Шәкәрім және Гете: поэзиядағы көркемдік пен таным үндестігі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 142 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Семей университеті

ӘОЖ 809. 1 Қолжазба құқында

Сейсекенова Айнаш Байкенжеқызы

ШӘКӘРІМ ЖӘНЕ ГЕТЕ:

ПОЭЗИЯДАҒЫ КӨРКЕМДІК ПЕН ТАНЫМ ҮНДЕСТІГІ

10. 01. 07-салыстырмалы әдебиеттану

Филология ғылымдарының кандидаты

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші:

филология ғылымдарының докторы,

профессор А. С. Еспенбетов

Семей

2003

МАЗМҰНЫ

Кіріспе: Кіріспе

3: 3

Кіріспе:

1 Шәкәрім және Гете поэзиясындағы көркемдік

үндестіктер . . .

3: 14

Кіріспе: 1. 1 Табиғатты жырлаудағы үндестіктер . . .

3: 14

Кіріспе:

1. 2 Махаббат, өмір, өлім тақырыптарының жырлануындағы

үндестіктер . . .

3: 37

Кіріспе:

1. 3 Гетенің «Фауст» трагедиясы және Шәкәрім өлеңдеріндегі

гуманистік идея . . .

3: 62

Кіріспе:

2 Шәкәрім және Гете поэзиясындағы дүниетанымдық

үндестіктер . . .

3: 81

Кіріспе:

2. 1 Ой, сөз, іс бірлігі идеясының қос ақын

шығармашылығында үндесу ерекшеліктері . . .

3: 81

Кіріспе:

2. 2 Дін, ғылым, өнер тақырыбына арналған

шығармаларындағы дүниетанымдық үндестіктер . . .

3: 98

Кіріспе: Қорытынды . . .

3: 1376

Кіріспе: Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

3: 141

КIРIСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ поэзиясының батыс-еуропалық үлгідегі ақындық мектеппен өзара байланысын зерттеу және олардың арасындағы сабақтастықты саралау әдебиеттану саласындағы аса зәру тақырыптың бірі болып табылады. Соның ішінде Шәкәрім Құдайбердіұлы мен Иоганн Вольфганг Гете поэзиясының әлем құбылысын көркем оймен қабылдаудағы және оны жеткізудегі көркемдік танымы мен көркемдік әлемінде тереңнен тамырласып жатқан тақырыптық-идеялық, эстетикалық, философиялық ізденістері мен даму жолдары, стильдік, тілдік бейнелеу амал-тәсілдері, ақындық өрнектерінің қалыптасуы жайында зерттеу жүргізу-қазақ әдебиеттену ғылымындағы көкейкесті мәселенің бірі. Әсіресе, Шәкәрім поэзиясындағы «әлемдік тұтас көзқарасты» қамтитын идеялық өрістерінің ашылмаған қырларын Гете шығармашылығымен біріктіре қарастырудың маңызы айрықша.

Екі ақынның поэзиясын ұйытқан көркемдік-эстетикалық мәйек - әдебиеттегі ұлттық және жалпыадамзаттық идеялар тоғысының тамаша үлгісі болып табылады. Еуропа әдебиетіне тұңғыш жол ашқан Абай поэзиясының неміс әдебиетінің өкілі Гетенің шығармашылығымен рухани үндесіп жатуы тың пікір түюге негіз қалайды. Сондықтан да, ұлы Абайдың шәкірті, ақын Шәкәрімнің шығармашылық, көркемдік әлемінің Гете туындыларымен тамырластығы, олардың арасындағы үйлесім мен ерекшеліктерін анықтау, философиялық-эстетикалық бағытын тану-арнайы зерттеудің негізгі арқауы болып отыр. Соның негізінде екі әдебиеттің аса ірі екі өкілінің шығармашылығын таным мен көркемдік тұрғысынан диссертациялық деңгейде зерттеу - жұмыстың өзектілігін көрсетеді.

Шәкәрiмнiң поэзиясы ақынның өз болмыс-бiтiмiндей ешбiр ұлтты жатсынбайтын әмбебап үлгi екенiн оның әрбiр жыр шумағы да айғақтайды:

Тамам жан өзiн-өзi «мен» деседi,

Өзгелердi жатырқап «сен» деседi.

«Бiз» дейтұғын бiр елдi таба алмайсың,

Бұл қайтiп әдiлетпен теңдеседi? /1, 179/

Әдебиеттану ғылымында осындай екi дара авторлардың шығарма-ларындағы типологиялық ортақ мәселелерi жөнiнде орыс ғалымдары М. Бахтиннiң /2/ мәтіндердегі диалогизмдiк қатынастардың мәнiн ашатын еңбектерi мен құрылымдық поэтиканың негiзiн салушы Ю. Лотманның /3/, В. Жирмунскийдiң салыстырмалы әдебиеттануға байланысты зерттеулерiнiң маңызы ерекше /4/.

М. Бахтин өз еңбектерiнде кез-келген мәтiнге, әсiресе, көркем шығармалар мәтiнiне ашық құрылым ретiнде мән бере отырып, ең бiрiншi мәтiндердiң бiр-бiрiмен белгiлi бiр ұлт тiлiнiң жүйелi iшкi заңдылығын бұзып-жарып қатынасқа түсе алатын металингвистикалық, интермәтiндiлiк қабiлетiн алға тартады. Мысалы ол «Лингвистика, филология және басқа гуманитарлық ғылымдардағы мәтiн мәселесi. Философиялық анализ тәжiрибесi» атты еңбегiнде: «Тiптi бiр-бiрi туралы ештеңе бiлмейтiн, бөгде адамдардың қатар қойылған сөздерi бiр тақырыпқа (ойға) титтей де болса қатысып тұрса, бiр-бiрiмен ерiксiз диалогтық қатынасқа түседi», -деген ғылыми тұжырымын айтады /2, 293/. Шәкәрiм мен Гете поэзиясының үндесуi - М. Бахтин концепциясы бойынша оның герменевтикасына тиесiлi «үлкен уақыт» iшiндегi ұлттар, мәдениеттер арасындағы диалогтық қатынастың бар екенiн дәлелдейтiн үндестiк. Осыған байланысты Шәкәрiм мен Гетенiң екi түрлi ұлт тiлiндегi шығармалары бiр-бiрiмен «көркемдiк ойлау жүйесi», «таным» түрiнде трансформацияланып қатынасқа түсуi тұрғысынан қарастыруға мүмкiндiк беретiн нысандар болып табылады. Сонымен қатар, бұндай мәселеде мәтiннiң көркем шығарманың маңызды компонентi бола тұра, күрделi идеялық-эстетикалық бүтiндiктiң iшiнде қатар қойып немесе салыстырып қарағанда ғана шығарманың көркемдiк тұтас мәнiн аша алатын бөлшектiк жағдайы ескерусiз қала алмайды. Ю. М. Лотман мәтiннiң басқа мәтiндерге қатынасын мәтiннiң сол қалпындағы жағдайға қатынасы емес, «бүкiләлемдiк жан» немесе қоғамдық күштердiң дамуы ретiндегi қатынасы деп түсiндiредi /3, 15-16/. Гете заманының өзiнде-ақ классикалық немiс философиясы мәдениеттi мәтiндердiң жиынтығы емес, рухтың қозғалыстағы көрiнiсi ретiнде түсiнуге шақырған болатын.

В. Жирмунский екi мәдениеттiк әдеби мұралардың салыстырмалы әдебиеттану проблемасы бола алатын себептерiн тарихи-типологиялық белгiлерiне байланысты қарастырады /4/. Бұл тұрғыдан алғанда да Шәкәрiм мен Гете поэзиясындағы типологиялық ортақ белгiлердiң болуы - олар өмiр сүрген уақыттағы тарихи, саяси, әлеуметтiк жағдайлардың ұқсастығымен растала түседi.

Шәкәрiм де, Гете де ғасырлар тоғысында өмiр сүрген ақындар. ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы қазақ халқының басындағы Шәкәрiм сөзiмен айтсақ, «орнықпаған қалқыма» уақыт болатын. Ел iшiндегi саяси тұрақсыздық, бодандыққа қарсы күрес, феодалдық көшпелi тұрмыстан қоғамдық - экономикалық жаңа сатыға көтерiлу қиыншылығы қазақ халқының ұлттық ояну және бiрiгу идеалдарын туғызуға әкелдi. Сөйтiп, бұл уақыт Шәкәрiм, Ахмет, Мағжан, Жүсiпбек, Мiржақып, Сұлтанмахмұттардың елдiң мәдениетiн көтеруге қосқан үлесiмен тарихқа енді десек, Гете өмiр сүрген ХVIII ғасырдың аяғы мен ХIХ ғасырдың басында Германияның саяси - экономикалық артта қалушылығы немiс әдебиетiнiң ұлы дәуiрiнiң басталуына себеп болды. Өйткенi, жүздеген князьдықтар мен уақ мемлекеттерге бөлiнiп, берекесi кеткен құлдыраушы феодалдық қатынастар кезеңiнiң немiстердi рухани бiрiктiру үшiн ұлтқа ұлы ойшылдарды сыйлауы - дәуiр сұранысы едi. Бұл тұста Лессинг, Гердер, Кант, Шиллер, Гете, Фихте және Гегельдер немiстiң ұлттық санасының қалыптасуына ерекше ықпал етті. Осы өліара шақта өмір сүріп, халық мұңын басынан кешкен Абайдай ойшыл ақынға бір ғасыр бұрын туған Гете рухының жат болмауы да жоғарыдағы мысалдармен анықталады. Шәкәрім Гете поэзиясымен ең бірінші Абай арқылы таныс бола отырып, Шығыс поэзиясының білгірі ретінде де неміс ақынының есіміне қанық болған. Ахат Шәкәрiмұлы әкесi туралы естелiгiнде Шәкәрiмнiң Батыстың белгiлi ақындарының Хафиз туралы айтқан пiкiрлерiн келтiретiн тұсы бар. Естелiкте Ахат Шәкәрiмұлы М. Әуезовтың Шәкәрiмдi Шығыс әдебиетiн игерудегi ұстазы санағанын айта келiп, мынаны еске түсiредi: «Бiр күнi Мұхтар: «Сол Шығыс ақындарының iшiнде ең күштiсi қайсысы?», -деп сұрағанда әкей: «Олардың бәрi де шебер, нәзiк - көркем жырдың иелерi, шешен тiлдi ақындар, маңызды әңгiмелердi жазушылар. Бұларды Батыстың ойшыл - ақындары да мақтаған, бiрiнен-бiрi артық-кем деу қиын. Солардың iшiнде Ғафиз (Хафиз) - «Ниссан-ил-ғайып» атанған: «Оның тiлi ғайыптан келген», - деген мағынада…»/5, 20/.

«Бұларды Батыстың ойшыл-ақындары мақтаған» деп Шәкәрiм айтып отырған Батыс ақындарының iшiнде маңдай алдысы Гетенiң, әсiресе, Хафизге табынып, «Хафиз кiтабы» өлеңдер топтамасын арнағаны белгiлi. Шәкәрiм Гетенiң «Шығыста жетi шайыр бар, солардың ең сорлысы «менен мықты» деген әйгiлi сөзiн бiлмесе бұлай айтпаған болар едi. Батыста Гетеден өзге Шығыс сарындарын пайдаланып, шығарма жазған авторлар көп болды, бiрақ олар Шығыстың сыртқы әшекейiн көрсеткенi болмаса, Гетедей Шығыстың рухани жан-дүниесiне ене бiлгенi, Гетеден жоғары пiкiр айтқаны болған жоқ.

Шәкәрiм Батыс ақын-жазушыларынан Гетенiң шығармаларымен ғана емес, антика дәуiрiнде өмiр сүрген Гомердiң шығармашылығымен таныс болған, Байронды оқып, Бичер - Стоу Гарриеттен «Том ағайдың балағанын» аударған. Өз өлеңдерiнде Батыста «Байрон, Пушкин, Лермонтов, Некрасов бар» деп ақын олардың аттарын келтiрiп отырады.

Шәкәрiмнiң «Үш анық» философиялық еңбегiнде алпысқа жуық Батыс-Еуропа ғалымдарының аты аталады.

Әлбетте, Шәкәрiм де, Гете де - өз туған халқының ұлттық мәдени дәстүрлерiнiң мектебiнен шыққан жұлдыздар.

Шәкәрiмнiң рухани әлемi қазақ халқының ауыз әдебиетi мен Қорқыт, Асан Қайғы, Сыпыра жырау, Бұхар жырау, Дулат, Шортанбай, Үмбетей, Марабай және әсiресе, Абайдың ақындық мектебiнiң дәстүрiнде қалыптасқан болатын. Кейiн орыс, Шығыс, Еуропа әдебиетiнiң үлгiлерiн өз бетiнше оқып, игердi. Шәкәрiм шығармашылығында жер шарының көптеген халықтарының аңыздарының сюжеттерi, Христостың дiни және тарихи бейнесiне қатысты шумақтардың болуы, Заратуштра, Будда, Мұхамед пайғамбар есiмдерiнiң кездесуi де көптеген дiни таным жүйелерiн бiрiктiрген толысты суреткерлiгiн танытады. Осының нәтижесiнде, ол қазақтың ұлттық әдеби қорына жанрлық мазмұнға бай бiрнеше дастандар ұсынды, қазақ прозасының дамуына үлкен үлес қосты, ең бастысы - Абайдан кейiнгi қазақтың рухани мәдениетiнiң көкжиегiн кеңейткен Лукрецийдiң «Заттар табиғаты» сынды ғылыми поэзияның қайталанбас үлгiсiн әкелдi.

Шәкәрiм мен Гете арасындағы диалог - тар мағынадағы мәтiн сәйкестiгiн бiлдiрмейдi, әдебиеттiң жоғарғы қатарындағы тұтас мағыналы авторлық сөздiң ақиқатқа, сұлулыққа қатынасын бiлдiретiн ерекше үндестiк. Олардың шығармаларындағы күрделi семантикалық салмаққа ие болатын доминанттық сөз-ұғымдарға: құдай, ақиқат, махаббат, болмыс, рух, жан, жар, шарап, өмiр, өлiм жатады. Бұлар - бiр ұлтқа ғана қатысты емес, халықаралық маңызы бар, жалпыадамзаттық мәңгiлiк сұрақтардың жауабын iздейтiн аксиологиялық сөз-үлгiлер мен мәнi мүлде басқаша поэтикалық құрылымдағы ұйтқы мәтiндердiң мәйегi болып табылады.

Шәкәрiм поэзиясын Гете поэзиясымен салыстыру - екi түрлi әдеби құбылыстардың заңдылықтарын жалпы типологиялық ұқсастық тұрғысынан қарастыру үшiн ғана қажеттi нысандар емес, бұл - Шәкәрiм ақынның әдеби мұраларының әлемдiк әдебиетке қатысын, Батыс әдебиетiнiң өкiлдерiмен байланысын анықтауға себi тиер бастама болары сөзсiз.

Шәкәрiм мен Гете поэзиясындағы ең бiрiншi ұқсастық - олардың ұлттық әдебиеттi дамыту үстiнде Шығыс пен Батыстың да рухын тоғыстырған жаңаша жырдың үлгiсiн салу, түйiндеу ерекшелiктерi. Мұны бiз олардың көркемдiк ойлау жүйелерiнiң әлемдi тұтас қамти алатын идеялық-эстетикалық ерекшелiгiнен деп бiлемiз. Екiншiден, бұл - қос ақынның да Батыс пен Шығыстың дүниетанымдық негiздерiн жетiк бiлулерiнiң нәтижесi. Шығыс әдебиетiне бала кезiнен жүйрiк Шәкәрiм, Батыстың Гете бойына сiңiрiп өскен сонау антика дәуiрiнен бергi ойшыл, ғалым, философтары: Фалес, Эпикур, Пифагор, Сократ, Платон, Аристотель, Декарт, Ньютон тағы басқалардың iлiмдерiн де араб, парсы, түрiк және орыс тiлi арқылы бiр кiсiдей бiлгенiне «Үш анық» атты философиялық трактаты дәлел болады. Шәкәрiмнiң өзi бұл еңбегi туралы айтқанда: «Осы кiтаптың аяқ жағында менiң қай қорытындым болса да көбiнесе Европа ғалымдарының таласты сөздерi болады», - деп түсiндiредi /6, 33/. Бұны ақынның өлең мәтiндерiндегi батыстық ғылыми - философиялық лексика мен семантикалық байланыстардың жеткiлiктi болуы да айғақтайды. Шәкәрiм өлеңдерiнде Конт, Дарвин теориясы туралы айтылуы, Батыс ғалымдарының аттары, батыстық дiни - мистикалық жүйелерiндегi «лунатик», «спирт», «гипноз», «телепат» сияқты теософиялық терминдердiң кездесiп отыруы оның поэзиясының көптеген жүйелерден қорытылып шыққан күрделi поэтикалық құрылымға жататынын танытады. Дегенмен, Шәкәрiм поэзиясының идеялық әлемi-өз рухани дамуының нәтижесi. Ал оның шығармаларында орын алған басқа мәдениеттiк белгiлер өз ой жүйесiнде қалыптасқандарды нығайту мен анықтаушы факторлар ғана болып табылады.

Гете болса, өз поэтикалық интерпретациясындағы «Батыс-Шығыс» диуандарына енген 235 өлеңiнде Шығыстың атақты шайырлары - Хафиз, Сағди, Жәми, Фирдоусилердiң поэзиясынан жеткен сюжеттiк үлгiлердi үнемi пайдаланып, шығармаларының шырайын кiргiзiп отырған.

Гетенiң ақын болып қалыптасуына немiстiң халық поэзиясы, халық аңыздары мен дiни өсиеттерi, немiстiң орта ғасырлық және Қайта Өрлеу дәуiрiндегi әдебиетi, немiс ағартушылары мен романтиктерiнiң, немiс классикалық философиясының үлкен әсерi болды.

Гете Ағартушылық дәуiрдiң «әмбебап» ақыны болғандығынан әр түрлi ұлттар әдебиеттерiн шығармашылық ерекше қуатпен бойына сiңiре отырып жетiлдi. Ол өзiне дейiнгi немiстiң ұлттық әдебиетiн, антикалық және Таяу Шығыс поэзиясын шығармашылық тұрғыдан жаңа қалыпқа құйып, Шекспир, Байрон, Расин, Вольтер және француз романтиктерi, парсы және қытай лирикасы, серб эпосының қуатынан нәр алды. Әлемдiк дiндердiң қасиетiн тани бiлiп, «Авеста», «Бһагавадатгита», «Таурат», «Iнжiл» мен «Құранның» құпиясы мен Еуропа халықтарын мұсылмандық - мистикалық суфизм iлiмiмен таныстырды.

Сөйтiп, Гете өз поэзиясындағы философиялық - эстетикалық терең дүниетаныммен ғылым, дiн, өнердiң ортақ адамзаттық моделiндегi «әлемдiк әдебиет концепциясын» жасап кеттi.

Сұлулықтың адамнан адамға ұлт, дiн талғамай тiкелей жетуi - Гете пiкiрiнде әрбiр ұлттың қадiр-қасиетiне түсiне отырып, ортақ мүддеге биiктеу мұратында болуда жатыр. Гетенiң «әлемдiк әдебиет дәуiрiне» ерекше мән берiп зерттеген В. А. Аветисян оның негiзгi қағидасын былай тұжырымдайды: «Әрбiр жеке адам және әрбiр ұлтқа өз ерекшелiгiн сақтауға мүмкiндiк бергенде ғана, бiр-бiрiне жалпылама нағыз сыйласымдылыққа қол жеткiзуге болады, алайда, шынайы абыройдың өзгешелiгi барлық адамзатқа тиесiлiлiгiнде»/7, 27/.

Тақырыптың зерттелу деңгейі . Шәкәрiм мұраларын зерттеу тарихы ХХ ғасырдың алғашқы жылдарынан басталады. Ең бірінші болып Шәкәрiмнiң қазақ мәдениетiне, тарихына қосқан үлесi жайлы алаштың ардақты қайраткер ұлы Әлихан Бөкейханов (Қыр баласы) «Оқшау сөз». «Түрiк, Қырғыз, Қазақ һәм хандар шежiресi» атты мақаласын 1913 жылы «Қазақ» газетiне жариялады /8/. Қазақтың аяулы ақыны С. Торайғыров өзiнiң «Таныстыру» поэмасында Шәкәрiмнiң әлемге ортақ әдеби портретiн өлеңмен сомдады. Белгiлi қоғам қайраткерi, жазушы, журналист әрi тарихшы С. Ғаббасов «Тарих қазақ жайынан» /9/ атты «Айқап» журналына 1915 жылы жариялаған еңбегiнде Шәкәрiмнiң қазақ халқына үлгi, мақтаныш екенiн зор құрметпен атап, пiкiр бiлдiрген.

Шәкәрiмнiң қазақ әдебиетi тарихынан алатын орны, оның Абай дәстүрiн жалғастырушы шәкiртi, iзбасары ретiндегi тұлғасы туралы зерттелуiн шәкәрiмтанушылар қазақтың ұлы жазушысы М. Әуезов есiмiнен бастайды. ХХ-ғасырдың 30-жылдары «Әдебиет майданы» журналында жарық көрген «Абай ақындығының айналасы» мақаласында жазушының Шәкәрiм жайлы ғылыми пiкiрi берiлген. Жазушы Абайдың өз дәуiрiнде өмiр сүрген iзбасар шәкiрттерiнiң төртеуiн атап: «Оның екеуi - Ақылбай, Мағауия; Абайдың өз балалары . . . Қалған екеуi - Көкбай, Шәкәрiм. Осы төрт ақын Абайдың нағыз толық мағынадағы шәкiрттерi, Абайдан аталық, ағалық, ұстаздық тәрбие алудан басқа, оның өлеңi мен қара сөздерiн оқушы әрi таратушы, бағалаушы, тұтынушы болудан басқа, бұлар Абай басшылығымен өз жандарынан жырлар да жазған . . . » /10, 20/, -деген пiкiрiн алғашқылардың бiрi болып жарыққа шығарады. Шәкәрiмнiң 1936 жылы Алматыда басылып шыққан «Ләйлi-Мәжнүн» поэмасына ақын Сәкен Сейфуллин алғы сөз жазып, Шәкәрiмнiң туындыларына әдеби көзқарасын бiлдiредi /11/.

Шәкәрiмтанудың осыдан кейінгі кезеңі кеңес үкiметi тарапынан ақынға жабылған нақақ жалалардың кесiрiнен күрт үзiлген болатын. Араға жылдар салып барып қана қоғамымызда болған үлкен саяси --мәдени өзгерiстер Шәкәрім шығармашылығына жаңаша көзқарас қалыптастырып, оның есiмiн ортамызға қайта әкелдi. Осының нәтижесінде 1980-жылдардың соңынан бастап Шәкәрiм шығармашылығын көпшiлiкке жеткiзу мақсатында қазақтың көптеген белгiлi ғалым, жазушылары: Ә. Тәжiбаев /1, 24/, Ш. Сәтпаева /12/, Р. Нұрғалиев /13/, Ш. Елеукенов /14/, М. Базарбаев /15/, Х. Сүйiншәлиев /16/, Р. Бердiбаев /17/, М. Мырзахметов /18/, М. Мағауин /19/, Қ. Мұхаметхановтар /20/ республикалық баспасөз беттерiнде мақалалар жариялады. Соңғы он шақты жылдар көлемiнде қазақ әдебиетi ғылымында Шәкәрiмнiң өмiрi мен шығармашылығына байланысты тақырыптар бойынша бiрнеше ғылыми диссертациялар қорғалды. Атап айтсақ, А. Тiлеуханова «Шәкәрiм шығармаларындағы шеберлiк пен таным бiрлiгi» /21/, А. Үсенова «Шәкәрiм өлеңдерiнiң құрылысы» /22/, Г. Аюпова «Қазақ әдеби байланыстары мен дәстүрлерi шеңберiндегi Шәкәрiмнiң эпикалық мұралары» /23/, Р. Қосақпаева «Шәкәрiм шығармашылығындағы адамгершiлiк және кемелдiлiк мәселелерi» /24/, Ж. Ахметова «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетiндегi фольклорлық дәстүр (Ш. Құдайбердиев, С. Торайғыров шығармаларының негiзiнде) » /25/, С. Iзтiлеуова «Шәкәрiм поэзиясындағы тұлға мәселесi» /26/ атты тақырыптар бойынша кандидаттық диссертациялар қорғады.

Шәкәрiмтанудағы айтулы жетiстiк - тұңғыш рет Б. Әбдiғазиұлының «Шәкәрiм шығармашылығының дәстүрлiк және көркемдiк негiздерi» деген тақырыпта қорғалған докторлық диссертациясы болды /27/. К. Бейбiтова /28/, Б. Мамыраев /29/, А. Жақсылықов /30/, У. Қалижанұлы /31/ докторлық диссертацияларында Шәкәрiмнiң өмiрi мен шығармашылығына тоқталып өтедi.

Өнертану ғылымы саласы бойынша А. Сабированың «Абай және Шәкәрiм: музыкалық эстетика және ән стилi» деген тақырыпта қорғалған диссертациясы бар /32/.

Философия тарихы саласы бойынша Шәкәрiм шығармашылығының дүниетанымдық мәселелерiне байланысты Г. Әбдiрасылова «Шәкәрiм Құдайбердiұлы философиясындағы адам мәселесi» /33/, А. Әміребаев «Шәкәрiм Құдайбердiұлының мәдени-тарихи тұрғыдағы дүниетанымы» /34/, А. Айтбаева «Шәкәрiм Құдайбердiұлының шығармашылығындағы дiни және дүниетанымдық мәселелер» атты тақырыпта /35/ кандидаттық диссертация қорғады.

Бүгiнде Шәкәрiмдi толық танып болдық деп айту қиын. Бұл тек үлкен iстiң бастамасы ғана. Ақынның күрделi шығармашылығы әдебиетшiлер үшiн екi ғасырдан астам уақыт бойында күн тәртiбiнен түспей келе жатқан Гетенiң шығармашылығы сынды ғасырлар бойы жалғасын таба бермек.

Гетенiң шығармаларынан негiзгi пайдаланғанымыз-лирикалық өлеңдерi мен 2-бөлiмнен тұратын «Фауст» трагедиясының қазақ тiлiне неміс тілінің маманы, ақын М. Құрманов аударған нұсқасы /36/. Гетенiң бұл көлемдi еңбегi оның шығармашылық идеясының бүкiл болмыс бiтiмiн танытады. Бiздiң қолымыздағы сүйенетiн негiзгi материалдар-ТМД көлемiндегi зерттеушiлердiң еңбегi. Алайда заман талаптарына сай Гетенiң бұл шығармасындағы негiзгi идеялық тұғыры әр қилы қарастырылып келдi. Оған себеп-ғылымға кеңес дәуiрiндегi саяси жүйенiң араласуы. Осыған байланысты, орыс ғалымы Н. Вильмонт /37/ «Фауст» трагедиясын ең бiрiншi әлеуметтiк күрестi бейнелеушi шығарма ретiнде қарастырады.

Орыс әдебиетiндегi Гетенiң шығармашылығын қабылдау тарихы мен теориялық түсiнiктемелерi шын мәнiнде әр түрлi деңгейде бүкiл орыс әдебиетiнiң тарихынан мәлiмет бередi. Мысалы, ХХ ғасырдағы iрi филолог, кеңестiк дәуiрдегi атақты германист, академик В. М. Жирмунскийдiң «Гете орыс әдебиетiнде» /38, 6/ атты еңбегiнде орыс гететанушылары жан-жақты қарастырылады.

Гете шығармашылығын зерттеушi iрi қайраткердiң бiрi - орыс кеңес әдебиет, театр зерттеушiсi, сыншы, өнертану ғылымының докторы А. А. Аникст. А. А. Аникстiң «Гетенiң «Фаусты» /39/ атты әдеби түсiнiктемелерi 1979 жылы Москвада жарық көрдi, 1982 жылы «Фауст» - Гетенiң ұлы шығармасы» атты «Фаустың» дүниеге келуiне 150 жыл толуына байланысты зерттеу еңбегi /40/, 1983 жылы «Гете және «Фауст» ойға алғаннан бастап аяқталғанға дейiн» /41/ еңбегi, тағы басқа көптеген мақалалары жарияланды.

Гетенiң өмiрi мен шығармашылығы жөнiнде Н. А. Холодковский /42/, Н. И. Бухарин /43/, М. Шагинян /44/, С. Д. Артамонов /45/, Б. Пуришев /46/, С. В. Тураев /47/, Л. Копелевтiң /48/ зерттеу еңбектері бар.

«Гете және әлемдiк әдебиет» мәселесiн зерттеген ғалым В. А. Аветисянның «Гете және Данте» /49/, «Гете және Байрон» /50/, атты зерттеу еңбектерi, әсiресе, Гетенiң «Әлемдiк әдебиет концепциясын» өзектi тақырыпқа айналдырып, соның iшiнде Гете дүниетанымын Батыс-Шығыс синтезiнде қарастыратын ойлары ерекше мән берудi қажет етедi.

Гетенiң дүниетанымына байланысты Л. М. Кессель /51/, И. С. Брагинский /52/, А. В. Гулыга /53/, В. Г. Белинский /54/, Л. М. Тетруашвили /55/, Ф. П. Федоров /56/ сияқты зерттеушiлердiң еңбектерi бар.

Гетенiң өмiрi мен шығармашылығы жөнінде жан-жақты, әрi толық зерттеудi немiстiң белгiлi әдебиет зерттеушiсi, профессор К. О. Конради «Гете. Өмiрi мен шығармашылығы» атты 1982 және 1985 жылдары Германия федерациялық республикасында басылып шыққан 2 томдық еңбегiнде жариялады /57/ .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.