. Байлық пен жеткілікті өмір сүру
салтына бой алдырған халифат билеушілеріне ислам дініндегі құндылықтардың
байлыққа негізделмей иманнан тұратынын көрсету мақсатында тақуалық
дәстүрлер қалыптасты. Бұл дәстүрлерді жетілдіруге бағытталған тақуалардың
іс-әрекеті сопылық ілімнің түзілуіне алып келді. Кейінірек, философиялық
тұрғыдан жүйеленген ілім дербес сопылық ағымды қалыптастырды. Өмір
тіршілігі ұсынған материалды мұқтаждықтан арылып, сопылық ілімге ден қойған
тақуалар Алланың болмысын тануға талпынды. Бұл көрініс жөнінде
Дж.Тримингэм: “Алламен жүздесу мүмкіндігіне сенген тақуалар, оны іске асыру
жолында бүкіл күш-жігерін жұмсауға әзір” 30,- деген. Тақуалар рух пен
жанды зерделей келе, оны Алла болмысына қатысты етеді. Бұл фәниге қатысты
болу көзқарасынан толық ажыраған сопылар ерекше бір хәлде өз жанын рухани
күшпен ұштастырған.
Тәңірі болмысын тану жолында түрлі ойшыл - философтардың
көзқарастарын таразылаған А.Мехмет: “Тәңірінің білімді, құдіретті және
рақымшылық етуші, т.б. қасиеттерін сипаттағанда, оның жаратқан әлемі
жөнінде айта кеткеніміз дұрыс” 31,- деген. Демек Тәңіріні тану үшін
алдымен оның жаратқанын таны.
Құранда жаратылыс төңірегінде көптеген ойлар түйінделген: “Алла
сендерге жерді тұрақ, көкті күмбез қылды. Сондай-ақ сендерді бейнелегенде
көркем бейнеледі” (40:64). Тақуалар өз пікірлерін әркез Құран аяттарына
негіздеп отырған. Көк Тәңірінің ұлылығын қәдірлей білген түркі халқының
таным, түсінігіне ортақ болған ислам дінінің рухани құндылықтары да Ахмет
Иассауи хикметтері арқылы енді. Мұхаммед пайғамбар ұсынған рухани жолдың
түркі әлемінде жалғасын табуына тікелей атсалысқан Ахмет Иассауи киелі
Құран аяттарынан да үзінді келтіреді.
“Фа`азкур-ул Аллаху касиран”-деп аят келді,
Зікір айтып зар илеумен жүрдім міне 32.
Сопылардың Құран мен хадистерді қайта қарап шығуы ислам руханиятының
қазынасына көптеген философиялық құндылықтарды қосты. Ислам дінінде мистика-
аскеттік бағытта діни және ғылыми негізде жарық көрген еңбектердің көптігі
соншалық, олар әлдеқашан исламтанудан бөлек өзінің өзгеше дәстүрі мен
әдістерге толы әлемімен ерекшеленетін сопылық ағымды құрды 33. Ағым
өкілдері алғашқы кезден-ақ ғибадаттан алаңдатқан нәрсенің бәріне тиым
салды. Алланы іздеу жолында туындаған көзқарастар, оларды дәстүрлі ислам
қағидаларынан біршама алшақтатып тастады. Мәселен, тоқтаусыз ғибадат ету
нәтижесінде Алланы жүрегінен тапқан тақуа үшін арнайы сыйыну орнына
арналған мешіттің қажеті шамалы. Осындай қайшылықтардың өрши түсуінен араб
халифатындағы діни орталықтардан қудаланған тақуалар өз ойларын халифаттан
шеткері орналасқан аймақтарға таратуға мәжбүр болды.
Сопылық ілімнің араб халифатының батыс өңірінен Иранның шығыс бөлігі мен
Орталық Азияға таралуына саяси-әлеуметтік жағдайлар да әсер етті. Осы
кезеңде Иран әлеуметтік-экономикалық тұрғысынан және өзіндік дәтсүрімен
сопылық ілімінің көркеюіне қолайлы жерге айналды. Ираннан Орталық Азияға
енген сопылық ілім бұл өңірлерде түрлі тариқаттың құрылуына себепші болды
34.
Дж.Тримингэм “Суфийские ордены в Исламе” еңбегінде ХІІ-ХІІІ ғасырларда
шығу тегі, діни дәстүрлері мен әдіс-тәсілдері жағынан бір-бірінен өзгеше
бірнеше сопылық тариқатты атайды. Олардың ішінен түркі дүниесінің ұлы
ойшылы Ахмет Иассауи құрған Иассауийа тариқаты да өзіндік орын алған 35.
Иассауийа тариқаты таза түркілік бағытта дамып, түркілердің діни
философиялық көзқарастарының өркендеуіне өз үлесін қосты. “Көшпенділер
арасында ислам діні таралғанынан кейін бақсы -балгерлер бірте-бірте
шамандық әрекетті ислам дініне үйлестіріп бейімдей бастағаны белгілі.
Бақсылар ойнағанда өзінің жындарын шақырып, иелеріне сыйынумен қабат
исламның Алласына мінажат етіп, мұсылман киелілері мен шайхтарының
аруақтарынан жәрдем күтті”36. Бақсылардың науқасты айналып, демеушілерін
шақыруын суреттеген А.Диваев жазбалары да осыны аңғартады.
Ау, Алла, Бісмілла! Исламға пана Мұхаммед,
Қолтықтай көр біздерді, Су басында Сүлеймен...
Алтын сандық хазрет, Қырдан келді қырық Қожа,
Біздерге де медет ет, Айналайын, Нұрқожа,
Айналайын құдірет, Сол Қожаның ішінде,
Сыйындым, сізден бір медет. Әсіресе бір қожа
Сайрамда бар сансыз баб, Және келді Жирентай,
Ең үлкені Арыстан Баб, Перілердің бәрі де.
Жер жүзінде әулие, Үсті бір-бір мінген тай,
Мағріпте әулие. Осынша медет шақырғанша,
Таста жүрген әулие, Келмеймін деп көп
Бәріңнен медет тілеймін... шаршаттың 37.
Халық арасында ислам дінінің ықпалы айтарлықтай жоғары болған.
Шаманизмнің басты өкілдері өз сарындарында ислам киелілерін марапаттауы
осыған негіз бола алады. Бақсының мақсаты халықтың рухани сенімінен
алшақтамай, түрлі қимылдар жасап немесе тылсымдық күшке ие сөздерді айту
арқылы оларды баурап алу. Бақсы жырлары түркі халықының дүниетанымдық
көзқарасын айшықтап беретін философиялық құндылықтарды бәз қалпында
сақтаған. Ең алдымен Алланың жәрдемін тілеген бақсы, Мұхаммед пайғамбардан
бастап түркі әлемінде әулиелігімен танымал қожалардың есімдерін атайды және
табиғи күштер мен аруақтарды да шет қалдырмайды. Бұл сол кезеңдегі
түркілердің рухани танымында шоғырланған нанымдар жиынтығының көрінісін
құрайды.
Осындай көріністердің ара-салмағын түсінген Ахмет Иассауи ислам дінінің
қағидаларын көшпенділердің шамандық көзқарасындағы элементтерімен
бірлестіре отырып, әрекет етті. Бұған дәлел ретінде иассауийа тариқатында
пайда болған салттардың бірі “зікір арраны” айтуымызға болады. Зікір
орындалған сәтте тақуалардың басынан өткерген шамандардың іс-әрекетін көз
алдыңызға алып келеді. Демек, көшпенділердегі ислам діні, олардың алғашқы
наным-сенімдерімен бірігіп, бір-бірінен ажырамастай болып, өте тығыз түрде
араласып кеткен.
Кейбір зерттеушілер, мысалыға Фуат Көпрүлү, шаманизм бөлшектерінің
сопылық ілімге енуі нақ осы иассауийа тариқатынан бастау алатынын айтады:
“Түркілерді ислам сеніміне тартқан сопылар, шамандар сияқты іс атқарды.
Зікір салуға еркектермен қатар әйелдер де қатысуға толық құқылы болды”
38. Иассауийа тариқатында қалыптасқан бұл шара ортодоксальды топтардың
арасында қарсылыққа тап болды. Дегенмен, Ахмет Иассауи нақтылы дәлелдер
келтіру арқылы, мұның дұрыстығын айқындап берді. Ол зікір салуды -
көрсеткіш немесе салт-дәстүр ретінде емес, рухани жан-дүние болмысының
нақты өмірдегі көрінісі деп бағалады. Рухани жан-дүниенің болмысы зікір
арқылы нақты өмірге айналғанда, оны орындаушылар жоғары Ақиқатқа жақындай
түсетінін танытты 39.
Зікір салушы бір тылсымдық күштің әсерінен есінен танады немесе бойын
жан-тәннен алшақтауға талпынғандай бір сезім билеп алады. Зікіршінің есінен
тануы немесе түрлі
ң
қорғаушылығы арқасында шаман бал ашып, емдей алады және басқа рухтарды
қуып, өлген адамның рухын тынышталатын орнына дейін шығарып сала алады
41. Демек, рухтың денені тастап, аспан аясына енуі немесе тылсымдық күшке
ие келесі рухтың жәрдемі шаманның өз іс-әркетін жүзеге асыруға септігін
тигізген.
Ахмет Иассауи мен дәруіштері құс кейпіне енгендей ұшу қасиетіне ие
болған. Бұл Ахмет Иассауидің Түркістанда оқыған намазын Меккеде аяқтайтыны
жөнінде туындаған аңыздардың желісінен айқын көрінеді. Намаздың парызын
оқыған сәтте ұстазының ғайып болуының мәнісін түсіндіруді сұраған муридіне,
көзін жұмған күйі арқасына келіп тұруын сұранады. Баяу жылжып бара жатқанын
сезінген мурид бір мезетке аялдап, Шам шахарының үстінен өткелі тұрғанын
аңғарады. Бірақ көзін ашқан себепті ұстазына ілесе алмай, сол шахардың
билеуші әмірінің қазына сарайына түседі. Оны ұры санаған ел-жұрттан пір
жәрдемімен құтқарылады.
Ахмет Иассауи бұл тұрғыда: “Пір кереметі таудай болып, муридтің ықыласы
тарыдай болса, тарыдай ықыласқа таудай керемет әсер етпейді. Егер, мурид
ықыласы таудай болып, пірдің кереметі тарыдай болса, тарыдай керемет таудай
ықыласты гаухар етеді” 42,-деген. Демек, адамзат бойындағы жан мен тән
арпалысы таудай ықыласты тарыдай етуі әбден мүмкін.
Жер мен ел амандығын әрқашанда жоғары қойған жауынгер түркі халқы жан
тазалығы мен тәуелсіз өмір сүру салтын бағалай білген. Ата-бабамыздан
мирас қалған күрделі философиялық ойларды меңгеру кез-келгенімізге тікелей
қатысы бар. Сондықтан, әлемдегі философиялық ойларды дәстүрге сәйкес танып
білу ұрпақтан-ұрпаққа өз жалғасын тапқан. Олардың осы тұрғыда өз
ұрпақтарына мирас еткен насихаттары халық арасында әлі күнге дейін
сақталған. Мәселен, “Малым – жанымның садақасы, ал жаным - арымның
садақасы”.
Ахмет Иассауи қызметінің діни философиялық ұстанымдарын түркілер
дүниетанымы мен дәстүрлер негізін құраған философиялық құндылықтарды
сопылық ілімнің жаухарына айналдырып, халыққа қайта ұсынды десек, еш
қателеспейміз. Осылайша түркі даналық сөздерін бойына алған Ахмет Иассауи
хикметтері халықтың қадір тұтар игілігіне айналды.
Тән сөйлемес, жан сөйлемес, иман сөйлер,
Жаннан кешкен шын ғашықтар хақты көздер.
Ғұламаға қызмет қылып жолын түзер,
Сол ғашықты халайыққа сұлтан тұтар.
Ғашық болсаң күндіз-түні хақты ізде,
Парызды өтеп түні бойы көз ілмегіл.
Ақылды болсаң надандарға сыр айтпағыл,
Дәруіштер сенімдерін жасырын қылар 43.
Ахмет Иассауи жан тазалығына айрықша мән берген. Ол қоғамның әр мүшесін
іштей рухани жағынан тазартып, имандылық жолына түсіруде нақ осы мәселені
қолға алды. Және де мұнда сопылық ілімде қарастырылған “Жетілген тұлға”
идеясының да өзіндік орны болды. Жан тазалығын қастерлеген адам нәпсіні
тиып, қанағат етуді жоғары бағалауы себепті Тәңіріге жақын тұрған. Түркі
халқының мәдени өміріндегі рухани құндылықтары мен философиялық
түсініктеріне және олардың діни дәстүрлеріне Ахмет Иассауи жете назар
аударды. Міне осыларды меңгеру Ахмет Иассауи сопылық ілімінің қоғамдағы
көрінісін, дәстүрлердегі орнын айқындауға септігін тигізді.
Ұлы ойшыл насихат еткен сопылық ілімнің түпкі мұраты түркі
дүниетанымымен үйлесімін тапты. Ол дүние құмарлықтың алдамшы көрініс
екенін, көздің құрты болған байлықтың ешкімге де қәдір - қасиет
әпермейтінін ескертіп, арамнан мал жинамай, әділ болу және ар тазалығын
сақтау, адамзатты өз биігіне көтеретінін айтты.
Білдіңіз бе, өлмей адам қалғанын,
Бұл дүниенің опасызын, жалғанын.
Дүние талап - ризығың алғаның,
Алла десең, көздің жасын көл қылар.
Ғашық дертіне дауа іздеген болар делбе,
Іші-сырты жалған жанға әсте сенбе.
Арың таза болса, әркез жеңіс сенде,
Ғашық дертіне рахым қылса, Алла қылар44,- деген жолдар оның бағыт-
бағдарын білдіреді. Нәпсіні тежеп, ынсапты болу, мықтылықтың үлкені өзіңді-
өзің ұстай білу деп келетін өсиет-қағидалар хикметтің негізгі желісіне
айналған. Бірақ арамнан мал жинап, адамгершілікті ұмытатын, азғындық жолына
түсіп, тәубесінен жаңылатын жандар да болады. Оларды Тәңірінің жәрдемімен
халықтың әділ санасы әшкерелеп, тиесілі жазасын өз тағдырынан тартады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МазмҰны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1.1 Қожа Ахмет Иассауи сопылық философиясы мен түркілер ой кеңістігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Иассауийа қауымдастығы және оның рухани
құндылықтар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ІЛІМІНДЕГІ ЖАН ТАЗАЛЫҒЫ МЕН АҚЫЛ-ОЙДЫҢ БІРЛІГІ
2.1 Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани-танымдық жетілу жолы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Иассауийа қауымдастығының дәстүрлері және оның діни-философиялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
2.3 Қожа Ахмет Иассауи дәстүрлерінің жалғастығы және қазақ философиясы
үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 108
ПайдаланылҒан Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... 110
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқының мәдени-философиялық
құндылықтары мен ұлттық көзқарасының өркендеуінде сопылық ілімнің өзіндік
орны бар. Ахмет Иассауи сопылық философиясындағы рухани қазына даналық
хикметтер арқылы халық санасына таралып, олардың дүниетанымының бөлінбес
бөлшегіне айналды. Демократиялық қоғам талаптары рухани құндылықтардың
қайта жаңғырып, мәдени-философиялық тұрғыдан зерттелуін қажет етеді.
Әлемдік мәдениеттің қайнар көзіне айналған рухани дүние адам бойындағы
діни-философиялық танымды жетілдіре отырып, оның кемел тұлға болуына жол
ашады. Міне, қазақ ұлттық танымына мың жылдан астам уақыт әсер еткен
мұсылман философиясы мен ғылымы, олардың өмір тәжірибесінде өз таңбасын
қалдырды. “Шындық табиғатында әділет болмақ, ақ пейілділіктен шапағат
шықпақ, ақылдан даналық тумақ” [1]–деген Абай көзқарасында рухани
кемелденудің ізі жатыр. Ұлттық сана мен сопылық философиядағы қағидалар
бірлігі адам өміріне басқа мән берді. Адам рухани толысып, пендешілік пен
зұлымдық әрекеттерден алшақтауға мүмкіндік алды. Ахмет Иассауи даналығы осы
проблемаларды шешуде негізгі орынға ие болды. Демек, сопылық философияның
ұлттық сананы қалыптастыру қызметін рухани кемелденуге апаратын жол ретінде
тани аламыз. Ол үшін де Сократ айтқандай өзіңді-өзің таны қағидасына
қайта ораламыз.
Халық санасын дендеп келе жатқан рухани бостық дүниетанымын зұлымдық
пен зинақорлыққа бағыттаған жандардың әрекетінен туындайды. Рухани
құндылықтарды өз деңгейінде бағаламау қоғамды аздырады. Міне бұл ұлттың
болашағындағы үлкен дақ және діни бірлестіктерге оңай алынатын қамалдар.
Ахмет Иассауи танытқан жетілу жолының даналықпен теңестірілуіде сопылық
философияның тереңірек тамырлауында. Адам бойындағы рухани кемелденуді өз
шығармашылығына арқау еткен еліміздің біртуар тұлғалары әл-Кинди, әл-
Фараби, ибн-Сина, Арыстан-Баб, М.Қашқари, Ж.Баласағұн, Ахмет Иассауи, Ахмет
Үгінеки, Сүлеймен Бақырғани және Асан Қайғыдан, Абайға дейінгі қазақ ақын-
жыраулары халық санасында мәңгілікке сақталып қалды.
Ахмет Иассауи сопылық ілімінде халықты имандылық пен рақымдылыққа және
азаттық пен әділдікке бағыттаған терең философиялық құндылықтар көрініс
тапты. Міне адам өмірінде маңызды деп танылған философиялық ұғымдардың
басын біріктірген дәстүрлерді ұмыттырмай, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып
тұрған да ойшылдың жазған даналыққа толы хикметтері.
Орта ғасыр философиясы тек дінге байланысты өркендеген. Оны сол
кезеңдегі философиялық бағыттың кез-келгенін саралау анықтап береді. Ахмет
Иассауи іліміндегі түркілік танымға негізделген философия да көбіне
исламдық сипат алғанымен, тек қана өзіне тән діни дәстүрлерімен
ерекшеленді. Ұлы ойшылдың ислам дәстүрлеріне үстірт қараудан арылу
жолындағы күресін, оның ислам дінін ғылыми тұрғыдан талқылауға тырысқан
әрекеті деп білуіміз керек. Түркі әлемінде алғаш исламдық білім беретін
сопылық тариқат (сопылық мектеп) құрудағы мақсаты да соған негізделеді.
Міне осылайша ислам философиясын ғылыми тұрғыдан талдап берген Ахмет
Иассауи өз әлеми ілімін түркі халқына ұсынды. Ахмет Иассауидің рухани
ілімінде мистикалық (тылсымдық) дәстүрлерге ерекше мән берілді. Бұл
дәстүрлер тариқат муридтері арасында орындалып, ұстаз тарапынан қатаң
бақылауға алынды.
Дегенмен, иассауийа тариқатында дәруіштер жүргізген негізгі рухани
қызмет діни дәстүрлерді өмір тәжірибесіне ұластырып, оны халыққа үлестіру
болды. Бұл ежелгі наным – сенімдер тізбегімен тығыз байланыста болған
сопылық дәстүрлердің жергілікті халық арасында кеңінен қолданылуына қолайлы
жағдай туғызды. Қоғам өміріне бойлай енген сопылық ілім, оның әлеументтік
қайшылықтары мен рухани мұқтаждарын, адам мен қоғам арасындағы және Тәңірі
мен адамның терең мағыналы байланыстарын ашып беретін философиялық
құбылысқа айналды. Осылайша халқымыздың өмір салты, діни дәстүр тағлымы мен
адамгершілік принциптерін басшылыққа алған тіршілік болмысы сопылық іліммен
ұштасып, өз жалғасын сол діни сенімнен тапты. Орта Азия халықтарының
дүниетанымы мен тыныс тіршілігін зерттеген ұлы ғалым В.В.Бартольд:
“халықтың діни сенімін танып білу, оның рухани күйін түсінудегі негізгі
мәселе”2,-деген. Демек тамыры тереңге кеткен рухани дәстүрлерді қамтыған
дінімізді қайта қарап, ғылыми тұрғыдан зерделеу имандылық пен
адамгершілікке негізделген құндылықтар ретінде халқымыздың беделін арттыра
түседі.
Ұлы ойшылдың тағлымы тек қазақ халқы ғана емес, жалпы түркі халықтарының
бүгінгі рухани дағдырысы қарсаңында өте қажет. Қәзірдің өзінде Түркістан
қаласының бүкіл түркі әлемінің рухани астанасы болып қарастырылуы да Ахмет
Иассауи танытқан сопылық ілімнің қуаттылығын көрсетеді. Түркі ислам
бірлігін дамытқан тұлғаның сопылық философиясының әсері айтарлықтай.
Сондықтан, ислам дінінің қәзіргі таңда өз орнын айқындауында Ахмет Иассауи
сопылық іліміндегі діни дәстүрлерді зерделеп, өз ата-жұртымыздың рухани
құндылықтар қорының дүр маржанын келешек ұрпаққа танытудың маңызы зор.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Мұсылман философиясы мен мәдениетін тануда
мейлінше мол тәжірибе – тағлымы бар сопылық ілімді зерттеу жолы қызу
түрдегі философиялық пікір таластың үстінде қалыптасып келе жатқаны әйгілі.
Бұл рухани дүниені түрлі лаңкестік әрекеттермен байланысты еткендерде
қоғамымызда кездеседі. Ислам мұндай әрекеттерге қарсы философиялық
тұжырымдарға негізделген. Сондықтан, қарама-қайшы екі нәрсенің арасынан
тұтастыұты іздеу де қате болып саналмақ. А.Арберри, В.Стоддарт, М.Смит,
Г.Грюнебаум, Л.Массиньон 3 тәрізді шетел ғалымдары өте құнды деп
танылған, зерттеу еңбектерін ұсынып, мұсылман философиясының адам танымын
жетілдірудегі маңызын таныта білді. Сопылық ілімнің қоғамдағы орны мен
рөліне назар аударған шетел ғалымдары, сопылық ілімнің теориялық негіздері
мен тақуалардың рухани ізденістеріне ерекше тоқталып өтеді. Бұл сопылық
тариқаттарда туындаған діни – дәстүрлерді айқындауға септігін тигізді. Міне
сопылық тариқаттың әдебін зерттеуге арналған Эрнст Карл, Ерол Гүндар,
Мехмет Демирчи, Ебул-ала Афифи, Дж.С.Трименгэм, Идрис Шах 4 еңбектері
мен А.М.Шиммел және Девин Девис еңбектері де осы зерттеулер қатарын
толықтырады.
Сопылық ілімнің ірі өкілдері туындатқан діни философиялық идеялар, бұл
ілімді қуатты етумен қатар сопылық тариқаттарды бір-бірінен ерекше етіп
тұратын дәстүрлерді қалыптастырды. Демек, бір рухани арнадан бастау алған
сопылық тариқаттардың көздеген мақсаты мен бағыты бір. Ұзақ жылдар бойы
тоқтаусыз әрекет етудің нәтижесінде жинақталған сопылық ілімнің діни
философиялық құндылықтарын арнайы зерттеген Э.А.Бертельс, В.В.Бартольд,
А.Е.Смирнов, И.Н.Петрушевский, М.Т.Степанянц, С.М.Демидов, Р.Б.Рыбаков,
А.К.Боровков 5 тәрізді орыс ғалымдары өз зерттеулерінде: араб
мәдениетінің гүлдене әрі күрделене түсуіне сопылық ілімнің айрықша әсер
еткенін атап өткен. Бірақ бұл зерттеулерде түркі сопылық ілімі мен соның
негізінде қалыптасқан дәстүрлер толық ашылмаған.
Демек, күні бүгінге дейін сопылық ілімді зертеу жұмыстарының өте көлемді
жүргізілуіне қарамастан, оның көптеген қырлары әлде де нақты зерттеуді
талап етеді. Ахмет Иассауидің сопылық ілімі мен діни философиялық
дәстүрлеріндегі рухани кемелдену процесі мен оның өмір тәжірибесінен алған
орны осы мәселеге қарайлас құбылыс. Ұлы ойшылдың шығармаларын, әсіресе
бұрыннан қалыптасқан рухани құндылықтар жүйесін қайта қарау заман талабына
айналды.
Ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан саралауға және иассауийа
тариқатындағы діни дәстүрлер мен ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік
беретін қолжазбалар қатарынан,”Мират-ул қулуб” рисаласын, Низам Қажы
Ғарібидің “Мусибат-намасын”, Сүлеймен Бақырғанидің “Бақырған кітабын”,
Кашифи, Фахр ад-дин Али ибн Хусейн-и Ва`издің “Рашахат айн ал-хайат” және
Сопы Аллаярдың ” Сабат ал-а`жизин”, “Мурад-ул а`рифин”, Хазинидің “Жауахир-
ул Абрар мин Амуаж-ил Бихар” туындыларын көреміз. Ұлы шайх сопылық ілімінің
қыр-сырын танытқан туындылардың, бұл зерттеуде ұсынары мол.
Алғаш, Ахмет Иассауи өмірі мен шығармашылығына қатысты деректерді
жинақтаған Фуат Көпрүлү еңбегі иассауийа тариқаты жөнінде тың мәліметтер
береді: “Ахмет Иассауи уағыздаған діни-сопылық насихаттар, қаншама уақыт
өткенімен халық жадынан өшпеген, керсінше, тереңдей түскен”6. Қоғамдағы
өзгерістерге байланысты, көнедегі діни философиялық көзқарастарды
зерделеген А.Х.Қасымжанов, Ә.Н.Нысанбаев, Ғ.Е.Есімов, О.А.Сегізбаев,
М.Е.Орынбеков, С.Нұрмұратов және т.б. ғалымдарымыз 7 оны өмір талабына
сай үйлестіріп, дінге немқұрайлықпен қараудан арылуға шақырады. Сондай-ақ,
діни мұраларымызды философиялық тұрғыдан талдауға мән беріп, оны дамытуға
және сол арқылы әлемдік мәдениеттермен бір ырғақта болуға үндейді.
Ахмет Иассауи дүниетанымын Қазақстан философиясының тарихында орны мен
мәніне алғаш талдау жасаған А.П.Абуов: “Мәдениеттің, ғылым мен білімнің
ошағы болып саналған араб халифатынан шеткері орналасқанына қарамастан
Ахмет Иассауи туып, өскен аймақ түркі мәдениетінің, кейінірек мұсылман
мәдениетінің ошағына айналып үлгерді”8-деп, иассауийа ілімінің орнын
айқындап береді. Дегенмен, бұл зерттеуде Ахмет Иассауи жөнінде көлемді
еңбек жасалғанымен діни философиялық тұрғыдан талдаулар енбеген. Ұлы
ойшылдың философиялық көзқарасын зерттеуге бірнеше ғылыми мақала арнаған
К.Х.Таджикова, Р.М.Мустафина және А.Ахметбекқызы өз зерттеулерінде, Ахмет
Иассауи ілімінің түркілер мекендеген аймақта дербес әрі ықпалды күш иесі
болғанын танытып 9, алғашқы пікірді қуаттай түседі.
Ахмет Иассауи арқылы сопылық ілімнің бастапқы қайнарынан алынған
философиялық материалдар көп талқылауды қажет етеді. Мұны қарастыру
мұсылман мистицизміне жаңа еңбектер мен философиялық тұжырымдарды алып
келді. Мұсылман мистицизмін қарастыру К.К.Бегалинованың Ахмет Иассауидің
сопылық іліміне деген көзқарасын айқындап берді 10. Осы орайда ойшылдың
дүниетанымындағы адам мәселесін қарастырған Д.Т.Кенжетаевтың зерттеу
жұмысын атап өтуге болады 11. Бірақ аталған зерттеу жұмысының кең ашылуын
қажет ететін көрнекті орыс шығыстанушы ғалымдарының еңбектері зерттеуден
тыс қалған.
Сопылық ілімге талдау жасағанда Ахмет Иассауи тариқатын қарастырған
К.Мұстафа, Т.Белкез, С.Ұлыдаг, И.Мұстафа, К.Кемал т.б. 12 түрік
ғалымдарының қосқан үлесі айтарлықтай.
Ойшылды түркілер арасына танымал еткен “Диуани хикмет” шығармасы Қазан,
Стамбул, Ташкент баспаларында жарық көрген. Ахмет Иассауидің хикметтерін
рухани және әдеби тұрғыдан Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев пен М.Мырзахметұлы
13 қарастырады.
Қорыта келе, түркі дүниесінің ұлы ойшылы Ахмет Иассауи дүниетанымы
мен шығармашылығын зерттеуге бағытталған жоғарыда аталған еңбектерде біз
зерттеген тақырып яғни, Ахмет Иассауидің дүниетанымындағы рухани
кемелденудегі дәстүрлер қарастырылмаған. Қазақстанда философиялық
мектептің қалыптасуы мен дамуын және сопылық ілімге негізделген діни
дәстүрлерді анықтап, оның адам баласын рухани толысуға ықпал еткеніне көз
жүгірту осыны айғақтайды. Зерттеуге арналған біздің еңбегіміз ұлттық
санамызды қалыптастыруда ата жұртымыздың мәдениетінің өркендеуіне септігін
тигізген ұлы ойшылдың ұсынған сопылық ілімі мен дәстүрлерін қайта ашады.
Бұл осы тақырыпты арнайы зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Түркі тілдес мұсылман халықтарының рухани көзқарасын қалыптастырған
Ахмет Иассауи мен оның муридтерінің діни философиялық еңбектерін зерделей
отырып, ойшылдың философиялық көзқарастарын жаңа қырынан қарастырып,
бүгінгі ғылыми талапқа сай тұжырымдар жасау және Түркістан өлкесінде
сопылық ілімнің таралуына негіз болған иассауийа тариқатының бағытын
анықтап, ұлы ойшыл философтың діни дәстүрлері мен өмір тәжірибесінен орын
алған рухани кемелдену мәселесін зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып
табылады.
Осы мақсатты іске асыру жолында мынадай міндеттер белгіленеді.
1. Ахмет Иассауи сопылық ілімінің рухани қайнарларын зерделеп, түркілік
бағытта өркендеген алғашқы сопылық мектептің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктерін анықтап, оның діни философиялық маңызын танудың ұлттық
танымға тигізген әсерін көрсету.
2. Иассауийа тариқатының сопылық тәлім-тәрбие беріп үгіт-насихат
жұмыстарын жүргізу барысында туындаған дәстүрлері мен теориялық діни
негіздерін анықтау.
3. Иассауийа қауымдастығындағы рухани кемелденуді танытқан дәстүрлердің
орнына баға беріп, Ахмет Иассауи танымының діни философиялық аспектілерін
ашу арқылы:
а) сопылық философиядағы түркілік сенімнің ізін зерттеп, ойшылдың
теориялық және практикалық тәжірибеден алған орны мен философиялық мәнін;
ә) Ахмет Иассауи тариқат дәстүрлеріндегі “кашф” (сопылық түсініктегі
перделердің ашылуы), “илхомға” (шабыт) бағытталған әдіс-тәсілдерін,
түркілердің діни философиялық танымының шеңберін кеңейтіп, ләззат пен
шахауатты тәрк қылған пақырлықтың “Фақр нама” арқылы халық санасына берілуі
және оның өмір мақсатына айналуын;
б) иассауийа ілімінде “уирд-аурад” үкімі арқылы муридке берілген
мистикалық дәстүрлер мен “жеті иақиннің” негізін анықтап,”Ақиқат”
түсінігінің мәнін ашып, ойшылдың бұл төңіректе түйген философиялық ойларын;
в) Ахмет Иассауидің діни философиялық ұстанымдары мен сопылық
философияның тәжірибелік көріністері және оның діни дәстүрлер арқылы халық
санасына ұласуы бағаланып, осы іс-шаралардың атқарылуына иассаийа
дәруіштерінің тигізген үлесін;
г) түркі халықтарындағы Алла мен адам арасындағы қарым қатынасты және
хикметтердегі діни философиялық ұғымдарды саралап, оның рухани
кемелденудегі рөлін айқындау.
4. Ахмет Иассауи дәстүрлі философиясының халық танымына берілу жолдары
мен оның қазақ халқының өміріндегі маңызды рухани философиялық бағыт
ретінде қалыптасуын және ойшылдар шығармашылығы мен қызметі арқылы
анықтау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізіне философия тарихы мен қазақ
философиясында көрнекті орын алған ойшылдардың ұлттық танымы мен саяси
көзқарастарына және діни мәдениет пен рухани құндылықтарға негізделген
еңбектері алынды. Ғылыми жұмыста қолданылған зерттеу әдісінің маңызды
бөлігі сопылық философиядағы рухани кемелдену жолындағы мақамдарды жүйеге
түсіруден тұрды. Сондай ақ, отандық философтардың ғылыми тұжырымдарының
маңызы зор.
Ахмет Иассауи хикметтеріндегі даналық ойлар мен аллаға деген құштарлық
және адам болмысының уақыт пен кеңістіктегі орнына мән беріліп, оның
философиялық қырлары ғылыми әдіснамаға сай зерттеліп, ұлы философтардың ой-
пікірімен сабақтастырылды. Сонымен қатар тарихи-деректік материалдар мен
қолжазбаларды ғылымға белгілі жинақтау, жүйелендіру және талдау сияқты
әдістер пайдаланылды. Философия тарихында қолданылатын логикалық
принциптердің тізбегі, қарама-қайшылық пен тұтастық және салыстыра зерттеу
методтары кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері
Ғылыми айналымға осы зерттеу арқылы қосылған араб, парсы тіліндегі
деректер мен соны кезеңде аударылған зерттеулер негізінде жазылған
еңбектері алынды.
Ахмет Иассауи сопылық философиясы мен дәстүрлі мәдени құндылықтарының
табиғатын ашуға мүмкіндік беретін қолжазбалар зерттеудің өзегін түзді.
Сопылық философияны талқылауға арналған шеттіліндегі ғылыми
зерттеулер сарапқа салынды. Түрік ғалымдары мен ағылшын ойшылдарының
философиялық талқылаулары қаралып, салыстырмалы түрде талқылау жасалынды.
Ахмет Иассауи музейіндегі кітапхана қорында жинақталған материалдар
пайдаланылды.
Сондай-ақ Ташкенттегі Әлішер Науаи атындағы Орталық кітапхана,
Өзбекстан Республикасы Ғылым Академиясының фундаментальды кітапханасы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының зерттеу жұмысына көп
септігі тиді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- Ахмет Иассауи сопылық ілімінің түркілер дүниетанымына берілуі
ғасырларға созылған ұзақ процесс. Мұсылман философиясы ұсынған дәстүрлердің
халық санасында орнығуы да қауымдастықтың шәкірттеріне байланысты. Міне
адам санасының рухани өсуі және оның мәдени-философиялық жетілуіне ықпал
етуі айқындалды.
- Иассауйа ілімінің еркін қабылдануы, дүниетанымдағы сабақтастық
түркілік бағыттағы қауымдастықтың негізгі ерекшелігі. Саналы түрде сопылық
дәстүрлердің қабылдануы –Ахмет Иассауи өмірінің тылсымдық астары немесе
қылуеттегі тіршілік. Яғни, Өлімге бетпе-бет келу. Өмір ақиқатының мәнін
кемелдену арқылы танып, білу.
- Рухани орта, сопылық қауымдастық Түркістан шахарында. Бұл өңір
әулиелер мен аңыздарға толы және таңғажайып сопылық дәстүрлерді ішіне алған
аймақ. Осы мәселелерге философиялық талдау жүргізуге, оның негізгі
себептерін анықтауға ойшылдың ілімі мен ғылыми айналымға енбеген соны
деректерді (Мусибат-нама, Мират-ул қулуб, Насафий...) қарастыру дұрыс шешімін
берді.
- Ахмет Иассауи ілімдегі сопылық құбылыстардың тәжірибеге сүйенуі мен
“Вахдат-и вужут” принципіне негізделген мақамдар комплексті түрде
диалектикалық заңдылықтарға сәйкес қаралды.
- Сопылық философиядағы абсалютті ақиқат түсінігі, оған жасалған
философиялық анализ арқылы қаралып, кемелдену мен аллаға деген махаббат
түсінігі Ахмет Иассауи дүниетанымы арқалы айқындалды.
- Сопылық философия қазақ ұлтына оның көркем туындылары мен дәстрлі
көзқарасына Ахмет Иассауи ілімі арқылы енді. Тылсымдық тәжірбиелер мен
сопылық ұғымдардың Абай, Шәкәрім және М.Ж.Көпейұлы тәрізді даналар
шығармашылығынан орын алуы. Сонымен қатар иассауйа дәстүрін жалғастырған
шәкірттер танымына берілген философиялық баға оның ілімінің ара-салмағын
анықтауға мүмкіндік береді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Ежелгі Түркілер дүниетанымы мен сопылық философиядағы сабақтастық
Ахмет Иассауи ілімінің негізін құрады. Сонымен қатар қоғамдағы жеке
тұлғаның бойынан табылған имандылық, адамгершілік қасиеттерін жетілдіру
тәсілдерін философиялық тұрғыдан зерттеу орын алды. Ұлттық танымдағы
тылсымдық дәстүрлер мен мұсылман философиясындағы рухани құндылықтардағы
біркелкілік сарапқа салынды.
- Иассауийа тариқатындағы діни – философиялық қағидалардың маңызы және
оның халық санасына ауысу факторлары қаралды.
- Мұсылман философиясындағы негізгі тұжырымдардың еркін сұхбат арқылы
таралуы және ондағы сопылық қауымдастықтың рөлінің ара-салмағы көрініс
тапты.
- Сопылық философиядағы рухани кемелдену мәселесі қарастырылып, ойшылдың
теориялық және практикалық тәжірибелерінің философиялық мәні айқындалды.
- Ахмет Иассауи шығармаларындағы сопылық ұғымдардың діни-философиялық
көріністері қарастырылып, ғылыми тұрғыдан тұжырымдалды.
- Ахмет Иассауи сопылық іліміндегі адам болмысын рухани жетілдірудің
эстетикалық талғамды қалыптастырудағы орны пақырнама арқылы анықталды.
- Иассауийа қауымдастығының дәстүрлі философиялық көзқарастарын танытқан
“Мират-ул қулуб” шығармасындағы сопылық іс-шаралар жүйелі түрде көрсетілді.
- Ахмет Иассауи дүниетанымы арқылы қазақ халқының көзқарасына енген
сопылық философияның ықпалы мен ортақ болған белгілері анықталып, ақын-
жыраулар шығармашылығына тигізген әсері салыстырмалы түрде көрініс алды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Ахмет Иассауи
сопылық философиясындағы рухани кемелдену мәселесінің ұлттық сананы
қалыптастырудағы жасаған ықпалы біздің адамдық-этикалық құндылықтарымызды
саралауда айрықша маңызды. Оның рухани дүниені меңгеріп, жан тазалығын
сақтау арқылы кемелдену жолын нұсқауы адамзат баласына өмір ақиқатын
ұсынумен пара-пар келіп тұр. Сондай-ақ, қәзіргі таңда белең алған түрлі
діни конфессиялардың әрекеттеріне тиым салуға негіз болып отыр.
Диссертант қарастырған проблемалардың нәтижелері мен ғылыми
қортындыларын этикалық, және діни-философиялық тұрғыдан зерттеудің
әдістерін жетілдіріп, дамыту үшін және философ, ағартушы және дінтанушы
мамандардың методологиялық және теориялық деңгейін көтеру үшін қолданылады.
Диссертациялық жұмыстың нәтижелерін философия тарихы, этика және
эстетика, дін тарихы бойынша студенттерге, аспиранттарға арналған
оқулықтарда, арнаулы курстар мен арнаулы семинарларда пайдалануға болады.
Жұмыстың жарияланымы, сыннан өтуі. Диссертант бұл тақырыппен бірнеше
жылдан бері айналысып келеді.
Зерттеу жұмысы Қожа Ахмет Иассауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік
университетінің философия кафедрасы мен Абай атындағы Алматы Мемлекеттік
университетінің философия және ғылымдарды әдістану кафедрасынан талқылаудан
өтті.
Ізденістің ғылыми нәтижелері Қазақстан республикасы тәуелсіздігінің 10-
жылдығына арналған М.Х.Дулати мұралары бойынша ІV-халықаралық оқуларына
арналған “Қазақстан және Орталық Азия: тарих, қазіргі уақыт және болашақ
даму перспективасы” атты ғылыми-теориялық конференцияда; Қазақтың ұлы
философы А.Х.Қасымжановтың туғанына 70-жыл толуына арналған “ХХІ Ғасыр Ұлы
дәстүр жолыменен” атты ғылыми халықаралық конференцияда және Түркістанда
өткен “Қазақстан 10 жыл ішінде: Экономика, білім және ғылымның мәселелері”
атты халықаралық ғылыми теориялық конференцияларда баяндалды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралды. Диссертацияның
жалпы көлемі 139 бет.
1. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1. Қожа Ахмет Иассауи сопылық философиясы мен түркілер ой кеңістігі
Түркі халықтарының танымына енген ислам философиясы олардың мәдени және
рухани өміріне дәстүрлік ерекшеліктер алып келді. Ғасырлар бойына
қалыптасқан түркілер ой кеңістігіндегі танымдық тәжірибеден сопылық
ұғымдардың көрініс алуының негізі де осыдан туындап отыр. Ахмет Иассауи
іліміндегі ақыл-ой тек ғана ислам философиясына негізделмей, өз бастауын
түркілік сенімнің элементтерінен де алады. Сопылық философияны таратуда
Ахмет Иассауи ілімін ерекше етіп тұратын да, оның іліміндегі түркілік
нанымдардың басымдылығы.
Өз зерттеулерінде мұсылман мәдениетіндегі сопылық ілімнің орнына мән
берген К.Бегалинова: “Мұсылман сопылық ілімін зерделегенде түркілік бағытта
өркендеген сопылық жөнінде айтпай кету мүмкін емес. Өйткені қазақ
философиясының дамуы нақ сол философиялық тұжырымдардан бастау алады” 14,
-деген. Түркілердің мәдениетіне, діни сеніміне енген ислам философиясының
құндылықтары аса назар аударарлық нәрсе. Бірақ Кеңес өкіметі тұсында бұл
тақырып жабық күйінде қалды. Өйткені дін философиясының өркендеуі мен
зерттелуіне тежеу болған атейстік көзқарас рухани құндылықтарды танып
білуге тиым салды. Қазіргі таңда мемлекет тізгінін өз қолына алған түркі
халықтары рухани құндылықтарын тек ғылыми тұрғыда емес, дүниетанымдық
көзқарастарының бөлінбес бір бөлшегі ретінде қалыптастыруға үлкен мән беріп
отыр.
Түркілік бағытта қалыптасқан сопылық ілімді тұңғиықты зерттеп, оның
философиялық мәні мен негізгі мақсатын, даму ерекшеліктерін тану үшін, ең
алдымен түркілердің уақыт шаңына көміліп үлгермеген рухани көзқарасына
назар аударғанымыз жөн. Сонымен, түркі халқының ежелгі дүниетанымдық
көзқарастарын айшықтап алу, бұл тұрғыда жүйелі ойлар мен нақтылы
пікірлердің қалыптасуына жағдай жасайды.
Ежелде қоршаған ортамен тіл табысуға ұмтылған түркілер көкке сиынып,
оған құрбандық шалған. Жасыл-желекті, өсіп-өнуді де көкке теліп, халық
арасында көк сөзінің қасиеті арта түскен. “Көкті үзбе Тәңірі жарылқамас”,
“көк соққан” сөздері осының айғағы. Табиғаттың бастамасын көкпен
байланыстырған халық даналығы табиғатта билеуші ортақ күштің барын және
оның көк Тәңірі екенін танытты. Көктен бүкіл әлемді бақылаған Тәңірі,
түркілердің соғыс жорықтарын қолдаушы әрі жеңіс әперуші ретінде де танылды.
Түркілердің ұлан-байтақ жерге қағанат орнатып, оны басқаруына да көк
Тәңірі дем берген. Мұны өз кезегінде В.В.Бартольд ерекше атап өткен: “Қаған
өз тағы үшін халыққа борыштар. Өйткені тайпалық құрылымдардың бірлесуі
жалпы халықты түзеді. Мұны елемеуге болмайды. Дегенмен хан өзінің таққа
отыруын халықтан емес, Тәңірінің қолдауымен жүзеге асады деп санады”15.
“Тәңірідей, Тәңіріден жаралған, түркінің дана қағаны” 16, -деп, тас
бетіне түсірілген таңба біздің бұл ойымызды қуаттай түседі. Мұнан Көк
Тәңірінің үстемдігін анық байқаймыз. Орхон ескерткіші VІ-VІІ ғ.ғ. өмір
сүрген түркі халқының тарихи және діни өмір салтын түсіндіруде теңдесі жоқ
туынды екені жахан жұртшылығына мәлім. Ел басқарушы қағандардың әмірімен
тас бетіне түсірілген бұл жазбалар түркілердің салт-дәстүрі, наным-
сенімдері, жаугершілікте өткерген алапат күндері мен басқыншылық жорықтарын
суреттейді.
Биікте Көк Тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған 17.
Болмыстың түбірін танып білуге талпыну, түпкілікті өмір даналығын
іздеу, барлық діни сенімнің негізін құрайды. Адамзаттың әлемдегі орны мен
жаратылыс мәселелеріне мән берілген шумақтар түркілердің діни- философиялық
көзқарасының сол негізден алшақ кетпегенін аңғартады. Ия, адамзаттың ақыл-
ойы әлемдегі көптеген мәселелерді логикалық түрде танып білуге қауқарсыз.
Сондықтан адамзаттың ақыл-ойы қабылдауға қиын келетін кейбір философиялық
түсіндірмелер мен діни догмалар дәлелсіз, тек жорамалдарға негізделеді. Бұл
тұрғыда М.С.Орынбеков, “Түркілердің түсінігі бойынша Тәңірі өмір сүрудің
негізі. Кейбіреулері Тәңірі деп аспанның көкшілдігін айтса, басқалары
Тәңірді аспан ретінде қабылдады” 18, - деп жазады. Мұнан түркілердің
аспандағы жоғарғы жаратылыс күшіне иланғанын көреміз. Түркі нанымында
табиғи залалдан арашалап қалатын рухани күш, нақ сол аспан аясындағы
Тәңірі. Оған арнап құрбандық шалу адамзатты табиғат апаттары мен зұлымдық
күштерінен сақтайды. Түркілердің Көк Тәңіріге табынғанын танытқан жазба
деректер, олардың ата-баба рухына, Ұмай мен жер, суға табынғанының да
айғағы бола алады.
Белгілі ғалым Л.Н.Гумилев, Д.Банзаров пен Е.К.Яковлевтің пікірлерін
негізге алып, (Тағыр-тайық( әдет-ғұрпы бойынша түркілердің көк Тәңірге
табынуы аруақтарға сиынуынан жоғары тұратындығын айтады 19. (Тағыр-тайық(
дәстүрінде бүкіл қауымның ерлері жиылып, Тәңірінің құрметіне құрбандық
шалады. Сойылған мал еті түгелдей тарқатылынып, құрбандық аяғы үлкен тойға
ұласады. Л.Н.Гумилев осы дәстүрде олардың адамзат рухынан жоғары бір
құдірет күшіне сыйынатынына ерекше назар аударып, ол құдірет күшін “жарық”
деп көрсетеді. Ақыл-ойға тәуелсіз адам өміріндегі рухани қажеттіліктер
“тағыр-тайық” дәстүрі іспетті құрбандық шалумен толысады. Бұл қажеттілік
адамның психологиялық әлсіздігінен туындаған әрекет емес, оның мәні одан да
тереңде жатыр. Яғни адамзат өміріне жауапты түрде қарайтын бір рухани
күштің барын біліп, оған илану. Ислам дінін мойындаған әр-бір болашақ
мұсылман да осы принципке бағынған. Яғни, “Алладан басқа табынатын Тәңірдің
жоқтығына және де сендім Мұхаммед оның құлы және елшісі екеніне”-деп,
сенім келтірумен ғана мұсылмандар қатарына қосылған.
Сонымен, түркілер көкке, күн мен айға жоғарыдан шапағат беретін күш
есебінде табынумен қатар ата-баба рухында қастерлеген. Жарық дүниеде
үстемдігін жүргізген құдірет иесі көк Тәңірі адамзат қаза болғаннан кейін,
өз үстемдігін жояды. Адам жер мен көктің аясында дүниеге келіп, соның
аясында өмірден өтеді. Яғни тәні жер ана қойнауына қойылса, рухы көкке
көтеріледі. Осы сәттен бастап барлық құдірет күштерінен тәуелсіз аруаққа
айналады. “Аруақтар өзінің ұрпақтарына қиыншылықта сүйенер сүйеніші болған.
Сондықтан соғыс шайқасына кіргенде, ат бәйгеден келе жатқанда және палуан
күресінің жұлқыстарында ата-бабаларының атын ұран етіп шақырып, олардың
аруағынан медет күткен”20.
Осы жерде бір айта кететін мәселе, түркілердің ата-баба аруағын
қастерлеп, қадір тұтуын көк Тәңіріге сыйынумен салыстырып, бірін-бірінен
төмен немесе жоғары деп қарастыру қате. Өйткені бұл нанымдар түркі
халықтарының танымдық жүйесінен өзіндік орын алған және бір-біріне бергісіз
рухани күштерге ие. Сондықтан, бұлардың өзара айырмасын немесе үстемдігін
айқындағаннан гөрі, екеуі бірлесіп келгенде ғана түркілердің рухани
мұқтаждығын өтейтінін ескергеніміз жөн.
Тәңіріге шалынған құрбандық ата-баба рухына да тиесілі етілген. Қаншама
ғасыр өтсе дағы, қазірдің өзінде Тәңіріге арналып шалынған малға оқылған
Құран ата-баба рухына бағышталады. Түркілер аруақтарға бағыштап төрт
түліктің қайсысын болсын құрбандыққа шалған. Тірісінде аруағы асқан
кісілердің мазарына барып қан шығарып, өзінің қолы жетпей жүрген көкейтесті
арманын өтеуді тілеп, кей-кездері көзінің қарашығындай ұстаған қимасын
атаған. Егер де тілеген арманы орындалар болса, атағанын құрбандыққа
шалған. Осы көріністі жақсы бағалай білген С.Нестеров, “Дағдарыс қаншалықты
қатты болса, құрбандық сонша бағалы болуы шарт” 21,-деген. Көшпенділер
үшін бағалы әрі көзінің қарашығындай ұстаған қимасы жылқы малы. Өйткені
жылқы жауға шапса -сәйгүлігі, көшсе, жүрсе- көлігі, тойларда көкпар, бәйге...
ойындарына салып қызықтайтын құмары. Бүкіл байлығын осы жылқы малымен
есептегені тағы бар. Қимастық істесе, Тәңірінің қахарына ұшырап, қайғы-
қасіретке шалдығамыз немесе “аруақтар мазарда тынышынан айырылады” деген
ұғымдағы түсінік қалыптасқан.
Бұл рухани тәсілдер мен филососфиялық ойлар адамзат баласына түрлі
идеяларды ұсынды. Құрбандыққа негізделген діни философиялық дәстүрлер де
адам түйсігінің күшімен түзілген. Және де ол дәстүрлер саналы түрде
қабылданды. Адамзат танымының қуаттылығын көрсеткен немістің атақты
философы әрі дінтанушысы Н.Кузанский (1401-1464) пікірінше: “Адамзат өз
ақыл-ойының шығармашылық қызметі арқылы Тәңірі ретінде танылды”22. Демек,
адамзат өзіне беймәлім болған рухани күштерге табынып, табиғат аясында өз
орнын белгілейтін философиялық тұжырымдарды қалыптастырды. Және де ол
тұжырымдар өмір ақиқатының негізгі нормаларын түзді. Бұл жөнінде Гегель:
“Дінге деген сезім адамзат рухында философиялық ізденістердің қортындысы
ретінде пайда болды”23-деп, рухани күштерге деген сезімнің адамзат ақыл-
ойынан тысқары нәрсе еместігін түсіндіреді.
Табиғат құпиясын білуге құштарлық танытқан бақсы-балгерлер нақ сол
рухани күштермен адам арасындағы байланысты реттеп отырған. Бақсылар
қобыздың сарынына елтіп, “жын” шақырып, Тәңірінің қолдауымен адамзатты
қауіп-қатерден сақтандырды. Тағдырға алдын-ала болжау жасап, табиғат
күштерін игергендігі соншалық, кейде айдай ашық күні аспаннан қара бұлт
төндіріп, нөсерлеткен немесе аяқ астынан дауыл тұрғызып, айналасының астан-
кестеңін шығарған. Олар емдеу ісімен болжау жасаудан құралақан болмаған
тәрізді. Оны бақсы атауына балгер, емші сөздерінің қосылуы айшықтай түседі.
Әлі күнге дейін халық арасында бақсы-балгердің емдеу үстіндегі әдіс-
тәсілдері мен “жындарын” шақырып, зікір салу қимылдары жөнінде түрлі
пікірлер сақталған. Бір қызығы, ол аңыз әңгіме немесе ертегі кейіпкері
ретінде емес, сиқыр күшін бағындырған емші кейпінде танымал.
Ш.Уәлиханов бақсыларды жәрдем сұрар жындарына қарай үлкен, орташа, ұсақ
деп үш топқа бөлшектеп, үлкен бақсының іс-шаралары мен әдіс-тәсілдеріне
кеңінен тоқталады. “Ұлы бақсылар барлық аурулардан да жаза алады, қарынды
тіліп, операция жасайды, әйелдердің аман-есен босануына болысып,
албастыларды рухымен сескендіреді, қуалайды, керемет ойындарымен өзінің
рухын шақырып, бал ашады. Үлкен бақсылардың белгілері мынадай істерімен
көрінеді: ойыны кезінде қылышты қарнына салып қояды, қылыштың сабына дейін
жұтады, қып-қызыл темірді жалайды, балтамен кеудесін шапқылайды. Осының
барлығы ертедегі Қорқыт әулиеден мұра болып қалған сарын мен қобыз күйінің
сүйелмелдеуімен өтеді” 24.
Шамандық наным тек жынын шақырып, адамның сырқатын емдеуден құралған
жоқ. Дін басында халыққа ықпалы зор, түркілердің рухани сүйенішіне айналған
біліктілері тұрғанын естен шығармағанымыз абзал. Олар өмір қиыншылығына
төтеп беруге жәрдемі тиер білікті рухани ұстаз қызметін атқарды. Орхон
жазба ескерткішінде “білік” сөзі - “басқарушы”, “данышпан” деген мағынада
қолданылады. Ал Жүсіп Баласағұнидің “Құтты білігінде” “білім” деген
мағынаны береді. Шындығында білім басқаруға жетелер алғашқы құрал. Білім
мен басқаруды ішінара бірлестірген біліктілік қасиеті кез-келгеннің бойына
дарымаған.
Халық арасында аты аңызға айналған білікті тұлғалардың бірі Қорқыт-Ата.
Оның айтқан әрбір нақыл сөзі өз алдына түркілік философияның маңызын
түзеді: “Тәкаппарлықты Тәңірі сүймес... Мінген атың қиналмайынша жол
алынбас... Шалып кесер өз қылышыңды мұқалтып шалғанша, шалмаса игі. Жалған
сөз бұл дүниеде болғанша, болмағаны игі. Ер жомартын, ер бақылын жырау
білер. Қарсы алдыңызда жолдан адастырмай, қобыз тартып жырлайтын жырау
болсын, ей, ханым ! Азып-тозып келген пақырға Тәңірім сауабын берсін, ей,
ханым ! ” 25.
Жоғарыда айтылған терең философиялық мәні бар ой-толғамдар Қорқытты ұлы
данышпан ойшыл ретінде танытады. Демек, түркілердің Қорқытты айрықша
марапаттап, “ата”, “әулие” атауы тектен тек емес. Мұнан Қорқытты Тәңірілік
діннің көш басындағы біліктілер санатына қосқандығы айқын аңғарылады. Ислам
өркениетінің тегеурінді ықпалынан кейінгі жағдайда да Қорқыт өз биіктігін
сақтап қалды. Дегенмен Тәңірлік сенім сыртқы діни жүйелердің ықпалынан
біршама өзгерістерге ұшырады.
Түркілер парсы, қытай және ресей іспетті ірі мемлекеттермен көршілес
болған. Бір-бірінен өзгеше мәдени ошақтарды ішінара байланыстырған
түркілер, олардың діни сенімдері мен дәстүрлеріне де мән берген. Демек,
түркілердің діни дәстүрлерінде буддизм, зороастризм және христиан діні
түзген дәстүрлер мен философиялық ұғымдардың болуы кездейсоқ нәрсе емес,
белгілі бір рухани танымдық әсердің негізінде жүзеге асқан шара.
Ислам діни дәстүрлерінің түркілер сенімінде басты орын алуы иассауийа
тариқаты түзген философиялық методологияның мықтылығы. “Диуани хикмет”
шумақтарында ойшылдың философиялық, логикалық ұстанымдары нақты айқындалды.
Бұл халықтың рухани танымында, өмір талабына айналған діни дәстүрлерде
иассауийа ілімдерінің кеңінен қолданылуына алып келді. Тәңірге деген
философиялық ұстаным өз деңгейін кеңейтіп, Аллаға деген сеніммен ұштасып,
рухани мәртебесін арттырды. Яғни, сопылық ілімдегі “қалб” мәселесі барынша
ашық қарастырылып, бір Аллаға мойынұсыну адамзат жүрегіне жазылып қойған
сенім ретінде қабылданды. Ал жоғарыда айтылған діни құрылымдар негізінде
шоғырланған философиялық ұғымдар түркілердің әдет-ғұрыптарында сақталып
қалды.
Дәстүрлердің исламдық сипат алуында сопылық ілімді басты негіз етіп
қарастырған Р.Н.Мустафина: “Ислам дініндегі бір Құдайлық қағидасына қайшы
келетін ата-баба рухына табынуды мұсылмандық тұрғыдан байандап берген де
сопылық ілім”26 -деп, ислам дініне аруақтарды қастерлеу жөніндегі
талқылаулар мен дәстүрлер легімен толысқанын айтады. Әлемдік діни
жүйелердің біріне айналған ислам дінінің таралу ерекшеліктерін қарастырған
В.В.Бартольд: “Әлемде түрлі халықтар арасында таралған ислам діні ,
мәдениеті мен өмір сүру тәжірибесінің әртүрлі болғанына қарамастан, оларды
ішінара байланысты етті” 27, -деген. Осылайша түркі халықтары араб
дүниесінде VІІ-VІІІ ғасырларда туындаған сопылық ілім арқылы ислам
дәстүрлерімен танысты.
Миссионерлік бағытқа ойысқан сопылық ілімнің діни философиялық астарын
жете түсінген тақуалар үшін бұл Алламен қарым-қатынас жасаудың бірден-бір
жолы. Сопылық сөзінің шығу төркінін тақуалардың өздері дөрекі “жүн”
жамылғысын жамылған тақуалармен байланысты етіп, олардың түзген ілімдер
жиынтығына сопылық атауын береді. Кейбір ғалымдар “суф” сөзін грек
тіліндегі “софос”- “ақылды” сөзінен келіп шығатынын айтады. Дәл осы пікірді
қуаттаған орыс ғалымы М.Т.Степанянц: “Сопылық идеясы негізінен Платонның
философиялық ойларынан туындайтын ағым”28,-деген.
Сопылық ілімін тыңғылықты зерттеген орыс шығыстанушысы
Е.Э.Бертельс: “Бұл ағымның негізін құрушылардың көпшілігі қаланың орта және
кедей тұрғындары” 29 екенін айтады. Байлық пен жеткілікті өмір сүру
салтына бой алдырған халифат билеушілеріне ислам дініндегі құндылықтардың
байлыққа негізделмей иманнан тұратынын көрсету мақсатында тақуалық
дәстүрлер қалыптасты. Бұл дәстүрлерді жетілдіруге бағытталған тақуалардың
іс-әрекеті сопылық ілімнің түзілуіне алып келді. Кейінірек, философиялық
тұрғыдан жүйеленген ілім дербес сопылық ағымды қалыптастырды. Өмір
тіршілігі ұсынған материалды мұқтаждықтан арылып, сопылық ілімге ден қойған
тақуалар Алланың болмысын тануға талпынды. Бұл көрініс жөнінде
Дж.Тримингэм: “Алламен жүздесу мүмкіндігіне сенген тақуалар, оны іске асыру
жолында бүкіл күш-жігерін жұмсауға әзір” 30,- деген. Тақуалар рух пен
жанды зерделей келе, оны Алла болмысына қатысты етеді. Бұл фәниге қатысты
болу көзқарасынан толық ажыраған сопылар ерекше бір хәлде өз жанын рухани
күшпен ұштастырған.
Тәңірі болмысын тану жолында түрлі ойшыл - философтардың
көзқарастарын таразылаған А.Мехмет: “Тәңірінің білімді, құдіретті және
рақымшылық етуші, т.б. қасиеттерін сипаттағанда, оның жаратқан әлемі
жөнінде айта кеткеніміз дұрыс” 31,- деген. Демек Тәңіріні тану үшін
алдымен оның жаратқанын таны.
Құранда жаратылыс төңірегінде көптеген ойлар түйінделген: “Алла
сендерге жерді тұрақ, көкті күмбез қылды. Сондай-ақ сендерді бейнелегенде
көркем бейнеледі” (40:64). Тақуалар өз пікірлерін әркез Құран аяттарына
негіздеп отырған. Көк Тәңірінің ұлылығын қәдірлей білген түркі халқының
таным, түсінігіне ортақ болған ислам дінінің рухани құндылықтары да Ахмет
Иассауи хикметтері арқылы енді. Мұхаммед пайғамбар ұсынған рухани жолдың
түркі әлемінде жалғасын табуына тікелей атсалысқан Ахмет Иассауи киелі
Құран аяттарынан да үзінді келтіреді.
“Фа`азкур-ул Аллаху касиран”-деп аят келді,
Зікір айтып зар илеумен жүрдім міне 32.
Сопылардың Құран мен хадистерді қайта қарап шығуы ислам руханиятының
қазынасына көптеген философиялық құндылықтарды қосты. Ислам дінінде мистика-
аскеттік бағытта діни және ғылыми негізде жарық көрген еңбектердің көптігі
соншалық, олар әлдеқашан исламтанудан бөлек өзінің өзгеше дәстүрі мен
әдістерге толы әлемімен ерекшеленетін сопылық ағымды құрды 33. Ағым
өкілдері алғашқы кезден-ақ ғибадаттан алаңдатқан нәрсенің бәріне тиым
салды. Алланы іздеу жолында туындаған көзқарастар, оларды дәстүрлі ислам
қағидаларынан біршама алшақтатып тастады. Мәселен, тоқтаусыз ғибадат ету
нәтижесінде Алланы жүрегінен тапқан тақуа үшін арнайы сыйыну орнына
арналған мешіттің қажеті шамалы. Осындай қайшылықтардың өрши түсуінен араб
халифатындағы діни орталықтардан қудаланған тақуалар өз ойларын халифаттан
шеткері орналасқан аймақтарға таратуға мәжбүр болды.
Сопылық ілімнің араб халифатының батыс өңірінен Иранның шығыс бөлігі мен
Орталық Азияға таралуына саяси-әлеуметтік жағдайлар да әсер етті. Осы
кезеңде Иран әлеуметтік-экономикалық тұрғысынан және өзіндік дәтсүрімен
сопылық ілімінің көркеюіне қолайлы жерге айналды. Ираннан Орталық Азияға
енген сопылық ілім бұл өңірлерде түрлі тариқаттың құрылуына себепші болды
34.
Дж.Тримингэм “Суфийские ордены в Исламе” еңбегінде ХІІ-ХІІІ ғасырларда
шығу тегі, діни дәстүрлері мен әдіс-тәсілдері жағынан бір-бірінен өзгеше
бірнеше сопылық тариқатты атайды. Олардың ішінен түркі дүниесінің ұлы
ойшылы Ахмет Иассауи құрған Иассауийа тариқаты да өзіндік орын алған 35.
Иассауийа тариқаты таза түркілік бағытта дамып, түркілердің діни
философиялық көзқарастарының өркендеуіне өз үлесін қосты. “Көшпенділер
арасында ислам діні таралғанынан кейін бақсы -балгерлер бірте-бірте
шамандық әрекетті ислам дініне үйлестіріп бейімдей бастағаны белгілі.
Бақсылар ойнағанда өзінің жындарын шақырып, иелеріне сыйынумен қабат
исламның Алласына мінажат етіп, мұсылман киелілері мен шайхтарының
аруақтарынан жәрдем күтті”36. Бақсылардың науқасты айналып, демеушілерін
шақыруын суреттеген А.Диваев жазбалары да осыны аңғартады.
Ау, Алла, Бісмілла! Исламға пана Мұхаммед,
Қолтықтай көр біздерді, Су басында Сүлеймен...
Алтын сандық хазрет, Қырдан келді қырық Қожа,
Біздерге де медет ет, Айналайын, Нұрқожа,
Айналайын құдірет, Сол Қожаның ішінде,
Сыйындым, сізден бір медет. Әсіресе бір қожа
Сайрамда бар сансыз баб, Және келді Жирентай,
Ең үлкені Арыстан Баб, Перілердің бәрі де.
Жер жүзінде әулие, Үсті бір-бір мінген тай,
Мағріпте әулие. Осынша медет шақырғанша,
Таста жүрген әулие, Келмеймін деп көп
Бәріңнен медет тілеймін... шаршаттың 37.
Халық арасында ислам дінінің ықпалы айтарлықтай жоғары болған.
Шаманизмнің басты өкілдері өз сарындарында ислам киелілерін марапаттауы
осыған негіз бола алады. Бақсының мақсаты халықтың рухани сенімінен
алшақтамай, түрлі қимылдар жасап немесе тылсымдық күшке ие сөздерді айту
арқылы оларды баурап алу. Бақсы жырлары түркі халықының дүниетанымдық
көзқарасын айшықтап беретін философиялық құндылықтарды бәз қалпында
сақтаған. Ең алдымен Алланың жәрдемін тілеген бақсы, Мұхаммед пайғамбардан
бастап түркі әлемінде әулиелігімен танымал қожалардың есімдерін атайды және
табиғи күштер мен аруақтарды да шет қалдырмайды. Бұл сол кезеңдегі
түркілердің рухани танымында шоғырланған нанымдар жиынтығының көрінісін
құрайды.
Осындай көріністердің ара-салмағын түсінген Ахмет Иассауи ислам дінінің
қағидаларын көшпенділердің шамандық көзқарасындағы элементтерімен
бірлестіре отырып, әрекет етті. Бұған дәлел ретінде иассауийа тариқатында
пайда болған салттардың бірі “зікір арраны” айтуымызға болады. Зікір
орындалған сәтте тақуалардың басынан өткерген шамандардың іс-әрекетін көз
алдыңызға алып келеді. Демек, көшпенділердегі ислам діні, олардың алғашқы
наным-сенімдерімен бірігіп, бір-бірінен ажырамастай болып, өте тығыз түрде
араласып кеткен.
Кейбір зерттеушілер, мысалыға Фуат Көпрүлү, шаманизм бөлшектерінің
сопылық ілімге енуі нақ осы иассауийа тариқатынан бастау алатынын айтады:
“Түркілерді ислам сеніміне тартқан сопылар, шамандар сияқты іс атқарды.
Зікір салуға еркектермен қатар әйелдер де қатысуға толық құқылы болды”
38. Иассауийа тариқатында қалыптасқан бұл шара ортодоксальды топтардың
арасында қарсылыққа тап болды. Дегенмен, Ахмет Иассауи нақтылы дәлелдер
келтіру арқылы, мұның дұрыстығын айқындап берді. Ол зікір салуды -
көрсеткіш немесе салт-дәстүр ретінде емес, рухани жан-дүние болмысының
нақты өмірдегі көрінісі деп бағалады. Рухани жан-дүниенің болмысы зікір
арқылы нақты өмірге айналғанда, оны орындаушылар жоғары Ақиқатқа жақындай
түсетінін танытты 39.
Зікір салушы бір тылсымдық күштің әсерінен есінен танады немесе бойын
жан-тәннен алшақтауға талпынғандай бір сезім билеп алады. Зікіршінің есінен
тануы немесе түрлі
ң
қорғаушылығы арқасында шаман бал ашып, емдей алады және басқа рухтарды
қуып, өлген адамның рухын тынышталатын орнына дейін шығарып сала алады
41. Демек, рухтың денені тастап, аспан аясына енуі немесе тылсымдық күшке
ие келесі рухтың жәрдемі шаманның өз іс-әркетін жүзеге асыруға септігін
тигізген.
Ахмет Иассауи мен дәруіштері құс кейпіне енгендей ұшу қасиетіне ие
болған. Бұл Ахмет Иассауидің Түркістанда оқыған намазын Меккеде аяқтайтыны
жөнінде туындаған аңыздардың желісінен айқын көрінеді. Намаздың парызын
оқыған сәтте ұстазының ғайып болуының мәнісін түсіндіруді сұраған муридіне,
көзін жұмған күйі арқасына келіп тұруын сұранады. Баяу жылжып бара жатқанын
сезінген мурид бір мезетке аялдап, Шам шахарының үстінен өткелі тұрғанын
аңғарады. Бірақ көзін ашқан себепті ұстазына ілесе алмай, сол шахардың
билеуші әмірінің қазына сарайына түседі. Оны ұры санаған ел-жұрттан пір
жәрдемімен құтқарылады.
Ахмет Иассауи бұл тұрғыда: “Пір кереметі таудай болып, муридтің ықыласы
тарыдай болса, тарыдай ықыласқа таудай керемет әсер етпейді. Егер, мурид
ықыласы таудай болып, пірдің кереметі тарыдай болса, тарыдай керемет таудай
ықыласты гаухар етеді” 42,-деген. Демек, адамзат бойындағы жан мен тән
арпалысы таудай ықыласты тарыдай етуі әбден мүмкін.
Жер мен ел амандығын әрқашанда жоғары қойған жауынгер түркі халқы жан
тазалығы мен тәуелсіз өмір сүру салтын бағалай білген. Ата-бабамыздан
мирас қалған күрделі философиялық ойларды меңгеру кез-келгенімізге тікелей
қатысы бар. Сондықтан, әлемдегі философиялық ойларды дәстүрге сәйкес танып
білу ұрпақтан-ұрпаққа өз жалғасын тапқан. Олардың осы тұрғыда өз
ұрпақтарына мирас еткен насихаттары халық арасында әлі күнге дейін
сақталған. Мәселен, “Малым – жанымның садақасы, ал жаным - арымның
садақасы”.
Ахмет Иассауи қызметінің діни философиялық ұстанымдарын түркілер
дүниетанымы мен дәстүрлер негізін құраған философиялық құндылықтарды
сопылық ілімнің жаухарына айналдырып, халыққа қайта ұсынды десек, еш
қателеспейміз. Осылайша түркі даналық сөздерін бойына алған Ахмет Иассауи
хикметтері халықтың қадір тұтар игілігіне айналды.
Тән сөйлемес, жан сөйлемес, иман сөйлер,
Жаннан кешкен шын ғашықтар хақты көздер.
Ғұламаға қызмет қылып жолын түзер,
Сол ғашықты халайыққа сұлтан тұтар.
Ғашық болсаң күндіз-түні хақты ізде,
Парызды өтеп түні бойы көз ілмегіл.
Ақылды болсаң надандарға сыр айтпағыл,
Дәруіштер сенімдерін жасырын қылар 43.
Ахмет Иассауи жан тазалығына айрықша мән берген. Ол қоғамның әр мүшесін
іштей рухани жағынан тазартып, имандылық жолына түсіруде нақ осы мәселені
қолға алды. Және де мұнда сопылық ілімде қарастырылған “Жетілген тұлға”
идеясының да өзіндік орны болды. Жан тазалығын қастерлеген адам нәпсіні
тиып, қанағат етуді жоғары бағалауы себепті Тәңіріге жақын тұрған. Түркі
халқының мәдени өміріндегі рухани құндылықтары мен философиялық
түсініктеріне және олардың діни дәстүрлеріне Ахмет Иассауи жете назар
аударды. Міне осыларды меңгеру Ахмет Иассауи сопылық ілімінің қоғамдағы
көрінісін, дәстүрлердегі орнын айқындауға септігін тигізді.
Ұлы ойшыл насихат еткен сопылық ілімнің түпкі мұраты түркі
дүниетанымымен үйлесімін тапты. Ол дүние құмарлықтың алдамшы көрініс
екенін, көздің құрты болған байлықтың ешкімге де қәдір - қасиет
әпермейтінін ескертіп, арамнан мал жинамай, әділ болу және ар тазалығын
сақтау, адамзатты өз биігіне көтеретінін айтты.
Білдіңіз бе, өлмей адам қалғанын,
Бұл дүниенің опасызын, жалғанын.
Дүние талап - ризығың алғаның,
Алла десең, көздің жасын көл қылар.
Ғашық дертіне дауа іздеген болар делбе,
Іші-сырты жалған жанға әсте сенбе.
Арың таза болса, әркез жеңіс сенде,
Ғашық дертіне рахым қылса, Алла қылар44,- деген жолдар оның бағыт-
бағдарын білдіреді. Нәпсіні тежеп, ынсапты болу, мықтылықтың үлкені өзіңді-
өзің ұстай білу деп келетін өсиет-қағидалар хикметтің негізгі желісіне
айналған. Бірақ арамнан мал жинап, адамгершілікті ұмытатын, азғындық жолына
түсіп, тәубесінен жаңылатын жандар да болады. Оларды Тәңірінің жәрдемімен
халықтың әділ санасы әшкерелеп, тиесілі жазасын өз тағдырынан тартады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz