Шығыс Қазақстан облысының туризмінің қазіргі жағдайы мен туристік іс - шаралар
Кіріспе
1.тарау. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК . РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ
РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
1.1 Табиғи . рекреациялық ресурстар
1.2. Флора мен фауна ерекшелігі
1.3. Әлеуметтік . рекреациялық ресурстар
1.4. Экологиялық . рекреациялық рессурстар
2 .тарау. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИЗМІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ТУРИСТІК ІС . ШАРАЛАР
2.1. Туристік іс.шаралар
2.2. Дамуының позитивті және негативті факторлары
3 . тарау. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1. ШҚО туризмін дамытудағы негізгі мәселелер және шешу жолдары
3.2. Туризмді дамыту бағдарламасына талдау жасау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.тарау. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК . РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ
РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
1.1 Табиғи . рекреациялық ресурстар
1.2. Флора мен фауна ерекшелігі
1.3. Әлеуметтік . рекреациялық ресурстар
1.4. Экологиялық . рекреациялық рессурстар
2 .тарау. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИЗМІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ТУРИСТІК ІС . ШАРАЛАР
2.1. Туристік іс.шаралар
2.2. Дамуының позитивті және негативті факторлары
3 . тарау. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1. ШҚО туризмін дамытудағы негізгі мәселелер және шешу жолдары
3.2. Туризмді дамыту бағдарламасына талдау жасау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында экономикалық даму кезеңі жүріп жатқандықтан, халық шаруашылығының әртүрлі салаларында, соның ішінде туристік іс - әрекет пен туристік аймақтардың қалыптасуы қарқынды дамуда. Туристік аймақтар ішінде өзінің ерекше әсем табиғатымен, бай тарихымен, мәдениетімен көзге түсетіні - Шығыс Қазақстан облысы. Оның бірнеше себептері бар, мысалы: облыстың географиялық орны, табиғи жағдайы, жер бедері мен климаты, әлеуметтік және экономикалық дамуы, тарихи -мәдени, өнер ескерткіштерінің көп шоғырлануы.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Шығыс Қазақстанның туристік іс - әрекетінің қазіргі жағдайын, оның дамуының ерекшеліктері, мәселелері мен олардың шешу жолдарын қарастыру. Осы аймақты таңдау себебім, бұл біріншіден төрт мемлекеттің (Қазақстан, Ресей, Қытай және Монғолия) тектескен жерде орналасуы, екіншіден, осындай туристік әлеуетін қолдана отырып, туристік іс - әрекетті халық шаруашылығының ең көп пайда әкелетін саласына айналдыру жолдарын іздеу. Өйткені, қазіргі экономикада туризм ең қарқынды дамып келе жатқан салалардың бірі. Ғалымдардың зерттеуінше, 2015 жылға дейін туристік сала мұнай мен жоғарғы технологиялармен қоса ең пайдалы салаға айналады. Бұл өсім негізінен жаңа туристік аймақтардың есебінен жүреді, өйткені туристік нарықтың дәстүрлі орталықтары өздерінің рекреациялық сыйымдылық шегіне жеткен.
Шығыс Қазақстан облысы, қазіргі туристердің барлық сұраныстарын қанағаттандыра алатын, ерекше туристік әлеуетін бар орталыққа айналу мүмкіндігі өте жоғары аймақ болып табылады. Өйткені облыстың басқа аймақтардан бірнеше артықшылықтары бар. Олар:
1) Аймақтың ерекше геосаяси орналасуы;
2) Экономика салаларының дамуы;
3) Қазіргі туризмнің аз қоныстанған және ерекше салт - дәстүрлері бар
халықтар тұратын жерлерге ауысу тенденциясы;
4) Тарихи - мәдени ескертіштердің ерекшеліктері;
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Шығыс Қазақстанның туристік іс - әрекетінің қазіргі жағдайын, оның дамуының ерекшеліктері, мәселелері мен олардың шешу жолдарын қарастыру. Осы аймақты таңдау себебім, бұл біріншіден төрт мемлекеттің (Қазақстан, Ресей, Қытай және Монғолия) тектескен жерде орналасуы, екіншіден, осындай туристік әлеуетін қолдана отырып, туристік іс - әрекетті халық шаруашылығының ең көп пайда әкелетін саласына айналдыру жолдарын іздеу. Өйткені, қазіргі экономикада туризм ең қарқынды дамып келе жатқан салалардың бірі. Ғалымдардың зерттеуінше, 2015 жылға дейін туристік сала мұнай мен жоғарғы технологиялармен қоса ең пайдалы салаға айналады. Бұл өсім негізінен жаңа туристік аймақтардың есебінен жүреді, өйткені туристік нарықтың дәстүрлі орталықтары өздерінің рекреациялық сыйымдылық шегіне жеткен.
Шығыс Қазақстан облысы, қазіргі туристердің барлық сұраныстарын қанағаттандыра алатын, ерекше туристік әлеуетін бар орталыққа айналу мүмкіндігі өте жоғары аймақ болып табылады. Өйткені облыстың басқа аймақтардан бірнеше артықшылықтары бар. Олар:
1) Аймақтың ерекше геосаяси орналасуы;
2) Экономика салаларының дамуы;
3) Қазіргі туризмнің аз қоныстанған және ерекше салт - дәстүрлері бар
халықтар тұратын жерлерге ауысу тенденциясы;
4) Тарихи - мәдени ескертіштердің ерекшеліктері;
1. Қазақ Ұлттық энциклопедиясы І-том. 2001 -98 б.
2. Атлас Казахстана. - Алматы.: 2003 - 36 б.
3. Румянцева Н.В. Проблема развития экотуризма // Возможности развития туризма Сибирьского региона и сопредельных территорий // Үшінші халықаралық ғылыми – оқу - тәжірибелік конференция материалдары.Томск: 2001 Стр: 72-74
4. В.П. Усенова Школа природы. - М.: Всемирный Фонд дикой природы. 1997 – стр.160
5. Музей флоры и фауны // Рудный Алтай. - 1984. - 28 кантар. – Стр.4.
6. Шығыс Қазақстан облысының 2006 - 2008 жылдарға арналған туристік саланы
дамытудың өңірлік бағдарламасы. Шығыс Қазақстан облыстық маслихатының
2005 жылғы 18 қазан №13/184 Ш шешімімен бекітілген. Экономика статистика, 2000ж.№4. Статьи: Проблемы развития малого бизнеса и пути их решения. Современное состояние малого бизнеса Р.К.
7. Маркакольский Государственный заповедник // Физическая география.
Казахская ССР: Краткая энциклопедия - В 4 Т. - Алма-Ата. 1988.- Т2. – Стр.329
8. Рымжанов Р. Маркакольскому заповеднику 20 лет / Р. Рымжанов //
Экологический курьер.- 1996. -1 - 14 мамыр (."N'29). – Стр.5.
9.Glen T. Ecotourism: Astatus report and conceptual fremework //The journal of tourism Studies. Vol. 5, No 2. - 1994.
10. Қазақстан Республикасының Статистика агенттіпнің материалдары.
11. Западно - Алтайский заповедник //Новые заповедники Казахстана. - Алма-
Ата, 1988. Стр.48-59.
12. Катон - Карагайский природныы парк /. Физическая география
Восточного Казахстана: Западный и Восточный субрегионы.:Учебное пособие, Өскемен, 2002. –Стр,147-149.
13. Бекбулатова Е. Индустрия гостсприимства Казахстана // «Альпари» № 3,
1998.
14. www. akimvko. kz
15. http // intervest. by. ru
16. www. rambler. Ru
17. www. mail. Ru
18. www.google. ru
19. www.km.ru
20. Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана. Алма-Ата, 1980 – Стр.143.
21. Штюрмер Ю.А. О проблемах туризма и защиты окружающей среды // Человек и природа. - М.: Знание 1978. №6, Стр. 95
22. Lingberg K. Polisies for maximiring nature tourism ecological and economic benefits.- Washington. World Resorts Institute. - 1991
23. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика.
Алматы, Атамұра, 2000.- Стр.336 .
24. Александрова А.Ю. Экономика и территориальная организация
международного туризма. - М.: МГУ 1996. – стр.105
25. Введение в бизнес туроперейтинга. - М.: Российская международная
академия туризма. 1996. – Стр.104.
26. WTO news. -1997, мау.
27. Мазбаев О. Б. /Некоторые актуальные вопросы развития туризма в
Казахстане. // Актуальные вопросы теории п практики туризма: сборный
материал Республиканской научно - практической конференции. - Алматы, 1999
- Стр.85-87.
28. О развитии туризма как доходной отрасли экономики Республики Казахстан:
Официальные материалы. - Алматы: ИК "Раритет", 2001.- Стр.48 .
29.Алиева Ж.Н. Экологический туризм: учебное пособие. - Алматы.: Казахскии Университет. 2002 – Стр.6-21.
30. Ердавлетов С.Р. Экономическая и социальная география Казахстана. -Алматы. 1997- Стр.328.
31. Қазақ Ұлттық энциклопедиясы Ш-том. 2001 - 154 б.
32. Катон - Карагайский националъный парк - Ноев ковчег современности / Ю.
Назаренко санағы //Рудный Алтай . - 2002. - 15 маусым- Стр.21.
33. Концепция развития туризма в Казахстане. Алматы, 1992.
34. Чак У. Г. Управление курортами.. Гаага университеті., 1986.
35. Чудновский А. Д. Гостиничный и туристский бизнес. М., 1998.
36. Саипов А.А. Теория и практика туризма Казахстана. А., 1999.
37. Раева Р.А. Гостиничный бизнес. Алматы, 1998.
38 Порядок аккредитации туристских организаций, осуществляющих
туристическую деятельность в Республике Казахстан. //Азия, 1999, №1. Стр. 9 -10.
39. Forecast for 2020 (Прогноз на 2020г.) Дүниежүзілік Туристік Ұйым. 1998.
40. Серова С, Ганиева Д. /Проблемы развития туризма в Казахстане. //
Современные проблемы общественной трансформации: материал межвузовской
студенческой конференции №9-10, - Алматы, 1999- 119-1126.
41. Дуйсен Г.М., Надыров Ш.М. /Туристская деятельность и инфраструктура
туризма в Казахстане. Вестник КазГНУ им. Аль-Фараби Алматы,2000 – Стр. 49-55
42. Казахстанский туризм: новый поворот //Деловой мир Казахстана. 1999 .№3,Стр.
52-54.
43. О туризме в Республике Казахстан в 2000 году Статистический справочник.
Статистика агенттіп. Алматы, 2001 - 74 6.
44. Ердавлетов С. Р. Казахстан туристский. Алма-Ата: Кайнар, 1989 – Стр.236 .
45. Актуальные вопросы теории и практики туризма: Сборник материалов
Республиканской научно- теоретической конференции / С. Р. Ердавлетов
редакциясымен. - Алматы, Казак университеті, 1999. - 1886.
2. Атлас Казахстана. - Алматы.: 2003 - 36 б.
3. Румянцева Н.В. Проблема развития экотуризма // Возможности развития туризма Сибирьского региона и сопредельных территорий // Үшінші халықаралық ғылыми – оқу - тәжірибелік конференция материалдары.Томск: 2001 Стр: 72-74
4. В.П. Усенова Школа природы. - М.: Всемирный Фонд дикой природы. 1997 – стр.160
5. Музей флоры и фауны // Рудный Алтай. - 1984. - 28 кантар. – Стр.4.
6. Шығыс Қазақстан облысының 2006 - 2008 жылдарға арналған туристік саланы
дамытудың өңірлік бағдарламасы. Шығыс Қазақстан облыстық маслихатының
2005 жылғы 18 қазан №13/184 Ш шешімімен бекітілген. Экономика статистика, 2000ж.№4. Статьи: Проблемы развития малого бизнеса и пути их решения. Современное состояние малого бизнеса Р.К.
7. Маркакольский Государственный заповедник // Физическая география.
Казахская ССР: Краткая энциклопедия - В 4 Т. - Алма-Ата. 1988.- Т2. – Стр.329
8. Рымжанов Р. Маркакольскому заповеднику 20 лет / Р. Рымжанов //
Экологический курьер.- 1996. -1 - 14 мамыр (."N'29). – Стр.5.
9.Glen T. Ecotourism: Astatus report and conceptual fremework //The journal of tourism Studies. Vol. 5, No 2. - 1994.
10. Қазақстан Республикасының Статистика агенттіпнің материалдары.
11. Западно - Алтайский заповедник //Новые заповедники Казахстана. - Алма-
Ата, 1988. Стр.48-59.
12. Катон - Карагайский природныы парк /. Физическая география
Восточного Казахстана: Западный и Восточный субрегионы.:Учебное пособие, Өскемен, 2002. –Стр,147-149.
13. Бекбулатова Е. Индустрия гостсприимства Казахстана // «Альпари» № 3,
1998.
14. www. akimvko. kz
15. http // intervest. by. ru
16. www. rambler. Ru
17. www. mail. Ru
18. www.google. ru
19. www.km.ru
20. Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана. Алма-Ата, 1980 – Стр.143.
21. Штюрмер Ю.А. О проблемах туризма и защиты окружающей среды // Человек и природа. - М.: Знание 1978. №6, Стр. 95
22. Lingberg K. Polisies for maximiring nature tourism ecological and economic benefits.- Washington. World Resorts Institute. - 1991
23. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика.
Алматы, Атамұра, 2000.- Стр.336 .
24. Александрова А.Ю. Экономика и территориальная организация
международного туризма. - М.: МГУ 1996. – стр.105
25. Введение в бизнес туроперейтинга. - М.: Российская международная
академия туризма. 1996. – Стр.104.
26. WTO news. -1997, мау.
27. Мазбаев О. Б. /Некоторые актуальные вопросы развития туризма в
Казахстане. // Актуальные вопросы теории п практики туризма: сборный
материал Республиканской научно - практической конференции. - Алматы, 1999
- Стр.85-87.
28. О развитии туризма как доходной отрасли экономики Республики Казахстан:
Официальные материалы. - Алматы: ИК "Раритет", 2001.- Стр.48 .
29.Алиева Ж.Н. Экологический туризм: учебное пособие. - Алматы.: Казахскии Университет. 2002 – Стр.6-21.
30. Ердавлетов С.Р. Экономическая и социальная география Казахстана. -Алматы. 1997- Стр.328.
31. Қазақ Ұлттық энциклопедиясы Ш-том. 2001 - 154 б.
32. Катон - Карагайский националъный парк - Ноев ковчег современности / Ю.
Назаренко санағы //Рудный Алтай . - 2002. - 15 маусым- Стр.21.
33. Концепция развития туризма в Казахстане. Алматы, 1992.
34. Чак У. Г. Управление курортами.. Гаага университеті., 1986.
35. Чудновский А. Д. Гостиничный и туристский бизнес. М., 1998.
36. Саипов А.А. Теория и практика туризма Казахстана. А., 1999.
37. Раева Р.А. Гостиничный бизнес. Алматы, 1998.
38 Порядок аккредитации туристских организаций, осуществляющих
туристическую деятельность в Республике Казахстан. //Азия, 1999, №1. Стр. 9 -10.
39. Forecast for 2020 (Прогноз на 2020г.) Дүниежүзілік Туристік Ұйым. 1998.
40. Серова С, Ганиева Д. /Проблемы развития туризма в Казахстане. //
Современные проблемы общественной трансформации: материал межвузовской
студенческой конференции №9-10, - Алматы, 1999- 119-1126.
41. Дуйсен Г.М., Надыров Ш.М. /Туристская деятельность и инфраструктура
туризма в Казахстане. Вестник КазГНУ им. Аль-Фараби Алматы,2000 – Стр. 49-55
42. Казахстанский туризм: новый поворот //Деловой мир Казахстана. 1999 .№3,Стр.
52-54.
43. О туризме в Республике Казахстан в 2000 году Статистический справочник.
Статистика агенттіп. Алматы, 2001 - 74 6.
44. Ердавлетов С. Р. Казахстан туристский. Алма-Ата: Кайнар, 1989 – Стр.236 .
45. Актуальные вопросы теории и практики туризма: Сборник материалов
Республиканской научно- теоретической конференции / С. Р. Ердавлетов
редакциясымен. - Алматы, Казак университеті, 1999. - 1886.
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында экономикалық даму кезеңі жүріп
жатқандықтан, халық шаруашылығының әртүрлі салаларында, соның ішінде
туристік іс - әрекет пен туристік аймақтардың қалыптасуы қарқынды дамуда.
Туристік аймақтар ішінде өзінің ерекше әсем табиғатымен, бай тарихымен,
мәдениетімен көзге түсетіні - Шығыс Қазақстан облысы. Оның бірнеше
себептері бар, мысалы: облыстың географиялық орны, табиғи жағдайы, жер
бедері мен климаты, әлеуметтік және экономикалық дамуы, тарихи -мәдени,
өнер ескерткіштерінің көп шоғырлануы.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Шығыс Қазақстанның
туристік іс - әрекетінің қазіргі жағдайын, оның дамуының ерекшеліктері,
мәселелері мен олардың шешу жолдарын қарастыру. Осы аймақты таңдау себебім,
бұл біріншіден төрт мемлекеттің (Қазақстан, Ресей, Қытай және Монғолия)
тектескен жерде орналасуы, екіншіден, осындай туристік әлеуетін қолдана
отырып, туристік іс - әрекетті халық шаруашылығының ең көп пайда әкелетін
саласына айналдыру жолдарын іздеу. Өйткені, қазіргі экономикада туризм ең
қарқынды дамып келе жатқан салалардың бірі. Ғалымдардың зерттеуінше, 2015
жылға дейін туристік сала мұнай мен жоғарғы технологиялармен қоса ең
пайдалы салаға айналады. Бұл өсім негізінен жаңа туристік аймақтардың
есебінен жүреді, өйткені туристік нарықтың дәстүрлі орталықтары өздерінің
рекреациялық сыйымдылық шегіне жеткен.
Шығыс Қазақстан облысы, қазіргі туристердің барлық сұраныстарын
қанағаттандыра алатын, ерекше туристік әлеуетін бар орталыққа айналу
мүмкіндігі өте жоғары аймақ болып табылады. Өйткені облыстың басқа
аймақтардан бірнеше артықшылықтары бар. Олар:
1) Аймақтың ерекше геосаяси орналасуы;
2) Экономика салаларының дамуы;
3) Қазіргі туризмнің аз қоныстанған және ерекше салт -
дәстүрлері бар
халықтар тұратын жерлерге ауысу тенденциясы;
4) Тарихи - мәдени ескертіштердің ерекшеліктері;
5) Қажылық ретінде қолданылатын мұсылмандық - христиандық
және
буддистік ескерткіштердің болуы;
Ерекше тарихи және бүкіл түркі халықтарының шығу жері Алтай
тауларының ерекше тарихы мен табиғаты;
Флора мен фаунаның климаттық және туристік зоналардың, табиғи
ландшафттардың әртүрлігі;
8) Мұражайлардың, мәдени - көңіл көтеру орындардың,
фольклорлық -
этнографиялық және ансамбльдық жүйелердің болуы;
9) Бос еңбек ресурстарының болуы;
Өйткені, туристік саланың қазіргі кездегі қалпын біле отырып, болашақта
жаңа өзгертулер мен дамуды тездететін бағдарламаларды іске асыру жолдарын
табу маңызды болып табылады.
Қазіргі кезде облыста туризмді алып қарасақ, туристік кәсіпорындар
негізнен шығу туризміне бағдарланған, ал жергілікті ресурстарға сүйенетін
ішкі
туризм саласы дамуы тежеліп отыр.
Сондықтан осы жұмыстың зерттеу мақсаты: Облыстың туристік –
рекреациялық әлеуетін аша отырып, туризмнің даму алғышарттарының теориялық
жағын қарастыруға әрекет жасау. Ал тәжірибелік жағына келсек, облыстың
туристік бағдарламалардың әсерлерін көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып, Шығыс Қазақстан облысының
туристік әлеуетін анықтау, яғни туристік – рекреациялық ресурстарына
сипаттама беру, жүргізіліп жатқан туристік іс - шараларға талдау жасау және
туризмнің дамуына әсер ететін позитивті және негативті факторларын зерттеу,
сонымен қатар облыстың негізгі мәселелері мен туристік индустрияны
дамытуға арналған бағдарламаны талдау болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты орындалуы үшін келесі міндеттер алға
қойылған:
- Облыстың туристік әлеуетін көрсету;
- Осы әлеуетін нақты қолданылуына талдау жасау;
- Туристік кәсіпорындардың жұмысына талдау жасау;
- Туризм даму мәселелері мен оларды шешу жолдарын көрсету;
Дипломдық жұмысты дайындау барысында, мен келесідей әдістемелерді
қолдандым: тақырыптық ақпарат көздерін зерттеу (әдеби ақпарат көздері,
ғылыми мақалалар, уақыттық баспалар, энциклопедиялар, туризмді дамыту
бағдарламасы), алынған ақпаратты талдау мен синтездеу және туристік
кәсіпорындардың жұмысымен танысу.
1-тарау. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК - РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ
РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
1.1 Табиғи - рекреациялық ресурстар
Шығыс Қазақстан облысы көлемі бойынша ең кіші аудан. Қазақстан
территориясының 10% үлесін ғана алып жатыр.Шығыс Қазақстан екі облыстан –
Шығыс Қазақстан және Семей облыстарынан тұрады. Жер көлемі – 277 мың шаршы
шақырым, халқы 1772 мың адам. Оның үлесіне республика территориясының 10 %-
і, халқының 12% - і ғана келгенімен, бүкіл өнеркәсіп өнімнің 28 %- тен
астамын шығарады.
Шығыс Қазақстан облысының географиялық орны өте қолайлы. Ол Алтай тауы
және Сарыарқаның шығыс бөлігін қамти отырып, Ертістің жоғарғы алабында
орналасқан. Оның аумағына төбелі жазықтар мен аласа таулар, биік таулар
және ірі тауаралық, қазаншұңқырлар мен аңғарлар енеді.
Шығыс Қазақстанның көп бөлігін Сарыарқаның шығыс жағы алып жатыр. Ұсақ
шоқылы таулар тар, көбінесе шатқал тәрізді болып келетін өзен аңғарлары
тілімденіп, өте әдемі түрге ие болған. Көптеген тау төбелер мен жартастар
айрықша таңғажайып пішіндерімен көзтартады. Оңтүстік бөлігін - Шығыс тауы
1305 м биіктікте, оңтүстік - шығысында Тарбағатай жотасы, солтүстік
-шығысында Қалба жотасы, биіктігі 1600 м, Солтүстігін Ертіс маңы жазығы,
оңтүстігін Алакөлдің және Сасықкөлдің қазаншұңқырлары алып жатыр.
Ауданның оңтүстігі мен шығысы Қазақстанның мемлекеттік шекарасы бойымен
созылып Жоңғар Алатауы, Сауыр - Тарбағатай мен Алтайдың биік тау жоталарына
барып тіреледі. Шыңдарының көпшілігі мәңгі қар мен мұздықтар
жамылған.[1.Қазақ Ұлттық энциклопедиясы І – том. 2001 – 98 б.]
Алтайдың ең биік шыңы - Мұзтау. Шығыс Қазақстандағы Үлбі өзені
аңғарыңда жылына 1500 мм жауын - шашын түседі. Бұл еліміздің ең жоғарғы
көрсеткіші. Таулардан бастау алған көптеген өзендер мен тау етегіндегі
құнарлы жазықтар мен ірі тауаралық қазаншұңқырларды суландырады.
Шығыс Қазақстанның басты су күретамыры - Ертіс. Аудан аумағындағы ірі
көлдер Зайсан, Алакөл, Марқакөл. Зайсан көлінде Бұқтырма СЭС - ң салынуына
байланысты көтеріле келіп, су қоймасының едәуір бөлігін қамтитын болды.
Оңтүстік Алтайдың Нарын, Самырсақты, Тарбағатай, Күршім, Оңтүстік
Алтай, Азутау сияқты жоталары 3000 метрден асады. Алтай тауының ұзындығы
батыстан - шығысқа қарай 2000 км созылып жатыр. Оңтүстігіндегі табиғи
шекарасы қара Ертіс өзенімен Зайсан, батыстан оңтүстік - шығысқа қарай
Батыс Сібірден Гоби жазығына дейін, ал батыс бөлігі Сарыарқаның Қолба
жотасы арқылы бөлінеді. Солтүстік - шығыста Шығыс Азияның Шапшалы жотасы
Батыс Саянмен жалғасады.
Алтай тауы, солтүстік батысында Батыс Сібір жазығынан, оңтүстік -
шығысында Гоби шөліне дейін аралықта жатқан ірі тау жүйесі. Алтай таулы
өлкесінің Қазақстанға оңтүстік - батыс бөлігі ғана кіреді. Алтай тауы
түркі, монғол тілдерінде "алтан" - "алтын" деген мағынаны білдіреді. Алтай
тауын Оңтүстік Алтай, Орталық Алтай немесе Кенді Алтай және Қалба деп үшке
бөлуге болады. Ең биік шыңы - Мұзтау 4506 м. [2. Атлас Казахстана.- Алматы:
2003 - 36 б.]
Қытай Халық Республикасындағы Ебінұр көлінің ойысы мен Алакөлдің
қазаншұңқырын қосып жатқан аңғарлық ойыс, табиғи өткел бар, оны Жоңғар
қақпасы дейді. Жоңғар қақпасының абсолюттік биіктігі 300 - 400 м, ені 10 км
шамасында. Жоңғар қақпасы арқылы Қазақстанды Батыс Қытаймен жалғастыратын
"Достық" темір жолы салынып, пайдалануға берілді. Таудың солтүстік беткейі
көлбеу, кей жерлерінде беткейлердің төбесі тегіс, сатылы болып келеді. Ең
биік жері - Бесбақан шыңы 4463 м. Солтүстік жотаның тау құрамында Тастау,
Сарқантау, Тасқантау, Мыңщұңқыр жоталары бар.
Жоңғар Алатауы палеозой эрасында пайда болған гнейс, кристалды
тақтатас, құмтас, мәрмәр жыныстарынан, биік жерлері каледон граниттерінен
түзілген. Жоңғар Алатауы пайдалы қазбаларға өте бай. Тас көмір, қоңыр
көмір, жанғыш тақтатас, вольфрам және молибден рудалары бар. [1.Қазақ
Ұлттық энциклопедиясы І – том. 2001 – 101 б.]
Жер бедері мен климатының, топырақ - өсімдік зоналарының барынша алуан
түрлілігі бұл ауданның табиғатына ерекше, кайталанбас әсемдік береді. Кең
алқапты жерледің табиғи климаттық жағдайлары сияқты, топырақ жамылғысы да
әртүрлі. Ол таулы жерлер топырағы, таулы жазықтар, биік таулы және ұсақ
шоқылы мен толқынды жазықты болып келеді. Атмосферадын түсетін ылғал
мөлшері өте айнымалы. Облыс терістігіндегі біраз территорияны жеткілікті
ылғалданған орманды - дала зонашасы алып жатыр, негізінен, шайылған
орманның сұр топырағы мен шалғынды қара топырақ кездеседі. Бұл зонашадан
оңтүстікке қарай байтақ қара топырақты дала зонашасы жатыр.
Шөлді дала зонасы солтүстігінде құрғақ далалы аймақ пен оңтүстүгінде
шөлді аймақтың аралығында жатыр. Топырақтың құнарлылығы кем, әсіресе оның
құрамындағы қарашірік аз, ашық қара - қоңыр болып келеді, топырақтың көбісі
кебірленген. Бұл қазіргі уақытта негізінен мал шаруашылықты аймақ болып
саналады. Жайылымы көктемгі, жазғы, күзгі уақытта жақсы. Құрғақшылық жиі
байқалады, яғни 4 жылдың 3 жылы құрғақ болады. Сондықтан егін егіп тұрақты
өнім алу тек суармалы жағдайда мүмкін. Жартылай шөлді зонашаның оңтүстігін
кең алқапты шөл зонасы алып жатыр. Бұл аймақ нағыз шөлдің өзі. Өсімдік
сирек шығатындықтан, олардың топырағында калыратын қалдықтары да мардымсыз.
Топырақ кұнарлылығы аз болғандықтан суарған кезде азотты, фосфорлы және
органикалық тыңайтқыштарды қолдану керек. [2. Атлас Казахстана.- Алматы:
2003 - 38 б.]
Тау етегіндегі шөлді далалы аймақтағы ылғал мөлшері жазық
территориясындағы шөлді дала зонасына қарағанда әлдеқайда мол. Ылғалданудың
орташа мөлшері 250 - 360 мм. Топырақ түсі де өзгеріп, біршеше зонашаға
бөледі. Бұл аймақта таулардың топырақ климат жағдайларына тигізетін әсері
үлкен. Ауадан түсетін ылғал мөлшері 500-800 мм-ге жетеді. Ылғал жақсы
түсетіндіктен шөп жақсы өседі. Топырақтары да құнарлы, негізінен қара -
қоңыр топырақ пен қара топырақ. Жайылымы да жақсы. Аймақ таулы жыралы
болғандықтан, жаппай егістікке қолайсыз, сондықтан көп жері табиғи мал
жайылымы, шабындық ретінде де пайдаланылады. Бұл аймақта суарылатын және
суарылмайтын жеміс ағаштары, бұталар өседі. Орташа таулардағы шалғынды
орман зонасы аласа таулы зонасынан жоғары жатыр. Бұл аймақта түсетін ылғал
мөлшері жылына 850 - 900 мм. Топырағы - құнарлы, қара топырақ пен күңгірт
қара түсті. Жер негізінен жазғы жайлау мен шабындыққа қолайлы.
Биік таулы - шалғынды және шалғынды дала зона биік таулы аймақтарды
алып жатыр. Топырақтары - биік таулы альпілік және субальпілік шалғынды
және шалғынды далалы топырақтар. Алтайдың таулы аймағында таулы тундра
топырағы кездеседі. Бұл аймақ негізінен малдың, әсіресе уақ малдың жазғы
жайлауы ретінде пайдаланылады.[3. Румянцева Н. В. Проблемы развития
экотуризма Возможности развития туризма Сибирьского региона и
сопредельных территорий Үшінші халықаралық ғылыми – оқу – тәжірибелік
конференция материалдары. Томск: 2001 С: 72 - 74]
Климаты. Шығыс Қазақстан обылысының көп бөлігін тау алып жатқандықтан
Монғолиядан келетін суық ішке ене алмайды. Ең басты өзендері мен көлдері:
Ертіс, Марқакөл, Зайсан, Алакөл, Сасықкөл. Таулы бөлігінде шағын тұщы су
көлдер көп кездеседі. Ертіс өзенінде Бұқтырма бөгені салынған. Нарын мен
Бұқтырманың тау беткейлерінен басталатын салаларының энергетика маңызы зор.
Тау бөктерінде бұлақтар да көп. Бұл аудан суға өте бай.
Шығыс Қазақстан өзендері өте тығыз орналасқан. Таулары өте қатты
тілімденген. Таулы өзендер 70 - тен астам, ал сарқырамалар 3500 - дей
үлкенді, кішілі көлдер бар. Суы тұщы, минералды 0,07 пайыз құрамында йод,
фтор, бром тағы басқалары бар. Балыққа өте бай (сазан, табан, хариус,
майқан, қара балық) түрлері кездеседі. Өзеннің бастауында андатра
кездеседі.
Территориясының оңтүстік - шығысынан, солтүстік - батысына қарай
Қазақстанның аса ірі су магистралы және энергияның қуатты көзі - Ертіс
өзені ағып өтеді. Ертіс арқылы өтетін Семей - Барнаул жолы еліміздің батыс
және шығыс - Сібір, оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия республикасына шығуға
мүмкіндік береді. [1.Қазақ Ұлттық энциклопедиясы І – том. 2001 – 101 б.]
Сонымен қатар, Алтай тауының климаты тым континентті. Оңтүстік-шығысқа
қарай континенттігі арта түседі. Тау етектері мен төменгі беткейлерінің
климаты ылғалдылау келеді. Батысындағы Ертістің оң салалары - Қалжыр,
Күршім, Бұқтырма, Үлбі, Уба өзендерінің суы мол, ағыны қатты келеді.
Алтай тауына батыстан және оңтүстік - батыстан соққан желдер ылғал алып
келеді, сондықтан тау беткейлерінде жылына 600 мм-ге дейін жауын - шашын
жауады. Тауға биіктеген сайын жауын - шашын мөлшері көбірек түседі. Үлбі
өзені бастау алатын таудың жоғарғы бөлігінде 1800 мм-ге дейін жауады. Тау
етегінде жауын - шашын мөлшері 250 - З00 мм. Қардың түсуі тау етегінде 20 -
30 см, ал тауға биіктеген сайын 2 метрге дейін қалыңдайды.
Алтайдың Шығыс жеріндегі бөлігінде өзендер көп. Басты өзендері Ертіс
және оның салалары: Бұқтырма, Үлбі, Күршім, Нарын. Өзендері мұздық және
қар суымен, жер асты, жауын - шашын суымен қоректенеді. Өзендерінің суы
мол, ағысы қатты. Қара Ертіс өз бастауын Монғолия жерінен алады да, Алтай
тауын қақ жарып, Қазақстан жерінде ағыны қатты тау өзенінен біртіндеп жазық
жерде ағатын Ертіске айналады. Ертіс өзенінің жылдық су ағыны Бұқтырма,
Өскемен су қоймалары арқылы реттеліп түрады. Бұқтырма, Өскемен су
қоймаларына бірнеше су электр станциялары салынған. [ 4. Усенова В.П. Школа
природы. - М: Всемирный Фонд дикой природы. 1997 – 160 стр.]
Алтай өзендері Шығыстың су энергетикалық ресурстарының көбін құрайды.
Алтай көлге де бай. Ең ірілері - Зайсан, Марқакөл көлдері. Марқакөл тау
ішінде - абсолюттік биіктігі 1450 метр жерде орналасқан. Суы тұзды. Оның
өзіндік қайталанбас әсем табиғаты мен табиғи байлығын қорғау үшін қорық
ұйымдастырылған. Зайсан көлінің табиғи жағдайы Бұқтырма су қоймасын салуына
байланысты көп өзгерді. Қазір Бұқтырмамен жалғасып жатыр. Алтай тауының
табиғаты әсем, көрікті, адамдардың дем алып, денсаулығын түзейтін сауықтыру
орындары көп. Солардың бірі - Рахман бұлағы, одан радионды шипалы су
шығады.
Зайсан көлі Алтай мен Сауыр - Тарбағатай тауларының аралығындағы
қазаншұңқырда орналасқан. Бұл - ағынды, суы тұщы көл. Зайсанға бірнеше өзен
келіп құяды да, одан Ертіс өзені ағып шығады. Көлдің беті қыста қатады, ал
жазда судың температурасы +26 градусқа дейін жылынады. Судың деңгейі жаздың
алғашқы жартысында көтеріледі. Зайсан кәсіпшілік маңызы бар балыққа бай.
Онда балықтың 23 түрі кездеседі. Өзен көлігін дамытуға қолайлы. [ 2. Атлас
Казахстана.- Алматы: 2003 - 39 б.]
Бұқтырма өзені - Ертістің оң жақ саласы. Бұл өзен Оңтүстік Алтайдың
мұздықтары мен қарынан басталады. Бұқтырма жағалауы жартасты, арнасы
шоңғалды, ағыны қатты тау өзені. Ертістің ең суы мол саласы да осы Бұқтырма
өзені. Өзеннің суы мамырдың аяғынан шілде айына дейін тасып жатады. Су
деңгейінің шұғыл көтерілетін кезі маусым айы, ал арнасынан төмен түсетін
кезі қыс айлары. Өзен ағаш ағызуға қолайлы, әрі электр энергиясын өндірудің
тиімді көзі болып табылады.
Бұқтырма өзенінің аңғары шатқал - шатқалдың арасымен өтеді. Өзеннің
әрбір бұрылысы табиғаттың әсем көрінісімен астасып жатады. Өзен
жағалауларының биіктігі 200 метрге дейін жететін жартасты, тік құлама
беткейлі болып келеді. Өзен жағалауынан таудың етегіне дейін әр түрлі ағаш,
бұталар өседі.
Ертіс - Қара Ертіс деп аталатын, бұл өзен Қытай жеріндегі Монғол Алтайы
тауының батыс беткейінен бастау алып Зайсан көліне құяды, ол дүние
жүзіндегі ірі өзендердің бірі. Жалпы ұзындығы - 4248 км, ал Қазақстан
жеріндегі арнасының ұзындығы - 1700 км. Ертіс өзені Зайсан көлі мен
Бұқтырма бөгетінен кейін Алтай тауының Қалба, Нарын жоталарының тау
аралықтары мен тау шатқалдары арқылы ағады. Ертіс өзеніне көптеген салалар
келіп құяды. Өскемен қаласынан төменірек тұста кең арнамен Ертіске Үлбі мен
Об өзендері келіп қосылады. Бұл өзен ағысының жылдамдығын арттырады. Ал,
Семей қаласының маңында жазықтыққа шыққаннан кейін өзен баяу және жай
ағады. Ертіс салаларының біразы Алтай тауының мәңгі қары мен мұздықтарынан,
кейбір салалары жер асты суы мен жауын - шашынмен қоректенеді. Сондықтан
Ертістің суы жыл бойы мол болады. Ертіс өзені арзан электр энергиясын
өндіруге пайдаланылады. Ертіс бойына бірнеше су электр станциялары
салынған. Өскемен және Бұқтырма СЭС - нан өндірілген энергияны Кенді
Алтайдың кәсіпорындары пайдаланады.
Ертісте балықтың кәсіптік маңызы бар шоқыр, бекіре, шортан, алабұға,
тағы басқа түрі ауланады. Ертіс өзені еліміздегі ең ірі өзендердің бірі
болып саналады. Оған республика жерінен тыс ірі екі сала келіп құяды. [ 4.
Усенова В.П. Школа природы. - М: Всемирный Фонд дикой природы. 1997 – 162
стр.]
1.2. Флора мен фауна ерекшелігі
Шығыс Қазақстанның өсімдік топырағы барынша алуан түрлі. Мұнда тік
белдеудегі ландшафт жүйесі қалыптасқан. Солтүстік және батыс тау
етектерінің 400 - 700 метр биіктігінде шалғынды әртүрлі өсімдіктер мен
астық тұқымдасты дала, ал 1200 - 1700 метр биіктіктігінде жусанды бетегелі
дала қалыптасқан. Бұл таулы және далалы белдеуінде қара және қара қоңыр
топырақ қалыптасқан. Таулы орман белдеуелдің 70 пайызын алып жатыр. Мұнда
жалпақ жапырақты орман өседі. Орталық және Оңтүстік ауданда 2200 - 2500
метр биікте қылқанды орман өседі. Бұл жерді самырсынды, бал қарағайлы
ағаштар өседі. Одан жоғары биік таулы альпілік белдеуде субальпілік бұталар
мен шалғындар өседі. Сонымен катар, мұнда таулы тундра, одан жоғары жағын
жартастар, тас қорымдар, қар алаңдары мен мұздықтар алып жатыр. Тау
беткейлерінен қара топырақ, одан жоғары ашық күлгін топырақ тараған. 700
метрден жоғары астық тұқымдас шалғын шөптер мен қылқан жапырақты ормандар
басталады. Осыдан әрі самырсын, шырша, майқарағай аралас орман. Субальпілік
және альпілік шалғындар көбінесе жануарлар дүниесінен таулы аудандарға тән
түрлері тараған. Өсімдіктердің ішіндегі ең маңызды дәрілік шөптер: итмұрын,
ситрус, қайың, емен тағы басқа шөптер. Сонымен қатар дәрілік шөптердің
жемістері: қарақат, қызылқат, долана, дала жидегі кездеседі. Орманды
алқаптың 1638,9 мың га осы өңірде. Бұл аймақ еліміздегі орман алқабына бай
аймақ. Мәңгі жасыл жапырақты өсімдіктің сан мың түрі осында.
Көп облыстың топырағы өсімдік жамылғысына биіктік белдеулік тән.
Солтүстік - батысындағы жазықтың қара топырағында шөпті қалалық өсімдік
өседі. Оңтүстікке қарай Ертістің солтүстік жағындағы қара топырақ бозды
бетегелі, Зайсан қазан шұңқырындағы боз қоңыр топырақты жусанды бетегелі,
сұр топырақта жусанды өсімдіктер өседі. Таулы өлкелердің ең төмен белдеуін
таулы долана, одан жоғарырақ қайың, көктерек, майқарағай, шырша биіктегі
беткейлерде субальпілік және алыпі шалғындары өседі. Алтайда шөлейтке тән,
орманға және биік тауларға тән жануарлар кездеседі. Жазда мекен
ететіндерден тырна, сарыала қаз, үйрек, аққу.
Үлкен өзендерінде бекіре, тайман, алабұға, ал кішігірім өзендерінде
хариус кездеседі.
Алтайдың тау орманының күлгін топырағында майқарағай, қарағай, самырсын
өседі. Тоғайларында итмұрын, қарақат; тауаралық алаңдарында күлгінді,
кәдімгі тарғақ шөп, қоңырбас шөп шығады. Оңтүстік Алтайдың қоңыр күлгін
топырағында балқарағай жайқалады. Биік таудағы альпі шалғындығында
шегіргүл, жидек сарғалдақ, атқонақ өседі. Алтайда қоңыр аю, марал,
солтүстік бұғысы, таутеке, қар барысы; құстардан: саңырау құр, шіл,
тоқылдақ және тағы басқалары мекендейді. Терісі бағалы кәсіптік маңызы бар
аңдардан бұлғын, ақкіс, қара күзен, сібір күзені тіршілік етеді. Су
тышқаны, жанат тәрізді ит, америка күзені Алтайға жерсіңдірілген. [ 5.
Музей флоры и фауны Рудный Алтай. - 198 28 .- 21стр.]
1.3. Әлеуметтік - рекреациялық ресурстар
Облыс аумағында тарихи - мәдени мұра 670 ескерткіш бар. Сәулет
және тарихи мұралар ерекше қызығушылық тудырады. Семей қаласында:
* Абай оқыған үй, Ахмет Ризаның медресесі – жергілікті маңызы бар
ескерткіш; XIXғ. 60 – ж., Интернациональная көшесі, 29 үйде орналасқан;
* Ямышевский қақпалары - республикалық маңыздағы тарихи ескерткіш, 1776
жыл, Абай көшесінде орналасқан;
* Ф.М. Достоевскийдің әдеби - мемориалдық мұражайы, республикалық
маңыздағы ескерткіш 1857 жыл, Достоевский көшесі, 118 үйде орналасқан;
- тарихи - өлкетану мұражайының ғимараты
(Губернатор үйі), республикалық маңыздағы тарихи ескерткіш, Абай
көшесі, 90;
* бір минаретті мешіт - республикалық маңыздағы тарихи ескерткіш, XIX ғ.1
жартысы, Жұмабаев атындағы көше, 19;
* екі минаретті мешіт – сәулет ескерткіші, 1856 ж. Абай көшесі, 50;
* Абайдың республикалық әдеби - мемориалдық мұражайы, республикалық
маңыздағы сәулет ескерткіші, 1860 ж. Ленин көшесі, 12;
* Абай атындағы театрдың ғимараты – сәулет ескерткіші, 1972 ж. Абай алаңы;
- Тыныбай Каукеновтың мешіті, 1836 ж.-жергілікті маңыздағы
сәулет ескерткіші, Жамбыл көшесі, 18.
Өскемен қаласында:
- Ахмет (Ахтам) Рафиков көпестің үйі және дүкені - ағаш үй,
XIX ғ. аяғы - жергілікті маңыздағы сәулет ескерткіші, М.Горький көшесі, 50;
- Иван Никонорович Кожевниковтың ыдыс - аяқ дүкені (құрылыс
жұмыстарын тұтқындағы чехтар орындаған) - жергілікті маңыздағы сәулет
ескерткіші, 1914 ж. М. Горький көшесі, 59 этн. мұражай, 2 корпус;
* көпестің арақ - шарап дүкені, жергілікті маңыздағы сәулет ескерткіші,
1907 ж. Головков көшесі, 25;
* Василий Логинович Иньковтың дәріханасы - жергілікті маңыздағы сәулет
ескерткіші, XX ғасырдың басы, Головков көшесі, 3840, ШҚО
мәдениет басқармасы;
қалалық бастауыш ерлер училищесі, жергілікті маңыздағы сәулет
ескерткіші, 1881 - 1896 ж.ж. Головков көшесі, 29, этн. мұражай (бас
корпусы);
Савва Семенов және ұлдары сауда үйі, кейінірек Сәулет дүкені,
жергілікті маңыздағы 1910 ж. сәулет ескерткіші, Киров көшеі, 52;
Эхо кинотеатры, 1911 ж. сәулет ескерткіші, Киров көшесі, кинотеатр,
Октябрь ЖШС сауда – ойын - сауық кешені;
алтын өңдіруші Андрей Савельевич Меновщиковтың кеңсесі, XIX ғ. аяғы XX
ғ.басы – сәулет ескерткіші, Тохтаров көшесі, 56, өнер мұражайы;
Мариинский әйелдер училищесі, 1901ж. сәулет ескерткіші, Урицкий к.
67, этн. мұражай, (1 корпус);
сыра зауытының иесі Яворовскийдің үйі - 1901 ж. сәулет ескерткіші, Ушанов
К., 65 ( Өскемен сыразауыты ЖАҚ);
- Діни ерлер училищесі - 1912 ж. сәулет ескерткіші, Ушанов К. 61,
орталық мешіт;
- Бастауыш ерлер мектебі, 1912 ж. Сәулет ескерткіші, Ушанов
көшесі, 63, ШҚО Халықтар достығының үйі;
- Байланыс үйі (сәулетші Н.И. Репинский), 1959 ж. Сәулет ескерткіші,
- металургтердің мәдениет сарайы (сәулетші Л.И. Маковеев) -
сәулет ескерткіші, 1957 ж., Ленин даңғылы, 68 Ф.Б. Сармулдиновтың ДКМ
ЖШС.
Абай ауданында:
- Абайдың мекенжай кешені - республикалық маңыздағы тарихи
ескерткіш, Абай ауданы, Жидебай қорығы;
- М.Әуезов тұрған үй - республикалық маңыздағы тарихи ескерткіш,
Абай ауданы, Бөрілі ауылы.
Аягөз ауданында:
- Қозы Көрпеш - Баян сұлу мазары, тарихи ескерткіш VI ғ.
Тарлаулы ауылы.
Зайсан ауданында:
- Н.М. Прежевальский болған бұрынғы кеден - 1876 ж. ескерткіш, Зайсан
қ., Бөгенбай көшесі, 4;
- Кеңес үкіметін орнату үшін күрескен бауырлардың зираты,
тарихи ескерткіш, Зайсан қ.;
- шекарашы бауырлардың зираты - тарихи ескерткіш,
1924 ж., Майқапшағай ауылы;
- 1915 - 1919 ж.ж. ақын - жазушы С.Торайғыров пәтерін жалдаған
көпес Шелкудиновтың үйі, тарихи ескерткіш, Зайсан Қ., Жангелдин к, 42;
- ақын С.Торайғыров болған үй - тарих ескерткіш, 1910 ж. Зайсан
қаласы, Чигров көшесі, 37;
- Зайсан ревкомының 1 съезі өткен көпес Ерзиннің бұрынғы ғимараты,
тарихи ескерткіш, 1920 ж. Зайсан қ., Абай к.,69;
- Бобкиннің үйі - сәулет ескерткіш, 1891 - 94 ж.ж. Зайсан Қ.,
Желтоқсан к.,27;
- Зейнолла мовзолейі - республикалық маңыздағы сәулет
ескерткіші, 1925 ж, Жалши ауылы;
Қатонқарағай ауданында:
- ҚР мемлекеттік сыйлығының лауреаты, жазушы Оралхан
Бөкейдің үйі - мұражайы, ауылдық әкімдік.
Тарбағатай ауданында:
* Уан төре мазары, тарихи ескерткіш, 19 ғ., Уан төре ауылы;
* Тана мырза мазары, тарихи ескерткіш, 19 ғ., Тана мырза ауылы;
* Қойбағар батырдың мазары, тарихи ескерткіш, 19 ғ., Ойшілік ауылы;
* Қажы шалдың Ақ мешіті, сәулет ескерткіші, 1980 ж., Боранбай би ауылы;
* Шақы бидің мавзолейі, сәулет ескерткіші, Қызыл - кесік ауылы;
* Зейнолланың мавзолейі, Баязит шебер - республикалық маңыздағы сәулет
ескерткіші, Жолшы ауылынан солтүстік - шығысқа қарай.
Ұлан ауданында:
* бұрынғы көпес үйі - сәулет ескерткіші, XX ғ. басы, Пролетарка ауылы.
Шемонаиха ауданында:
* Зоркальцев көпестің бұрынғы үйі және дүкені, сәулет ескерткіші, 1909 ж.,
Шемонаиха қаласы;
* Мухамедшин көпестің бұрынғы үйі және дүкені, сәулет ескерткіші, 1906 ж.,
Шемонаиха қаласы;
- Филимонов көпестің бұрынғы үйі, жергілікті маңыздағы
сәулет ескерткіші, 1913 ж., Шемонаиха қаласы;
- бұрынғы аурухананың ғимараты - сәулет ескерткіші, 1898 ж.,
Шемонаиха қ.
Рекреациондық аймақтар. Облыс шегінде бірнеше үлкен
рекреациондық аймақтар мен аудандар бар. Бұл аумақтарда тек ТМД елдерінен
ғана емес, алыс шет елдерден де көптеген туристерді тартатын Оңтүстік
Алтайдың негізгі көзтартарлық табиғаты шоғырланған.
Оңтүстік аймақ. Орналасқан орны, шекарасы, алаңы:
Оңтүстік аймақтың аумағы облыстың батыс бөлігінде Абай ауданында
орналасқан. Семей қаласынан қашықтығы 180 км. [ 6. Шығыс Қазақстан
облысының 2006 – 2008 жылдарға арналған туристік саланы дамытудың өңірлік
бағдарламасы. Шығыс Қазақстан облыстық маслихатының 2005 жылғы 18 қазан №
13184 Ш шешімімен бекітілген. ]
Негізгі көңіл бөлерлік ескерткіші - ақын Абайдың мемориалы. Оның
ғылыми еңбегі мемлекеттік құрылыстың негізгі философияларының бірі болып
саналады. 2007 жылғы жағдай бойынша Ұржар ауданы, Қабанбай ауылдық
округінің Алакөл көлінің ауданында демалыс аймағына жарамды жер 110 га.
құрайды. Демалыс базаларын орналастыру үшін берілген жер учаскелерінің саны
102, аумағы 67 га., оның 60 % құрылыс салынған, 53 учаскеге құқық
белгілеуші құжаттар ресімделген, 49 учаске рәсімдеу кезеңінде. Сумен
жабдықтау көздері (артезиан құдықтары) әрбір базада орналасқан. 2006 жылға
Алакөл көлінің жағасында 30 демалыс базасы, 49 киіз үйлер болды. 2005 жылғы
сәуірден демалыс базалары үшін жер учаскелерін бөлуге құжаттар беру
тоқтатылды. Семей өңірі туризмді дамыту жөніңдегі негізгі бағыттар,
туристік тұрғыдан қызықтыратын ескерткіштер мен объектілер:
- Алакөл көлі
- Абайдың мемориалдық кешені;
- Еңлік - Кебек ескерткіші;
- Ф. Достоевскийдің мұражайы;
- Невзоровтар атындағы бейнелеу өнерінің мұражайы.
1-3 күндік Абайдың туған жеріне Абай - қазақ жерінің жыршысы
маршруты, Семей - тарихи қала, Менің қалам - менің мақтанышым, Әдеби
Семей экскурсиялары, тақырыптық: Достоевскийдің мұражай үйі, Семей
қаласындағы Абай мен Әуезов орындары бойынша маршруттар жасалды. Алакөл
көлінде демалыс базалары бар.
Солтүстік - Шығыс (Белуха) рекреациялық аймағы
Солтүстік - Шығыс (Белуха) рекреациялық аймағының аумағы Шығыс Қазақстан
облысының солтүстік - шығысында Қатонқарағай Мемлекеттік Ұлттық табиғи
саябағының шегінде, атонқарағай әкімшілік ауданында орналасқан. Өскемен
қаласынан 490 км. (автокөлікпен 10-12 сағ. немесе тікұшақпен 2,5-3 сағ.
жол).
Рекреациялық аймақтың аумағы 1100 шаршы км. құрайды. Аймақта Белуха
тауы (шығыс шыңы), Көккөл су құламасы, минералды су (санаторий) Рахман
көздері бар, Пазырыкский қорғандары сияқты Берел көмбелері, иесіз қалған
ескілік Көккөл кен орны, Ұлы Жібек Жолының Солтүстік Алтын тармағы, сел
ағызатын әйгілі Қатын өзені, самырсын және қылтан жапырақты орманы, қар
барысы және басқа да тағы аңдар өмір сүретін жерлері бар. Табиғаттың
осындай інжулерін алыпинистік, жаяу, атты, балықшылық және ғылыми
турларды біріктіретін көптеген маршруттар байланыстырады.
Осы ауданда Алтайскими тропами (атты, трекинг),
Новофестивальный (атты, трекинг), Берел мұзтауынан шыңға көтерілу,
Белуханың етегіне, Автотурлар, рафтингтер сияқты белсенді турлар ерекше
әйгілі. Бұл облыстың туристеріне көбірек әйгілі және олардың көптеп болатын
аумағы.
Соңғы кезде туристердің саны бірталай өсті. Бұларға тау туристерін,
алыпинистерді, аңшыларды, балықшыларды жатқызуға болады. Туристердің
рериховшылар Н.К. Рерихтың ізбасарлары сияқты санатын ерекше атап өту
жөн, бұлар жыл сайын Белуха ауданына бірнеше экспедициялар жасайды. Кейбір
топтарда туристер саны 200 - 250 адамды құрайды.
Жазғы кезде Рахман Көздері санаториясында демалушылардың саны бірден
көбейеді, емделудің жиырма күндік циклінде бір уақытта 200 - 250 (400
дейін) адам емделеді.
Бұл аймақта туризмнің инфрақұрылымы мүлде жоқ деуге болады. Солтүстік
- Шығыс аймағында туризмнің инфрақұрылымы объектілеріне қазіргі кезде қайта
жаңарту (жөндеу) жүріп жатқан Рахман Көздерін, Долина Царей пантамен
емдеу демалыс базасын жатқызуға болады. Кәдесыймен, карталармен, жол
сілтеушілермен, тағам өнімдерімен сауда сияқты туристік қызметтер толығымен
жоқ.
Ең жақын деген әуежайдан - (Өскемен қаласынан 500 км. шамасывда) үлкен
қашықта орналасуына байланысты бұл аумаққа жолаушыларды жеткізу мәселесі
орын алуда. Ертеректе Катонқарағай ауылында жергілікті маңыздағы әуежай
болған, қазіргі кезде жабылған.
Өскеменнен Өрел ауылына дейін асфальт төселген жол бар. Әрі қарай
Рахман Көздері санаториіне, Язевое көліне дейін (60 км.) жолды тек арнайы
көлікпен ғана жүруге болады. Туризмнің қазіргі заманғы инфрақұрылымын
жасамай туризмді әрі қарай дамыту мүмкін емес.
Аймақтың мәселелері және оларды шешу.
Шекара аймағына рұқсатнама рәсімдеудің мәселесі Солтүстік -Шығыс(Белуха)
рекреациялық аймағының үлкен және басты мәселесі - шекара мәртебесі бар
аймаққа бару үшін рұқсатнама алу жүйесі болып саналады. Шекаралық аймаққа
рұқсатнаманы рәсімдеудің қиындығы және ұзақтығы (40 күнге дейін) тек
Қазақстанда ғана емес, ТМД - да туризмді дамытуға ең болашағы зор осы
аумақта дамуына кауіп төнуі мүмкін.
Ресеймен мемлекеттік шекараның мәселесі. Қазіргі уақытта, Кеңестер
Одағы көптеген ерікті және тәуелсіз мемлекеттерге ыдыраған соң, Алтай Ресей
және Қазақстан жағына бөлінді.
Сонымен бірге, Белуха ауданында бақылауға қиын трансшекаралық әйгілі
маршруттардың тарихи жүйесі қалыптасты, оларды бақылауға алу және жолын
кесу өте қиын. Бұл экономикалық интеграция идеясына және туризмді дамытуға
қайшылықтар туғызуда.
Аймақтың қашықтығының мәселесі. Өскемен қаласынан Рахман Көздері
санаториясына дейін қашықтық 490 км. құрайды, көлікпен 10-12 сағаттық жол.
Ауа райы қолайлы болғанда, тікұшақпен 2,5-3 сағатта жетуге болады. Батыс
европалық туристерге бұл үлкен қашықтық, олардың көпшілігі үшін үлкен
қиындықтар саналады.
Бұл мәселенің шешімі екі бағытта жүргізілуге тиіс: жолдарды жақсарту
және қымбат емес шағын авиацияның базасында (ресей өндірісінің ЧЕ-22
үлгісіндегі ұшақ) авиациялық көлік құрастыру. [ 6. Шығыс Қазақстан
облысының 2006 – 2008 жылдарға арналған туристік саланы дамытудың өңірлік
бағдарламасы. Шығыс Қазақстан облыстық маслихатының 2005 жылғы 18 қазан №
13184 Ш шешімімен бекітілген. ]
Шығыс (Марқакөл) рекреациялық аймағы
Орналасқан орны, шекарасы, алаңы: Шығыс (Марқакөл) рекреациялық аймағы
Шығыс Қазақстан облысының шығысында орналасқан, оған бірегей Марқакөл көлі
және оның Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығына қарасты маңайы, сондай-ақ
Марқакөл көлінен бастау алатын Қалжыр өзенінің жоғарғы сағасы енеді.
Өскемен қаласынан қашықгығы 470 км.
Аумағы екі учаскеден тұрады: шығыс учаскесі - Урунхай ауылының ауданы,
батыс учаскесі - Матабай ауылының ауданы, Қалжыр өзенінің бастаулары және
жоғарғы сағасы. Учаскелер әуесқой балық аулау аймағында орналасқан.
Рекреациялық аймақтың алаңы - 570 шаршы км. құрайды.
Белуха тауының ауданына қарағанда, бұл аймақ көп белгілі емес, бірақ
тартымдылығы жедел өсуде. Аймақтың негізгі көзтартар жерлері тамаша таулы
және көлді пейзаждар, Марқакөл көлінен солтүстік пен шығыста, Қалжыр
өзенінің жоғарғы сағасында аңшылық пен балық аулау қызықтырады.
Аудан шетелдік аңшылар мен балықшыларға әйгілі. Туристердің көпшілігі
балық аулауға қолайлы қыркүйек және қазан айының басында келеді. Марқакөл
көлінің батыста, Орловка және Владимировка ауылдарының ауданында маралға
спорттық аңшылық өткізіледі.
Инфрақұрылымы. Шығыс (Марқакөл) аймағының инфрақұрылымы жоқтың
қасы. Туризмнің инфрақұрылымына жататындар Экосистем туристік фирмасының
қонақ үйі және Казцинк фирмасының кемпингі. Экосистем қонақ үйі,
Марқакөл қорығының аумағында Урунхай ауылында орналасқан, жеті адамға дейін
қабылдай алады. Казцинк кемпингі тек осы кәсіпорынның қызметкерлеріне
қызмет жасайды. [ 7. Маркакольский Государственный заповедник Физическая
география. Казахская ССР: Краткая энциклопедия - В4Т. – Алма – ата. 1988.-
Т2. – 329 стр.]
Туристік қызметтің кәдесый, қарталар, жол көрсеткіштер, тағам
өнімдерімен және басқалармен сауда сияқгы түрлері жоқ.
Бұл аумаққа ең жақын деген әуежайдың (Өскемен қаласынан 470 км.)
қашықта болуына байланысты саяхатшыларды жеткізу мәселесі. Өскемен
каласынан Теректі (бұрынғы Алексеевка) ауылына дейін асфальт төселген жол
қирап бүлінген. Әрі қарай Урунхай ауылына дейін (60 км. мөлшеріңде) жолды
арнайы көлікпен ғана жүруге болады. Қазіргі заманғы туристік инфрақүрылымды
құрастырмай, туризмді әрі қарай дамыту мүмкін емес.
Орталық рекреакциялық аймақ (Көгілдір шығанақ)
Орналасқан орны, шекарасы, алаңы: Аймақ Өскемен қаласынан шығыста -
110 км. кашықтықта, Бұқтырма су қоймасының жағасында, Жаңа Бұқтырма
кентінен төменіректе орналасқан.
Аймақ Бұқтырма су қоймасының екі жағасында жалпақ емес жолақты алып
жатыр. Оның үлкен бөлігі, Көгілдір шығанақ демалыс үйін қоса, оң жағада
орналасқан, сол жағадағы бөлігі Қаракөру шығанағына (Аюда демалыс базасы)
жалғасады. Аймақтың алаңы (су қоймасының акваториясын қоса) 800 шаршы км.
құрайды. Құрғақ жердің аумағы 30 шаршы км. жуық.
Көгілдір шығанаққа Өскемен - Зырян асфальтталған автотрассасы барады.
Бұл жерде 15 км. созылған жағалауда ондаған базалар мен демалыс үйлері,
қала сыртындағы меншік үйлер мен саяжайлар орналасқан. Аумақтың жер қыртысы
көбіне гранит тастардан тұрады, қарағайлы орман алқабы алып жатыр. Бұл
жерде Бұқтырма су қоймасының ені - 6 км. жетеді. Жылы теңіз суы,
граниттан тұратын шыңдар, қарағай мен дала шөптерінің хош иісті ауасы, сары
масаның жоқтығы, жолдың салыстырмалы тәуір жағдайы (Өскеменнен көлікпен 2-
2,5 сағат жол) Көгілдір шығанақ аймағын, әсіресе жаз кезінде, демалуға өте
тартымды етеді.
Инфрақұрылымы. Аймақтың шегінде көптеген демалыс базалары және демалыс
үшін өте жақсы және ойластырып жасалған инфрақұрылымы бар бір демалыс үйі
Көгілдір шығанақ орналасқан, бұрын Орта көлік жасау министрлігіне (Атом
өнеркәсібі) қараған.
Демалыс базалары көптеген фирмалар мен жеке тұлғалардың иелігінде.
Демалушыларды орналастыру үшін демалыс базалары мен үйлердің саны 287.
Бұнда жаз кезінде демалушылардың саны 100 мың адамнан кем емес.
Демалушыларға су және жағажайлық аттракциондар, шағын жаздық кафелер
қызмет көрсетеді. Ғимараттардың 35 % жуығы құрылыс кезеңінде. Демалыс орнын
ауызсумен қамтамасыз етудің негізгі көздері артезиян кұбырлары (25 %),
құбырлық құдықтар (66 %), бастаулар (6 %), Көгілдір шығанақ демалыс
үйінің бас сағасы, Тек 6 % ғана ( Көгілдір шығанақ, Чайка, Алтайская
бухта дү) орталықтандырылған канализация және сарқынды суларды
механикалық тазалау жүйелері бар. Базалардың 17 % тазалаушы жабдықтар бар,
өзгелері санитарлық - аулалық қондырғыларды пайдаланады. Барлық базаларға
кірме жолдар асфальттанбаған.
Бұл жерде антропогендік жүктеме өте жоғары және қоршаған ортаға көп
зиян келтіруде. Аймақтың 20 % жуық аумағы адамның іс - әрекетінен 70 - 80 %
дейін өзгерген. Бұған адамдардың көп жиналуының, жыл сайынғы өрттердің,
алдын ала тазаланбаған канализацияны шығанаққа жіберудің, көліктердің, су
мотоциклдерінің, катерлердің және басқа да механикалық және шулы
құралдардың көптігінің салдарынан топырақтың тозуының жоғарғы деңгейін
жатқызуға болады.
Аймақтың мәселелері: Қазіргі уақытта Көгілдір шығанақ Орталық
рекреациялық аймағының экологиялық жағдайын кауіпті деп бағалауға болады.
Бұл жағдайды зерделеу бөлек және арнайы экологиялық зерттеулерді талап
етеді, оның негізінде аймақты қайта ұйымдастыру және дамытудың алдағы
жоспарын жасауға мүмкіндік болады.
Батыс(Риддер) рекреациялық аймағы.
Орналасқан орны, шекарасы, алаңы: Батыс (Риддер) рекреациялық аймағы -
Өскемен қаласынан солтүстікке қарай 150 км. қашықтықта Риддер (бұрынғы
Лениногор) қаласына жақын орналасқан. Аймақтың шекарасы: солтүстік -шығыста
- Ресеймен шектелген мемлекеттік шекара, батыста Риддер каласының ауданы,
оңтүстігінде - Иванов жоталарының оңтүстік беткейі.
Аймақтың алаңы - 2500 шаршы км. құрайды. Аймаққа Иванов және Станова
жоталары, Қара және Ақ Уба өзендерінің жоғарғы жақтары енеді. Бұл жерде
негізгі қорғау объектілері Батыс (Кенді) Алтайға тән ландшафт, қалың тайга
болып саналатын Батыс -Алтай Мемлекеттік табиғи қорығы орналасқан.
Аймақтың аумағына Каменный город - Красноярские Столбы үйлесі,
Вышеивановский белок (Ворошилов шыңы), өзендер: Громотуха, Тұрғұсын, Уба,
Үлбі, Кедровое көлі, Динамо жазғы тау шаңғысының базасы, Линейские столбы
сияқты және басқа да табиғи ескерткіштер орналасқан.
Риддер қаласының ауданы ТМД елдерінің әйгілі туристік өңірі. Соңғы
уақытта туристердің саны бірталай өсті. Оларға тау туристерін, салмен
жүзушілерді, балықшыларды, фотосафаримен әуестенушілерді жатқызуға болады.
Бұған мысалы, 2001 - 2002 жылдардың жазғы кезеңінде Белая Уба,
Климовка, Громотуха сияқты жаңа демалыс базаларына келушілердің
қызығушылығы бірден өсті.
Риддер қаласынан Өскеменге дейін Черный Узел арқылы қысқы маршруттар
да жақсы әйгілі. Соңғы уақытта бұл ауданға алыс шет елдерден келушілер саны
көбейуде, оларды табиғи кескіндеме және адамның іс - әрекеті араласпаған
жерлер қызықтырады.
Шетелдік әуесқой аңшыларды және балықшыларды тартып, тек анда-санда
көктемгі аюға аңшылықтан басқа, бұл өңірде аңшылық және спорттық балық
аулау сияқты іс - шаралар өткізу мүлде жүргізілмейді.
Аюға аңшылықтан басқа құрды, басқа да кұстарды аулауды ұйымдастыруға
болар еді, ол орындарға жетудің және ұйымдастыру жағдайының қиындығы
мүмкіндік бермейді. Өзендерде сирек кездесетін балықгардың болмау себебінен
спорттық балық аулау да өткізілмейді.
Атауға тұратын әйгілі туристік орындарға, алдымен, салаларымен Уба
өзенін (сал ағызу), Громотуха өзенін (көктемгі сал ағызу), Линейские столбы
және оған жақын орналасқан Кедровое көлі - Каменный город (треккинг,
фотосафари, экотуризм, шаңғы), Вышеивановский Белок (Ворошилов шыңы)
(трекинг, тау туризмі, жазғы тау шаңғысы лагерлері, экологиялық туризм),
Малоубинск су қоймасы (трекинг, таррки тургом, шаңғы), Тургусун өзені
(рафтинг бойынша жыл сайынғы Қазақстан Республикасының ұлттық ашық
біріншілігі), Малая Ульба өзені (рафтинг) жатады. Бұл өңірде соңғы
уақыттарда парапланеризм сияқты спорттың айырықша түрі біршама дамуда.
Бұған себеп болған жергілікті әуесқой пилоттардың белсенді жұмысы және
парапланда ұшуға қолайлы жағдайлар. Қыс кезеңінде бірнеше шаңғы және тау
шаңғысы базалары жұмыс істейді.
Батыс - Алтай мемлекеттік қорығы. Шығыс Қазақстанның жануарлар мен
өсімдіктер әлемі бай және әртүрлі. Батыс - Алтай мемлекеттік қорығы 1992
жылы ұйымдастырылған. Оның алаңы - 56,3 мың га. құрайды. Қорық Алтайдың
қазақстан бөлігінің Линейский, Холзун, Коксинский, Ивановский тау
жоталарының Белая, Черная Уба және Тургусун өзенінің саласы Барсук
өзендерінің бастауларында орналасқан. Белая Уба өзенінің бастауларында 14
шағын мұзарттар бар. Орман шекарасынан жоғары мұзарттардан пайда болған
шағын тау көлдері және бұлақтарға бастау беретін шалшық бар.
Ауданның рекреациялық ағынын қалыптастыруда Батыс - Алтай мемлекеттік
табиғи қорығының рөлі біршама. Бұл резерватта табиғат үнемі қорғауда және
бақылауда болғандықтан ол өзінің алғашқы жаратылысын сақтаған.
Аймақ аумағының және қорықтың бөлігі ретінде ең белгілі орын болып
ауданның үш бас жоталарының (Коксуйский, Ивановский, Холзун) қилысында
орналасқан - Черный узел саналады. Туристер арасында кеңінен белгілі
Каменный город осы жерде. Батыс - Алтай мемлекеттік қорығының экологиялық
соқпақтары өтетін белгілі туристік және спорттық - туристік бағдарламаларға
осы теңдессіз объекті де енгізілген.
Туристердің болудың ең жоғарғы сатысы маусым - тамыз айларына келеді
(треккинг және рафтинг). Бұл кезде тау өзендерінің деңгейлері нормасына
түседі, тұрақты, қолайлы ауа райы орнығады, жидек және саңырауқұлақ,
самырсын жаңғағы, дәрілік өсімдіктер жетіледі, балық ұстауға болады.
Қыркүйекте түнгі қатты аяз болуы және 10-12 күнге дейін жататын қар жаууы
мүмкін.
Қазіргі кезде Риддер ауданында жаз кезінде шамамен 10 мыңдай адам
болады. Негізінен бұл өз беттерімен болатын туристер және өсімдіктер,
самырсын жаңғағын, саңырауқұлақ, жидек жинаушы - жергілікті халық, аңшылар.
Алдағы жылдары бұл өңірге келушілер саны көбейуі мүмкін. Бұл біздің
ойымызша, Қазақстан үшін бірегей таулы аудан. Қатонқарағай мемлекеттік
ұлттық табиғи саябағына, Марқакөл қорығына қарағанда облыстың орталығы -
Өскемен қаласына әлде қайда жақын орналасуымен түсіндіруге болады. Автобус
қатынасы реттелген, темір жол салынған. Бұл ауданға арнайы рұқсатнаманың
қажет болмауы да маңызды рөл атқарады.
Бұл аталғандардан басқа ақырғы жылдары бұл аумақты игеру жөнінде
өңірдің туристік фирмалары белсенділік танытуда. Олар жарнамаларға және
Шығыс Қазақстан облысының жалпы, жекелеп алғанда Риддер қаласының алқабының
туристік оң имиджін құрауға бірталай қаражат жұмсауда. Рекреациялық
жүктеменің өсуінің объективті алғышартының бірі - пайдалануға берілгеннен
кейін аумақтың биік таулы бөлігіне туристерді жеткізуді жеңілдететін Риддер
қаласы – Усть - Кокса автожолын пайдалануға беру болып табылады.
Инфрақұрылымы. Батыс (Риддер) рекреациялық аймағы Өскемен қаласынан
солтүстік - шығысқа қарай 150 км. қашықтықта. Аймақтың дәл орталығына Батыс
-Алтай қорығы арқылы республикалық маңыздағы Риддер қаласы - Усть-Кокса
(Ресей) жолы салынуда, ол бірқатар маршруттардың басталатын жеріне
туристерді жеткізуді жеңілдетеді. Аймақтың аумағында туристік базалар
разрядына жатқызуға болатын объектілер бар. Олар, ең алдымен Белая Уба
шаруа қожалығы және Климов ШҚ. Жекелеген туристердің жаяу топтары, вело-
мото туристер белгілі. Риддер қаласында якорьлік арқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында экономикалық даму кезеңі жүріп
жатқандықтан, халық шаруашылығының әртүрлі салаларында, соның ішінде
туристік іс - әрекет пен туристік аймақтардың қалыптасуы қарқынды дамуда.
Туристік аймақтар ішінде өзінің ерекше әсем табиғатымен, бай тарихымен,
мәдениетімен көзге түсетіні - Шығыс Қазақстан облысы. Оның бірнеше
себептері бар, мысалы: облыстың географиялық орны, табиғи жағдайы, жер
бедері мен климаты, әлеуметтік және экономикалық дамуы, тарихи -мәдени,
өнер ескерткіштерінің көп шоғырлануы.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Шығыс Қазақстанның
туристік іс - әрекетінің қазіргі жағдайын, оның дамуының ерекшеліктері,
мәселелері мен олардың шешу жолдарын қарастыру. Осы аймақты таңдау себебім,
бұл біріншіден төрт мемлекеттің (Қазақстан, Ресей, Қытай және Монғолия)
тектескен жерде орналасуы, екіншіден, осындай туристік әлеуетін қолдана
отырып, туристік іс - әрекетті халық шаруашылығының ең көп пайда әкелетін
саласына айналдыру жолдарын іздеу. Өйткені, қазіргі экономикада туризм ең
қарқынды дамып келе жатқан салалардың бірі. Ғалымдардың зерттеуінше, 2015
жылға дейін туристік сала мұнай мен жоғарғы технологиялармен қоса ең
пайдалы салаға айналады. Бұл өсім негізінен жаңа туристік аймақтардың
есебінен жүреді, өйткені туристік нарықтың дәстүрлі орталықтары өздерінің
рекреациялық сыйымдылық шегіне жеткен.
Шығыс Қазақстан облысы, қазіргі туристердің барлық сұраныстарын
қанағаттандыра алатын, ерекше туристік әлеуетін бар орталыққа айналу
мүмкіндігі өте жоғары аймақ болып табылады. Өйткені облыстың басқа
аймақтардан бірнеше артықшылықтары бар. Олар:
1) Аймақтың ерекше геосаяси орналасуы;
2) Экономика салаларының дамуы;
3) Қазіргі туризмнің аз қоныстанған және ерекше салт -
дәстүрлері бар
халықтар тұратын жерлерге ауысу тенденциясы;
4) Тарихи - мәдени ескертіштердің ерекшеліктері;
5) Қажылық ретінде қолданылатын мұсылмандық - христиандық
және
буддистік ескерткіштердің болуы;
Ерекше тарихи және бүкіл түркі халықтарының шығу жері Алтай
тауларының ерекше тарихы мен табиғаты;
Флора мен фаунаның климаттық және туристік зоналардың, табиғи
ландшафттардың әртүрлігі;
8) Мұражайлардың, мәдени - көңіл көтеру орындардың,
фольклорлық -
этнографиялық және ансамбльдық жүйелердің болуы;
9) Бос еңбек ресурстарының болуы;
Өйткені, туристік саланың қазіргі кездегі қалпын біле отырып, болашақта
жаңа өзгертулер мен дамуды тездететін бағдарламаларды іске асыру жолдарын
табу маңызды болып табылады.
Қазіргі кезде облыста туризмді алып қарасақ, туристік кәсіпорындар
негізнен шығу туризміне бағдарланған, ал жергілікті ресурстарға сүйенетін
ішкі
туризм саласы дамуы тежеліп отыр.
Сондықтан осы жұмыстың зерттеу мақсаты: Облыстың туристік –
рекреациялық әлеуетін аша отырып, туризмнің даму алғышарттарының теориялық
жағын қарастыруға әрекет жасау. Ал тәжірибелік жағына келсек, облыстың
туристік бағдарламалардың әсерлерін көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып, Шығыс Қазақстан облысының
туристік әлеуетін анықтау, яғни туристік – рекреациялық ресурстарына
сипаттама беру, жүргізіліп жатқан туристік іс - шараларға талдау жасау және
туризмнің дамуына әсер ететін позитивті және негативті факторларын зерттеу,
сонымен қатар облыстың негізгі мәселелері мен туристік индустрияны
дамытуға арналған бағдарламаны талдау болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты орындалуы үшін келесі міндеттер алға
қойылған:
- Облыстың туристік әлеуетін көрсету;
- Осы әлеуетін нақты қолданылуына талдау жасау;
- Туристік кәсіпорындардың жұмысына талдау жасау;
- Туризм даму мәселелері мен оларды шешу жолдарын көрсету;
Дипломдық жұмысты дайындау барысында, мен келесідей әдістемелерді
қолдандым: тақырыптық ақпарат көздерін зерттеу (әдеби ақпарат көздері,
ғылыми мақалалар, уақыттық баспалар, энциклопедиялар, туризмді дамыту
бағдарламасы), алынған ақпаратты талдау мен синтездеу және туристік
кәсіпорындардың жұмысымен танысу.
1-тарау. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК - РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ
РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
1.1 Табиғи - рекреациялық ресурстар
Шығыс Қазақстан облысы көлемі бойынша ең кіші аудан. Қазақстан
территориясының 10% үлесін ғана алып жатыр.Шығыс Қазақстан екі облыстан –
Шығыс Қазақстан және Семей облыстарынан тұрады. Жер көлемі – 277 мың шаршы
шақырым, халқы 1772 мың адам. Оның үлесіне республика территориясының 10 %-
і, халқының 12% - і ғана келгенімен, бүкіл өнеркәсіп өнімнің 28 %- тен
астамын шығарады.
Шығыс Қазақстан облысының географиялық орны өте қолайлы. Ол Алтай тауы
және Сарыарқаның шығыс бөлігін қамти отырып, Ертістің жоғарғы алабында
орналасқан. Оның аумағына төбелі жазықтар мен аласа таулар, биік таулар
және ірі тауаралық, қазаншұңқырлар мен аңғарлар енеді.
Шығыс Қазақстанның көп бөлігін Сарыарқаның шығыс жағы алып жатыр. Ұсақ
шоқылы таулар тар, көбінесе шатқал тәрізді болып келетін өзен аңғарлары
тілімденіп, өте әдемі түрге ие болған. Көптеген тау төбелер мен жартастар
айрықша таңғажайып пішіндерімен көзтартады. Оңтүстік бөлігін - Шығыс тауы
1305 м биіктікте, оңтүстік - шығысында Тарбағатай жотасы, солтүстік
-шығысында Қалба жотасы, биіктігі 1600 м, Солтүстігін Ертіс маңы жазығы,
оңтүстігін Алакөлдің және Сасықкөлдің қазаншұңқырлары алып жатыр.
Ауданның оңтүстігі мен шығысы Қазақстанның мемлекеттік шекарасы бойымен
созылып Жоңғар Алатауы, Сауыр - Тарбағатай мен Алтайдың биік тау жоталарына
барып тіреледі. Шыңдарының көпшілігі мәңгі қар мен мұздықтар
жамылған.[1.Қазақ Ұлттық энциклопедиясы І – том. 2001 – 98 б.]
Алтайдың ең биік шыңы - Мұзтау. Шығыс Қазақстандағы Үлбі өзені
аңғарыңда жылына 1500 мм жауын - шашын түседі. Бұл еліміздің ең жоғарғы
көрсеткіші. Таулардан бастау алған көптеген өзендер мен тау етегіндегі
құнарлы жазықтар мен ірі тауаралық қазаншұңқырларды суландырады.
Шығыс Қазақстанның басты су күретамыры - Ертіс. Аудан аумағындағы ірі
көлдер Зайсан, Алакөл, Марқакөл. Зайсан көлінде Бұқтырма СЭС - ң салынуына
байланысты көтеріле келіп, су қоймасының едәуір бөлігін қамтитын болды.
Оңтүстік Алтайдың Нарын, Самырсақты, Тарбағатай, Күршім, Оңтүстік
Алтай, Азутау сияқты жоталары 3000 метрден асады. Алтай тауының ұзындығы
батыстан - шығысқа қарай 2000 км созылып жатыр. Оңтүстігіндегі табиғи
шекарасы қара Ертіс өзенімен Зайсан, батыстан оңтүстік - шығысқа қарай
Батыс Сібірден Гоби жазығына дейін, ал батыс бөлігі Сарыарқаның Қолба
жотасы арқылы бөлінеді. Солтүстік - шығыста Шығыс Азияның Шапшалы жотасы
Батыс Саянмен жалғасады.
Алтай тауы, солтүстік батысында Батыс Сібір жазығынан, оңтүстік -
шығысында Гоби шөліне дейін аралықта жатқан ірі тау жүйесі. Алтай таулы
өлкесінің Қазақстанға оңтүстік - батыс бөлігі ғана кіреді. Алтай тауы
түркі, монғол тілдерінде "алтан" - "алтын" деген мағынаны білдіреді. Алтай
тауын Оңтүстік Алтай, Орталық Алтай немесе Кенді Алтай және Қалба деп үшке
бөлуге болады. Ең биік шыңы - Мұзтау 4506 м. [2. Атлас Казахстана.- Алматы:
2003 - 36 б.]
Қытай Халық Республикасындағы Ебінұр көлінің ойысы мен Алакөлдің
қазаншұңқырын қосып жатқан аңғарлық ойыс, табиғи өткел бар, оны Жоңғар
қақпасы дейді. Жоңғар қақпасының абсолюттік биіктігі 300 - 400 м, ені 10 км
шамасында. Жоңғар қақпасы арқылы Қазақстанды Батыс Қытаймен жалғастыратын
"Достық" темір жолы салынып, пайдалануға берілді. Таудың солтүстік беткейі
көлбеу, кей жерлерінде беткейлердің төбесі тегіс, сатылы болып келеді. Ең
биік жері - Бесбақан шыңы 4463 м. Солтүстік жотаның тау құрамында Тастау,
Сарқантау, Тасқантау, Мыңщұңқыр жоталары бар.
Жоңғар Алатауы палеозой эрасында пайда болған гнейс, кристалды
тақтатас, құмтас, мәрмәр жыныстарынан, биік жерлері каледон граниттерінен
түзілген. Жоңғар Алатауы пайдалы қазбаларға өте бай. Тас көмір, қоңыр
көмір, жанғыш тақтатас, вольфрам және молибден рудалары бар. [1.Қазақ
Ұлттық энциклопедиясы І – том. 2001 – 101 б.]
Жер бедері мен климатының, топырақ - өсімдік зоналарының барынша алуан
түрлілігі бұл ауданның табиғатына ерекше, кайталанбас әсемдік береді. Кең
алқапты жерледің табиғи климаттық жағдайлары сияқты, топырақ жамылғысы да
әртүрлі. Ол таулы жерлер топырағы, таулы жазықтар, биік таулы және ұсақ
шоқылы мен толқынды жазықты болып келеді. Атмосферадын түсетін ылғал
мөлшері өте айнымалы. Облыс терістігіндегі біраз территорияны жеткілікті
ылғалданған орманды - дала зонашасы алып жатыр, негізінен, шайылған
орманның сұр топырағы мен шалғынды қара топырақ кездеседі. Бұл зонашадан
оңтүстікке қарай байтақ қара топырақты дала зонашасы жатыр.
Шөлді дала зонасы солтүстігінде құрғақ далалы аймақ пен оңтүстүгінде
шөлді аймақтың аралығында жатыр. Топырақтың құнарлылығы кем, әсіресе оның
құрамындағы қарашірік аз, ашық қара - қоңыр болып келеді, топырақтың көбісі
кебірленген. Бұл қазіргі уақытта негізінен мал шаруашылықты аймақ болып
саналады. Жайылымы көктемгі, жазғы, күзгі уақытта жақсы. Құрғақшылық жиі
байқалады, яғни 4 жылдың 3 жылы құрғақ болады. Сондықтан егін егіп тұрақты
өнім алу тек суармалы жағдайда мүмкін. Жартылай шөлді зонашаның оңтүстігін
кең алқапты шөл зонасы алып жатыр. Бұл аймақ нағыз шөлдің өзі. Өсімдік
сирек шығатындықтан, олардың топырағында калыратын қалдықтары да мардымсыз.
Топырақ кұнарлылығы аз болғандықтан суарған кезде азотты, фосфорлы және
органикалық тыңайтқыштарды қолдану керек. [2. Атлас Казахстана.- Алматы:
2003 - 38 б.]
Тау етегіндегі шөлді далалы аймақтағы ылғал мөлшері жазық
территориясындағы шөлді дала зонасына қарағанда әлдеқайда мол. Ылғалданудың
орташа мөлшері 250 - 360 мм. Топырақ түсі де өзгеріп, біршеше зонашаға
бөледі. Бұл аймақта таулардың топырақ климат жағдайларына тигізетін әсері
үлкен. Ауадан түсетін ылғал мөлшері 500-800 мм-ге жетеді. Ылғал жақсы
түсетіндіктен шөп жақсы өседі. Топырақтары да құнарлы, негізінен қара -
қоңыр топырақ пен қара топырақ. Жайылымы да жақсы. Аймақ таулы жыралы
болғандықтан, жаппай егістікке қолайсыз, сондықтан көп жері табиғи мал
жайылымы, шабындық ретінде де пайдаланылады. Бұл аймақта суарылатын және
суарылмайтын жеміс ағаштары, бұталар өседі. Орташа таулардағы шалғынды
орман зонасы аласа таулы зонасынан жоғары жатыр. Бұл аймақта түсетін ылғал
мөлшері жылына 850 - 900 мм. Топырағы - құнарлы, қара топырақ пен күңгірт
қара түсті. Жер негізінен жазғы жайлау мен шабындыққа қолайлы.
Биік таулы - шалғынды және шалғынды дала зона биік таулы аймақтарды
алып жатыр. Топырақтары - биік таулы альпілік және субальпілік шалғынды
және шалғынды далалы топырақтар. Алтайдың таулы аймағында таулы тундра
топырағы кездеседі. Бұл аймақ негізінен малдың, әсіресе уақ малдың жазғы
жайлауы ретінде пайдаланылады.[3. Румянцева Н. В. Проблемы развития
экотуризма Возможности развития туризма Сибирьского региона и
сопредельных территорий Үшінші халықаралық ғылыми – оқу – тәжірибелік
конференция материалдары. Томск: 2001 С: 72 - 74]
Климаты. Шығыс Қазақстан обылысының көп бөлігін тау алып жатқандықтан
Монғолиядан келетін суық ішке ене алмайды. Ең басты өзендері мен көлдері:
Ертіс, Марқакөл, Зайсан, Алакөл, Сасықкөл. Таулы бөлігінде шағын тұщы су
көлдер көп кездеседі. Ертіс өзенінде Бұқтырма бөгені салынған. Нарын мен
Бұқтырманың тау беткейлерінен басталатын салаларының энергетика маңызы зор.
Тау бөктерінде бұлақтар да көп. Бұл аудан суға өте бай.
Шығыс Қазақстан өзендері өте тығыз орналасқан. Таулары өте қатты
тілімденген. Таулы өзендер 70 - тен астам, ал сарқырамалар 3500 - дей
үлкенді, кішілі көлдер бар. Суы тұщы, минералды 0,07 пайыз құрамында йод,
фтор, бром тағы басқалары бар. Балыққа өте бай (сазан, табан, хариус,
майқан, қара балық) түрлері кездеседі. Өзеннің бастауында андатра
кездеседі.
Территориясының оңтүстік - шығысынан, солтүстік - батысына қарай
Қазақстанның аса ірі су магистралы және энергияның қуатты көзі - Ертіс
өзені ағып өтеді. Ертіс арқылы өтетін Семей - Барнаул жолы еліміздің батыс
және шығыс - Сібір, оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия республикасына шығуға
мүмкіндік береді. [1.Қазақ Ұлттық энциклопедиясы І – том. 2001 – 101 б.]
Сонымен қатар, Алтай тауының климаты тым континентті. Оңтүстік-шығысқа
қарай континенттігі арта түседі. Тау етектері мен төменгі беткейлерінің
климаты ылғалдылау келеді. Батысындағы Ертістің оң салалары - Қалжыр,
Күршім, Бұқтырма, Үлбі, Уба өзендерінің суы мол, ағыны қатты келеді.
Алтай тауына батыстан және оңтүстік - батыстан соққан желдер ылғал алып
келеді, сондықтан тау беткейлерінде жылына 600 мм-ге дейін жауын - шашын
жауады. Тауға биіктеген сайын жауын - шашын мөлшері көбірек түседі. Үлбі
өзені бастау алатын таудың жоғарғы бөлігінде 1800 мм-ге дейін жауады. Тау
етегінде жауын - шашын мөлшері 250 - З00 мм. Қардың түсуі тау етегінде 20 -
30 см, ал тауға биіктеген сайын 2 метрге дейін қалыңдайды.
Алтайдың Шығыс жеріндегі бөлігінде өзендер көп. Басты өзендері Ертіс
және оның салалары: Бұқтырма, Үлбі, Күршім, Нарын. Өзендері мұздық және
қар суымен, жер асты, жауын - шашын суымен қоректенеді. Өзендерінің суы
мол, ағысы қатты. Қара Ертіс өз бастауын Монғолия жерінен алады да, Алтай
тауын қақ жарып, Қазақстан жерінде ағыны қатты тау өзенінен біртіндеп жазық
жерде ағатын Ертіске айналады. Ертіс өзенінің жылдық су ағыны Бұқтырма,
Өскемен су қоймалары арқылы реттеліп түрады. Бұқтырма, Өскемен су
қоймаларына бірнеше су электр станциялары салынған. [ 4. Усенова В.П. Школа
природы. - М: Всемирный Фонд дикой природы. 1997 – 160 стр.]
Алтай өзендері Шығыстың су энергетикалық ресурстарының көбін құрайды.
Алтай көлге де бай. Ең ірілері - Зайсан, Марқакөл көлдері. Марқакөл тау
ішінде - абсолюттік биіктігі 1450 метр жерде орналасқан. Суы тұзды. Оның
өзіндік қайталанбас әсем табиғаты мен табиғи байлығын қорғау үшін қорық
ұйымдастырылған. Зайсан көлінің табиғи жағдайы Бұқтырма су қоймасын салуына
байланысты көп өзгерді. Қазір Бұқтырмамен жалғасып жатыр. Алтай тауының
табиғаты әсем, көрікті, адамдардың дем алып, денсаулығын түзейтін сауықтыру
орындары көп. Солардың бірі - Рахман бұлағы, одан радионды шипалы су
шығады.
Зайсан көлі Алтай мен Сауыр - Тарбағатай тауларының аралығындағы
қазаншұңқырда орналасқан. Бұл - ағынды, суы тұщы көл. Зайсанға бірнеше өзен
келіп құяды да, одан Ертіс өзені ағып шығады. Көлдің беті қыста қатады, ал
жазда судың температурасы +26 градусқа дейін жылынады. Судың деңгейі жаздың
алғашқы жартысында көтеріледі. Зайсан кәсіпшілік маңызы бар балыққа бай.
Онда балықтың 23 түрі кездеседі. Өзен көлігін дамытуға қолайлы. [ 2. Атлас
Казахстана.- Алматы: 2003 - 39 б.]
Бұқтырма өзені - Ертістің оң жақ саласы. Бұл өзен Оңтүстік Алтайдың
мұздықтары мен қарынан басталады. Бұқтырма жағалауы жартасты, арнасы
шоңғалды, ағыны қатты тау өзені. Ертістің ең суы мол саласы да осы Бұқтырма
өзені. Өзеннің суы мамырдың аяғынан шілде айына дейін тасып жатады. Су
деңгейінің шұғыл көтерілетін кезі маусым айы, ал арнасынан төмен түсетін
кезі қыс айлары. Өзен ағаш ағызуға қолайлы, әрі электр энергиясын өндірудің
тиімді көзі болып табылады.
Бұқтырма өзенінің аңғары шатқал - шатқалдың арасымен өтеді. Өзеннің
әрбір бұрылысы табиғаттың әсем көрінісімен астасып жатады. Өзен
жағалауларының биіктігі 200 метрге дейін жететін жартасты, тік құлама
беткейлі болып келеді. Өзен жағалауынан таудың етегіне дейін әр түрлі ағаш,
бұталар өседі.
Ертіс - Қара Ертіс деп аталатын, бұл өзен Қытай жеріндегі Монғол Алтайы
тауының батыс беткейінен бастау алып Зайсан көліне құяды, ол дүние
жүзіндегі ірі өзендердің бірі. Жалпы ұзындығы - 4248 км, ал Қазақстан
жеріндегі арнасының ұзындығы - 1700 км. Ертіс өзені Зайсан көлі мен
Бұқтырма бөгетінен кейін Алтай тауының Қалба, Нарын жоталарының тау
аралықтары мен тау шатқалдары арқылы ағады. Ертіс өзеніне көптеген салалар
келіп құяды. Өскемен қаласынан төменірек тұста кең арнамен Ертіске Үлбі мен
Об өзендері келіп қосылады. Бұл өзен ағысының жылдамдығын арттырады. Ал,
Семей қаласының маңында жазықтыққа шыққаннан кейін өзен баяу және жай
ағады. Ертіс салаларының біразы Алтай тауының мәңгі қары мен мұздықтарынан,
кейбір салалары жер асты суы мен жауын - шашынмен қоректенеді. Сондықтан
Ертістің суы жыл бойы мол болады. Ертіс өзені арзан электр энергиясын
өндіруге пайдаланылады. Ертіс бойына бірнеше су электр станциялары
салынған. Өскемен және Бұқтырма СЭС - нан өндірілген энергияны Кенді
Алтайдың кәсіпорындары пайдаланады.
Ертісте балықтың кәсіптік маңызы бар шоқыр, бекіре, шортан, алабұға,
тағы басқа түрі ауланады. Ертіс өзені еліміздегі ең ірі өзендердің бірі
болып саналады. Оған республика жерінен тыс ірі екі сала келіп құяды. [ 4.
Усенова В.П. Школа природы. - М: Всемирный Фонд дикой природы. 1997 – 162
стр.]
1.2. Флора мен фауна ерекшелігі
Шығыс Қазақстанның өсімдік топырағы барынша алуан түрлі. Мұнда тік
белдеудегі ландшафт жүйесі қалыптасқан. Солтүстік және батыс тау
етектерінің 400 - 700 метр биіктігінде шалғынды әртүрлі өсімдіктер мен
астық тұқымдасты дала, ал 1200 - 1700 метр биіктіктігінде жусанды бетегелі
дала қалыптасқан. Бұл таулы және далалы белдеуінде қара және қара қоңыр
топырақ қалыптасқан. Таулы орман белдеуелдің 70 пайызын алып жатыр. Мұнда
жалпақ жапырақты орман өседі. Орталық және Оңтүстік ауданда 2200 - 2500
метр биікте қылқанды орман өседі. Бұл жерді самырсынды, бал қарағайлы
ағаштар өседі. Одан жоғары биік таулы альпілік белдеуде субальпілік бұталар
мен шалғындар өседі. Сонымен катар, мұнда таулы тундра, одан жоғары жағын
жартастар, тас қорымдар, қар алаңдары мен мұздықтар алып жатыр. Тау
беткейлерінен қара топырақ, одан жоғары ашық күлгін топырақ тараған. 700
метрден жоғары астық тұқымдас шалғын шөптер мен қылқан жапырақты ормандар
басталады. Осыдан әрі самырсын, шырша, майқарағай аралас орман. Субальпілік
және альпілік шалғындар көбінесе жануарлар дүниесінен таулы аудандарға тән
түрлері тараған. Өсімдіктердің ішіндегі ең маңызды дәрілік шөптер: итмұрын,
ситрус, қайың, емен тағы басқа шөптер. Сонымен қатар дәрілік шөптердің
жемістері: қарақат, қызылқат, долана, дала жидегі кездеседі. Орманды
алқаптың 1638,9 мың га осы өңірде. Бұл аймақ еліміздегі орман алқабына бай
аймақ. Мәңгі жасыл жапырақты өсімдіктің сан мың түрі осында.
Көп облыстың топырағы өсімдік жамылғысына биіктік белдеулік тән.
Солтүстік - батысындағы жазықтың қара топырағында шөпті қалалық өсімдік
өседі. Оңтүстікке қарай Ертістің солтүстік жағындағы қара топырақ бозды
бетегелі, Зайсан қазан шұңқырындағы боз қоңыр топырақты жусанды бетегелі,
сұр топырақта жусанды өсімдіктер өседі. Таулы өлкелердің ең төмен белдеуін
таулы долана, одан жоғарырақ қайың, көктерек, майқарағай, шырша биіктегі
беткейлерде субальпілік және алыпі шалғындары өседі. Алтайда шөлейтке тән,
орманға және биік тауларға тән жануарлар кездеседі. Жазда мекен
ететіндерден тырна, сарыала қаз, үйрек, аққу.
Үлкен өзендерінде бекіре, тайман, алабұға, ал кішігірім өзендерінде
хариус кездеседі.
Алтайдың тау орманының күлгін топырағында майқарағай, қарағай, самырсын
өседі. Тоғайларында итмұрын, қарақат; тауаралық алаңдарында күлгінді,
кәдімгі тарғақ шөп, қоңырбас шөп шығады. Оңтүстік Алтайдың қоңыр күлгін
топырағында балқарағай жайқалады. Биік таудағы альпі шалғындығында
шегіргүл, жидек сарғалдақ, атқонақ өседі. Алтайда қоңыр аю, марал,
солтүстік бұғысы, таутеке, қар барысы; құстардан: саңырау құр, шіл,
тоқылдақ және тағы басқалары мекендейді. Терісі бағалы кәсіптік маңызы бар
аңдардан бұлғын, ақкіс, қара күзен, сібір күзені тіршілік етеді. Су
тышқаны, жанат тәрізді ит, америка күзені Алтайға жерсіңдірілген. [ 5.
Музей флоры и фауны Рудный Алтай. - 198 28 .- 21стр.]
1.3. Әлеуметтік - рекреациялық ресурстар
Облыс аумағында тарихи - мәдени мұра 670 ескерткіш бар. Сәулет
және тарихи мұралар ерекше қызығушылық тудырады. Семей қаласында:
* Абай оқыған үй, Ахмет Ризаның медресесі – жергілікті маңызы бар
ескерткіш; XIXғ. 60 – ж., Интернациональная көшесі, 29 үйде орналасқан;
* Ямышевский қақпалары - республикалық маңыздағы тарихи ескерткіш, 1776
жыл, Абай көшесінде орналасқан;
* Ф.М. Достоевскийдің әдеби - мемориалдық мұражайы, республикалық
маңыздағы ескерткіш 1857 жыл, Достоевский көшесі, 118 үйде орналасқан;
- тарихи - өлкетану мұражайының ғимараты
(Губернатор үйі), республикалық маңыздағы тарихи ескерткіш, Абай
көшесі, 90;
* бір минаретті мешіт - республикалық маңыздағы тарихи ескерткіш, XIX ғ.1
жартысы, Жұмабаев атындағы көше, 19;
* екі минаретті мешіт – сәулет ескерткіші, 1856 ж. Абай көшесі, 50;
* Абайдың республикалық әдеби - мемориалдық мұражайы, республикалық
маңыздағы сәулет ескерткіші, 1860 ж. Ленин көшесі, 12;
* Абай атындағы театрдың ғимараты – сәулет ескерткіші, 1972 ж. Абай алаңы;
- Тыныбай Каукеновтың мешіті, 1836 ж.-жергілікті маңыздағы
сәулет ескерткіші, Жамбыл көшесі, 18.
Өскемен қаласында:
- Ахмет (Ахтам) Рафиков көпестің үйі және дүкені - ағаш үй,
XIX ғ. аяғы - жергілікті маңыздағы сәулет ескерткіші, М.Горький көшесі, 50;
- Иван Никонорович Кожевниковтың ыдыс - аяқ дүкені (құрылыс
жұмыстарын тұтқындағы чехтар орындаған) - жергілікті маңыздағы сәулет
ескерткіші, 1914 ж. М. Горький көшесі, 59 этн. мұражай, 2 корпус;
* көпестің арақ - шарап дүкені, жергілікті маңыздағы сәулет ескерткіші,
1907 ж. Головков көшесі, 25;
* Василий Логинович Иньковтың дәріханасы - жергілікті маңыздағы сәулет
ескерткіші, XX ғасырдың басы, Головков көшесі, 3840, ШҚО
мәдениет басқармасы;
қалалық бастауыш ерлер училищесі, жергілікті маңыздағы сәулет
ескерткіші, 1881 - 1896 ж.ж. Головков көшесі, 29, этн. мұражай (бас
корпусы);
Савва Семенов және ұлдары сауда үйі, кейінірек Сәулет дүкені,
жергілікті маңыздағы 1910 ж. сәулет ескерткіші, Киров көшеі, 52;
Эхо кинотеатры, 1911 ж. сәулет ескерткіші, Киров көшесі, кинотеатр,
Октябрь ЖШС сауда – ойын - сауық кешені;
алтын өңдіруші Андрей Савельевич Меновщиковтың кеңсесі, XIX ғ. аяғы XX
ғ.басы – сәулет ескерткіші, Тохтаров көшесі, 56, өнер мұражайы;
Мариинский әйелдер училищесі, 1901ж. сәулет ескерткіші, Урицкий к.
67, этн. мұражай, (1 корпус);
сыра зауытының иесі Яворовскийдің үйі - 1901 ж. сәулет ескерткіші, Ушанов
К., 65 ( Өскемен сыразауыты ЖАҚ);
- Діни ерлер училищесі - 1912 ж. сәулет ескерткіші, Ушанов К. 61,
орталық мешіт;
- Бастауыш ерлер мектебі, 1912 ж. Сәулет ескерткіші, Ушанов
көшесі, 63, ШҚО Халықтар достығының үйі;
- Байланыс үйі (сәулетші Н.И. Репинский), 1959 ж. Сәулет ескерткіші,
- металургтердің мәдениет сарайы (сәулетші Л.И. Маковеев) -
сәулет ескерткіші, 1957 ж., Ленин даңғылы, 68 Ф.Б. Сармулдиновтың ДКМ
ЖШС.
Абай ауданында:
- Абайдың мекенжай кешені - республикалық маңыздағы тарихи
ескерткіш, Абай ауданы, Жидебай қорығы;
- М.Әуезов тұрған үй - республикалық маңыздағы тарихи ескерткіш,
Абай ауданы, Бөрілі ауылы.
Аягөз ауданында:
- Қозы Көрпеш - Баян сұлу мазары, тарихи ескерткіш VI ғ.
Тарлаулы ауылы.
Зайсан ауданында:
- Н.М. Прежевальский болған бұрынғы кеден - 1876 ж. ескерткіш, Зайсан
қ., Бөгенбай көшесі, 4;
- Кеңес үкіметін орнату үшін күрескен бауырлардың зираты,
тарихи ескерткіш, Зайсан қ.;
- шекарашы бауырлардың зираты - тарихи ескерткіш,
1924 ж., Майқапшағай ауылы;
- 1915 - 1919 ж.ж. ақын - жазушы С.Торайғыров пәтерін жалдаған
көпес Шелкудиновтың үйі, тарихи ескерткіш, Зайсан Қ., Жангелдин к, 42;
- ақын С.Торайғыров болған үй - тарих ескерткіш, 1910 ж. Зайсан
қаласы, Чигров көшесі, 37;
- Зайсан ревкомының 1 съезі өткен көпес Ерзиннің бұрынғы ғимараты,
тарихи ескерткіш, 1920 ж. Зайсан қ., Абай к.,69;
- Бобкиннің үйі - сәулет ескерткіш, 1891 - 94 ж.ж. Зайсан Қ.,
Желтоқсан к.,27;
- Зейнолла мовзолейі - республикалық маңыздағы сәулет
ескерткіші, 1925 ж, Жалши ауылы;
Қатонқарағай ауданында:
- ҚР мемлекеттік сыйлығының лауреаты, жазушы Оралхан
Бөкейдің үйі - мұражайы, ауылдық әкімдік.
Тарбағатай ауданында:
* Уан төре мазары, тарихи ескерткіш, 19 ғ., Уан төре ауылы;
* Тана мырза мазары, тарихи ескерткіш, 19 ғ., Тана мырза ауылы;
* Қойбағар батырдың мазары, тарихи ескерткіш, 19 ғ., Ойшілік ауылы;
* Қажы шалдың Ақ мешіті, сәулет ескерткіші, 1980 ж., Боранбай би ауылы;
* Шақы бидің мавзолейі, сәулет ескерткіші, Қызыл - кесік ауылы;
* Зейнолланың мавзолейі, Баязит шебер - республикалық маңыздағы сәулет
ескерткіші, Жолшы ауылынан солтүстік - шығысқа қарай.
Ұлан ауданында:
* бұрынғы көпес үйі - сәулет ескерткіші, XX ғ. басы, Пролетарка ауылы.
Шемонаиха ауданында:
* Зоркальцев көпестің бұрынғы үйі және дүкені, сәулет ескерткіші, 1909 ж.,
Шемонаиха қаласы;
* Мухамедшин көпестің бұрынғы үйі және дүкені, сәулет ескерткіші, 1906 ж.,
Шемонаиха қаласы;
- Филимонов көпестің бұрынғы үйі, жергілікті маңыздағы
сәулет ескерткіші, 1913 ж., Шемонаиха қаласы;
- бұрынғы аурухананың ғимараты - сәулет ескерткіші, 1898 ж.,
Шемонаиха қ.
Рекреациондық аймақтар. Облыс шегінде бірнеше үлкен
рекреациондық аймақтар мен аудандар бар. Бұл аумақтарда тек ТМД елдерінен
ғана емес, алыс шет елдерден де көптеген туристерді тартатын Оңтүстік
Алтайдың негізгі көзтартарлық табиғаты шоғырланған.
Оңтүстік аймақ. Орналасқан орны, шекарасы, алаңы:
Оңтүстік аймақтың аумағы облыстың батыс бөлігінде Абай ауданында
орналасқан. Семей қаласынан қашықтығы 180 км. [ 6. Шығыс Қазақстан
облысының 2006 – 2008 жылдарға арналған туристік саланы дамытудың өңірлік
бағдарламасы. Шығыс Қазақстан облыстық маслихатының 2005 жылғы 18 қазан №
13184 Ш шешімімен бекітілген. ]
Негізгі көңіл бөлерлік ескерткіші - ақын Абайдың мемориалы. Оның
ғылыми еңбегі мемлекеттік құрылыстың негізгі философияларының бірі болып
саналады. 2007 жылғы жағдай бойынша Ұржар ауданы, Қабанбай ауылдық
округінің Алакөл көлінің ауданында демалыс аймағына жарамды жер 110 га.
құрайды. Демалыс базаларын орналастыру үшін берілген жер учаскелерінің саны
102, аумағы 67 га., оның 60 % құрылыс салынған, 53 учаскеге құқық
белгілеуші құжаттар ресімделген, 49 учаске рәсімдеу кезеңінде. Сумен
жабдықтау көздері (артезиан құдықтары) әрбір базада орналасқан. 2006 жылға
Алакөл көлінің жағасында 30 демалыс базасы, 49 киіз үйлер болды. 2005 жылғы
сәуірден демалыс базалары үшін жер учаскелерін бөлуге құжаттар беру
тоқтатылды. Семей өңірі туризмді дамыту жөніңдегі негізгі бағыттар,
туристік тұрғыдан қызықтыратын ескерткіштер мен объектілер:
- Алакөл көлі
- Абайдың мемориалдық кешені;
- Еңлік - Кебек ескерткіші;
- Ф. Достоевскийдің мұражайы;
- Невзоровтар атындағы бейнелеу өнерінің мұражайы.
1-3 күндік Абайдың туған жеріне Абай - қазақ жерінің жыршысы
маршруты, Семей - тарихи қала, Менің қалам - менің мақтанышым, Әдеби
Семей экскурсиялары, тақырыптық: Достоевскийдің мұражай үйі, Семей
қаласындағы Абай мен Әуезов орындары бойынша маршруттар жасалды. Алакөл
көлінде демалыс базалары бар.
Солтүстік - Шығыс (Белуха) рекреациялық аймағы
Солтүстік - Шығыс (Белуха) рекреациялық аймағының аумағы Шығыс Қазақстан
облысының солтүстік - шығысында Қатонқарағай Мемлекеттік Ұлттық табиғи
саябағының шегінде, атонқарағай әкімшілік ауданында орналасқан. Өскемен
қаласынан 490 км. (автокөлікпен 10-12 сағ. немесе тікұшақпен 2,5-3 сағ.
жол).
Рекреациялық аймақтың аумағы 1100 шаршы км. құрайды. Аймақта Белуха
тауы (шығыс шыңы), Көккөл су құламасы, минералды су (санаторий) Рахман
көздері бар, Пазырыкский қорғандары сияқты Берел көмбелері, иесіз қалған
ескілік Көккөл кен орны, Ұлы Жібек Жолының Солтүстік Алтын тармағы, сел
ағызатын әйгілі Қатын өзені, самырсын және қылтан жапырақты орманы, қар
барысы және басқа да тағы аңдар өмір сүретін жерлері бар. Табиғаттың
осындай інжулерін алыпинистік, жаяу, атты, балықшылық және ғылыми
турларды біріктіретін көптеген маршруттар байланыстырады.
Осы ауданда Алтайскими тропами (атты, трекинг),
Новофестивальный (атты, трекинг), Берел мұзтауынан шыңға көтерілу,
Белуханың етегіне, Автотурлар, рафтингтер сияқты белсенді турлар ерекше
әйгілі. Бұл облыстың туристеріне көбірек әйгілі және олардың көптеп болатын
аумағы.
Соңғы кезде туристердің саны бірталай өсті. Бұларға тау туристерін,
алыпинистерді, аңшыларды, балықшыларды жатқызуға болады. Туристердің
рериховшылар Н.К. Рерихтың ізбасарлары сияқты санатын ерекше атап өту
жөн, бұлар жыл сайын Белуха ауданына бірнеше экспедициялар жасайды. Кейбір
топтарда туристер саны 200 - 250 адамды құрайды.
Жазғы кезде Рахман Көздері санаториясында демалушылардың саны бірден
көбейеді, емделудің жиырма күндік циклінде бір уақытта 200 - 250 (400
дейін) адам емделеді.
Бұл аймақта туризмнің инфрақұрылымы мүлде жоқ деуге болады. Солтүстік
- Шығыс аймағында туризмнің инфрақұрылымы объектілеріне қазіргі кезде қайта
жаңарту (жөндеу) жүріп жатқан Рахман Көздерін, Долина Царей пантамен
емдеу демалыс базасын жатқызуға болады. Кәдесыймен, карталармен, жол
сілтеушілермен, тағам өнімдерімен сауда сияқты туристік қызметтер толығымен
жоқ.
Ең жақын деген әуежайдан - (Өскемен қаласынан 500 км. шамасывда) үлкен
қашықта орналасуына байланысты бұл аумаққа жолаушыларды жеткізу мәселесі
орын алуда. Ертеректе Катонқарағай ауылында жергілікті маңыздағы әуежай
болған, қазіргі кезде жабылған.
Өскеменнен Өрел ауылына дейін асфальт төселген жол бар. Әрі қарай
Рахман Көздері санаториіне, Язевое көліне дейін (60 км.) жолды тек арнайы
көлікпен ғана жүруге болады. Туризмнің қазіргі заманғы инфрақұрылымын
жасамай туризмді әрі қарай дамыту мүмкін емес.
Аймақтың мәселелері және оларды шешу.
Шекара аймағына рұқсатнама рәсімдеудің мәселесі Солтүстік -Шығыс(Белуха)
рекреациялық аймағының үлкен және басты мәселесі - шекара мәртебесі бар
аймаққа бару үшін рұқсатнама алу жүйесі болып саналады. Шекаралық аймаққа
рұқсатнаманы рәсімдеудің қиындығы және ұзақтығы (40 күнге дейін) тек
Қазақстанда ғана емес, ТМД - да туризмді дамытуға ең болашағы зор осы
аумақта дамуына кауіп төнуі мүмкін.
Ресеймен мемлекеттік шекараның мәселесі. Қазіргі уақытта, Кеңестер
Одағы көптеген ерікті және тәуелсіз мемлекеттерге ыдыраған соң, Алтай Ресей
және Қазақстан жағына бөлінді.
Сонымен бірге, Белуха ауданында бақылауға қиын трансшекаралық әйгілі
маршруттардың тарихи жүйесі қалыптасты, оларды бақылауға алу және жолын
кесу өте қиын. Бұл экономикалық интеграция идеясына және туризмді дамытуға
қайшылықтар туғызуда.
Аймақтың қашықтығының мәселесі. Өскемен қаласынан Рахман Көздері
санаториясына дейін қашықтық 490 км. құрайды, көлікпен 10-12 сағаттық жол.
Ауа райы қолайлы болғанда, тікұшақпен 2,5-3 сағатта жетуге болады. Батыс
европалық туристерге бұл үлкен қашықтық, олардың көпшілігі үшін үлкен
қиындықтар саналады.
Бұл мәселенің шешімі екі бағытта жүргізілуге тиіс: жолдарды жақсарту
және қымбат емес шағын авиацияның базасында (ресей өндірісінің ЧЕ-22
үлгісіндегі ұшақ) авиациялық көлік құрастыру. [ 6. Шығыс Қазақстан
облысының 2006 – 2008 жылдарға арналған туристік саланы дамытудың өңірлік
бағдарламасы. Шығыс Қазақстан облыстық маслихатының 2005 жылғы 18 қазан №
13184 Ш шешімімен бекітілген. ]
Шығыс (Марқакөл) рекреациялық аймағы
Орналасқан орны, шекарасы, алаңы: Шығыс (Марқакөл) рекреациялық аймағы
Шығыс Қазақстан облысының шығысында орналасқан, оған бірегей Марқакөл көлі
және оның Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығына қарасты маңайы, сондай-ақ
Марқакөл көлінен бастау алатын Қалжыр өзенінің жоғарғы сағасы енеді.
Өскемен қаласынан қашықгығы 470 км.
Аумағы екі учаскеден тұрады: шығыс учаскесі - Урунхай ауылының ауданы,
батыс учаскесі - Матабай ауылының ауданы, Қалжыр өзенінің бастаулары және
жоғарғы сағасы. Учаскелер әуесқой балық аулау аймағында орналасқан.
Рекреациялық аймақтың алаңы - 570 шаршы км. құрайды.
Белуха тауының ауданына қарағанда, бұл аймақ көп белгілі емес, бірақ
тартымдылығы жедел өсуде. Аймақтың негізгі көзтартар жерлері тамаша таулы
және көлді пейзаждар, Марқакөл көлінен солтүстік пен шығыста, Қалжыр
өзенінің жоғарғы сағасында аңшылық пен балық аулау қызықтырады.
Аудан шетелдік аңшылар мен балықшыларға әйгілі. Туристердің көпшілігі
балық аулауға қолайлы қыркүйек және қазан айының басында келеді. Марқакөл
көлінің батыста, Орловка және Владимировка ауылдарының ауданында маралға
спорттық аңшылық өткізіледі.
Инфрақұрылымы. Шығыс (Марқакөл) аймағының инфрақұрылымы жоқтың
қасы. Туризмнің инфрақұрылымына жататындар Экосистем туристік фирмасының
қонақ үйі және Казцинк фирмасының кемпингі. Экосистем қонақ үйі,
Марқакөл қорығының аумағында Урунхай ауылында орналасқан, жеті адамға дейін
қабылдай алады. Казцинк кемпингі тек осы кәсіпорынның қызметкерлеріне
қызмет жасайды. [ 7. Маркакольский Государственный заповедник Физическая
география. Казахская ССР: Краткая энциклопедия - В4Т. – Алма – ата. 1988.-
Т2. – 329 стр.]
Туристік қызметтің кәдесый, қарталар, жол көрсеткіштер, тағам
өнімдерімен және басқалармен сауда сияқгы түрлері жоқ.
Бұл аумаққа ең жақын деген әуежайдың (Өскемен қаласынан 470 км.)
қашықта болуына байланысты саяхатшыларды жеткізу мәселесі. Өскемен
каласынан Теректі (бұрынғы Алексеевка) ауылына дейін асфальт төселген жол
қирап бүлінген. Әрі қарай Урунхай ауылына дейін (60 км. мөлшеріңде) жолды
арнайы көлікпен ғана жүруге болады. Қазіргі заманғы туристік инфрақүрылымды
құрастырмай, туризмді әрі қарай дамыту мүмкін емес.
Орталық рекреакциялық аймақ (Көгілдір шығанақ)
Орналасқан орны, шекарасы, алаңы: Аймақ Өскемен қаласынан шығыста -
110 км. кашықтықта, Бұқтырма су қоймасының жағасында, Жаңа Бұқтырма
кентінен төменіректе орналасқан.
Аймақ Бұқтырма су қоймасының екі жағасында жалпақ емес жолақты алып
жатыр. Оның үлкен бөлігі, Көгілдір шығанақ демалыс үйін қоса, оң жағада
орналасқан, сол жағадағы бөлігі Қаракөру шығанағына (Аюда демалыс базасы)
жалғасады. Аймақтың алаңы (су қоймасының акваториясын қоса) 800 шаршы км.
құрайды. Құрғақ жердің аумағы 30 шаршы км. жуық.
Көгілдір шығанаққа Өскемен - Зырян асфальтталған автотрассасы барады.
Бұл жерде 15 км. созылған жағалауда ондаған базалар мен демалыс үйлері,
қала сыртындағы меншік үйлер мен саяжайлар орналасқан. Аумақтың жер қыртысы
көбіне гранит тастардан тұрады, қарағайлы орман алқабы алып жатыр. Бұл
жерде Бұқтырма су қоймасының ені - 6 км. жетеді. Жылы теңіз суы,
граниттан тұратын шыңдар, қарағай мен дала шөптерінің хош иісті ауасы, сары
масаның жоқтығы, жолдың салыстырмалы тәуір жағдайы (Өскеменнен көлікпен 2-
2,5 сағат жол) Көгілдір шығанақ аймағын, әсіресе жаз кезінде, демалуға өте
тартымды етеді.
Инфрақұрылымы. Аймақтың шегінде көптеген демалыс базалары және демалыс
үшін өте жақсы және ойластырып жасалған инфрақұрылымы бар бір демалыс үйі
Көгілдір шығанақ орналасқан, бұрын Орта көлік жасау министрлігіне (Атом
өнеркәсібі) қараған.
Демалыс базалары көптеген фирмалар мен жеке тұлғалардың иелігінде.
Демалушыларды орналастыру үшін демалыс базалары мен үйлердің саны 287.
Бұнда жаз кезінде демалушылардың саны 100 мың адамнан кем емес.
Демалушыларға су және жағажайлық аттракциондар, шағын жаздық кафелер
қызмет көрсетеді. Ғимараттардың 35 % жуығы құрылыс кезеңінде. Демалыс орнын
ауызсумен қамтамасыз етудің негізгі көздері артезиян кұбырлары (25 %),
құбырлық құдықтар (66 %), бастаулар (6 %), Көгілдір шығанақ демалыс
үйінің бас сағасы, Тек 6 % ғана ( Көгілдір шығанақ, Чайка, Алтайская
бухта дү) орталықтандырылған канализация және сарқынды суларды
механикалық тазалау жүйелері бар. Базалардың 17 % тазалаушы жабдықтар бар,
өзгелері санитарлық - аулалық қондырғыларды пайдаланады. Барлық базаларға
кірме жолдар асфальттанбаған.
Бұл жерде антропогендік жүктеме өте жоғары және қоршаған ортаға көп
зиян келтіруде. Аймақтың 20 % жуық аумағы адамның іс - әрекетінен 70 - 80 %
дейін өзгерген. Бұған адамдардың көп жиналуының, жыл сайынғы өрттердің,
алдын ала тазаланбаған канализацияны шығанаққа жіберудің, көліктердің, су
мотоциклдерінің, катерлердің және басқа да механикалық және шулы
құралдардың көптігінің салдарынан топырақтың тозуының жоғарғы деңгейін
жатқызуға болады.
Аймақтың мәселелері: Қазіргі уақытта Көгілдір шығанақ Орталық
рекреациялық аймағының экологиялық жағдайын кауіпті деп бағалауға болады.
Бұл жағдайды зерделеу бөлек және арнайы экологиялық зерттеулерді талап
етеді, оның негізінде аймақты қайта ұйымдастыру және дамытудың алдағы
жоспарын жасауға мүмкіндік болады.
Батыс(Риддер) рекреациялық аймағы.
Орналасқан орны, шекарасы, алаңы: Батыс (Риддер) рекреациялық аймағы -
Өскемен қаласынан солтүстікке қарай 150 км. қашықтықта Риддер (бұрынғы
Лениногор) қаласына жақын орналасқан. Аймақтың шекарасы: солтүстік -шығыста
- Ресеймен шектелген мемлекеттік шекара, батыста Риддер каласының ауданы,
оңтүстігінде - Иванов жоталарының оңтүстік беткейі.
Аймақтың алаңы - 2500 шаршы км. құрайды. Аймаққа Иванов және Станова
жоталары, Қара және Ақ Уба өзендерінің жоғарғы жақтары енеді. Бұл жерде
негізгі қорғау объектілері Батыс (Кенді) Алтайға тән ландшафт, қалың тайга
болып саналатын Батыс -Алтай Мемлекеттік табиғи қорығы орналасқан.
Аймақтың аумағына Каменный город - Красноярские Столбы үйлесі,
Вышеивановский белок (Ворошилов шыңы), өзендер: Громотуха, Тұрғұсын, Уба,
Үлбі, Кедровое көлі, Динамо жазғы тау шаңғысының базасы, Линейские столбы
сияқты және басқа да табиғи ескерткіштер орналасқан.
Риддер қаласының ауданы ТМД елдерінің әйгілі туристік өңірі. Соңғы
уақытта туристердің саны бірталай өсті. Оларға тау туристерін, салмен
жүзушілерді, балықшыларды, фотосафаримен әуестенушілерді жатқызуға болады.
Бұған мысалы, 2001 - 2002 жылдардың жазғы кезеңінде Белая Уба,
Климовка, Громотуха сияқты жаңа демалыс базаларына келушілердің
қызығушылығы бірден өсті.
Риддер қаласынан Өскеменге дейін Черный Узел арқылы қысқы маршруттар
да жақсы әйгілі. Соңғы уақытта бұл ауданға алыс шет елдерден келушілер саны
көбейуде, оларды табиғи кескіндеме және адамның іс - әрекеті араласпаған
жерлер қызықтырады.
Шетелдік әуесқой аңшыларды және балықшыларды тартып, тек анда-санда
көктемгі аюға аңшылықтан басқа, бұл өңірде аңшылық және спорттық балық
аулау сияқты іс - шаралар өткізу мүлде жүргізілмейді.
Аюға аңшылықтан басқа құрды, басқа да кұстарды аулауды ұйымдастыруға
болар еді, ол орындарға жетудің және ұйымдастыру жағдайының қиындығы
мүмкіндік бермейді. Өзендерде сирек кездесетін балықгардың болмау себебінен
спорттық балық аулау да өткізілмейді.
Атауға тұратын әйгілі туристік орындарға, алдымен, салаларымен Уба
өзенін (сал ағызу), Громотуха өзенін (көктемгі сал ағызу), Линейские столбы
және оған жақын орналасқан Кедровое көлі - Каменный город (треккинг,
фотосафари, экотуризм, шаңғы), Вышеивановский Белок (Ворошилов шыңы)
(трекинг, тау туризмі, жазғы тау шаңғысы лагерлері, экологиялық туризм),
Малоубинск су қоймасы (трекинг, таррки тургом, шаңғы), Тургусун өзені
(рафтинг бойынша жыл сайынғы Қазақстан Республикасының ұлттық ашық
біріншілігі), Малая Ульба өзені (рафтинг) жатады. Бұл өңірде соңғы
уақыттарда парапланеризм сияқты спорттың айырықша түрі біршама дамуда.
Бұған себеп болған жергілікті әуесқой пилоттардың белсенді жұмысы және
парапланда ұшуға қолайлы жағдайлар. Қыс кезеңінде бірнеше шаңғы және тау
шаңғысы базалары жұмыс істейді.
Батыс - Алтай мемлекеттік қорығы. Шығыс Қазақстанның жануарлар мен
өсімдіктер әлемі бай және әртүрлі. Батыс - Алтай мемлекеттік қорығы 1992
жылы ұйымдастырылған. Оның алаңы - 56,3 мың га. құрайды. Қорық Алтайдың
қазақстан бөлігінің Линейский, Холзун, Коксинский, Ивановский тау
жоталарының Белая, Черная Уба және Тургусун өзенінің саласы Барсук
өзендерінің бастауларында орналасқан. Белая Уба өзенінің бастауларында 14
шағын мұзарттар бар. Орман шекарасынан жоғары мұзарттардан пайда болған
шағын тау көлдері және бұлақтарға бастау беретін шалшық бар.
Ауданның рекреациялық ағынын қалыптастыруда Батыс - Алтай мемлекеттік
табиғи қорығының рөлі біршама. Бұл резерватта табиғат үнемі қорғауда және
бақылауда болғандықтан ол өзінің алғашқы жаратылысын сақтаған.
Аймақ аумағының және қорықтың бөлігі ретінде ең белгілі орын болып
ауданның үш бас жоталарының (Коксуйский, Ивановский, Холзун) қилысында
орналасқан - Черный узел саналады. Туристер арасында кеңінен белгілі
Каменный город осы жерде. Батыс - Алтай мемлекеттік қорығының экологиялық
соқпақтары өтетін белгілі туристік және спорттық - туристік бағдарламаларға
осы теңдессіз объекті де енгізілген.
Туристердің болудың ең жоғарғы сатысы маусым - тамыз айларына келеді
(треккинг және рафтинг). Бұл кезде тау өзендерінің деңгейлері нормасына
түседі, тұрақты, қолайлы ауа райы орнығады, жидек және саңырауқұлақ,
самырсын жаңғағы, дәрілік өсімдіктер жетіледі, балық ұстауға болады.
Қыркүйекте түнгі қатты аяз болуы және 10-12 күнге дейін жататын қар жаууы
мүмкін.
Қазіргі кезде Риддер ауданында жаз кезінде шамамен 10 мыңдай адам
болады. Негізінен бұл өз беттерімен болатын туристер және өсімдіктер,
самырсын жаңғағын, саңырауқұлақ, жидек жинаушы - жергілікті халық, аңшылар.
Алдағы жылдары бұл өңірге келушілер саны көбейуі мүмкін. Бұл біздің
ойымызша, Қазақстан үшін бірегей таулы аудан. Қатонқарағай мемлекеттік
ұлттық табиғи саябағына, Марқакөл қорығына қарағанда облыстың орталығы -
Өскемен қаласына әлде қайда жақын орналасуымен түсіндіруге болады. Автобус
қатынасы реттелген, темір жол салынған. Бұл ауданға арнайы рұқсатнаманың
қажет болмауы да маңызды рөл атқарады.
Бұл аталғандардан басқа ақырғы жылдары бұл аумақты игеру жөнінде
өңірдің туристік фирмалары белсенділік танытуда. Олар жарнамаларға және
Шығыс Қазақстан облысының жалпы, жекелеп алғанда Риддер қаласының алқабының
туристік оң имиджін құрауға бірталай қаражат жұмсауда. Рекреациялық
жүктеменің өсуінің объективті алғышартының бірі - пайдалануға берілгеннен
кейін аумақтың биік таулы бөлігіне туристерді жеткізуді жеңілдететін Риддер
қаласы – Усть - Кокса автожолын пайдалануға беру болып табылады.
Инфрақұрылымы. Батыс (Риддер) рекреациялық аймағы Өскемен қаласынан
солтүстік - шығысқа қарай 150 км. қашықтықта. Аймақтың дәл орталығына Батыс
-Алтай қорығы арқылы республикалық маңыздағы Риддер қаласы - Усть-Кокса
(Ресей) жолы салынуда, ол бірқатар маршруттардың басталатын жеріне
туристерді жеткізуді жеңілдетеді. Аймақтың аумағында туристік базалар
разрядына жатқызуға болатын объектілер бар. Олар, ең алдымен Белая Уба
шаруа қожалығы және Климов ШҚ. Жекелеген туристердің жаяу топтары, вело-
мото туристер белгілі. Риддер қаласында якорьлік арқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz