Қазақстанда жерге орналастыру және жер кадастрының әдістемелік ерекшеліктері

1. ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖЕР КАДАСТРЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2. ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ТАБИҒИ КЛИМАТТЫҚ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЖАҒДАЙЛАРЫ (жобаның сипаттамасы)
3. ГЕОДЕЗИЯ
4. ЖОБАЛЫҚ ШЕШІМ
5. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
6. ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
7.ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
ҚОЛДАНЫЛҒЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Қазіргі кезде жерге орналастыру жұмыстарын жүргізу тікелей жер реформасын жүргізу мен және мемлекет нарықтық қатынасқа түсумен байланысты.
Қазақстан Республикасында Жер заңында жер тиімді және рациональды пайдалануға оны қиратушы апарат әрекеттерін қорғауға көп мән беріледі. Осыған байланысты жерге орналастырудың маңызы артады. Жерге орналастыру қызметі органдары жерді ведомствалық басқарудың ішінде ерекше орын алады. Олар жер қорын жалпы басқарудың функциясын жүзеге асырады. Жерге орналастыруға жерді экономикалық, құқықтық және биологиялық қорғау жер пайдалану мен қорғауға күнделікті бақылау және бағалау бас табиғи ресурс ретінде, қайта өнделу жүктелген. Жерге орналастырудың тұрақты міндеттері болып мыналар табылады.
Жерге орналастыру есепке алу және бағалау, салалар арасында жерді бөліп беру, мемлекет масштабында шаруашылық жүргізудің өлшемдері мен оптимальды формаларын құру.
Жерге орналастырудың барлық шараларын мазмұны мен нәтижесіне қарай 2 бөлуге болады:
1. жерге орналастыру, есепке алу мен бағалау негізінде олардың халық шаруашылығында пайдалануын бақылау
2. жерге орналастырудың қазіргі формасына бейімделу және жаңа формасын құру
Жерге орналастырудың мақсаты. Жерге орнатылған тәртіптерді ойдағыдай орындап ауыл шаруашылық бірлестіктерінде белгіленген тапсырманы орындауы, аз шығындар жұмсап, көп өнім алу. Уақыт пен өнімді жеткізу, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту мәселесін шешу.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары ауыспалы егістіктерді орналастыру мен енгізілуде үлкен тәжірибе жинақталған. Ауыспалы егіс енгізіп және

1. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Алматы, 1995 жыл - 6-бап
2. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 20 маусымдағы "Жер кодексі" заңы № 442-11
3. Қазақстан Республикасында мемлекеттік жер кадастрын жүргізудің ережесін бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкімеінің 2003 жылғы 20 қыркүйектегі № 968 қаулысы
4. Жер учаскесіне құқығын куаландыратын құжаттардың нысандарын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкімеінің 2003 жылғы 22 тамыздағы № 851 қаулысы
5. Жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру ережесін бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкімеінің 2003 жылғы 8 қазандағы № 990 қаулысы
6. Жер заңдылықтары – Алматы, Жеті Жарғы, 2004 жыл
7. Қазақстан Республикасының № 931 1997 ж. 5-маусымындағы Қаулысы «Қазақстан Республикасында жерге орналастыруды жүргізу тәрітібі туралы жағдайы»
8. Л.И.Подольский. Жерге орналастыру және жердің өнімділігін көтеру – М. Агропромиздат, 1986
9. М.А.Гендельман және басқалары. Жерге орналастырулық жобалау – Астана. 1999 жыл
10. С.Н.Волков және басқалары. Жерге орналастырулық жобалау – М.Колос, 1997
11. В.П.Троицкий, М.А.Гендельман және басқалары. Жерге орналастырудың ғылыми негіздері. – М.Колос, 1995
12. В.В.Мауль. Жер пайдаланушылардың экономикасы және экологиясы – Алматы, Қайнар, 1991
13. М.Д.Спектр. Жер ресурстарын пайдалануды болжау және жоспарлау /оқулық пособиясы/ - Ақмола: АСХИ, 1985
14. Б.С.Оспанов, Л.И.Подольский, А.З.Икранбеков. Қазақстан Республикасында жер реформасының дамуы. Қазақстанның ауылшаруашылық ғылымының Вестникі – Алматы: Бастау, 1988 – 76-78 б.
15. З.Д.Дюсенбеков. Қазақстан Республикасында жер реформасының дамуы. Халықаралық ауыл шаруашылық журналы - № 2 – 1997
16. Шаруа аралық жерге орналастыру туралы инструкция – Алматы, 1995
17. Жер бөлу жобасын құру туралы методиалық әдістемелер, Ақмола, 1995
18. Ішкі шаруашылық жерге орналастыру туралы инструкция – Алматы, 1988
19. Шаруа /фермерлік/ қожалықтарын жобалау туралы методикалық әдістемелері, Алматы, 1997
20. ҚазССР-де табиғи мал азық алаптарын жақсартудың жұмысшы жобаларын құру туралы методикалық әдістемелер.
21. И.В.Дегтярев “Жер кадастры” Москва. Колос, 1979 ж.
22. Г.И.Белянов. “Еңбекті қорғау” Москва Агропромиздат 1990, 52-59 бет.
23. Ж.Т.Сейфуллин Казакстаннын жер кадастры. Алматы. 2000, 225 бет.
24. А.В.Луковников, В.С.Шкрабак “Еңбекті қорғау” Москва В.О. “Агропромиздат” 1991 ж.

Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

1. ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖЕР
КАДАСТРЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қазіргі кезде жерге орналастыру жұмыстарын жүргізу тікелей жер
реформасын жүргізу мен және мемлекет нарықтық қатынасқа түсумен байланысты.
Қазақстан Республикасында Жер заңында жер тиімді және рациональды
пайдалануға оны қиратушы апарат әрекеттерін қорғауға көп мән беріледі.
Осыған байланысты жерге орналастырудың маңызы артады. Жерге орналастыру
қызметі органдары жерді ведомствалық басқарудың ішінде ерекше орын алады.
Олар жер қорын жалпы басқарудың функциясын жүзеге асырады. Жерге
орналастыруға жерді экономикалық, құқықтық және биологиялық қорғау жер
пайдалану мен қорғауға күнделікті бақылау және бағалау бас табиғи ресурс
ретінде, қайта өнделу жүктелген. Жерге орналастырудың тұрақты міндеттері
болып мыналар табылады.
Жерге орналастыру есепке алу және бағалау, салалар арасында жерді
бөліп беру, мемлекет масштабында шаруашылық жүргізудің өлшемдері мен
оптимальды формаларын құру.
Жерге орналастырудың барлық шараларын мазмұны мен нәтижесіне қарай 2
бөлуге болады:
1. жерге орналастыру, есепке алу мен бағалау негізінде олардың халық
шаруашылығында пайдалануын бақылау
2. жерге орналастырудың қазіргі формасына бейімделу және жаңа формасын
құру
Жерге орналастырудың мақсаты. Жерге орнатылған тәртіптерді ойдағыдай
орындап ауыл шаруашылық бірлестіктерінде белгіленген тапсырманы орындауы,
аз шығындар жұмсап, көп өнім алу. Уақыт пен өнімді жеткізу, халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсарту мәселесін шешу.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары ауыспалы егістіктерді орналастыру мен
енгізілуде үлкен тәжірибе жинақталған. Ауыспалы егіс енгізіп және
түрақталған шаруашылықтарда дәнді дақылдар өнімділігі 3-4 ц жоғары, ал
ауа-райы қолайсыз болған жылдары – едәуір жоғары, ауыспалы егіс
енгізілмеген шаруашылықтарға қарағанда.
Ауыспалы егіс жүйесін жобалауда оның түрін, егістік санын, массивтегі
егістік өлшемін, аумақтағы орналасуын, дақылдардың ауысып келу ретін және
сүрді(пар) анықтайды.
Ауыспалы егістік жүйесі егіншіліктің ең басты жүйесі болып табылады.
Ол бір – біріне байланысты келесі мәселелерді орындайды: топырақты өңдеу,
тыңайтқыш, тұқым өсіру, орман жолақтарын орналастыру, жерді мелиорациалау
(суармалы жерді алдыңғы қатарда) және тағы басқа.
Жерге орналастырудың негізгі мақсаты, шешімі әр алапты тиімді толық
пайдалану, сондай-ақ еңбекті ұйымдастыру, машина, трактор алаңдарын тиімді
пайдаланып уақыт пен ресурстарды үнемдеу. Жерге орналастыруды ұйымдастыруда
келесі мәселелер қарастырылады:
- топырақты құнарландырып, оның құнарлылығын жоғарылату;
- топырақты эрозиядан қорғап, обезличканы жою;
- жаңа дәнді дақылдың ландшафтын құрып, бұрынғыларын әрі қарай сақтап,
еңбектің жағдайын жақсарту;

Жоба бір немесе бірнеше варианттардан тұрады. Варианттардың

анализі келесі көрсеткіштер бойынша жасалады:
1. технико – экономикалық көрсеткіштер;
2. экономикалық көрсеткіштер:
а) бір уақытты шығындар: мысалы, шаруашылық орталығын құру, жолдар
салу, трансформациялау;
б) жыл сайынғы шығындар: транспорттық, эксплуатациялық, амортизациялық
шығын;
в) келтірілген шығын: жалпы пайданың өсуі мен төмендеуі кіреді.
Қазіргі кезеңде облыс орталықтарында жобалау институттарының
жергілікті бөлімдері жерге орналастыру экспедициялары жұмыс істейді және
әрбір аудан орталықтарында жерге орналастыру қызметін атқаратын мамандар
мекемесі қолға алған. Олардың негізгі қызметіне мына жұмыстар кіреді:
1. бұрыннан жұмыс істеп жатқан және жаңадан құрылған кәсіпорынның
жерді иелену мәселесін дұрыс шешу, олардың шекарасын дұрыс белгілеп
беру;
2. шаруашылық ішіндегі жерге орналастыру мәселелерін шешу мұндағы
ауыспалы егістіктің, шабындық пен жайылымның ұтымды пайдалану және
олардың топырағының тозбауын жоспарлау;
3. ауыл шаруашылық және басқа саланың мұқтажына жарамды жерлерді
іздестіру;
4. жерді бөліп беру.
5. қалалар мен ауыл мекенінің шекарасын белгілеп, оны түзетіп отыру
және тағы басқа.
Жерге орнаналастыруда ең басты роль атқаратын мәселе шаруашылықтың
мамандандырылғаны. Ауыл шаруашылығын орналастыру мамандандырумен тығыз
байланысты. Ауыл шаруашылығын мамандандыру дегеніміз – ауыл шаруашылық
өндірістік бағытын анықтап және оның тиімді дамуына қажетті жағдайлар жасау
болып табылады. Өндірісті мамандандыру қоғамдық еңбек бөлісінің бір түрі.
Белгілі бір өнім өндіруге мамандануы. Ол еңбек өнімділіктің. Тиімділікті
арттыруға жағдай жасайды.
Жерге орналастыруды жүргізгенде табиғи фактордың әсерін тоқтатуға және
өзгертуге болады. Алаптардың шын құрылысынан жобалық құрылысқа көшу, оларды
трансформациялау арқылы жүргізіледі.
Трансформация – ол алаптардың түрін өзгерту, яғни бір түрден екінші
түрге өзгертуін айтамыз.Трансформация жасау арқылы жер учаскесінің орны
анықталады, екінші жағынан алаптардың құрамы мен тобын анықтау үшін жер
учаскесінің өндірісте пайдалануын өзгертеді. Ауыл шаруашылық алаптарының
жобалық құрылысы және олардың орналасуы бұл алаптардың трансформациясын
жақсарту және қорғау жобалық шаралардың ақырғы қорытындысы.
Трансформациядан кейін ауыл шаруашылық алаптардың ауданы, көлемі ұлғайып,
ауыл шаруашылық емес алаптардың ауданы азаяды.
Сонымен қатар жыртылған жер, құнды көшеттердің, мал азық алаптардың
меншікті салмағы көтеріледі. Сонымен маңызды қорытындысы танаптарды
рационалды орналастыру, тұтастықтың конфигурациясын жақсарту болып
табылады.
Жер қашанда халықтың өмір сүру, тіршілік негізі болуымен қатар, ауыл
шаруашылығында негізгі өндіріс құралы, әлеуметтік – экономикалық дамудың
аумақтық базисі болып табылады. Жер ресурстарының ерекшелігінен де,
еліміздің мемлекеттік саясатында бұл басты мәселе болып қала бермек.
Қазақстан Республикасының жер қорының көлемі 272,5 млн гектарды
құрайды. Жер қорының 34 % ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер құрамына және
43,9 % арнайы жер қорына кіреді.
Қазақстандағы ауыл шаруашылығы алқаптырының жағдайы бүгінде өте
күрделі күйінде қалып отыр. Сондай-ақ әр түрлі топырақ және өсімдік
қабатымен сипатталады. Тәуелсіздік жылдары қабылданған заңдарға сәйкес,
ауыл шаруашылығы алқаптары жағдайының сапасына үш рет тексеру жүргізілді.
Ең күрделі қиын міндет, ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасын
құрғанда орман қорғау қасиеттер жүйесін жасау. Сондай жүйе топырақтарды су
және жел эрозиясынан қорғау кешендік шаралар мәні болып табылады.
Алаптарды ұйымдастырудың негізгі талаптары:
- табиғи ұйымдардың негізгі талаптарын сақтау;
- эрозия процестерін тоқтату, ландшафтты жақсарту;
- мамандандыру салаларын орналастыру;
- мал шаруашылығына мал азығын дайындау;
- минимум транспорттық шығындар және өнімді шығынсыз сақтау;
- минимум күрделі қаржыны жұмсау.

Жерге орналастыру жоғарыда аталған тапсырмаларды бір–бірінен
ұзақтылығымен оларды құру әдістерімен ерекшеленетін түрлі жобалар,
схемалар, болжамдарды құру жолымен шешіледі.

Қазақстан Республикасында барлық жерге орналастыру жұмыстары МҒӨО
жүйесінде жерге орналастыру бойынша мемлекеттік жобалау инститтутарымен
жүргізіледі. Сондай-ақ стационарлы жерге орналастыру қызметімен
жүргізіледі.
Жерге ораналастыру қызметі аудан, қала, облыстардың бас маманының
басқаруымен жер ресурстарын басқару комитеті жүйесімен құрылады және
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің құрамына кіреді. Бұл
органдар біздің мемелекетімізде жер ресурстарын басқарудың негізгі
органдары болып табылады.
Біздің республикамыздың табиғи және экономикалық аймақтары әр түрлі,
бір – бірінен климаты арқылы ерекшеленеді. Әр түрлі табиғи– экономикалық
аймақтарда жерді пайдалану бірдей емес. Жерге орналастыру жобалары
мелиорация, орман шаруашылығы және тағы басқа облыстық, республикалық жер
қорларын басқаруда мемлекеттік жер кадастры мәліметтерін қолдану тек ауыл
шаруашылығы жерінің өнімділігін арттырып қана қоймай, оның сақталуын,
қорғауын жер қорларының категориялары бойынша бөлгенде экономикалық
қорғауға септігін тигізеді.
Жерді есепке алу жер ресурстары мен жағдайымен шаруашылық қолданатын
жүйелерді және мәліметтерді талдау сияқты мемлекеттік шаруашылықтарды
құрайды. Жерді есепке алудың негізгі мәселесі, қабылдаған жер
классификациясы арқылы жер қорының құрамы мен түрлеріне мінездеме беру.
Жер есебі де жер кадастырының құрамдас бөлігі, халық шаруашылығы
есебінің бір түрі болып табылады. Оны жүргізу әдістерінің өзгешелігі,
жердің өндіріс құралы және жылжымайтын мүлік ретінде объект ерекшеліктеріне
байланысты.
Жер есебі жалпы мемлекеттік мәселелерді шешу барысында мемлекеттік
шара ретінде жүргізіледі. Сондықтан мемлекет оны жүргізудің міндетін,
мазмұнын және тәртібін анықтайды. Ол – жер есебі ақпараттарының мазмұны мен
оны алу әдістерін есепке алу және есеп беру құжаттарының формалары мен
мазмұндарын, есеп беруді таныстыру мерзімдерін, есеп алуды жүзеге асыратын
органдарды белгілейді. Қазақстан Республикасының жер қоры - мемлекеттік
есепке алу объектісі болады. Жер есебі сапасы жақсы жоспарлы –
картографиялық материалдар негізінде жердің нақты жағдайы мен пайдалануы
бойынша жүргізіледі.
Жерді есепке алуды дұрыс жүргізудің негізгі шарты – оны өз уақытында
және тоқтаусыз жүргізу, мәліметтерді нақты және жеткілікті толық алу,
сандық және сапалық өзгерістерді жүйелі түрде есепке алу, мәліметтерді тек
қана текстік құжаттарда ғана белгілеп қоймастан жоспарлы – картографиялық
негізінде міндетті түрде кескіндеу, ақпараттарды және компьютерлік
технологияларды пайдалану мен магниттік тасымалдаушыларда есепті дұрыс
жүргізе білу және жаңа бағдарламаларды ойлап табу мен оны пайдалану,
мәліметтерді қазіргі уақыт деңгейінде ұстап тұру, мәліметтерді алу және
өңдеуде аз қаражатты қамтамасыз ететін әдістер мен технологиялық құралдарды
қолдану.
Негізгі есепке алу міндеттеріне мыналар жатады:
1. есептелінетін территориядағы бүкіл жоспарлы материалдарды алу,
жүйелеу және талдау;
2. жоспарлы материалдар мен жер есебі мәліметтерінің қажетті алғашқы
деректерін алу мақсатымен тексеру және түсірім бойынша тиісті
далалық жұмыстарды жүргізу;
3. барлық есептелінетін территорияның пайдаланатын және қайта
бөлінетін жерін, сапалық жағдайын, өлшемін анықтау;
4. арнайы жер есебі жоспарлы материалдарын дайындау және жер – есебі
тексттік құжаттарына алғашқы мәліметтерді енгізу;
5. жер қорының жер категориялары, жер пайдаланушылар, алқаптар бойынша
құрамы мен үлестірілуін және олардың әкімшілік тұтастығы (аудан,
облыс) бойынша сапалық сипаттамаларын анықтап жатады.

Заңды және жеке тұлғалар жерлерінің құрамында болған

өзгерістер туралы есеп түрлері – негізгі жерлерді мемлекеттік есепке
алу құжаттарының бірі болып саналады және ол нақтылы жер алқаптары мен
олардың жағдайына міндетті түрде сәйкес болуы қажет.

2. ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ТАБИҒИ КЛИМАТТЫҚ ЖӘНЕ
ӨНДІРІСТІК ЖАҒДАЙЛАРЫ (жобаның сипаттамасы)

„Байқадам” өндірістік кооперативі мал шаруашылығын кеңейту негізінде
1970 жылы көкөніс, сүт шаруашылығы болып қайта құрылды. 1989 жылы Сарысу
ауданында өткен ішкі шаруашылық жерге орналастырудан кейін өндірістік
кооперативтің жер пайдалану көлемі жайылым есебінен өсіп, ол төрт тұрақты
жер пайдалану учаскесінен (негізгі, Қамыс – бұлақ, Бетпақ дала, Шу өзенінің
төменгі саласы) және екі ұзақ мерзімге пайдалану учаскесінен (Кіші Қарашат
және Мойынқұм құмдары) тұрады. Бұл негізі өндірістік кооперативтің көкөніс
– сүт шаруашылығынан қаракөл мал шаруашылығына ауысу өндірістік бағытына
байланысты. Қосымша және жанама салаларда – сүтті ірі қара мал, асыл
тұқамды түйе шаруашылығы және көкөніс шаруашылығы.
Өндірістік кооперативтің орталық мекені „Байқадам” ауылында
орналасқан. Шаруашылық аумағында екі елді мекен орналасқан, ол „Жаңаталап”
ауылы (148 үй) және „Жарқұдық” ауылы (12 үй).
„Байқадам” ауылы облыс орталығы Тараз қаласынан 165 км қашықтықта
орналасқан, жақын орналасқан темір жол станциясы Жаңатас қаласында 22 км.
Елді мекендермен байланыс (Жарқұдық ауылын қоспағанда) асфальтті жолдармен
жүзеге асырылады. Жарқұдық ауылы Байқадам ауылынан далалық жолмен
қатынасады.
Ауыл шаруашылық өнімдерін негізгі өткізу пункттері болып: Тараз қаласы
(ет, тері), Шымкент қаласы (елтірі), Жаңатас қаласы (сүт, көкөніс, бақша).
Байқадам өндірістік кооперативінің перспективалық негізгі міндеті
болып сүт, ет, тері, қаракөл елтірісі өндірісі көлемін ұлғайту, түйе
өсірудің отарлық түрін енгізу, аудан тұрғындарына көкөніс және бақша
өнімдерін өсіру.

Климаты

Шаруашылық территориясы негізінен шөлейтті даланың өте құрғақ
зонасында орналасқан және Байқадам метеостанциясынан мәліметтеледі.
Климатының негізгі көрсеткіші болып ауа құрғақшылығы, жауын-шашынның
аз түсуі, ауа-райының жылдам құбылуы.
Ауа температурасының жиынтығы (+10°С жоғары) вегетациялық кезеңде 3600-
3800°С.
Сәуір айының 2 немесе 3 онкүндігінде көктемгі аяз аяқталады, ал күзгі
аяз қазан айының бірінші онкүндігіннен басталады. Аязсыз кезең орта есеппен
170 күндей болады.
Жауын-шашынның орта есеппен түсуі 198 мм, алоның 56%(110мм) негізінен
вегетация кезеңінде түседі. Ал жауын- шашынның ең аз түсетін уақыты жаздың
соңы мен күздің басы. Орта есеппен жылына су буынның ауадағы ылғалдылық
мөлшері 30% құрайтын күн 166.
Қар жамылғысының тегіс емес және қалың еместігімен мінезделеді. Қар
жамылғысы желтоқсан айының екінші онкүндігінде түсіп 65-70 күндей жатады.
Қар жамылғысының тұрақсыз биіктігі байқалады.
Желдің тұрақсыз болуынан құрғақшылық болуы жиі байқалады. Шаруашылық
аумағында негізінен болат желдің бағыты шығыстан. Желдің орташа жылдамдығы
2.9-3.2 мс . Қатты тұратын жел 15-32 күн аралығында.
Табиғи жағдайына байланысты шаруашылықтың егіншілік жағдайы суғарудан
тұрады. Негізінен дәнді дақылдар, көкөніс, бақша, (жем шөптік) мал азықтық
дақылдар. Ал тәлімді жерлерде жаздық арпа сортының құрғақшылықа төзімді
өнімін береді. Топырақ жағдайының және жауын- шашынның аз түсуінен көп
жылдық шөп күйіп кетеді.
Негізіннен аумақ ауыспалы жайылымға, қой, ат, түйе ұстауға өте тиімді.
Жайылым уақыты 350 күнге жетеді, бұл жыл бойы ұстауға және қысқы кезеңде
малды қосымша ірі және балауса, шырынды мал азығымен қоректендіруге болады.

Релефі

Негізі жер пайдаланушылығын келесі геоморфологиялық аудандарға бөлуге
болады.
1. таулы
2. тау бөктері және жартылай қыратты
3. әлсіз қыратты (толқынды) және жазық

Таулы аймақ негізі жер пайдаланушылықтың оңтүстік аймағын-

ың Қаратау қыраттарында орналасқан. Бұл аймақ көп бөлшектелген және
көп суайрықтардан тұратын тамырлы дақылды жерде орналасқан. Бұл сайлар мен
жырлар , көпке бөлшектеліп, шаруашылықтың оңтүстік жағынан солтүстік- батыс
бағытына қарай ағып жатқан Шабақты өзеніне қарай бағытталған. Бұл жыра,
сайлар су эрозиясының әртүрлі дәрежесіне алып келеді және еңістіктігі 3о-
тен 7°-қа дейін .
Таулы бөлігі тау бөктерімен қыратты жазыққа өтеді, қыраттар мен
еңістіктер әртүрлі еңістікте, негізінен 2о-3°.
Бұл аймақ көбінесе жайылымдыққа пайдаланылады . Орталық және солтүстік
бөлігін әлсіз қыратты жазық орналасқан. Жалпы еңістігі оңтүстіктен
солтүстік батысқа қарай, еңістігі 1°-қа дейін. Шаруашылықта бұл аймақ
жыртылған жер мен жайылымда орналасқан.
1- кесте Жоба жасау кезіндегі ауыл шаруашылық алаптарының сипаттамасы
Ауыл шаруашылық Ауданы Соның ішінде
өнімінің түрлері Га.
1°-дейін2-3° 5-7° 7-10°
Жыртылған жер 2916 2916 - - -
Көп жылдық отырғызулар 18 18 - - -
Жайылым 20799.7 10049,7 9850 900 -
Барлығы 23733,7 12983,7 9850 900 -

5°-тан асатын жерлерде эрозияға қарсы қолданылатын шараларды ескере
кеткен жөн.

Топырағы

Шаруашылық аумағында одақ бойынша келісілген, келесі категорияларға
бөлінген:
А – жыртылуға арналған жерлер
Б – шабындыққа арналған жерлер
В – жайылым жерлер
Г – мелиоративтік қор жері
Осы категориялардың бәрі өз алдына класс пен кластарға бөлінеді:
Жыртылуға арналған жер (А - категория ) негізгі участоктың 40% (1839
га) құрайды. Бұл жерлер учаскенің орталығында орналасқан, жеңіл механикалық
құрамды әлсіз тастақталған ашық сұр топырақты жер (осы категорияның 84%
құрайды) дефляцияға өте бейім және шаруашылықта көктемгі – күзгі жайылымға
қолданылады. Бір бөлігі (1820 га) жырталған жер, ол тәлімді егістікке
қолданылады. Осы категориядағы қалған егістік жер (724 га) қашыртқы
құбырларының дұрыс салынбағандығынан ол жерлер тұзданудың және сорланудың
әр түріне алып келуде. Негізінен шалғынды сұр топырақтарда және саздауыт
сүр- шалғынды топырақтарда (IV-8). Осы категориядағы жердің кішкене бөлігі
(2%) әлсіз шайылған , сондықтан ол жер жайылым ретінде қолданылады.
Шалғынды сүр топырақты және ашық сүр топырақты жерлерде жыртылған
жерлердің басым бөлігі қалыптасқан. Шалғынды сұр топырақтар тегіс және
әлсіз толқынды жерлерде қалыптасқан, негізінен ол жерлер жыртылып ,
суармалы егіншілікке қолданылады.

Қарашірік қабатының тереңдігі 46-64 см , жырту тереңдігі 24-36 см

шалғынды сүр топырақтардың табиғи құнары аз өнім беруімен мінезделеді.
Жыртылу тереңдігі, қара шіріктің құрамы 0.6-0.8% құрайды. әртүрлі
дақылдарға фосфордың сіңімділігі - өте төменнен орташаға дейін, ал дәнді
дақылдарға калийдің сіңімділігі – орташадан жоғарыға дейін, көкөністерге -
өте төменнен төменге дейін.
Жер асты суы 3-6 м. тереңдікте. Шалғынды сұр топырақты жердің кей
жерінде сорланбаған және әртүрлі дәрежеде сорланған топырақтар кездеседі.
Олар әлсізден өте қатты тұздалған . тұзданудың дәрежесіне қарай суғарып шаю
тәртібін ұсынған дұрыс немесе коллекторлы- кәрісті құбырларды қолданып 2-10
мың мга сумен шаю керек.
Ашық сұр топырақ қиыршық тасты саздауыт топырақтан түзелген, сондықтан
суды өте сіңіргіш. Бірақ бұл топырақ тасты және қиыршық тасты болып
келгендіктен, өсімдік тамырларының жайылатын қатып қалуына және жылдам
кеуіп кетуіну әкеп соғады.
Қарашірік қабаты 50-60 см, жырту тереңдігі 20-31 см. Бұл топырақ
қарашірікке өте тапшы (0.7-0.8%), және де фосфор, азотпен толық қамтамасыз
етілмеген. Ал калиимен жақсы қамтамасыз етілген. Топырақтың механикалық
құрамы жеңіл және орташа саздауытты, дефляцияға бейім. Ащық сүр топырақты
жердің кей жерлерінде тұздалған, сортаңдау және сортаң топырақтар көрінеді.
Бұл топырақ түрі арпа егуге өте қолайлы. Топырақты жел эрозиясынан
қорғау үшін, агротехникалық жұмыстар жүргізу керек.
Негізгі участоктың 41% В - категориясына жатады, соның бір
бөлігі
(IX-19) ашық сұр әлсіз тастақталған, әлсіз тұздалған қатты сортаң
топырақ , сонымен қатар әлсіз тастақталған сұр құба топырақ, бұл жер
Шабақты өзенінің маңында орналасқан. Табиғи жағдайда төмен өнімді жайылым
қатарында. Осы категорияның (5272 га) бір бөлігі участоктың оңтүстік
жағында ашық сүр қатты тастақталған , сонымен толық түзелмеген сүр
топырақты жерде орналасқан, сондықтан ұсақ мал жаятын жазғы жайылым ретінде
қолданылады.
Негізгі участоктың 19% аумағын мелиоративтік қор жері алып жатыр, және
шалғынды қатты тұздалып сорланған, орташа саздауыт сұр топырақты ( XIII-
27)жер алып жатыр. Осы категорияның үлкен бөлігі шаруашылықтың солтүстік
бөлігінде орналасқан, негізінен мал және түйе жайатын қысқы жайылым ретінде
қолданылады.
В, Г категориясының бір бөлігі суғару желілерінің жақсартуынан
кейін, суармалы (192 га) немесе тәлімді егіншілікте қолданылуда.

2- кесте Категориялар бойынша жерді бөлу

Категория, классЖалпы Соның ішінде
және кластар ауданы,
га
жырты- КЖО Шабын Жайы-лыБасқа С.і.
ған жер дық м жерлер орман
1 2 3 4 5 6 7 8
А –II – 10 13167 1820 11060 287
А – IV – 8 3727 724 18 2900 85
А – IV – 10 300 300
Категория А 7134 2544 18 14260 372
В – IX - 19 3439 192 3000 247
В – XI – 23 272 4 170 102
Категория В 3719 3170 549

66
184,65

971,65
Категория Г
(XIII – 27) 3435,7 180 3369,7
Басқа жерлер 184,65
Шаруашылық
бойынша 24665,32916 18 20799,7
5

Өсімдік жамылғысы

Шаруашылық аумағында өсімдік бүркемесі табиғи – климаттық

ерекшеліктерге байланысты. Негізгі учаскенің сұр топырақты жайылымда
ақ жусан, күйреуік жусаны, баялыш, теріскен және қарашан жусаны кең
тараған, жайылымдардың ішіндегі ең кең тараған көп жылдық бұта тектес
ақжусан. Топырақтың жобалық жамылғысы 45 – 60%. Құрғақ салмақтағы өнімділік
2,4 – 3,4 цга. Барлық малдар үшін ұсынылатын жайылым кезеңі көктем, жаз,
күз мезгілі.
Соңғы жылдары негізгі учаскенің солтүстік бөлігінде су тәртібінің
бұзылуы байқала бастады, бұл Талас өзенінің ағысын өзгертумен және сол
аумақтың құрғақшылығымен байланысты. Ертеректе бұл аумақта бұтақты қараңқай
және шалғын басым болса, ал енді жыңғыл дәнді, құрақ – эфемерлі, құрақ –
тұзды, сораң шөпті, тікен шөпті және жантақ өсімдіктері басым. Мұндағы
жайылымның өнімділігі 3 – 5 цга-дан аспайды.
Шаруашылық учаскесінде үнемі мал бағу сораң шөптен кейін эфемерлі
астық тұқымдас өсімдікке ауысады. Саудакент және Жаңаталап елді
мекендерінің маңында құдық пен қыстау өте ауыр. Бұл шаруашылық
түрлендірудің әр түрлі дәрежеде бұзылған және мал азығына жарамайтын,
адыраспан, есекмия, жатаған, кекіре сияқы улы өсімдіктердің пайда болуына
әкеп соқтырады.
Бұл 2 учаскеде ауыспалы жайылым енгізу қажет, ластанған жайлымдарда
улы өсімдіктердің тұқым шашпас бұрын , таралуын тоқтату керек.
Шөп өсімін жақсартып, сақтап қалу үшін шаруашылық жеріндегі барлық
учаскелерді дұрыс пайдалану керек, ауыспалы жайылым ескеріп, жайылымның
кейбір учаскелерінде түбегейлі жақсарту жұмыстарын атқарып, улы және
арамшөптермен күрес жүргізу керек.

Гидрографиясы

Шаруашылықтың гирографиялық желісін Шабақты өзені, Шу,
Талдыбұлақ өзеншесі, Қыршабақты және Тасарық каналы құрайды. Қыршабақ
өзеншесі негізгі учаскенің оңтүстік бөлігінде ағады. Қыршабақ шаруашылықтың
оңтүстік бөлігіндегі оңтүстіктен солтүстікке ағатын Шабақты өзеніне
құйылады. Шабақты өзені Талдыбұлақ және Ақ тоғай өзеншесінің құйылуынан
құралады. Тасарық каналы шаруашылық аумағыны оңтүстіктен солтүстік арнасына
өтеді.
Шу өзенінің төменгі ағысындағы учаскеден шығыстан – батысқа қарай Шу
өзені ағып өтеді. Өзен Тасөткел су қоймасымен бақыланып отырады. Көктемгі,
күзгі жауын – шашынның салдарынан болатын су тасқынынан Шу өзенінің төменгі
ағысындағы алаптарда су жайылуынан, шабындық алаптары түзіледі. Жаз
кезеңінде өзен арнасы кеуіп кетеді.
Солтүстік – шығыс Үлкентау қырларынан бастау алатын Талдыбұлақ
өзеншесі Кіші қарашат учаскесінен өтеді. Талдыбұлақ өзені бірден – бір
Шабақты өзеніне құятын өзен болып табылады.
Шабақты өзені ауыл шаруашылық дақылдары мен жайылымдарды суландыратын
бірден – бір су көзі болып табылады. Қыршабақты және Талдыбұлақ өзеншесі
жазғы кезеңде жайылымдарды суландыруға қолданылады.

3-кесте Су көздерінің сипаттамасы

Р.с.Су көздерінің Су Жалпы С. І. Су С.і. қамтамасыз
атауы жинай-тұзындығшаруашыторабынет ілгені
ын ы, км лық а
ауданы, шекарасдей-інг
км 2 ында, і
км шығын,
м3с

1.2. егістікке жарамды жерлер 3. шабын-4. жайылымдық
дыққа жерді жақсартудан
жарамды кейін ауыл шаруа-
жерлер шылық алаптары-
на пайдалануы
мүмкүн

Дәнді Өнімдігі төмен егістіктегі дәнді Астықтың жалпы ауданы, цга
дақыл,дақылдар өнімділігі, цга
дар
ауданы
, га
Га %
1 2 3 4
1 Жыртылған жер 7386 39,05
2 Жайылым 11517 60,9
3 Көп жылдық көшеттер 9 0,05
Ауыл шаруашылық жердің жиыны 18912 96,22
4 Орман жолақтары 8,1 0,04
5 Су асты 165,3 0,67
6 Жол асты 113,1 0,46
7 Құрылыс асты 136,4 0,55
8 Басқа жер пайдаланушылар 488 0,25
9 Бөгде жерлер 60,7 1,82
Жер массивінің барлығы 24665,3 100

8 кесте
2 вариант
1 2 3 4
1 Жыртылған жер 7429 39,28
2 Жайылым 11285 59,67
3 Көп жылдық көшеттер 9 0,05
Ауыл шаруашылық жердің жиыны 18912 96,32
4 Орман жолақтары 8,1 0,03
5 Су асты 148,9 0,60
6 Жол асты 106,5 0,43
7 Құрылыс асты 96,45 0,39
8 Басқа жер пайдаланушылар 488 1,98
9 Бөгде жерлер 60,7 0,25
Жер массивінің барлығы 24665,3 100

7 және 8 кестелерде ауыл шаруашылық алқаптарының ауданын оның құрамын
анықтадық. Барлық жер көлемі 24665,3 га жер. Шаруашылық жерінің басым
бөлігін жайылым алып жатыр. Ол 1 вариантта 20799,7га, ал 2 вариантта
20784,7 га жерді құрады. Ал бағалы жер егістік алқабы 1 вариантта 2916 га,
2 вариантта 2954 га құрады.
Шаруашылықта ауыспалы егістіктің саны, егілетін дақылдардың реті,
танап саны, жалпы ауданы келесі кестелерде көрсетіледі.

9-кесте Ауыспалы егістік сипаттамасы
1 вариант

Танап саныАуыспалы егістіктің егілу реті
1 2 3 4 5 6
1 2 3 4 5 6 7
I Арпа+кжш Арпа+кжш Пар Арпа+кжш Арпа+кжш Пар
II КЖШ КЖШ Арпа КЖШ КЖШ Арпа
III КЖШ КЖШ Арпа КЖШ КЖШ Арпа
IV КЖШ КЖШ Көкөніс КЖШ Арпа
V Жүгері сүр Жүгері дән Бақша Жүгері дән
VI Жүгері сүр Жүгері сүр Жүгері сүр Жүгері дән
VII Жүгері көк Жүгері сүр Жүгері сүр Арпа
VIII Жүгері көк
А. е.
жал-пы 280 299 927 370 412 583
ауданы
Танаптың
орт. ауд. 35 42,7 309 52,8 58,8 145,75
Суарылатын
учаске 8 7 9 9
саны

10-кесте Ауыспалы егістік сипаттамасы
2 вариант

Танап саны Ауыспалы егістіктің егілу реті
1 2 3 4
1 2 3 4 5
I Арпа+кжш Арпа+кжш Арпа+кжш Пар (бұршақ)
II КЖШ КЖШ КЖШ Күздік бидай
III КЖШ КЖШ КЖШ Күздік бидай
IV КЖШ Көкөніс КЖШ Арпа
V Күз. бидай Бақша Дәндік жүгері Арпа
VI Күз. бидай Жүгері сүр Дәндік жүгері
VII Жүгері сүр Жүгері сүр Арпа
VIII Жүгері дән
IX Арпа
А. е. жалпы
ауданы 60,2 370 412 1525
Танаптың
орташа ауданы 66,9 52,8 58,8 305
Суарылатын
учаске саны 2 9 9

9 – 10 кестелерде ауыспалы егістіктерді орналастырып, оларға
дақылдардың ретін, танаптарға бөлдім. 1 вариантта 5 ауыспалы егістік, 2
вариантта 4 ауыспалы орналастырдым. Мұндағы ескерілген мәселелер 2
вариантта ауыспалы егістіктердің санын қысқартып, танаптардың ауданын
үлкейттім.

11 кесте Ауыспалы егіс жүйелерін жерде пайдалану
1 вариант

А.ш. Ауыспалы егіс аудандары Аудан, га
дақылдары
1 2
1 2 3 4 ТТУ га %
Арпа+кжш 68 55 63 186 6,3
КЖШ 200 111 178 29 518 17,54
Арпа 67 52 597,3 716,3 24,25
Күз бидай 133 628,7 716,7 25,79
Пар 299 299 10,12
Жүгері сүр 68 102 170 5,76
Жүгері дән 66 119 185 6,26
Көкөніс 51 8 59 1,99
Бақша 51 8 59 1,99
Барлығы 602 370 412 1525 45 2954 100

11-12 кестеделерде дақылдардың әр ауыспалы егістікте алатын ауданын,
олардың жеке үлесін анықтадым. 1 варианта дақылдың ішінде басым бөлігін
арпа дәнді дақылы алып жатыр,ол- 39,71%,2 варианта күздік бидай дәндік
дақылы басым,ол-25,79% құрады.
Шаруашылықтағы ауыспалы егіс танаптарының тепе-тендігі 13 -14
кестелерде көрсетілген.
13-кесте Танап тепе – теңдігінің сипаттамасы
2 вариант

Ауыспалы Танап Танаптың Танаптың Орташа ауданының
егістік нөмері ауданы,га Орташа ауданы ауытқуы,га
нөмері
Га(+,-) %
1 2 3 4 5 6
I 34,0 +1 5,56
II 35,0
III 38,0 -3 16,57
1 IV 41,0 35,0 -6 33,33
V 35,0
VI 33,0 +2 11,11
VII 31,0 +4 22,22
VIII 33,0 +2 11,11
Барлығы 280 18 100
I 46 -3,3 23,07
II 42 +0,7 4,90
III 42 +0,7 4,90
2 IV 44 42,7 -1,3 9,09
V 44 -1,3 9,09

13 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
VI 44 -1,3 9,09
VII 37 +5,7 39,86
Барлығы 299 14,3 100
I 263 +46 50
3 II 326 309 -17 18.48
III 338 -29 31.52
Барлығы 927 92 100
Т.т.у I 16 16 100
I 55 -2.2 14.87
II 55 -2.2 14.87
III 56 -3.2 21.62
4 IV 51 52.8 +1.8 12.16
V 51 +1.8 12.16
VI 51 +1.8 12.16
VII 51 +1.8 12.16
Барлығы 370 14.8 100
I 63 -4,2 16,67
II 63 -4,2 16,67
III 59 -0,2 0,79
5 IV 56 58,8 +2,8 11,11
V 56 +2,8 11,11
VI 63 -4,2 16,67
VII 52 +6,8 26,97
Барлығы 412 25,2 100
I 141 +4.75 11.18
6 II 141 145.75 +4.75 11.18
III 134 +11.75 27.64
IV 167 -21.25 50.0

Барлығы 583 42,5 100
Т.т.у 29 29 100
Шаруашылық бойынша 2916 100

14-кесте Танап тепе – теңдігінің сипаттамасы
2 вариант

1 2 3 4 5 6
I 68 -1,1 20,75
II 67 -0,1 1,89
III 67 -0,1 1,89
1 IV 66 +0,9 16,98
V 67 66,9 -0,1 1,89
VI 66 +0,9 16,98
VII 68 -1,1 20,75
VIII 66 +0,9 16,98
IX 67 -0,1 1,89
Барлығы 602 5,3 100
Т.т.у 16 16 100
I 55 -2.2 14.87
II 55 -2.2 14.87
III 56 -3.2 21.62
2 IV 51 52.8 +1.8 12.16
V 51 +1.8 12.16
VI 51 +1.8 12.16
VII 51 +1.8 12.16
Барлығы 370 14,8 100
I 63 -4,2 16,67
II 63 58,8 -4,2 16,67
III 59 -0,2 0,79
IV 56 +2,8 11,11
V 56 +2,8 11,11
VI 63 -4.2 16.67
VII 52 +6.8 26.98
Барлығы 412 25.2 100
I 299 +6 13.82
II 326.7 -21.7 50
III 302 305 +3 6.91
IV 296.3 +8.7 20.05
V 301 +4 9.22
Барлығы 1525 43.4 100
Т.т.у 29 29 100
Шаруашылық бойынша 2954 100

15-кесте Ауыспалы егістік массивінің орташа балл бонитетін анықтау

1 вариант
ауыспалы егісТанап Бонитет Танап ауданы, Р(Бб
нөмері нөмері балы Р га
1 2 3 4 5 6
I 21.1 34 717.4
II 20.5 35 717.5
III 18.9 38 718.2
1 IV 20.8 41 852.8 20.5
V 22.5 35 787.5
VI 17.2 33 567.6
VII 24.0 31 744
VIII 19,2 33 633,6
Барлығы 280 5738.6
I 22,8 46,0 1048,8
II 24,2 42,0 1016,4
III 24,5 42,0 1029,0
2 IV 19,7 44,0 866,8 21,5
V 20,1 44,0 884,4
VI 20,8 44,0 915,2
VII 17,8 37,0 658,6
Барлығы 299 3419,2
I 6,8 263 1788,4
3 II 8,0 326 2608 7,4
III 7,3 338 2467,4
Барлығы 927 6863,8
Т.т.у I 27 16 432 27
I 23 55 1265
II 23 55 1265
III 21 56 1176
4 IV 22.4 51 1124.4 22.3
V 22.5 51 1147.5
VI 22.1 51 1127.1
VII 22.1 51 1127.1
Барлығы 370 8251
I 16.8 63 1058.4
II 13.2 63 831.6
5 III 11.5 59 678.5 14.7
IV 11.8 56 660.8

15 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
V 11.2 56 627.2
VI 18.2 63 1146.6
VII 20.5 52 1066
Барлығы 412 6056,4
I 5.7 141 803.7
6 II 3.7 141 521.7 4.9
III 5.8 134 777.2
IV 4.4 167 734.8
Барлығы 583 2837.4
Т.т.у I 19,3 29 559,7 19,3
Шаруашылық бойынша 2916 37154,1 12,7

16-кесте Ауыспалы егіс массивінің орташа балл бонитетін анықтау

1 2 3 4 5 6
I 20 68 1360
II 20.7 67 1386.9
III 23.2 67 1554.4
1 IV 18.2 66 1201.2 21.0
V 23.6 67 1581.2
VI 24.2 66 1597.2
VII 20.2 68 1373.6
VIII 20.5 66 1353
IX 19 67 1273
Барлығы 602 12680.5
Т.т.у. I 27 16 432 27
I 23 55 1265
II 23 55 1265
III 21 56 1176
2 IV 22.4 51 1142.4 22.3
V 22.5 51 1147.5
VI 22.1 51 1127.1
VII 22.1 51 1127.1
Барлығы 370 8251
I 16.8 63 1058.4
II 13.2 63 831.6
III 11.5 59 678.5
3 IV 11.8 56 660.8 14.7
V 11.2 56 627.2
VI 18.2 63 1146.6
VII 20.5 52 1066
Барлығы 412 6056,4
I 6.8 299 2033.2
II 8 326.7 2613.6
4 III 7.3 302 2204.6 6.42
IV 4.8 296.3 1540.8
V 5 301 1505
Барлығы 1525 9790,5
Т.т.у. I 19.3 29 559.7 19.3
Шаруашылық бойынша 2954 37876,8 12,82

Шаруашылықтың әр ауыспалы егістігінің балл бонитетін анықтадым.
Ауыспалы егістіктің орташа балл бонитетін мына формуланы қолдана отырып
табамыз:

мұнда: Р – ауыспалы егістіктің танап ауданы, га; Б – танаптың орташа
балл бонитеті.

Осы формуланы қолдана отырып шаруашылық бойынша орташа бонитет балын
анықтаймыз:

Қарастырған екі вариантқа сәйкес 1 вариантта шаруашылықтың орташа
бонитет балы 12,7, ал 2 вариантта 12,8 болды.

17-кесте Ауыл шаруашылық дақылдарының балл бонитеті бойынша
өнімділігін анықтау
1 вариант
Ауыспалы Жоспарлы Есептелген өнімділік Өе балл бонитеті
егістік-тегі өнімділік
дақылдар атауы цга
1
1 2 3 4 Т.т.у.
1 2 3 4 5 6 7
Орташа жаздық дәнді
және дәнді бұршақтар
С.і. Күздік бидай
- суармалы 30 32,1
- тәлімді 15 15
Арпа: - 25 26,88 18,8
суармалы 15 15
- тәлімді 200 227,78 275,79
Көкөніс 150 170,84 206,84
Бақша 50 53,63 37,54
Жүгері: - дәндік 280 300,3 318,90
- сүрлем 50 53,63 56,95 37,54
КЖШ: - пішенге 150 160,88 170,84 112,6
- көк азық 1,5 1,48
- тұқым

Ауыспалы егістік алқаптарының балл бонитеті бойынша есептелген
өнімділікті келесі формуламен анықтаймыз.бір балдың бағасын анықтап, оны
дақыл егілген ауыспалы егістіктің орташа балына көбейтіп есептейміз. Бір
балдың бағасын мына формуламен анықтаймыз:

Келесі формуламен ауыспалы егістіктегі дақылдардың есептелген
өнімділігін балл бонитеті бойынша анықтаймыз:

Мұнда: Ө жосп – шаруашылықтың жоспарланған өнімділігі, цга; Ббшб –
суармалы және тәлімді ауыспалы егістік бойынша, орташа бонитет балы;
Борт.а.е. – ауыспалы егістіктің орташа балл бонитеті.
Жоғарыдағы формулаларды пайдалана отырып суармалы және тәлімді жер
учаскелерінің өнімділігін жеке – жеке есептейміз.
Осы формулаларда қарастырып отырған екі вариантта да пайдаланамыз. 1
вариантта өнімділікті табиғи жағдайына байланысты алсам, 2 вариантта
тыңайтқыш беру арқылы тәлімді жердің өнімділігін арттырдық.
2 варианта шаруашылықтың 4-ші ауыспалы егістікке тыңайтқыш беру арқылы
бидай мен арпаның өнімділігін артырдым. Минералдық тыңайтқыштарды берудің
мөлшері И.С.Шаталовтың формуласымен анықталады.

Мұнда; Д - тыңайтқыштың есептелген мөлшері, цга тыңайтқыш, В -
өніммен бірге алынуы, кгга; П – көлемдегі бар мөлшер, кгга; Су –
тыңайтқыштағы нәрлі заттардың пайыздық көлемі, % Кп – топырақтан нәрлі
заттардың пайдалану коэффиценті, % Ку – тыңайтқыштан нәрлі заттардың
пайдалану коэффиценті, %
Есептеулер әрбір нәрлі элементер үшін жеке - жеке анықталады. Арпа
және бидай дақылдарының программалауда есептел ген тыңайт- қыштың мөлшерін
19 – 20 кестелерде көрсетілген.
19-кесте Арпа дақылын программалауда есептелген тыңайтқыш мөлшері
Көрсеткіштер N P K
1 2 3 4
Өніммен бірге алынатын нәрлі зат. 37,5 16,35 30
Топырақтағы нәрлі заттың мөлшері, мг100 г 0,9 ,85 42
Жыртылу қабатындағы нәрлі заттың қоры (0-30)
кгга 39,75 28,80 1065
Топырақтан нәрлі элементердің пайдалану
коэффиценті, % 30 15 20
Топырақтан нәрлі заттың пайдаланылуы, кгга 15,87 5,76 284
Нәрлі заттардың минералды тыңайтқыштармен
бірге берілуі, кгга 21,63 10,59 0
Тыңайтқыштан нәрлі заттардың пайдалану
коэффиценті, % 60 30 50
Тыңайқышпен бірге минералды заттардың
берілуі, кгга 36,10 35,30 0
Минералды тыңайтқыштардың бастапқы әсері,% 22 22 0
Таза салмақта тыңайтқыштың берілу көлемі, цга 1,94 1,82 0

20-кесте Бидай дақылын программалауда есептелген тыңайтқыш мөлшері

Көрсеткіштер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.