Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 1960.70 жылдардағы қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғаты ... ... ... ... ... 7
2 1980.2000 жылдардағы қазақ әңгімелеріндегі тартыс пен мінез ... ... ... .. 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .114
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 117
1 1960.70 жылдардағы қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғаты ... ... ... ... ... 7
2 1980.2000 жылдардағы қазақ әңгімелеріндегі тартыс пен мінез ... ... ... .. 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .114
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 117
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу жұмысының нысаны болып отырған 1960-2000-ыншы жылдардағы қазақ әңгімесі кешегі кеңестік дәуірдің, бүгінгі демократиялық қоғамның бет-бейнесін, мақсат-мүддесін, беталысын көркемдік шеберлікпен суреттеп бергенін бүгінде көпшілік қауым мойындап отыр. Әңгіме жанрында қалам сілтеген қаламгерлер тоқырау кезеңіндегі ұлт тағдыры, елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, өтпелі кезеңдегі адам болмысы, оның ішкі жан-дүниесінің айналасындағы ортамен қабыспауы, рухани жадаулық сияқты мәселелерді, сондай-ақ бүгінгі демократиялық қоғамдағы адам мен адам, адам мен қоғам, адам мен табиғат арасындағы қайшылықтарды күн тәртібіне батыл қоя білді.
Осындай күрделі мәселелерді көркем бейнелеп, шығарманың басты идеялық нысанасына айналдырып, характерлердің арқасына жүк етіп салып, өмірлік мақсат-мүдделеріне айналдыру кез келген қаламгерден үлкен шеберлікті талап етері сөзсіз.
Қазақ прозасы бұл жылдары тақырыптық-идеялық жағынан тереңдеп, әдебиетте жаңаша көркемдік ізденістер байқалды. Себебі адам мен адам, адам мен қоғам, тұлға мен тобыр, ой мен сезім, мансап пен ұждан, ынсап пен ындын, арман мен мақсат, іс-әрекет пен көзқарас, дүниетаным мен мінез-құлық арасындағы қарым-қатынас пен талас-тартыстарды көрсету, әрқайсысына өз көзқарасын білдіріп әділ «үкімін» айту жазушыларды жаңа көркемдік әдіс-тәсілдерге баруға, оны шеберлікпен игере білуге бағыттаған еді. Осындай өзекті мәселелерді бейнелеп, барша адамзат баласын ойландырып отырған сауалдарға жауап іздеу мақсатында қаламгерлер терең тартысқа құрылған туындыларды дүниеге әкеле бастады.
Әдебиеттану ғылымында көркем тартыс проблемасы құлашы кең, өрісі үлкен мәселе. Ол суреткердің талант даралығы мен өмір шындығын көркемдік тұрғыдан тану қыры бола тұра, мән-маңызы жағынан идеялық-философиялық міндеттерді де қамтиды. Өмірдегі тартыс бір адамның айналасында өтсе, өнердегі тартыс жалпы адамзаттық мәселені қозғайды, сондықтан да жазушы жеке адамның айналасындағы тартысты зерттей отыра, сол тартысты адамзаттық деңгейге көтереді.
Қаламгер шеберлігі туындының тілдік, стильдік жағынан ғана көрінбейді, ол тұтас ойлау жүйесінен, жазушының шығарма идеясын ашып, образдар сомдау жолында қолданатын бүкіл көркемдік амал-тәсілдерді пайдалануынан да да байқалады. Ендеше кез келген қаламгер өз шығармасының идеялық сипатын тереңдетіп, ойды астарлай беріп, образдарды ширыққан тартыстар үстінде ашуды мақсат ететіні белгілі. Туындыда сомдалған кейіпкер қашанда өз арқасына жазушының айтпақ ойын, танытпақ шындығын жүк етіп алады. Ал қаламгер болса, сол өмір шындығын өз дүниетанымы тұрғысынан пайымдап, зерделеп, зерттеп барып қана өмірлік тартыстарды әдеби тартыс материалына айналдырады.
Осындай күрделі мәселелерді көркем бейнелеп, шығарманың басты идеялық нысанасына айналдырып, характерлердің арқасына жүк етіп салып, өмірлік мақсат-мүдделеріне айналдыру кез келген қаламгерден үлкен шеберлікті талап етері сөзсіз.
Қазақ прозасы бұл жылдары тақырыптық-идеялық жағынан тереңдеп, әдебиетте жаңаша көркемдік ізденістер байқалды. Себебі адам мен адам, адам мен қоғам, тұлға мен тобыр, ой мен сезім, мансап пен ұждан, ынсап пен ындын, арман мен мақсат, іс-әрекет пен көзқарас, дүниетаным мен мінез-құлық арасындағы қарым-қатынас пен талас-тартыстарды көрсету, әрқайсысына өз көзқарасын білдіріп әділ «үкімін» айту жазушыларды жаңа көркемдік әдіс-тәсілдерге баруға, оны шеберлікпен игере білуге бағыттаған еді. Осындай өзекті мәселелерді бейнелеп, барша адамзат баласын ойландырып отырған сауалдарға жауап іздеу мақсатында қаламгерлер терең тартысқа құрылған туындыларды дүниеге әкеле бастады.
Әдебиеттану ғылымында көркем тартыс проблемасы құлашы кең, өрісі үлкен мәселе. Ол суреткердің талант даралығы мен өмір шындығын көркемдік тұрғыдан тану қыры бола тұра, мән-маңызы жағынан идеялық-философиялық міндеттерді де қамтиды. Өмірдегі тартыс бір адамның айналасында өтсе, өнердегі тартыс жалпы адамзаттық мәселені қозғайды, сондықтан да жазушы жеке адамның айналасындағы тартысты зерттей отыра, сол тартысты адамзаттық деңгейге көтереді.
Қаламгер шеберлігі туындының тілдік, стильдік жағынан ғана көрінбейді, ол тұтас ойлау жүйесінен, жазушының шығарма идеясын ашып, образдар сомдау жолында қолданатын бүкіл көркемдік амал-тәсілдерді пайдалануынан да да байқалады. Ендеше кез келген қаламгер өз шығармасының идеялық сипатын тереңдетіп, ойды астарлай беріп, образдарды ширыққан тартыстар үстінде ашуды мақсат ететіні белгілі. Туындыда сомдалған кейіпкер қашанда өз арқасына жазушының айтпақ ойын, танытпақ шындығын жүк етіп алады. Ал қаламгер болса, сол өмір шындығын өз дүниетанымы тұрғысынан пайымдап, зерделеп, зерттеп барып қана өмірлік тартыстарды әдеби тартыс материалына айналдырады.
1 Қабдолов З. Жанр сыры. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1964. – 169 б.
2 Қирабаев С. Шындық және шығарма. – Алматы: Жазушы, 1981. – 252 б.
3 Бердібаев Р. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. – Алматы: Қазақстан, 1968. – 86 б.
4 Ғабдуллин Н. Замандас келбеті. – Алматы: Жазушы, 1972. – 224 б.
5 Нұрғалиеа Р. Өнердің эстетикалық нысанасы. – Алматы: Мектеп, 1979. – 192 б.
6 Елеукенов Ш. Замандас парасаты. – Алматы: Жазушы, 1977. – 300 б.
7 Тоқбергенов Т. Тоғыз тарау. – Алматы: Жазушы, 1974. – 224 б.
8 Кәрібаева Б. Талап деңгейі. – Алматы: Жазушы, 1984. – 160 б.
9 Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. – Алматы: Жазушы,1987. – 232 б.
10 Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған. – Алматы: Жазушы,1988. – 189 б.
11 Алпысбаев Қ. Өзгеше өрім. // Жұлдыз, 1986. № 10. - 33-34- б
12 Ыбырайымов Б. Көркемдік көкжиегі. – Алматы: Жазушы, 1981. – 264 б.
13 Серікқалиев З. Ақ жол. – Алматы: Жазушы, 1990. – 462 б.
14 Мақпыров С. Көркем тартыс проблемасы // ҚазССР ҒА Хабарлары. – 1991. № 2. – 12-16 б.
15 Есембеков Т. Ғ.Мүсірепов прозасындағы мінез бен жағдай мәселесі // Ғ.Мүсірепов мұрасы. – Петропавл, 2002. – 39-41 б.
16 Негимов С. Ғ.Мүсіреповтың лирикалық прозасы // Ғ.Мүсірепов мұрасы. – Петропавл, 2002. – 41-43 б.
17 Ысқақұлы Д. Көркем сөз – жанның сәулесі // Ғ.Мүсірепов мұрасы. – Петропавл, 2002. - 46-55 б.
18 Жақсылықов А. Проза М.Ауезова 20-х и 30-х годов (психологизм, конфликт форма). – Алматы, 1984. - 130 с.
19 Исмакова А. Казахская художественная проза. – Алматы: Ғылым, 1998. – 394 с.
20 Асылбекұлы С. Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-7989 жылдар). Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1997. – 27 б.
21 Көзбеков Ө. О.Бөкеев прозасының поэтикасы. Филол.ғыл.канд.........автореферат. Алматы, 1998. - 22 б.
22 Рамазанова А. Қазіргі қазақ повестеріндегі адам және табиғат қарым-қатынасы. Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1997. – 27 б.
23 Уәлиханов Ш. Қазіргі қазақ прозасы шағын түрлерінің позтикасы (С.Мұратбеков шығармашылығы негізінде). Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1997. – 27 б.
24 Балтабаева Г. Қазіргі қазақ әңгімесі. Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1999. – 28 б.
25 Жанұзакова Қ. О.Бөкеев прозасыдағы романтизм. Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1999. – 27 б.
26 Аймұхамбетов Ж. О.Бөкей прозасындағы мифологизм мәселесі. Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1999. – 28 б.
27 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
28 Әуезов М. ХХ томдық шығармалар жинағы. 17 том. – Алматы: Жазшы, 1985. – 352 б.
29 Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1962. – 428 б.
30 Абалкин Н. В Поисках конфликта // Новый мир. 1953. №5. 15 с.
31 Әуезов М. ХХ томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 496 б.
32 Әуезов М. ХХ томдық шығармалар жинағы. 18 том. – Алматы: Жазшы, 1985. – 449 б.
33 Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. – Алматы: ҚМКӘБ, 1960. – 695 б.
34 Ордалиев С. Қазақ драматургиясының очеркі. – Алматы: Ғылым, 1964. – 276 б.
35 Ордалиев С. Конфликт және характер. – Алматы: Жазушы, 1970 . – 184 б.
36 Бердібаев Р. Әдебиет және өмір. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1964. – 188 б.
37 Жүсіпов Қ. Қазақ прозасындағы тартыс және жаңа адам. Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1969. – 27 б.
38 Ғабдуллин Н. Замандас келбеті. Филол.ғыл.док.........автореферат. – Алматы, 1972.
39 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969. – 244 б.
40 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1976. – 374 б.
41 Есембеков Т. Драматизм и казахская проза. – Алматы: Ғылым, 1997. –231 с.
42 Сыдықов Т. Мұрат пен міндет. – Алматы: Жазушы, 1987. – 318 б.
43 Керейқұлов Қ. Келісім кестесі. – Алматы: Жазушы, 1985. – 160 б.
44 Нұртазин Т. Жазушы және өмір. – Алматы : ҚМКӘБ, 1960. – 372 б.
45 Қаратаев М. Ізденіс іздері. – Алматы: Жазушы, 1984. – 376 б.
46 Шалабаев Б. Қазақ романдарының тууы мен қалыптасуы. – Алматы: Мектеп, 1983. – 192 б.
47 Лизунова Е.В. Мастерство Мухтара Ауэзова. – Аматы: Жазушы, 1968. - 156 с.
48 Наурызбаев Б. Қазақ прозасындағы Б.Майлин дәстүрі. – Алматы: Ғылым, 1979. – 179 б.
49 Хасенов М. Ұнамды образ және типтендіру. – Алматы: Ғылым, 1966. – 280 б.
50 Әдібаев Х. Көкжиек. – Алматы: Жазушы, 1978. – 296 б.
51 Ахметов З. Современное развитие и традиции казахской литературы. – Алматы: Наука, 1977. – 212 с.
52 Қирабаев С. Өнер өрісі. – Алматы: Жазушы, 1971. – 272 б.
53 Кәкішев Т. Дәстүр дидары . – Алматы: Жазушы, 1985. – 336 б.
54 Қожакеев Т. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 143 б.
55 Елеукенов Ш. Замандас парасаты. – Алматы: Жазушы, 1977. – 300 б.
56 Сәтпаева Ш. Өрнекті өрістер. – Алматы: Жазушы, 1977. – 144 б.
57 Нұрғалиев Р. Айдын. – Алматы: Өнер, 1985. – 400 б.
58 Мырзахметов М. Әуезов және Абайтану проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 296 б.
59 Дәдебаев Ж. Әдеби шығарма және көркемдік шешемі. – Алматы: ҚазМУ, 1987. – 81 б.
60 Жұмағалиев З. Уақыт және әдебиет. – Қарағанды, 1999. – 336 б.
61 Майтанов Б. Сөз сыны . – Алматы: Ғылым, 2002. – 344 б.
62 Кулумбетов А. Стиль казахского рассказа и повести. – Алматы: Наука, 1993. -52 с.
63 Нұрғалиев Р. Телағыс. – Алматы: Жазушы, 1986. – 440 б.
64 Қирабаев С. Талантқа құрмет. – Алматы: Жазушы, 1988. – 248 б.
65 Рүстемов Қ. Көркем туындыдағы тартысқа қатысты терминдер сипаты // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2001. № 11. 32 б.
66 Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Семей – Новосибирск: Талер Пресс, 2006. – 398 б.
67 Қаратаев М. Сын туралы сөз болғанда // Әдебиет және искусство. – 1956. № 12.
68 Бердібаев Р. Қазақ әдебиеті тарихының кейбір мәселелері // Әдебиет және искусство. – 1956. № 12.
69 Қабдолв З . Сөз өнері. – Алматы: Санат, 2003. – 527 б.
70 Нұрғалиев Р. Арқау. 2 томдық. 2 том. – Алматы: Жазушы, 1991. – 576 б.
71 Қирабаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. 2 том. – Алматы: Жазушы, 1992. – 544 б.
72 Әбдіков Т. Өзгенің уайым-қайғысын өз жүрегіңмен сезіне бастағанда ғана қол жүреді // Жас алаш. 1997. № 134.
73 Белинский В.Г. Собр. соч. В 3-х томах. Т.1 – М., 1948. – 495 с.
74 Қаратаев М. Революция рухымен. – Алматы: Жазушы, 1978. – 416 б.
75 Мұратбеков С. Жабайы алма. – Алматы: Жазушы, 1981. – 493 б.
76 Алпысбаев Қ. Көркем шығарманы талдау жолдары. – Алматы: РБК, 1995. – 227 б.
77 Исабеков Д. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1993. – 464 б.
78 Әбдіков Т. Айтылмаған ақиқат. – Алматы: Жазушы, 1974 – 284 б.
79 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985 - 560 б.
80 Нұрмағанбетов Т. Ата қоныс. – Алматы, 1977. – 160 б.
81 Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері. – Алматы, 2001. - 221 б.
82 Мұратбеков С. Ендігі жерде әдебиетімізге шын жазушылар ғана келеді // Қазақ әдебиеті. 1997. № 45. 5 б.
83 Бөпежанова Ә. Болмыспен бетпе-бет // Парасат. 1990. № 12. 18 б.
2 Қирабаев С. Шындық және шығарма. – Алматы: Жазушы, 1981. – 252 б.
3 Бердібаев Р. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. – Алматы: Қазақстан, 1968. – 86 б.
4 Ғабдуллин Н. Замандас келбеті. – Алматы: Жазушы, 1972. – 224 б.
5 Нұрғалиеа Р. Өнердің эстетикалық нысанасы. – Алматы: Мектеп, 1979. – 192 б.
6 Елеукенов Ш. Замандас парасаты. – Алматы: Жазушы, 1977. – 300 б.
7 Тоқбергенов Т. Тоғыз тарау. – Алматы: Жазушы, 1974. – 224 б.
8 Кәрібаева Б. Талап деңгейі. – Алматы: Жазушы, 1984. – 160 б.
9 Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. – Алматы: Жазушы,1987. – 232 б.
10 Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған. – Алматы: Жазушы,1988. – 189 б.
11 Алпысбаев Қ. Өзгеше өрім. // Жұлдыз, 1986. № 10. - 33-34- б
12 Ыбырайымов Б. Көркемдік көкжиегі. – Алматы: Жазушы, 1981. – 264 б.
13 Серікқалиев З. Ақ жол. – Алматы: Жазушы, 1990. – 462 б.
14 Мақпыров С. Көркем тартыс проблемасы // ҚазССР ҒА Хабарлары. – 1991. № 2. – 12-16 б.
15 Есембеков Т. Ғ.Мүсірепов прозасындағы мінез бен жағдай мәселесі // Ғ.Мүсірепов мұрасы. – Петропавл, 2002. – 39-41 б.
16 Негимов С. Ғ.Мүсіреповтың лирикалық прозасы // Ғ.Мүсірепов мұрасы. – Петропавл, 2002. – 41-43 б.
17 Ысқақұлы Д. Көркем сөз – жанның сәулесі // Ғ.Мүсірепов мұрасы. – Петропавл, 2002. - 46-55 б.
18 Жақсылықов А. Проза М.Ауезова 20-х и 30-х годов (психологизм, конфликт форма). – Алматы, 1984. - 130 с.
19 Исмакова А. Казахская художественная проза. – Алматы: Ғылым, 1998. – 394 с.
20 Асылбекұлы С. Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-7989 жылдар). Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1997. – 27 б.
21 Көзбеков Ө. О.Бөкеев прозасының поэтикасы. Филол.ғыл.канд.........автореферат. Алматы, 1998. - 22 б.
22 Рамазанова А. Қазіргі қазақ повестеріндегі адам және табиғат қарым-қатынасы. Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1997. – 27 б.
23 Уәлиханов Ш. Қазіргі қазақ прозасы шағын түрлерінің позтикасы (С.Мұратбеков шығармашылығы негізінде). Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1997. – 27 б.
24 Балтабаева Г. Қазіргі қазақ әңгімесі. Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1999. – 28 б.
25 Жанұзакова Қ. О.Бөкеев прозасыдағы романтизм. Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1999. – 27 б.
26 Аймұхамбетов Ж. О.Бөкей прозасындағы мифологизм мәселесі. Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1999. – 28 б.
27 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
28 Әуезов М. ХХ томдық шығармалар жинағы. 17 том. – Алматы: Жазшы, 1985. – 352 б.
29 Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1962. – 428 б.
30 Абалкин Н. В Поисках конфликта // Новый мир. 1953. №5. 15 с.
31 Әуезов М. ХХ томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 496 б.
32 Әуезов М. ХХ томдық шығармалар жинағы. 18 том. – Алматы: Жазшы, 1985. – 449 б.
33 Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. – Алматы: ҚМКӘБ, 1960. – 695 б.
34 Ордалиев С. Қазақ драматургиясының очеркі. – Алматы: Ғылым, 1964. – 276 б.
35 Ордалиев С. Конфликт және характер. – Алматы: Жазушы, 1970 . – 184 б.
36 Бердібаев Р. Әдебиет және өмір. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1964. – 188 б.
37 Жүсіпов Қ. Қазақ прозасындағы тартыс және жаңа адам. Филол.ғыл.канд.........автореферат. – Алматы, 1969. – 27 б.
38 Ғабдуллин Н. Замандас келбеті. Филол.ғыл.док.........автореферат. – Алматы, 1972.
39 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969. – 244 б.
40 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1976. – 374 б.
41 Есембеков Т. Драматизм и казахская проза. – Алматы: Ғылым, 1997. –231 с.
42 Сыдықов Т. Мұрат пен міндет. – Алматы: Жазушы, 1987. – 318 б.
43 Керейқұлов Қ. Келісім кестесі. – Алматы: Жазушы, 1985. – 160 б.
44 Нұртазин Т. Жазушы және өмір. – Алматы : ҚМКӘБ, 1960. – 372 б.
45 Қаратаев М. Ізденіс іздері. – Алматы: Жазушы, 1984. – 376 б.
46 Шалабаев Б. Қазақ романдарының тууы мен қалыптасуы. – Алматы: Мектеп, 1983. – 192 б.
47 Лизунова Е.В. Мастерство Мухтара Ауэзова. – Аматы: Жазушы, 1968. - 156 с.
48 Наурызбаев Б. Қазақ прозасындағы Б.Майлин дәстүрі. – Алматы: Ғылым, 1979. – 179 б.
49 Хасенов М. Ұнамды образ және типтендіру. – Алматы: Ғылым, 1966. – 280 б.
50 Әдібаев Х. Көкжиек. – Алматы: Жазушы, 1978. – 296 б.
51 Ахметов З. Современное развитие и традиции казахской литературы. – Алматы: Наука, 1977. – 212 с.
52 Қирабаев С. Өнер өрісі. – Алматы: Жазушы, 1971. – 272 б.
53 Кәкішев Т. Дәстүр дидары . – Алматы: Жазушы, 1985. – 336 б.
54 Қожакеев Т. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 143 б.
55 Елеукенов Ш. Замандас парасаты. – Алматы: Жазушы, 1977. – 300 б.
56 Сәтпаева Ш. Өрнекті өрістер. – Алматы: Жазушы, 1977. – 144 б.
57 Нұрғалиев Р. Айдын. – Алматы: Өнер, 1985. – 400 б.
58 Мырзахметов М. Әуезов және Абайтану проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 296 б.
59 Дәдебаев Ж. Әдеби шығарма және көркемдік шешемі. – Алматы: ҚазМУ, 1987. – 81 б.
60 Жұмағалиев З. Уақыт және әдебиет. – Қарағанды, 1999. – 336 б.
61 Майтанов Б. Сөз сыны . – Алматы: Ғылым, 2002. – 344 б.
62 Кулумбетов А. Стиль казахского рассказа и повести. – Алматы: Наука, 1993. -52 с.
63 Нұрғалиев Р. Телағыс. – Алматы: Жазушы, 1986. – 440 б.
64 Қирабаев С. Талантқа құрмет. – Алматы: Жазушы, 1988. – 248 б.
65 Рүстемов Қ. Көркем туындыдағы тартысқа қатысты терминдер сипаты // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2001. № 11. 32 б.
66 Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Семей – Новосибирск: Талер Пресс, 2006. – 398 б.
67 Қаратаев М. Сын туралы сөз болғанда // Әдебиет және искусство. – 1956. № 12.
68 Бердібаев Р. Қазақ әдебиеті тарихының кейбір мәселелері // Әдебиет және искусство. – 1956. № 12.
69 Қабдолв З . Сөз өнері. – Алматы: Санат, 2003. – 527 б.
70 Нұрғалиев Р. Арқау. 2 томдық. 2 том. – Алматы: Жазушы, 1991. – 576 б.
71 Қирабаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. 2 том. – Алматы: Жазушы, 1992. – 544 б.
72 Әбдіков Т. Өзгенің уайым-қайғысын өз жүрегіңмен сезіне бастағанда ғана қол жүреді // Жас алаш. 1997. № 134.
73 Белинский В.Г. Собр. соч. В 3-х томах. Т.1 – М., 1948. – 495 с.
74 Қаратаев М. Революция рухымен. – Алматы: Жазушы, 1978. – 416 б.
75 Мұратбеков С. Жабайы алма. – Алматы: Жазушы, 1981. – 493 б.
76 Алпысбаев Қ. Көркем шығарманы талдау жолдары. – Алматы: РБК, 1995. – 227 б.
77 Исабеков Д. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1993. – 464 б.
78 Әбдіков Т. Айтылмаған ақиқат. – Алматы: Жазушы, 1974 – 284 б.
79 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985 - 560 б.
80 Нұрмағанбетов Т. Ата қоныс. – Алматы, 1977. – 160 б.
81 Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері. – Алматы, 2001. - 221 б.
82 Мұратбеков С. Ендігі жерде әдебиетімізге шын жазушылар ғана келеді // Қазақ әдебиеті. 1997. № 45. 5 б.
83 Бөпежанова Ә. Болмыспен бетпе-бет // Парасат. 1990. № 12. 18 б.
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
ӘОЖ 821.512.122-32.09
Қолжазба құқығында
СМАҒҰЛОВА НҰРГҮЛ ҚАЙЫРБЕКҚЫЗЫ
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғаты
10.01.02- қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: филология
ғылымдарының докторы,
профессор Т.Есембеков
Қазақстан Республикасы
Астана, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 1960-70 жылдардағы қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғаты
... ... ... ... ... 7
2 1980-2000 жылдардағы қазақ әңгімелеріндегі тартыс пен мінез
... ... ... .. 65
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .114
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .117
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу жұмысының нысаны болып
отырған 1960-2000-ыншы жылдардағы қазақ әңгімесі кешегі кеңестік дәуірдің,
бүгінгі демократиялық қоғамның бет-бейнесін, мақсат-мүддесін, беталысын
көркемдік шеберлікпен суреттеп бергенін бүгінде көпшілік қауым мойындап
отыр. Әңгіме жанрында қалам сілтеген қаламгерлер тоқырау кезеңіндегі ұлт
тағдыры, елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, өтпелі кезеңдегі адам
болмысы, оның ішкі жан-дүниесінің айналасындағы ортамен қабыспауы, рухани
жадаулық сияқты мәселелерді, сондай-ақ бүгінгі демократиялық қоғамдағы адам
мен адам, адам мен қоғам, адам мен табиғат арасындағы қайшылықтарды күн
тәртібіне батыл қоя білді.
Осындай күрделі мәселелерді көркем бейнелеп, шығарманың басты
идеялық нысанасына айналдырып, характерлердің арқасына жүк етіп салып,
өмірлік мақсат-мүдделеріне айналдыру кез келген қаламгерден үлкен
шеберлікті талап етері сөзсіз.
Қазақ прозасы бұл жылдары тақырыптық-идеялық жағынан тереңдеп,
әдебиетте жаңаша көркемдік ізденістер байқалды. Себебі адам мен адам, адам
мен қоғам, тұлға мен тобыр, ой мен сезім, мансап пен ұждан, ынсап пен
ындын, арман мен мақсат, іс-әрекет пен көзқарас, дүниетаным мен мінез-құлық
арасындағы қарым-қатынас пен талас-тартыстарды көрсету, әрқайсысына өз
көзқарасын білдіріп әділ үкімін айту жазушыларды жаңа көркемдік әдіс-
тәсілдерге баруға, оны шеберлікпен игере білуге бағыттаған еді. Осындай
өзекті мәселелерді бейнелеп, барша адамзат баласын ойландырып отырған
сауалдарға жауап іздеу мақсатында қаламгерлер терең тартысқа құрылған
туындыларды дүниеге әкеле бастады.
Әдебиеттану ғылымында көркем тартыс проблемасы құлашы кең, өрісі
үлкен мәселе. Ол суреткердің талант даралығы мен өмір шындығын көркемдік
тұрғыдан тану қыры бола тұра, мән-маңызы жағынан идеялық-философиялық
міндеттерді де қамтиды. Өмірдегі тартыс бір адамның айналасында өтсе,
өнердегі тартыс жалпы адамзаттық мәселені қозғайды, сондықтан да жазушы
жеке адамның айналасындағы тартысты зерттей отыра, сол тартысты адамзаттық
деңгейге көтереді.
Қаламгер шеберлігі туындының тілдік, стильдік жағынан ғана
көрінбейді, ол тұтас ойлау жүйесінен, жазушының шығарма идеясын ашып,
образдар сомдау жолында қолданатын бүкіл көркемдік амал-тәсілдерді
пайдалануынан да да байқалады. Ендеше кез келген қаламгер өз шығармасының
идеялық сипатын тереңдетіп, ойды астарлай беріп, образдарды ширыққан
тартыстар үстінде ашуды мақсат ететіні белгілі. Туындыда сомдалған кейіпкер
қашанда өз арқасына жазушының айтпақ ойын, танытпақ шындығын жүк етіп
алады. Ал қаламгер болса, сол өмір шындығын өз дүниетанымы тұрғысынан
пайымдап, зерделеп, зерттеп барып қана өмірлік тартыстарды әдеби тартыс
материалына айналдырады.
Аталмыш кезең прозасындағы тартыстың образдық-құрылымдық жүйесіне
және психологиялық сипатына қатысты мәселелерді қарастыра отырып, оның көп
қырлылығын, көп қабаттылығын байқауға болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тартыс
табиғаты – жүйелі, күрделі зерттеу жұмыстарына нысана болмаса да жекелеген
жазушылардың шығармашылықтарына, жалпы аталмыш кезеңдегі әдеби процесс
қатысты әдеби-сын мақалаларда қарастырылып жүрген ғылыми мәселе.
Бұл кезеңдегі әдеби процесс және әңгімелері зерттеу нысанасына
алынып отырған жазушылар шығармашылықтары жайында әр уақытта З.Қабдолов
[1], С.Қирабаев [2], Р.Бердібаев [3], Н.Ғабдуллин [4], Р.Нұрғали [5],
Ш.Елеукенов [6], Т.Тоқбергенов [7], Б.Кәрібаева [8], Б.Майтанов
[9],Ж.Дәдебаев [10], Қ.Алпысбаев [11] , Б.Ыбырайымов [12], З.Серікқалиев
[13], С.Мақпыров [14], Т.Есембеков [15], С.Негимов [16], Д.Ысқақұлы [17].
т.б ғалымдардың мақалалары мен зерттеулері жарыққа шықты. Сонымен қоса
қазіргі қазақ прозасы поэтикасының жекелеген мәселелері жайлы жазылған
А.Жақсылықов [18], А.Исмақова [19], С.Асылбеков [20], О.Көзбеков [21],
А.Рамазанова [22], Ш.Уәлиханов [23], Г.Балтабаева [24], Қ.Жанұзақова[25],
Ж.Аймұханбетова [26] т.б зерттеушілердің еңбектерінде маңызды ойлар
айтылып, ғылыми тұжырымдар жасалды. Дегенмен, зерттеу жұмысын жүргізушілер
әңгімелері ғылыми жұмыстың нысанына айналып отырған қаламгерлердің көркем
туындыларындағы тартыс категориясы жөніндегі идеялық-эстетикалық
көзқарастарды өздерінің тақырыптары мен нысаналарына қатыстыларын қажетті
мөлшерде ғана қамтыды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты- Әбіш Кекілбай, Қабдеш Жұмаділов, Сайын Мұратбеков, Дулат
Исабеков Төлен Әбдіков, Тынымбай Нұрмағанбетов, Оралхан Бөкеев, Кәдірбек
Сегізбаев, Дидахмет Әшімханов, Думан Рамазан, Қуандық Түменбай, Нұрғали
Ораз, Қасым Аманжол, Дидар Амантай, Сейітқұл Оспанов, Талаптан Ахметжан,
Қуаныш Жиенбай, Асқар Алтай, Айгүл Кемелбаева, Роза Мұқанова сынды
қаламгерлердің әңгімелеріндегі тартыс табиғатына ғылыми-теориялық пікір
айту, талдау.
Зерттеу жұмысының осы мақсатынан туындайтын мынадай негізгі міндеттер
жүйелі түрде қарастырылады:
• тартыс категориясына қатысты әр түрлі анықтамалар мен пікірлерді
жүйелеу, саралау;
• ХХ ғасырдағы ұлттық прозадағы тартыс мәселесіне шолу жасай келіп,
оның кезеңдік тұрғыдан үйлестік-өзгешеліктерін анықтау;
• кезеңдік өзгерістер мен қоғамдық қатынастарға орай тартыстың сипатына
баға беру;
• қазіргі қазақ әңгімелеріндегі әдеби дәстүр жалғастығы сипатын ашып,
жаңа тенденцияларды айқындау;
• Образ болмысындағы ұлттық мінездің тартыстың даму жолына қатысты орнын
және тартыс табиғатын ашудағы стильдік өзгешелігін саралау;
• Бүгінгі қазақ прозасындағы көркем ойдың бағыт-бағдарын пайымдау
(жатсыну, ішкі жан арпалысы, жалғызсырау, өткен өміріне есеп беру,
өмірдің мәні туралы ой кешу, портрет, образ есімінің оның ішкі жан
дүниесімен өз ара қатынасы, бір мезгілдегі бірнеше эмоция, күлкінің
әртүрлі сипаты, кейіпердің ішкі әлемін танытудағы ролі т.б)
• Көркемдік талғамды танытудағы философиялық тереңдіктің табиғат пен
адам арасындағы байланысты көрсетуін зерделеу,
• Тартыс сипатын танытудағы психологизмнің қаһарман әлеміндегі әр түрлі
өзгерістерді суреттеудегі көркемдік ізденіспен ұштасуын көрсету;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертация көркем әдебиеттегі
тартыс табиғатын, әсіресе әңгіме жанрындағы көркемдік қызметіне байланысты
әдебиет теориясының үлесіндегі ғылыми маңызды мәселені жаңаша көзқарас, тың
пікір тұрғысынан талдаған өзіндік бағыт-бағдары бар жұмыс болып табылады.
Жұмыста тартысты әдеби-эстетикалық категория ретінде тану жайындағы пікір
одан әрі тереңдетілді, жалпы алғанда нысанға алынған әңгімелерді ғылыми
талдаудан өткізу арқылы қазақ әдеби процесіндегі ілгерілеу, даму мәселелері
жан-жақты сөз болды. Зерттеу нысанындағы әңгіме авторларының эстетикалық
өре-деңгейі, дүниетанымы, көркемдік ізденістер сипаты сараланды. Әдебиет
теориясы қарастыратын компоненттер тартыс ұғымымен тығыз байланыста,
органикалық бірлікте зерделенді. Көркем туынды мәтінін талдап, саралау
арқылы қаламгердің көркемдік әлеміне зерттеу жүргізілді, сол арқылы ұлттық
әдебиетіміздегі әр тұстағы оң ізденістерге баға берілді.Шығармашылықтары
бүгінгі күнге дейін зерттеу нысанына алынбаған көптеген жаңа буын
жазушылардың әңгімелері талданып, ондағы тартыстың көріну сипатына қатысты
тұжырымдар жасалынды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жазу барысында, салыстырмалы
талдау, жүйелілік, жинақтау, тұжырым жасау әдістері пайдаланылды.
Зерттеу нысаны ретінде Ә.Кекілбаевтың Керек адам, Соңғы
аялдама, Есболай, Қ.Жұмаділовтың Момын, С.Мұратбековтың Ата,
Бекеңнің құбылыстары, Күсен-Күсеке, Д.Исабековтың Қара шаңырақ,
Ескерткіш, Талахан-186, Т.Әбдіковтың Қонақтар, Жат перзент,
Бассүйек, Т.Нұрмағанбетовтың Ата қоныс, Сушы, О.Бөкеевтің Бура,
Ардақ, К.Сегізбаевтың Балабура, Думан Рамазанның Жантәсілім, Ауғанда
ағарған шаш, Көкжал, Қуандық Түменбайдың Ақындар заңы, Нұрғали Ораздың
Қайыршының жұлдызы, Қасым Аманжолдың Армансыз, Дидар Амантайдың Ештеңе
жазылатын емес, Тәкаппарлық, Д.Әшімхановтың Шымырбайдың шындығы,
Аққабаның толқыны, Зауал, Тасқорым, С.Оспановтың Жол ережесі,
Талаптан Ахметжанның Айқасқа, Төрт қанден, Қуаныш Жиенбайдың Бизнесмен
Құлшараптың Қожанасырмен қоштасуы, Асқар Алтайдың Кентавр, Балақ бау,
А.Кемелбаеваның Қоңыр қаз, Р.Мұқанованың Мәңгілік бала бейне,
Шықпайтын есік, Мұқағали әңгімелері алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу
жұмысының теориялық және әдіснамалық өзегі Қазақстан және шетел
ғалымдарының әдебиет теориясы мәселелері туралы еңбектеріне негізделеді.
А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегіндегі ой-пікірлер, сондай-ақ
тартыс табиғатын ашуға еңбек сіңірген ғалымдар Н.Ғабдуллин, С.Ордалиев,
Т.Есембеков, Қ.Жүсіпов және зерттеу еңбектерінде тартысты кешенді мәселелер
ауқымында қарастырған С.Қирабаев, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, Қ.Алпысбаев,
Ж.Дәдебаев, З.Серікқалиев т.б орыс әдебиеттанушылары: Г.Н Поспелов, А.И
Козак, В.Е Хализев т.б ғалым зерттеушілердің еңбектері әдістемелік бағыт-
бағдар ретінде қолданылды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу еңбектің тұжырымдары мен
нәтижелерін жоғары оқу орындарының филология факультетінде Қазіргі қазақ
әдебиеті курсынан жүргізілетін лекциялық, семинарлық сабақтар барысында,
қазіргі әдеби процеске қатысты оқылатын арнайы курстарда пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде
төмендегідей тұжырымдарды қорғаға ұсынуға болады:
• Көркем әдебиеттегі тартысты тану күрделі мәселелердің бірі, оның
табиғаты терең, өзіндік сипаты мол, сондай-ақ ол тұтас көркемдік ойдың
дамуын қамтиды;
• Тартыстың дамып, өсіп, жетілуі, өзіндік сипаты ұлттық әдебиет
тарихында өз мазмұн мағынасымен, ерекшелігімен танылады;
• Аталмыш қаламгерлердің шығармаларындағы тартыс жаңа сапаға, жаңа
мазмұнға көшіп, ұлттық әдебиеттегі рухани сабақтастықты жалғайтын
көркемдік шеберліктің маңызды саласына айналды;
• әңгімелері зерттеу нысанасына алынған қаламгерлердің шығармашылық
тәжірибесіндегі көптеген туындыларда тартыс арнаулы көркемдік тәсіл
ретінде жетекші қызмет деңгейіне көтерілген;
• 60-жылдардан бастап тоталитарлық жүйенің сәл босаңсуы, жылымық
кезеңнің тууы шығармашылық еркіндіктің пайда болуына, дүниежүзілік
көркем тәжірибелердің үлгілерін молынан, кедергісіз пайдалануға жағдай
жасады. Қазақ қаламгерлері қалыптасқан дәстүрлі тартыстан қол үзіп,
жаңа тартыс түрлеріне бара бастады;
Зерттеу жұмысының сарапталуы, мақұлдануы мен жариялануы.
Диссертациялық жұмыстың басты нәтижелері мен тұжырымдары ҚР БҒМ Білім мен
ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті белгілеген ғылыми
басылымдарда, республикалық және халықаралық ғылыми-теориялық конференция
материалдары жинақтарында жарық көрді.
Зерттеу еңбегі М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік
университетінің қазақ филологиясы және Л.Н Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің қазақ әдебиеті кафедраларында талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.Жұмыс соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 1960-70 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ТАРТЫС
ХХ ғасыр қазақ халқы үшін қым-қуыт қайшылығы мол әлеуметтік-саяси
өзгерістерге толы кезең болғаны белгілі. Қоғамдық-әлеуметтік саяси
өзгерістер аяқ астынан пайда бола қаятын құбылыс емес екені, оның астарында
талай күрделі мәселелер тоғысып жатқаны аз сөз болып жүрген жоқ.
Коммунистік қоғам құрсауында қамалған ұзақ жылдар бойы бұрынғы
Кеңес Одағында таптық тартыс дәріптелген тұста ел тоталитарлық заманды
басынан кешкені мәлім. Сыңаржақ саясат белең алған кезде әдебиеттің сан-
салалы оқиғаларға араласқаны, қилы-қилы күйге түскені, дамуға тырысқаны,
дағдарысқа ұшырағаны сапалық тұрғыдан бағалануы керек.
Осы орайда ХХ ғасырдағы қазақ прозасының даму заңдылықтарын
зерттеу барысында нақты тарихи жағдайларға жаңа заман тұрғысынан көз салып,
саралау көп мәселелерді қайта бағамдауға жетелейтіні сөзсіз. Әсіресе ұлт
әдебиетінің әрбір кезеңінің өзіндік мәні мен маңызын тереңірек тану үшін
сол уақыттағы негізгі қарама-қайшылықтың табиғатын анықтау қажет екені
даусыз. Себебі көркем шығармада тартыстың дамуына, ауқымының кеңейіп
өзгеуіне қоғамдық саяси-әлеуметтік жағдайлар мен адамдар арасындағы кереғар
қайшылықтар ықпал ететіні белгілі.
Әр кезеңдегі тарихи жағдайлар әдебиетке жаңа міндеттер
жүктейтінін ескерсек, кезеңіне қарай, тартыс жаңа мазмұнға, жаңа сапаға ие
болатынына ешкім дау айта қоймас. Дегенмен қазақ әдебиеттану ғылымындағы
зерттеулерге назар аударсақ, қазақ прозасындағы тартыс категориясының талай
дау-дамайға жетелегені, әрқилы бағаланғаны, түрлі ғылыми жүйеге
негізделгені анық. Салиқалы зерттеулерде тартыс категориясының әдеби даму
процесін айқындауға мүмкіндік беретін, оған қоса әдеби кезеңнің, жеке
жазушының болмысын танытатын күрделі ұғым екені орнықты айтылған.
Алғашқылардың бірі болып А.Байтұрсынұлы тартыс категориясына өзінің
Әдебиет танытқыш еңбегінде: Адам бала күнінде тысқы ғаламдағы көзге
көрініп, денеге сезіліп тұрған нәрселерді ғана танумен болады. Ержеткен
сайын дүниенің ісіне өзінше сүйсініп,өзінше күйініп, өзінше жол тұтып,
өзінше жол белгілеп, жақсылық, жамандыққа өз көзімен қарап, өзінше сынап,
өзінше бағалап, өзінше пікірлейтін болады. Өз алдына мұңы, мұраты, мақсаты,
мүддесі болып, сол мұрат-мақсатына жету талабына кіріскен жерде тысқы
ғаламға тиісті жердің шегіне келіп, ішкі ғалам мен тысқы ғаламның шарттары
тура келмей екеуі ілінісіп, ұстаса кетеді [27,294 б.] деп сипаттама
береді.
Көркем тартыс мәселесі кеңестік әдебиеттану ғылымында көбіне көп сюжет пен
характерге байланысты сөз етіліп келген іргелі теориялық проблемалық
мәселелердің бірі.
Тартыс-сюжеттің жаны, оның қозғаушы күші, сюжетте баяндалатын
оқиғаның да, характер тағдырының шешімі де осы тартысқа, оның сипатына
тікелей қатысты екендігі зерттеу еңбектерде айтылып жүр. Алайда бұл мәселе
айырықша маңыздылығына қарамастан, қазақ әдебиеттану ғылымында әлі де
жетімсіз сөз болуда, онда да қалыптасқан көзқарас дағды бойынша 70-жылдарға
дейінгі тартыс мәселесі негізінен драмаға байланысты қарастырылып келді.
Сөз болып отырған мәселенің көркем туынды үшін, қаламгерлер үшін
маңыздылығына қазақ әдебиетшілері қазақ әдебиетшілері мен жазушыларының
ішінде сонау 30-шы жылдардың басында-ақ көңіл бөліп, бірсыпыра байыпты
ойлар айтқан Мұхтар Әуезов болатын.Ол бұл мәселені алғаш рет Жақсы пьеса-
сапалы әдебиет белгісі атты 1934 жылы жазған мақаласында көтерген.М.Әуезов
жалпы мақалаларында, баяндамаларында, сөйлеген сөздерінде тартыс,
драмалық конфликт, қақтығыс, коллизия, деген терминдерді қолданған.
Аталған мақал асында қаламгер қазақ драматургтерінің кеңестік тақырыптағы
пьесаларындағы ( Түрксиб, Тартыс, т.б) жаңа адамды бейнелеудегі негізгі
кемшіліктер сырын құрылыс олақтығынан, түйін-тартыстарды драма заңымен
өрбіте алмағандымыздан, адамымыз жанды, әсерлі, сергек адам болмай, пьеса
адамы болмай, функционал болып шығады [28,175 б.] деп түсіндірген.
Демек, жас қаламгерлер драмалық туындыда кейіпкерді шынайы тұлғалаудың
кілтипаны тартысқа байланысты деп білген. Жасанды драмадан (яғни жалған
тартыстан деген мағынада) реалистік шығарма тумайды.Жалған тартыс, жалған
психология, адам нанбас мінез-схема туады [29,259 б.] деп байыпты
теориялық ой түйген.
Бұл мәселеге ол екінші рет 1953 жылы КСРО Жазушылар одағы
басқармасының ХІҮ пленумында сөйлеген сөзінде (кейін бұл баяндамасы
Драматургия заңы туралы кейбір ойлар деген атпен оның Уақыт және
әдебиет [29] жинағында жарық көрді.) тоқталды. Атап айтқанда, М.Әуезов
сөзінде 50-жылдардағы Орталық баспасөз беттерінде драматургиядағы тартыс
проблемасы төңірегіндегі мақалаларға шолу жасай келе, оларда аталған
проблеманың біржақты сөз болғанына қынжылыс танытады.Н.Абалкиннің Новый
мир журналындағы В поисках конфликта деген мақаласындағы Конфликт
мәселесі дегеніміз- ең алдымен, типтік характерлер жасау мәселесі, Айқын
берілген характерлері жоқ шығарма конфликтісіз, оқиғасыз шығарма [30]
деген пікірін сынай келе, осы анықтамалар тек драматургияға ғана тиесілі
ме екен? Роман, повесть, тіпті поэманың алдындағы проблема осы да емес пе?
Олай болса, конфликт проблемасы драматургияға байланысты ғана қолға
алынғаны қалай? [31] деп мәселеге өзгелерден кеңірек мән бере
байыптайды. Сөйтіп, пленумда қаралатын басты мәселе де, өзінің сөзі де
негізінен драматургия жанрының ерекшеліктеріне, ондағы тартысқа арналған
маңыздылығын, демек зәру мәселені бір жанрға ғана телімей, оны кең көлемде
барлық жанрларға байланыстыра зерттеу жайын көтерген болатын.
Қаламгер бұл зәру мәселеге үшінші рет 1954 жылы Қазақстан
Жазушыларының ІҮ съезінде драмаға байланысты жасаған баяндамасында [31, 299-
335 б.] баса көңіл бөледі. Ол орыс әдебиетіндегі соғыстан кейінгі кезеңде
орын алған тартыссыздық теориясының қазақ әдебиетіне де зиянды әсері
болғанын, әманда шындықты көркемөнердің критерийі деп тану қажеттігін
ескерте келе, төл драматургиядағы тартыс және кейіпкер бейнесінің
мүсінделуі, шеберлік мәселеріне тоқталады. Ғ.Мүсіреповтің Қозы көрпеш-Баян
сұлуын бұл пьесаның ішінде жырланған сезімдер молынан ашылған жеке-жеке
мінездер, барлық тартыс атаулының өсіп, өрбуі шарықтап жетіп, шарт сынып
аяқталуы-барлығы осы сипаттағы өз қалпында, өз орнында үлкен шеберлікпен
қиюласқан [31,306 б.] деп бағалайды. Бұдан М.Әуезовтің тартыстың даму
эволюциясына, оның кейіпкердің өзіндік болмысын ашу қызметіне ерекше мән
бергенін көреміз.
1956 жылы қаламгер Өмір және шығарма атты мақаласында шынайы
тартыс, жалған қақтығыс жайын өміртану және оны бейнелеу шеберлігі
мәселелерімен сабақтастыра сөз етеді. Шынайы күрделі, қиын қақтығыстар
тұсында ғана адам сезімінің, талантының, талабының, мінез-нәрінің,
тағдырдың барының баршасы түгел ашылып, тартыс қатал айқасқа айналады.
Осындай ғана қақтығыстар барлық повесть, роман, драма атаулының ең сенімді
қаңқасын, арқа сүйер тұлғасын тұрғызады [32,400 б.] деп, қақтығыстың,
яғни тартыстың кейіпкерді танытушы, жалпы көркем туынды атаулының негізі
екеніне көңіл бөледі.
Сөйтіп, М.Әуезов аталған баяндамаларында, сөздерінде
мақалаларында конфликт мәселесін драмаға қатысты қозғап, талдағанымен,
тартыстың барлық жанрдағы туындыларға да (өзі айтқандай повесть, романға
да) қатыстылығын, мұның өнер заңдылығы екенін үнемі ескертіп, айтып
отырады. Сондықтан қаламгердің драмадағы тартыс жайлы ойлары, айтқандары
өзге жанрлардағы тартыс табиғатын тану, оның сюжетке, характерге
қатыстылығын анықтау үшін де пайдалы. Демек көркем тартыс мәселесін 30-50
жылдарда алғаш көтеріп, құнды теориялық ой-пікірлерді бірінші айтушы Мұхтар
Әуезов болды.
Ал Сәбит Мұқанов болса, Тағы да поэзия туралы (Өсу жолдарымыз,
1960.388-б) деген көлемді мақаласында (1954) поэзиялық көптеген туындыларды
қарастыра отырып, поэмадағы тартыс сыры, жалпы
көркем тартыс хақында өз ойын төмендегіше тұжырымдаған: Шығарманың,
әсіресе поэма сияқты сюжеттік эпопеяның шебер жазылуына аса қажетті шарттың
бірі-конфликт мәселесі. Конфликт мәселесі дегеніміз адам мен адамның
ісіндегі, қылығындағы, мінезіндегі қайшылықтардың өзара соқтығысып,
шиеленісіп барып шешілуі ғой.Мұндай конфликт тек қалың материалдан
құралған жүйелі оқиғалардан ғана туады, жұқа, әлсіз, материалдан
тумайды.Конфликтісіз шығарма екі ұшқарылықтың біріне соғады (не өмір
шындығын орынсыз сәндеп (лакировка) көрсетуге, не тұрпайы түрінде
(натурализм) көрсетуге), мұның екеуі де социалистік реализм әдісі емес
[33,388 б.]. Драмадағы тартыс жайын, характер табиғатын С.Ордалиев өзінің
Қазақ драматургиясының очеркі [34], Конфликт және характер [35], деген
еңбектерінде арнайы зерттеді.
Прозадағы тартыс мәселесіне арналған алғашқы зерттеу мақалалар 60-
жылдардан көріне бастады. Бұл орайда белгілі ғалым Р.Бердібаевтың Әдебиет
және өмір кітабына енген Сюжет пен характер [36], атты көлемді
зерттеуін тың проблеманы қарастырудың сәтті бастамасы деп танимыз.
Зерттеуші ұлы суреткер М.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясында характер
сомдаудағы, сюжет құрудағы шеберлік тағылымын айқындауды мақсат еткен,
қызықты пікірлер айтқан, маңызды қорытындалар жасаған.
Сөз болып отырған проблема 60-жылдардың аяғында Қ.Жүсіповтың
Қазақ прозасындағы тартыс және жаңа адам атты кандидаттық
диссертациясына[37] негіз болса, 70-жылдардың басында Н.Ғабдулин өзінің
докторлық зерттеу еңбегінің [38] бір тарауын осы мәселеге арнаған.Көркем
туынды өмір шындығн бейнелейді десек, бұл тұжырым әдебиеттің тек бір
жанрына емес, баршасына байланысты айтылған ғой.
Сондай-ақ тартыс мәселесі Қ.Жұмалиевтің, Е.Ысмайыловтың,
З.Қабдоловтың оқулықтарында ғылыми талдауға ие болады. Бұл талдаулардың
басын біріктіретін. сондай-ақ өзіне назар аударуды қажет ететін бірден-бір
мәселе тартысты сюжеттің құрамды бөлігі, қозғаушы күші ретінде қарастырылуы
болып табылады. Әрбір пікірге жеке тоқталатын болсақ, Қ.Жұмалиев өзінің
Әдебиет теориясы оқулығында: Оқиғаның даму жолында оған қатысушы
адамдар өзара байланыста, қарым-қатынас, күрес-тартыстарда болады. Қимыл,
іс-әрекет, талас-тартыс үстінде әркімнің мінезі, наным-сенімдері, күйініш-
сүйініштері айқындалады және сол адамдардың қарым-қатынастарына жазушының
қалай қарайтындығы да сезіледі. Осылардың бәрін бір сөзбен айтқанда
шығарманың сюжеті деп атайды [39;70 б.] деп тартысты сюжеттің құрамды
бөлігі ретінде қарастырса, академик З.Қабдолов: Тартыс-өмірдегі
қайшылықтардың өнердегі көрінісі, адам тіршілігіндегі түрліше қарама-
қарсылықтардың, адамға тән әр алуан көзқарастағы, идеалдағы, мақсат-
мүддедегі кереғар құбылыстардың өнер туындысындағы жинақталуы, суреттелуі
[40,180 б.] деп анықтама бере отырып, әдеби шығармадағы табиғи тартыс оның
сюжеті мен композициясын өрбітер өзгеше құрал, қозғаушы күш екені өзінен-
өзі түсінікті деген тұжырым жасайды. Осындай ойды сыншы ғалым Р.Бердібаев
та өзінің Сюжет және характер еңбегінде білдірген: Тартыс-өмірдегі сан
түрлі қайшылықты қарама-қарсы күштердің табиғатын ашудың, демек өмірді ең
бір түбірлі, жылы жерінен таныстырудың тәсілі, сюжетті қозғаушы, дамытушы,
жетілтуші күш те сол [36,10 б.].
Сюжет көптеген әдебиеттанушы ғалымдардың пікірінше көркем шығармада
жалғасқан оқиғалардың тізбегі, біртұтас желісі, жүйесі. Ал осы оқиғалар
жүйесінің ішкі мазмұнының ашылуы тартыстың негізінде жатады. Сюжет пен
тартыстың басталуы, дамуы, аяқталуы бар. Ендеше тартысты сюжеттік құрылым,
композиция, шиеленіс, әрекет дамуы, шарықтау шегі ,шешім сияқты бөліктерге
бағындырудың қажеті жоқ. Себебі тартыс көркем туындының идеялық-тақырыптық
қуаты арқылы сюжеттік құрылымды белгілі бір жүйе негізінде өрбітіп,
өрістетіп, дамытып, көркемдік шешімге әкеледі. Сондай-ақ кейде сюжет пен
тартыстың сәйкес келмейтін сәттері де байқалады. Екеуінің үнемі бір-бірімен
қатар өрілуі міндетті емес. Бұл жөнінде зерттеуші Т.Есембеков мынадай пікір
білдіреді; ... .Конфликтное течение может начинаться раньше, чем сюжетное,
а может быть и вынесен автором за пределы текста. Сюжетное действие не
может быть вынесено, оно может в лучшем случае задержаться, но
егоопаздывание вряд ли служит оправданием.Так или иначе образно-стилевое
воплощение конфликта распределяется по всему тексту-воссоздание деталей,
штрихов, обстоятельств, ситуации, эмоции[41,97 с].
Бұдан көркем туындының бойынан тартыс пен сюжетті қатар іздеу,
соның негізінде бағалау үнемі жемісті бола бермейтінін байқаймыз.
Жазушының мақсат-мұраты, басты идеясы шығарма тартысының ең түпкі қабатында
орын алып, ал сюжет тек сыртқы жамылғы есебінде қызмет атқаруы да әбден
мүмкін.
Қазақ прозасында сюжет екінші кезекте қалып доминанттық рөл
философиялық пікірлер болып келетін шығармалар баршылық. Бұл шығармалардағы
аңыздық желінің деңгейінде ғана алынуы сюжет динамикасына да әсері бар.
Негізгі екпін кейіпкерлердің ішкі халіне рухани толғанысына
түсірілгендіктен, бір-бірін жылдам айырбастап дамиды. Сондықтан да, мұндай
шығармалардағы реалистік проза үлгілерін талдауға қолданылатын әдіс-
тәсілдерді пайдалану кей жағдайда шығарманың нақ болмысын ашуға кедергілер
келтіреді.
Ішкі драманың сыртқы әрекетке айналуы, бір қалыпты дамып келе
жатқан сюжет аяқ астынан ширығып, күтпеген, тосын өмір ситуацияларының қым-
қуыт тартысқа айналып кетуі қазіргі әдеби үрдіске тән сипат. Осындай
тәжірибелер ұлттық әдебиетімізде кездесіп отыратынын, тіпті көркемдік
принцип мәніне ие болғанын атап өтуге болады.
Тартыс категориясын айқындауға ғалым Н.Ғабдуллин де ден қойып, өзінің
Замандас келбеті атты еңбегінде осы мәселеге кеңінен тоқталған. Ғалым
прозадағы тартыс сырына, оның қаһарман сомдаудағы мән-маңызына арнайы
тоқталып, біраз ойлар түйеді. Нақты тоқталсақ, Қоғамдық құрылыс аясында
сапалық өзгерістер туып жатуы-даму шарты.Қоғам жаңалықтары жұрттың
экономикалық және мәдени өміріне соны күйлер енгізді. Қалыптасқан бұрынғы
тәртіптерді, үйреншікті дағдыларды ығыстырып жаңа үлгілер шығады. Міне осы
өзгерістер адамның ақыл-ойына, санасына зор ықпал еткен.Санадағы ескі ұғым
бірден өшпейді, жаңа ұғым бірден бекімейді, екеуінің арасында тартыс туады.
Сол тартыс адамды терең толғанысқа түсіреді,адамның басынан бір алуан күй
өтеді.Ол тебіренеді, алабұртады, қобалжиды, тынышы қашады; қашан түзу жөнін
тапқанша, ойы онға, ақылы алтыға бөлініп,шарқ ұрады [4,110 б.] деп
көрсетеді зерттеуші.
80 жылдарда көркем тартыс мәселесін тікелей болмаса да бірсыпыра
әдебиет зерттеушілері: Т.Сыдықов[42], Қ.Керейқұлов[43] өздерінің ғылыми
еңбектерінде көңіл бөліп, зәру мәселенің қарастырыла бастауына өз үлестерін
қосты.
Бұдан басқа да көптеген зерттеу еңбектерде тартыс мәселесі сөз
етілді.Солардың қатарына Т.Нұртазин [44], М.Қаратаев [45], Б. Шалабаев
[46], Е.Лизунова [47], Б.Наурызбаев [48], М.Хасенов [49], Х.Әдібаев [50],
З.Ахметов [51], С.Қирабаев [52], Т.Кәкішев [53], Т.Қожакеев [54],
Ш.Елеукенов [55] Ш.Сәтбаева [56], Р.Нұрғалиев [57], М.Мырзахметов [58],
Ж.Дәдебаев [59], З.Жұмағалиев [60], Б.Майтанов [61], А.Құлымбетова [62],
А.Жақсылықовтардың [18] еңбектерін жатқызуға болады.
Бұл еңбектердегі тартыс категориясына берілген бағалауларды салыстыра
қарай отыра, әдебиет зерттеушісі Р.Нұрғали: Әдебиет алғашында антогонистік
таптардың өмір сүру формасы басқа екі әлемнің күресінен туындаған
конфликтілерді жазды.Бірақ, бұдан таптар жоғалған өмірдегі қарама-
қайшылықтар жоғалды деп қорытынды жасауға болмайды. Өмір қайшылығы
қисапсыз.Мұны ұмытуға өнердің хақы жоқ [63,122 б.] деген пікіріне тоқталып
кетуге болады. Зерттеуші тап тартысы сияқты кезеңдік сипаттағы тартыстардың
әдеби процесте уақытша ғана көрінетінін, ал өмірлік қайшылықтардың әдеби
туындының өзегіне қашанда үнемі айналып отыратынын баса көрсеткен.
Тартыс категориясына қатысты мәселелер әдебиеттану ғылымында жарық
көрген көптеген еңбектерде азды-көпті айтылғанымен көбінесе қалыптасқан
қағидалар басшылыққа алынып, оны бағалауда тың нышан байқала қоймады. Бұл
категорияға белгілі қағидаларға негізделген сипаттамалардың берілуі
социалистік реализм әдісіне негізделіп жазылған көркем шығармаларға қатысты
болса керек. Дегенмен, әдебиеттегі сапалық өзгерістер тартыс категориясымен
тығыз байланысты. Себебі қоғамдағы, адам санасындағы өзгерістерді жан-
жақты, терең таныту үшін суреткер өткір тартыстарға барары сөзсіз. Атап
айтсақ, бұл тұрғысында академик С.Қирабаев: Қазіргі әдебиеттің идеялық-
тақырыптық қана емес, эстетикалық маңыздылығын талдауда шығармадағы
тартыстың сырын, көркемдік ерекшеліктерін ашып көрсетудің мәні өте үлкен.
Тартыс екі пікірдегі адамдардың қақтығысы емес, шығарманың бейнелеу
құралдарындағы қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресін танытады, автордың
философиялық эстетикалық концепциясын анықтайды [64,51 б.] деген пікір
білдіреді.
60-70 жылдардағы қазақ әдебиетінде ерекше құбылыс ретінде көрінген
қаламгерлер шығармаларын бағалауда, талдау жүргізуде кей сәтте әдеби сын
өзінің дайын еместігін байқатты. Олардың туындыларындағы ишара, меңзеу
сипатындағы тартыс түрлерін сыртқы сюжеттік оқиға арқылы пайымдау, түсіну
мүмкін емес еді. Себебі сыртқы оқиғалық және ішкі психологиялық болып
табылатын тартыс түрлері бар. Кейде тартыс нақты оқиғалық сюжеттің дамып,
бір-біріне қарама-қайшы характерлердің ашық күресі көрініп тұрса да, автор
интрига, құпиялылық элементтерін кіргізсе де тез табылады. Егер тартыс
қаһармандардың ішкі жан дүниесіне кірігіп, сыртқы оқиғада көрінбесе, бұндай
жағдайда жазушылар терең мәнді стилистикаға, яғни детальдар мен
фразаларды ауырлатып подтекске көп мән бере бастайды. Туындыларда сырттай
ештеңе көріне қоймайды, рефлекстер, естеліктер тартысы терең қабатқа
кетеді.
Кейбір әдебиет зерттеушілері тартыстың әдебиеттегі көркемдік қызметі
тек қана шығарманың идеялық-тақырыптық мазмұнымен байланысында емес, көркем
тартыс сюжет пен композициясының негізі, адам характерін ашудың көркемдік
құралы деген қорытындаға келеді.
Жалпы қазақ әдебиеттану ғылымында тартыс категориясы Т.Есембековтың
Драматизм и казахская проза атты монографиялық еңбекте тереңірек
қарастырылған. Зерттеуші біріншіден тартысты эстетикалық категория ретінде
қарастыра отырып, оның сюжет, характер, стиль мәселерімен арақатынасына жан-
жақты тоқталды. Сондай-ақ бұл еңбекте тартыс категориясының ұлттық
әдебиеттегі сапалық өзгерістері, көріну сипаты сияқты тың мәселелер
қарастырылған.
Бүгінгі таңда көптеген жазушыларға қазіргі көркем тартысты моральдік-
адамгершілік қағидалардың өзгерген кезеңінде туып отырған қайшылықтар
тұрғысында қарастыру тән болып отыр. Бұдан қарым-қатынастың, байланыстың,
тартыстың күрделенгені танылады. Осыған байланысты қоғамдық жағдайға
қатысты туған соны қайшылықтар және оның көркемдік ойлау жүйесін тану
міндеті тұр. Демек көркем тартыс мәселесін зерттеу міндеті туындайды.
Тартыс категориясының осындай ерекшелігін ескере отырып, қазіргі
қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғатына көңіл аудару бүгінгі қазақ
прозасының көркемдік сипатын, әдіс-тәсілдерін, сондай-ақ ішкі-сыртқы
мүмкіндіктерін тану, бағалау болып табылады.
Мәңгілік тартыстармен қатар бүгінгі қоғам өзі тудырып отырған
жаңа тартыс түрлері әңгіме өзегіне айналғанда ол белгілі бір адам
өмірінен бастау алып, адамзаттық, азаматтық сияқты келелі проблемалар
көтеруге үн қоса бастады. Әсіресе, адам тәрізді күрделі жаратылыс иесінің
ішкі жан-дүниесіне үңіліп, құпия-сырларын ақтарып, күш-қуатын сынап,
айналасымен қарым-қатынасын зерттеу-зерделеу мақсатында жазушылар эпикалық
туындыларда драматизмді күшейте бастады.Бұдан қазіргі тартыс түрлерінің
синкреттілігін, көпқабаттылығын байқаймыз.
Көркем конфликт – бұл коллизияда тарқатылатын идеялық-бейнелілік
құрылым тұрғысынан идеялар, характерлер, оқиғалар мен көзқарастар,
сезімдер қайшылығынан туындайтын, идеялық-бейнелілік көп қабатты компонент.
Көркем конфликтіні қабылдаудағы осы түсінік бірден-бір дұрыс түсінік
ретінде әдебиеттің даму тарихын нығайта түсері сөзсіз – деп зерттеуші
Қ.Рүстемованың пікірі ойды дәлелдей түседі.[65,32 б.]
Қазақ прозасының қалыптасу, даму, өсу жолына көз жіберсек, осы бір
киелі сапарда әңгіме жанрының көтерген жүгі, атқарған қызметі, алатын орны
зор екенін байқаймыз. Халық басынан өткеріп, жүректе сыз болып қалған небір
қиыншылықтарды, ұлт талай армандаған мақсат пен мұраттың орындалуын өзек
еткен прозалық шығармалардың әдебиетімізде көптеп көрінетінін ескерсек, осы
бір игілікті істің басында әңгіме жанры тұрғанын ешкім жоққа шығара
алмайды. Бұл жанрдың бүгінгі күні жетіп отырған биігі, алып отырған аумағы,
көтеріп отырған салмағы бір күндік еңбектің жемісі емес. Ендеше бүгінгі
қазақ әңгімесінің формалық, мазмұндық жағынан сапылық өзгерістерге бой ұруы
қазақ прозасының қалыптасу, даму өсіп-өркендеуінің нәтижесі екені ақиқат.
Сондықтан, ХХ ғасыр басынан бастап қазақ прозасындағы тартыстың
сипатын саралап өту, шама-шарқынша ой айту, пікір білдіру басты
мақсатымыздың бірі болып отыр.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде дүниеге келген прозалық
туындылар Б.Майлиннің Шұғаның белгісі, М.Дулатовтың Бақытсыз Жамал,
С.Көбеевтің Қалың мал романдары екені баршаға аян. Ал осы туындыларда
көтерілген басты мәселе қазақ жастарының бас бостандығы, сүйгеніне бара
алмаған мұңлық жандар тағдыры болды. Шұға мен Жамал, олардың сүйген
жігіттері Әбдірахман мен Ғали бейнелері арқылы жазушылар қанша қайрат
көрсеткенмен заманына қарсы тұра алмаған жастар арманын бейнелеген. Әрине
туындыларда олардың ашық күреске шығып, белгілі бір әрекетке көшіп,нақты
бір идеяны көтергендері байқала қоймайды. Тек ішкі жан дүниелерінде
сезімдер қайшылығы, талас-тартысы өтіп жатады. Басты бейнелер мұңлы, өз
тағдырларына өздері ие екендіктерін білдіріп бас көтере қоймайды. Тағдырға
мойынұсыну басым. Бұл туындылардың авторлары кезең ерекшелігіне сай жалғыз
Шұға мен Жамал ғана емес, бүтіндей бір ұлт көп мәселеге мойынұсынып
отырғанын байқатқандай. Дегенмен суреткерлер қоғамдық-әлеуметтік жағдай
шиеленісіп ішкі Ресейде болып жатқан көтерілістер қазақ халқының да
санасына бір серпін әкелетінін сезген сияқты. Себебі С.Көбеевтің Қалың
мал романының басты кейіпкері Ғайша өзінің бас бостандығын сақтап қалу
үшін күреседі. Ол Жамал мен Шұға сияқты мұңды емес Бір сәт бас көтеріп
қарсы шыға алады. Демек, алғашқы прозалық туындыларда тартыс ерік,
бостандық, мейірімділік, зұлымдық, адамгершілік мәселелері негізінде
көрінген еді.
Ұлттық әдебиет туындыларында қоғамдық ой-сана заман тынысына сай
өзгеріп отырғаны белгілі. Сондықтан 20-50 жылдар прозасындағы тартыс
табиғатын саралау үшін ең алдымен, оның әдеби даму процесін анықтайтын
категоияның бірі екенін ескере отырып, сол кездегі әдеби қоғамдастық
түрлерін зерделеу қажет.
Қазан төңкерісі халықтың саяси-мәдени өміріне күрделі жаңалықтар
әкеліп, тың серпін жасағаны белгілі. Қазақ даласына жаңа заман әкелген қмлы
өзгерістер оның рухани дамуының қайнар көзі болып табылатын әдебиетіне өз
ықпалын тигізгені даусыз. 1917 жылғы ақпан төңкерісін ұлт жанды ақындарымыз
шын мәніндегі азаттық таңының атуы деп қарсы алды. Ұзақ жылғы патша
отаршылдығынан құтылдық деген сенім көптің көкейінен орын алған еді.
Сондықтанда көп ұзамай Уақытша өкіметтің орнына келген кеңестік жүйе зиялы
қауымды ойлантқаны анық. Суреткер дүниетанымы бір сәт дағдарып, жан-жақтан
туындаған сұрақтарға жауап іздеп аласұрғаны осы кезең еді. Ақ пен қызыл
болып екіге жарыла бөлінген дүниенің қай жағына болсын сын көзбен қарай
отыра, ұлт мүддесін бірінші кезекке қоя білген ұлтжанды азаматтар мен бір
сәт есеңгіреп барып есін жия бастаған қарапайым ел тағдыры кезең қайшылығын
көрсетеді.
Осындай астан-кестен, аумалы-төкпелі заман тудырған адамның ақылына
сыймайтын, мағынасыз жаңа тәртіпті қабылдай алмаған суреткерлердің басты
мақсатына модернистік бағыт сәйкес келген еді. Бұл бағыт М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, М.Әуезовтерге жаңа өкімет еріксіз таңған әдебиет функциясынан
бір сәт алшақ кетіп, өз мүмкіншіліктерін пайдалануға көмектесті. Олар
ақиқатты модельдеуге, жоқ дүниені қолдан жасап безендіруге қарсы болды.
Социализмге тән белгілі бір нормамен шектелген әйтеуір бір кезде жүзеге
асады деген елес идеяны нысана тұту олар үшін өнерде өтірік және ойдан
шығарылған боп көрінді, сондықтан да олар осы аумалы-төкпелі заманның
артына қалдырар салқыны туралы ойлады. Ұлтжанды ақын-жазушылардың
шығармаларында тартыс ишара, мегзеу сипатында көрінді.
М.Әуезов Қорғансыздың күні әңгімесімен өзінің әлемдік биігін
көрсеткені баршаға белгілі.Әңгімедегі үш әйел тізбегі тегін алынбаған.Үш
ұрпақ өкілі. Араларында жібек жіптей нәзік жалғастық бар. Олар тек жетім-
жесір кебінін киіп қана отырған жоқ, мейірімнің жоқтығынан, қаныпезер
қарақшылықтан жапа шегіп барынан айырылып отыр. Күшікпайдай жаны жайсаң
батыр барда жауға кеткен мал қайтатын. Жан беруі бар, ел намысы ешкімге
кеткен жоқ. Ана мен қыз ешқашан ешкімге қолжаулық болған емес. Ал Ақан
болыс болып, мырза атанғанымен батыр түгіл азамат, азамат тұрмақ өз
мағынасындағы адам да емес. Тұрмысы тоз-тоз кемпір адам ретінде руханият
төрінде отыр. Тәні-тарамыс, жаны жарқырап тұр. Қазақ рухының бейнесі
іспетті. Ғазиза-руханиятымыздың қарашығы. Ұлттық құндылық- қашанда халық
қазынасы. Сол алтын қазына үзіліп түскелі тұр. Бұл талай нар тұлға мерт
болған қиын өткел екенін тарих біледі.
Қаламгер қоғамдағы өзгерістерді өзінің әңгімесінде боран бейнесінде
көрсете білген. Әңгіменің өн бойында боран суреттеліп отырған жағдайлардың
бәріне қатысты. Жазушы саясат бораны бүтіндей бір халықты адастырып, шыққан
тегінен түп негізінен адастырып жіберуі мүмкін деген ой көтеретін сияқты.
Бұған дәлеле бір эпизод Ғазиза Аққаннан зорлық көргеннен соң, боранда пана
іздеп, әкесі мен бауырының моласына барады. Қаршадай қыз аруақтарға мұңын
шағып, соларды таяныш көріп барғанын түйсінуге болады. Бұдан әрбір адам
баласы әрқашан өзінің шыққан тегін, жанына жақын таным түсінікті іздейді
деген қорытынды жасалған. Басына іс түсіп, көңіліне қаяу түссе ол аллаға
жалбарынып, аруақтан көмек сұрайтыны әмбеге аян. Ендеше, ата-баба сүйегі
жатқан киелі топырақтан алыстау, оның бойымызға сіңірген ұлттық танымын
санадан ысырып тастау жақсылыққа апармайды. Заман ағымы, қоғамдағы саяси
өзгерістер адам баласын көп сынға түсіреді. Ол бірде адасса, бірде тура
жол табары хақ. Ал оның өзімен бірге халқын адастыруы үлкен күнә. Автор
жаңа келген қоғамды жан-жақты игере алмай, оның саясатына түсінігі жетпей
жатқан ұлтты алдағы қауіп-қатерден сақтандырғысы келетіндей. Өзімізбен
бірге кейінгі ұрпақты адастырып алмасақ екен деген толғаныс көрінеді.
Осындай қарама-қайшылығы мол қоғамдық жағдайда әдебиет бірден
бой жазып, жамырай даму жолына түсіп кетті деу қиын. Дегенмен әдебиет өз
міндетін шама-шарқынша атқарған еді.
Әдебиет кеңес үкіметі тұсында тек қана социалистік реализм
әдісінің аясында ғана дамып, өсіп-өркендеуге мәжбүр болғаны белгілі. Бұл
турасында ғалым М.Базарбаев: Социалистік реализм кеңес дәуіріндегі
әдебиеттің көркемдік әдісі болды.Социалистік реализм әдісі шыншылдықпен,
тарихи нақтылықпен бейнелеуді талап етті. Еңбекші халықты коммунистік
гуманистік идеялар рухында тәрбиелеу мақсатын алға қойды, социализм жолында
күрес жүргізіп отырған жаңа қоғамның әлеуметтік-саяси, философиялық,
эстетикалық идеяларын уағыздап, өмір шындығын осы идеялар тұрғысынан
бейнелеуді қажет деп санады – дейді[66,31 6].
Отызыншы жылдардың басынан бастап-ақ қаламгерлер өз шығармаларын
өмір шындығына сәйкестігінен гөрі, сол кездегі идеологиялық диктаттың өктем
талабына лайықтап жазуға мәжбүр болды. Бұл міндет үрдесінен шығу үшін олар
әдебиеттің әлемге мәшһүр жалпы адамзаттың асылдары және жеке ұлттар мен
ұлыстар өміріндегі көкейкесті қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді суреттеуге
өте-мөте мүдделілігі сияқты өзіндік түсінігін былай қоя тұрып, бәрінен
бұрын социалдық жаңа тұрмыс орнатпақшы боп жүрген адамдар бейне бір
уақыттар байланысы, ұрпақтар үндестігі жоқтай, дүние тек осы адамдардан
басталғандай тағдырын жедеғабыл жылдам көрсетуге тиісті болды.
1956 жылы өткен коммунистік партияның ХХ съезінде жеке басқа
табынушылық қатты сынға алынды. Қуғын-сүргінге ұшырап, туған топырағынан
зорлықпен алыстатылған қазақ зиялыларының есімі ауызға алынып, ақтала
бастады. Әдебиетте соны серпін, ерекше беталыс бірден көзге шалынды.
50-жылдардың соңындағы әдеби сында Әдебиет және искусство
журналына шыққан М.Қаратаевтың Сын туралы сөз болғанда және
Р.Бердібаевтың Қазақ әдебиеті тарихының кейбір мәселелері атты
мақалаларының орны ерекше.Соңғы жиырма жыл ішіндегі қазақ әдебиетінің
барлық жанрларына көз жіберіп, шолып шығыңызшы. Не көрер екенсіз—дейді
М.Қаратаев.—Ондағы жалаң, жалпылама мақтауға құрылған жансыз, жігерсіз
құрғақ лепірме өлеңдер мен поэмаларды тізіңіз,оған қарны қампиған іліп алар
дәні жоқ не ақылға,не жүргенге жұғар нәрі жоқ шындықтан да,ойдан да
жұрдай,өмірге ұқсамайтын схемамен жосытып шыққан сәтсіз романдар мен
сүреңсіз солғын әңгімелерді қоссаңыз,сосын театрларға қойыла салып,қалып
келе жатқан көп актілі,көп сөзді,көп нәрсені ескерген,бірақ жалғыз ғана
искусствоны ескермеген типсіз,характерсіз,көркем шындықсыз, бір-ақ ымырттың
өмірі бар шұбалаң пьесаларды алсаңыз,аз тізім болмас [67,42 б.].
Шындығында да, 30-40 жылдары әдебиетте сыншы айтқан кемшіліктің
болғаны мәлім. Сондай-ақ жоғарыдағы мақаласында Р.Бердібаев: Кез келген
зерттеулердің күрделі бөлімі совет мемлекетінің оның басшысын мақтауға
арналатын. Осының өзі асқан ойлылық болып саналатын ... ..В.И. Ленин
қағидаларын әдебиетке бас жоқ, көз жоқ қолдана берушілік те болды,-деп
орынды сынады [68,15 б.].
30-50 жылдар әдебиетінде тартыс белгілі бір дүниетаным немесе
әлеуметтік топтар арасындағы болғаны ешкімге жасырын емес, оның себептерін
әркім әрқалай түсіндіріп жүр. Әдебиетімізде бір-біріне ұқсайтын кейіпкерлер
бейнесі сомдалды. Олардың басты мақсаты кеңестік өмір шындығын көрсету
болғандықтан шығарма тартысы соған ғана қызмет еткені бәрімізге аян.
Шығарманың финалы сәтті аяқталып,ұнамды кейіпкер жеңіске жетіп отыруы
сияқты мәселелер орын алды. Бұл жалаң ұраншылдық әдебиеттің көркемдігін
солғындатып, авторлық позиция белгілі бір идеологияның жаршысына айналған
кезең еді. Сондықтан бұл жылдардағы әдебиетте кезеңдік тартыстар басым
болғаны белгілі. Әдебиетте өзіндік ой өрісі, пікірі, көзқарасы бар
кейіпкерлер азайды.
Кейінгі жылдары қазақ әдебиеттану ғылымы осы кезең шығармаларын ой
елегінен өткізіп, зерделей қарап, жаңаша көзқараспен пайымдауға бет бұра
бастады. Себебі, өткеннің бәрін тәрк тәрік етіп, аз уақыт ішінде өндірістен
шығаратын зат сияқты тез арада мәдениет, әдебиет жасап шығару мүмкін емес.
Кейбір солақай, сыңаржақ саяса иелері өнер табиғатына епен, байыппен емес
ентелей, өкпелей келген сияқты. Соның салдарынан талай ғасырлар бойы
халықпен бірге жасасқан әдебиет өзінен-өзі аз уақыт ішінде кейбір саяси
кабинеттерден өз ұрпағына жау болып шыға келеді. Би, шешен, хан
деген сөздерге үрке қарап, өз жан дүниесінен ұлттық санасынан безу
қажеттігі туған еді. Қорыта айтқанда, қазақ кеңес әдебиетінің туу,
қалыптасу кезеңі басталған еді.
Бүгінгі күн көкжиегінен пайымдай қарайтын болсақ, бұл әдебиеттің
бойында кейбір кереғар сипаттар бар сияқты. Себебі ол ұлттық тілде жазылған
көркем туындыларды құраса да, мемлекеттік-саяси принцип мәселелерін
қамтиды. Осы жерде өз-өзінен заңды сұрақтар туындайды. Кеңестік әдебиет
және кеңестік әдебиет емес деген ұғым бар. Себебі қазақ әдебиеті
туындыларын осындай екі жүйеге бөліп, оның бірін (кеңестік емес әдебиетті)
мүлдем әдебиет тарихынан шығару көзделіп, ұзақ уақыт олар туралы үндемей
келгеніміз шындық. Қалай десек те бұл тұтас қазақ әдебиеті. Қазақ
әдебиетінен қоғамдық -саяси жағдайларға байланысты алынып тасталған,
аластатылған туындыларды зерттеп зерделеу бүгінгі күн талабы екені шындық.
Өмірлік шындықты көркем шындыққа айналдыру, оны шынайы кейіпкерлер
арқылы қалың оқырманға әсерлі жеткізе білу тек дарынды қаламгердің еншісіне
тиесілі екендігі ежелден белгілі.
Елуінші жылдардың аяғы мен алпысыншы жылдары шағын жанр-әңгіме жаңа
сапаға ие бола бастады. Бұл жанр туралы академик З.Қабдолов былайша ой
білдірген: Әңгіме-қиын жанр.Алдымен, көлемі шағын. Ол жазушыдан барынша
жинақы болуды талап етеді.Содан соң оқырманды бірден үйіріп әкету үшін, сол
шағын көлемдегі өмір эпизодының өзі соншалық тартымды, сюжет желісі
қызғылықты болуға тиіс [69, 306 б.].
Қазақ әдебиеті үшін 60-шы жылдар табысты болды. Бұл кезде
әдебиетке бір топ жас буын жазушылар келді. Бұлар –М.Әуезов, Б.Майлин,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов мектебінен шыққан жас буын еді. 60-80 жылдары
әңгіме жанры мазмұн, түр жағынан да үлкен табыстарға жетті. Түрі жағынан
шартты түрде реалистік, романтикалық, символдық деп бөлуге болады.
Өркендеген, дамыған бүгінгі қазақ әдебиетіне жаңа бір серпіннің,
жаңа толқынның, көркемдік сапалық ізденістердің ене бастауы 60-ыншы
жылымық кезеңінен бастау алып 70-90-ыншы жылдары арнасын кеңітті. Аталмыш
кезең әдебиетінде модернистік әдебиет өрнектері де көріне бастаған еді.
Осыған орай, 60-70-ші жылдарда тартыстың сипаты өзіне дейінгі әдеби
кезеңдерге қарағанда күрделенді және дараланды. Жазушылар адам іс-
әрекетінің қозғаушы күшіне оның рухының өздігінен ашылуына көңіл бөле
бастағаны байқалады. Характерді әрқилы сыннан өткізу, алдына таңдау қою,
пікір таласқа түсіру, өзіне-өзі есеп беру сияқты әдіс-амалдардың қолданылуы
осы кезең прозасына етене тән болғандығын атап өткен жөн.
Кезінде ғалым-сыншы Р.Нұрғалиев Әдебиет-үлкен құбылыс, жанды
дүние, күрделі процесс.Бір әдебиет-дария, бір әдебиет бұлақ, бәрі де ағады,
өседі, өрбиді.Халық бар жерде әдебиет бар [70 ,209 б.],-деп жазғанындай
уақыт талабының мүддесінен шығып, адамның жан дүниесіне терең үңіліп, оның
ішкі қайшылықтарын, психологиясын көрсетуде жетекші орын алар прозаның
шағын түрінің жетпісінші жылдарда кеңге қанат жайып өркендей түсуі заңды
құбылыс. Себебі 60-70-інші жылдары қазақ прозасына келген Ә.Кекілбаев,
Қ.Жұмаділов, С.Мұратбеков О.Бөкей, Д.Исабеков, Т.Әбдіков, Т.Нұрмағамбетов,
К.Сегізбаев сынды жазушылардың қаламының ептеп өзгешелеу тұстары таныла
бастады. Осы ерекшелікті байқаған академик С.Қирабаев: Соңғы жылдардағы
әдеби процестің бір ерекшелігі—талантты жастардың әдебиетке көптеп келуі.Он-
он бес жылдардың айналасында әдебиетке келген топта біраз іріктеліп қалды.
Олардың талантты өкілдері осы дәуір ішіндегі әдеби процеске белсене
араласып, әдебиетіміздің жаңа ізденістерін табыстарын байытуға үлестерін
қосып жүр .Олар өз дәуірі шындығының жанды суретін ғана емес,
замандастарының ішкі сезім күйлерін, оларды толғандырған ой-пікірлер
байлығын ала келді-деп өз пікірін білдіреді [71, 544 б.].
Рухани тереңдігімен қазақ әдебиетінің тағы бір сатыға
жоғарылауына септіктерін тигізген бұл жазушылар шоғырының шығармашылығын
танып-білу жан-жақты ізденіс, талап пен талғамды қажет ететіндігін бүгінгі
көпшілік мойындап отыр. Тіпті, жазушылар шығармашылығы кең өріс ала
бастаған 70-80 жылдардағы ел жағдайына үңіле отырып, жазушылар идеясының
бір ұшығына көз жеткізгендей боламыз. Бұл кезеңге сөз бен іс арасындағы,
қабылданған шешімдер мен олардың арасындағы алшақтық тән еді. Ауыз толтырып
айтарлықтай нәтижелердің болмауы жарияланған мақсаттар мен ниеттерге
сенімсіздікпен қарау рухын дүниеге әкелді. Оның үстіне халықтың едәуір
бөлігі әрекетсіздік пен маскүнемдікке бой алдырып жарымжандылыққа ұшыраудың
аз-ақ алдында тұрды.
Осы кезде жоғарыда аталған жазушылардың оқырман қауымды небір ой-
талқыға жетелерлік елеулі туындылары дүниеге келген болатын. Қоғамға,
қоршаған ортаға төніп келе жатқан қауіп жазушыларды толғандырмай қоймаған.
Адамға ой саларлық шығармаларды өмірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 821.512.122-32.09
Қолжазба құқығында
СМАҒҰЛОВА НҰРГҮЛ ҚАЙЫРБЕКҚЫЗЫ
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғаты
10.01.02- қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: филология
ғылымдарының докторы,
профессор Т.Есембеков
Қазақстан Республикасы
Астана, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 1960-70 жылдардағы қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғаты
... ... ... ... ... 7
2 1980-2000 жылдардағы қазақ әңгімелеріндегі тартыс пен мінез
... ... ... .. 65
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .114
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .117
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу жұмысының нысаны болып
отырған 1960-2000-ыншы жылдардағы қазақ әңгімесі кешегі кеңестік дәуірдің,
бүгінгі демократиялық қоғамның бет-бейнесін, мақсат-мүддесін, беталысын
көркемдік шеберлікпен суреттеп бергенін бүгінде көпшілік қауым мойындап
отыр. Әңгіме жанрында қалам сілтеген қаламгерлер тоқырау кезеңіндегі ұлт
тағдыры, елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, өтпелі кезеңдегі адам
болмысы, оның ішкі жан-дүниесінің айналасындағы ортамен қабыспауы, рухани
жадаулық сияқты мәселелерді, сондай-ақ бүгінгі демократиялық қоғамдағы адам
мен адам, адам мен қоғам, адам мен табиғат арасындағы қайшылықтарды күн
тәртібіне батыл қоя білді.
Осындай күрделі мәселелерді көркем бейнелеп, шығарманың басты
идеялық нысанасына айналдырып, характерлердің арқасына жүк етіп салып,
өмірлік мақсат-мүдделеріне айналдыру кез келген қаламгерден үлкен
шеберлікті талап етері сөзсіз.
Қазақ прозасы бұл жылдары тақырыптық-идеялық жағынан тереңдеп,
әдебиетте жаңаша көркемдік ізденістер байқалды. Себебі адам мен адам, адам
мен қоғам, тұлға мен тобыр, ой мен сезім, мансап пен ұждан, ынсап пен
ындын, арман мен мақсат, іс-әрекет пен көзқарас, дүниетаным мен мінез-құлық
арасындағы қарым-қатынас пен талас-тартыстарды көрсету, әрқайсысына өз
көзқарасын білдіріп әділ үкімін айту жазушыларды жаңа көркемдік әдіс-
тәсілдерге баруға, оны шеберлікпен игере білуге бағыттаған еді. Осындай
өзекті мәселелерді бейнелеп, барша адамзат баласын ойландырып отырған
сауалдарға жауап іздеу мақсатында қаламгерлер терең тартысқа құрылған
туындыларды дүниеге әкеле бастады.
Әдебиеттану ғылымында көркем тартыс проблемасы құлашы кең, өрісі
үлкен мәселе. Ол суреткердің талант даралығы мен өмір шындығын көркемдік
тұрғыдан тану қыры бола тұра, мән-маңызы жағынан идеялық-философиялық
міндеттерді де қамтиды. Өмірдегі тартыс бір адамның айналасында өтсе,
өнердегі тартыс жалпы адамзаттық мәселені қозғайды, сондықтан да жазушы
жеке адамның айналасындағы тартысты зерттей отыра, сол тартысты адамзаттық
деңгейге көтереді.
Қаламгер шеберлігі туындының тілдік, стильдік жағынан ғана
көрінбейді, ол тұтас ойлау жүйесінен, жазушының шығарма идеясын ашып,
образдар сомдау жолында қолданатын бүкіл көркемдік амал-тәсілдерді
пайдалануынан да да байқалады. Ендеше кез келген қаламгер өз шығармасының
идеялық сипатын тереңдетіп, ойды астарлай беріп, образдарды ширыққан
тартыстар үстінде ашуды мақсат ететіні белгілі. Туындыда сомдалған кейіпкер
қашанда өз арқасына жазушының айтпақ ойын, танытпақ шындығын жүк етіп
алады. Ал қаламгер болса, сол өмір шындығын өз дүниетанымы тұрғысынан
пайымдап, зерделеп, зерттеп барып қана өмірлік тартыстарды әдеби тартыс
материалына айналдырады.
Аталмыш кезең прозасындағы тартыстың образдық-құрылымдық жүйесіне
және психологиялық сипатына қатысты мәселелерді қарастыра отырып, оның көп
қырлылығын, көп қабаттылығын байқауға болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тартыс
табиғаты – жүйелі, күрделі зерттеу жұмыстарына нысана болмаса да жекелеген
жазушылардың шығармашылықтарына, жалпы аталмыш кезеңдегі әдеби процесс
қатысты әдеби-сын мақалаларда қарастырылып жүрген ғылыми мәселе.
Бұл кезеңдегі әдеби процесс және әңгімелері зерттеу нысанасына
алынып отырған жазушылар шығармашылықтары жайында әр уақытта З.Қабдолов
[1], С.Қирабаев [2], Р.Бердібаев [3], Н.Ғабдуллин [4], Р.Нұрғали [5],
Ш.Елеукенов [6], Т.Тоқбергенов [7], Б.Кәрібаева [8], Б.Майтанов
[9],Ж.Дәдебаев [10], Қ.Алпысбаев [11] , Б.Ыбырайымов [12], З.Серікқалиев
[13], С.Мақпыров [14], Т.Есембеков [15], С.Негимов [16], Д.Ысқақұлы [17].
т.б ғалымдардың мақалалары мен зерттеулері жарыққа шықты. Сонымен қоса
қазіргі қазақ прозасы поэтикасының жекелеген мәселелері жайлы жазылған
А.Жақсылықов [18], А.Исмақова [19], С.Асылбеков [20], О.Көзбеков [21],
А.Рамазанова [22], Ш.Уәлиханов [23], Г.Балтабаева [24], Қ.Жанұзақова[25],
Ж.Аймұханбетова [26] т.б зерттеушілердің еңбектерінде маңызды ойлар
айтылып, ғылыми тұжырымдар жасалды. Дегенмен, зерттеу жұмысын жүргізушілер
әңгімелері ғылыми жұмыстың нысанына айналып отырған қаламгерлердің көркем
туындыларындағы тартыс категориясы жөніндегі идеялық-эстетикалық
көзқарастарды өздерінің тақырыптары мен нысаналарына қатыстыларын қажетті
мөлшерде ғана қамтыды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты- Әбіш Кекілбай, Қабдеш Жұмаділов, Сайын Мұратбеков, Дулат
Исабеков Төлен Әбдіков, Тынымбай Нұрмағанбетов, Оралхан Бөкеев, Кәдірбек
Сегізбаев, Дидахмет Әшімханов, Думан Рамазан, Қуандық Түменбай, Нұрғали
Ораз, Қасым Аманжол, Дидар Амантай, Сейітқұл Оспанов, Талаптан Ахметжан,
Қуаныш Жиенбай, Асқар Алтай, Айгүл Кемелбаева, Роза Мұқанова сынды
қаламгерлердің әңгімелеріндегі тартыс табиғатына ғылыми-теориялық пікір
айту, талдау.
Зерттеу жұмысының осы мақсатынан туындайтын мынадай негізгі міндеттер
жүйелі түрде қарастырылады:
• тартыс категориясына қатысты әр түрлі анықтамалар мен пікірлерді
жүйелеу, саралау;
• ХХ ғасырдағы ұлттық прозадағы тартыс мәселесіне шолу жасай келіп,
оның кезеңдік тұрғыдан үйлестік-өзгешеліктерін анықтау;
• кезеңдік өзгерістер мен қоғамдық қатынастарға орай тартыстың сипатына
баға беру;
• қазіргі қазақ әңгімелеріндегі әдеби дәстүр жалғастығы сипатын ашып,
жаңа тенденцияларды айқындау;
• Образ болмысындағы ұлттық мінездің тартыстың даму жолына қатысты орнын
және тартыс табиғатын ашудағы стильдік өзгешелігін саралау;
• Бүгінгі қазақ прозасындағы көркем ойдың бағыт-бағдарын пайымдау
(жатсыну, ішкі жан арпалысы, жалғызсырау, өткен өміріне есеп беру,
өмірдің мәні туралы ой кешу, портрет, образ есімінің оның ішкі жан
дүниесімен өз ара қатынасы, бір мезгілдегі бірнеше эмоция, күлкінің
әртүрлі сипаты, кейіпердің ішкі әлемін танытудағы ролі т.б)
• Көркемдік талғамды танытудағы философиялық тереңдіктің табиғат пен
адам арасындағы байланысты көрсетуін зерделеу,
• Тартыс сипатын танытудағы психологизмнің қаһарман әлеміндегі әр түрлі
өзгерістерді суреттеудегі көркемдік ізденіспен ұштасуын көрсету;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертация көркем әдебиеттегі
тартыс табиғатын, әсіресе әңгіме жанрындағы көркемдік қызметіне байланысты
әдебиет теориясының үлесіндегі ғылыми маңызды мәселені жаңаша көзқарас, тың
пікір тұрғысынан талдаған өзіндік бағыт-бағдары бар жұмыс болып табылады.
Жұмыста тартысты әдеби-эстетикалық категория ретінде тану жайындағы пікір
одан әрі тереңдетілді, жалпы алғанда нысанға алынған әңгімелерді ғылыми
талдаудан өткізу арқылы қазақ әдеби процесіндегі ілгерілеу, даму мәселелері
жан-жақты сөз болды. Зерттеу нысанындағы әңгіме авторларының эстетикалық
өре-деңгейі, дүниетанымы, көркемдік ізденістер сипаты сараланды. Әдебиет
теориясы қарастыратын компоненттер тартыс ұғымымен тығыз байланыста,
органикалық бірлікте зерделенді. Көркем туынды мәтінін талдап, саралау
арқылы қаламгердің көркемдік әлеміне зерттеу жүргізілді, сол арқылы ұлттық
әдебиетіміздегі әр тұстағы оң ізденістерге баға берілді.Шығармашылықтары
бүгінгі күнге дейін зерттеу нысанына алынбаған көптеген жаңа буын
жазушылардың әңгімелері талданып, ондағы тартыстың көріну сипатына қатысты
тұжырымдар жасалынды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жазу барысында, салыстырмалы
талдау, жүйелілік, жинақтау, тұжырым жасау әдістері пайдаланылды.
Зерттеу нысаны ретінде Ә.Кекілбаевтың Керек адам, Соңғы
аялдама, Есболай, Қ.Жұмаділовтың Момын, С.Мұратбековтың Ата,
Бекеңнің құбылыстары, Күсен-Күсеке, Д.Исабековтың Қара шаңырақ,
Ескерткіш, Талахан-186, Т.Әбдіковтың Қонақтар, Жат перзент,
Бассүйек, Т.Нұрмағанбетовтың Ата қоныс, Сушы, О.Бөкеевтің Бура,
Ардақ, К.Сегізбаевтың Балабура, Думан Рамазанның Жантәсілім, Ауғанда
ағарған шаш, Көкжал, Қуандық Түменбайдың Ақындар заңы, Нұрғали Ораздың
Қайыршының жұлдызы, Қасым Аманжолдың Армансыз, Дидар Амантайдың Ештеңе
жазылатын емес, Тәкаппарлық, Д.Әшімхановтың Шымырбайдың шындығы,
Аққабаның толқыны, Зауал, Тасқорым, С.Оспановтың Жол ережесі,
Талаптан Ахметжанның Айқасқа, Төрт қанден, Қуаныш Жиенбайдың Бизнесмен
Құлшараптың Қожанасырмен қоштасуы, Асқар Алтайдың Кентавр, Балақ бау,
А.Кемелбаеваның Қоңыр қаз, Р.Мұқанованың Мәңгілік бала бейне,
Шықпайтын есік, Мұқағали әңгімелері алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу
жұмысының теориялық және әдіснамалық өзегі Қазақстан және шетел
ғалымдарының әдебиет теориясы мәселелері туралы еңбектеріне негізделеді.
А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегіндегі ой-пікірлер, сондай-ақ
тартыс табиғатын ашуға еңбек сіңірген ғалымдар Н.Ғабдуллин, С.Ордалиев,
Т.Есембеков, Қ.Жүсіпов және зерттеу еңбектерінде тартысты кешенді мәселелер
ауқымында қарастырған С.Қирабаев, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, Қ.Алпысбаев,
Ж.Дәдебаев, З.Серікқалиев т.б орыс әдебиеттанушылары: Г.Н Поспелов, А.И
Козак, В.Е Хализев т.б ғалым зерттеушілердің еңбектері әдістемелік бағыт-
бағдар ретінде қолданылды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу еңбектің тұжырымдары мен
нәтижелерін жоғары оқу орындарының филология факультетінде Қазіргі қазақ
әдебиеті курсынан жүргізілетін лекциялық, семинарлық сабақтар барысында,
қазіргі әдеби процеске қатысты оқылатын арнайы курстарда пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде
төмендегідей тұжырымдарды қорғаға ұсынуға болады:
• Көркем әдебиеттегі тартысты тану күрделі мәселелердің бірі, оның
табиғаты терең, өзіндік сипаты мол, сондай-ақ ол тұтас көркемдік ойдың
дамуын қамтиды;
• Тартыстың дамып, өсіп, жетілуі, өзіндік сипаты ұлттық әдебиет
тарихында өз мазмұн мағынасымен, ерекшелігімен танылады;
• Аталмыш қаламгерлердің шығармаларындағы тартыс жаңа сапаға, жаңа
мазмұнға көшіп, ұлттық әдебиеттегі рухани сабақтастықты жалғайтын
көркемдік шеберліктің маңызды саласына айналды;
• әңгімелері зерттеу нысанасына алынған қаламгерлердің шығармашылық
тәжірибесіндегі көптеген туындыларда тартыс арнаулы көркемдік тәсіл
ретінде жетекші қызмет деңгейіне көтерілген;
• 60-жылдардан бастап тоталитарлық жүйенің сәл босаңсуы, жылымық
кезеңнің тууы шығармашылық еркіндіктің пайда болуына, дүниежүзілік
көркем тәжірибелердің үлгілерін молынан, кедергісіз пайдалануға жағдай
жасады. Қазақ қаламгерлері қалыптасқан дәстүрлі тартыстан қол үзіп,
жаңа тартыс түрлеріне бара бастады;
Зерттеу жұмысының сарапталуы, мақұлдануы мен жариялануы.
Диссертациялық жұмыстың басты нәтижелері мен тұжырымдары ҚР БҒМ Білім мен
ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті белгілеген ғылыми
басылымдарда, республикалық және халықаралық ғылыми-теориялық конференция
материалдары жинақтарында жарық көрді.
Зерттеу еңбегі М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік
университетінің қазақ филологиясы және Л.Н Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің қазақ әдебиеті кафедраларында талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.Жұмыс соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 1960-70 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ТАРТЫС
ХХ ғасыр қазақ халқы үшін қым-қуыт қайшылығы мол әлеуметтік-саяси
өзгерістерге толы кезең болғаны белгілі. Қоғамдық-әлеуметтік саяси
өзгерістер аяқ астынан пайда бола қаятын құбылыс емес екені, оның астарында
талай күрделі мәселелер тоғысып жатқаны аз сөз болып жүрген жоқ.
Коммунистік қоғам құрсауында қамалған ұзақ жылдар бойы бұрынғы
Кеңес Одағында таптық тартыс дәріптелген тұста ел тоталитарлық заманды
басынан кешкені мәлім. Сыңаржақ саясат белең алған кезде әдебиеттің сан-
салалы оқиғаларға араласқаны, қилы-қилы күйге түскені, дамуға тырысқаны,
дағдарысқа ұшырағаны сапалық тұрғыдан бағалануы керек.
Осы орайда ХХ ғасырдағы қазақ прозасының даму заңдылықтарын
зерттеу барысында нақты тарихи жағдайларға жаңа заман тұрғысынан көз салып,
саралау көп мәселелерді қайта бағамдауға жетелейтіні сөзсіз. Әсіресе ұлт
әдебиетінің әрбір кезеңінің өзіндік мәні мен маңызын тереңірек тану үшін
сол уақыттағы негізгі қарама-қайшылықтың табиғатын анықтау қажет екені
даусыз. Себебі көркем шығармада тартыстың дамуына, ауқымының кеңейіп
өзгеуіне қоғамдық саяси-әлеуметтік жағдайлар мен адамдар арасындағы кереғар
қайшылықтар ықпал ететіні белгілі.
Әр кезеңдегі тарихи жағдайлар әдебиетке жаңа міндеттер
жүктейтінін ескерсек, кезеңіне қарай, тартыс жаңа мазмұнға, жаңа сапаға ие
болатынына ешкім дау айта қоймас. Дегенмен қазақ әдебиеттану ғылымындағы
зерттеулерге назар аударсақ, қазақ прозасындағы тартыс категориясының талай
дау-дамайға жетелегені, әрқилы бағаланғаны, түрлі ғылыми жүйеге
негізделгені анық. Салиқалы зерттеулерде тартыс категориясының әдеби даму
процесін айқындауға мүмкіндік беретін, оған қоса әдеби кезеңнің, жеке
жазушының болмысын танытатын күрделі ұғым екені орнықты айтылған.
Алғашқылардың бірі болып А.Байтұрсынұлы тартыс категориясына өзінің
Әдебиет танытқыш еңбегінде: Адам бала күнінде тысқы ғаламдағы көзге
көрініп, денеге сезіліп тұрған нәрселерді ғана танумен болады. Ержеткен
сайын дүниенің ісіне өзінше сүйсініп,өзінше күйініп, өзінше жол тұтып,
өзінше жол белгілеп, жақсылық, жамандыққа өз көзімен қарап, өзінше сынап,
өзінше бағалап, өзінше пікірлейтін болады. Өз алдына мұңы, мұраты, мақсаты,
мүддесі болып, сол мұрат-мақсатына жету талабына кіріскен жерде тысқы
ғаламға тиісті жердің шегіне келіп, ішкі ғалам мен тысқы ғаламның шарттары
тура келмей екеуі ілінісіп, ұстаса кетеді [27,294 б.] деп сипаттама
береді.
Көркем тартыс мәселесі кеңестік әдебиеттану ғылымында көбіне көп сюжет пен
характерге байланысты сөз етіліп келген іргелі теориялық проблемалық
мәселелердің бірі.
Тартыс-сюжеттің жаны, оның қозғаушы күші, сюжетте баяндалатын
оқиғаның да, характер тағдырының шешімі де осы тартысқа, оның сипатына
тікелей қатысты екендігі зерттеу еңбектерде айтылып жүр. Алайда бұл мәселе
айырықша маңыздылығына қарамастан, қазақ әдебиеттану ғылымында әлі де
жетімсіз сөз болуда, онда да қалыптасқан көзқарас дағды бойынша 70-жылдарға
дейінгі тартыс мәселесі негізінен драмаға байланысты қарастырылып келді.
Сөз болып отырған мәселенің көркем туынды үшін, қаламгерлер үшін
маңыздылығына қазақ әдебиетшілері қазақ әдебиетшілері мен жазушыларының
ішінде сонау 30-шы жылдардың басында-ақ көңіл бөліп, бірсыпыра байыпты
ойлар айтқан Мұхтар Әуезов болатын.Ол бұл мәселені алғаш рет Жақсы пьеса-
сапалы әдебиет белгісі атты 1934 жылы жазған мақаласында көтерген.М.Әуезов
жалпы мақалаларында, баяндамаларында, сөйлеген сөздерінде тартыс,
драмалық конфликт, қақтығыс, коллизия, деген терминдерді қолданған.
Аталған мақал асында қаламгер қазақ драматургтерінің кеңестік тақырыптағы
пьесаларындағы ( Түрксиб, Тартыс, т.б) жаңа адамды бейнелеудегі негізгі
кемшіліктер сырын құрылыс олақтығынан, түйін-тартыстарды драма заңымен
өрбіте алмағандымыздан, адамымыз жанды, әсерлі, сергек адам болмай, пьеса
адамы болмай, функционал болып шығады [28,175 б.] деп түсіндірген.
Демек, жас қаламгерлер драмалық туындыда кейіпкерді шынайы тұлғалаудың
кілтипаны тартысқа байланысты деп білген. Жасанды драмадан (яғни жалған
тартыстан деген мағынада) реалистік шығарма тумайды.Жалған тартыс, жалған
психология, адам нанбас мінез-схема туады [29,259 б.] деп байыпты
теориялық ой түйген.
Бұл мәселеге ол екінші рет 1953 жылы КСРО Жазушылар одағы
басқармасының ХІҮ пленумында сөйлеген сөзінде (кейін бұл баяндамасы
Драматургия заңы туралы кейбір ойлар деген атпен оның Уақыт және
әдебиет [29] жинағында жарық көрді.) тоқталды. Атап айтқанда, М.Әуезов
сөзінде 50-жылдардағы Орталық баспасөз беттерінде драматургиядағы тартыс
проблемасы төңірегіндегі мақалаларға шолу жасай келе, оларда аталған
проблеманың біржақты сөз болғанына қынжылыс танытады.Н.Абалкиннің Новый
мир журналындағы В поисках конфликта деген мақаласындағы Конфликт
мәселесі дегеніміз- ең алдымен, типтік характерлер жасау мәселесі, Айқын
берілген характерлері жоқ шығарма конфликтісіз, оқиғасыз шығарма [30]
деген пікірін сынай келе, осы анықтамалар тек драматургияға ғана тиесілі
ме екен? Роман, повесть, тіпті поэманың алдындағы проблема осы да емес пе?
Олай болса, конфликт проблемасы драматургияға байланысты ғана қолға
алынғаны қалай? [31] деп мәселеге өзгелерден кеңірек мән бере
байыптайды. Сөйтіп, пленумда қаралатын басты мәселе де, өзінің сөзі де
негізінен драматургия жанрының ерекшеліктеріне, ондағы тартысқа арналған
маңыздылығын, демек зәру мәселені бір жанрға ғана телімей, оны кең көлемде
барлық жанрларға байланыстыра зерттеу жайын көтерген болатын.
Қаламгер бұл зәру мәселеге үшінші рет 1954 жылы Қазақстан
Жазушыларының ІҮ съезінде драмаға байланысты жасаған баяндамасында [31, 299-
335 б.] баса көңіл бөледі. Ол орыс әдебиетіндегі соғыстан кейінгі кезеңде
орын алған тартыссыздық теориясының қазақ әдебиетіне де зиянды әсері
болғанын, әманда шындықты көркемөнердің критерийі деп тану қажеттігін
ескерте келе, төл драматургиядағы тартыс және кейіпкер бейнесінің
мүсінделуі, шеберлік мәселеріне тоқталады. Ғ.Мүсіреповтің Қозы көрпеш-Баян
сұлуын бұл пьесаның ішінде жырланған сезімдер молынан ашылған жеке-жеке
мінездер, барлық тартыс атаулының өсіп, өрбуі шарықтап жетіп, шарт сынып
аяқталуы-барлығы осы сипаттағы өз қалпында, өз орнында үлкен шеберлікпен
қиюласқан [31,306 б.] деп бағалайды. Бұдан М.Әуезовтің тартыстың даму
эволюциясына, оның кейіпкердің өзіндік болмысын ашу қызметіне ерекше мән
бергенін көреміз.
1956 жылы қаламгер Өмір және шығарма атты мақаласында шынайы
тартыс, жалған қақтығыс жайын өміртану және оны бейнелеу шеберлігі
мәселелерімен сабақтастыра сөз етеді. Шынайы күрделі, қиын қақтығыстар
тұсында ғана адам сезімінің, талантының, талабының, мінез-нәрінің,
тағдырдың барының баршасы түгел ашылып, тартыс қатал айқасқа айналады.
Осындай ғана қақтығыстар барлық повесть, роман, драма атаулының ең сенімді
қаңқасын, арқа сүйер тұлғасын тұрғызады [32,400 б.] деп, қақтығыстың,
яғни тартыстың кейіпкерді танытушы, жалпы көркем туынды атаулының негізі
екеніне көңіл бөледі.
Сөйтіп, М.Әуезов аталған баяндамаларында, сөздерінде
мақалаларында конфликт мәселесін драмаға қатысты қозғап, талдағанымен,
тартыстың барлық жанрдағы туындыларға да (өзі айтқандай повесть, романға
да) қатыстылығын, мұның өнер заңдылығы екенін үнемі ескертіп, айтып
отырады. Сондықтан қаламгердің драмадағы тартыс жайлы ойлары, айтқандары
өзге жанрлардағы тартыс табиғатын тану, оның сюжетке, характерге
қатыстылығын анықтау үшін де пайдалы. Демек көркем тартыс мәселесін 30-50
жылдарда алғаш көтеріп, құнды теориялық ой-пікірлерді бірінші айтушы Мұхтар
Әуезов болды.
Ал Сәбит Мұқанов болса, Тағы да поэзия туралы (Өсу жолдарымыз,
1960.388-б) деген көлемді мақаласында (1954) поэзиялық көптеген туындыларды
қарастыра отырып, поэмадағы тартыс сыры, жалпы
көркем тартыс хақында өз ойын төмендегіше тұжырымдаған: Шығарманың,
әсіресе поэма сияқты сюжеттік эпопеяның шебер жазылуына аса қажетті шарттың
бірі-конфликт мәселесі. Конфликт мәселесі дегеніміз адам мен адамның
ісіндегі, қылығындағы, мінезіндегі қайшылықтардың өзара соқтығысып,
шиеленісіп барып шешілуі ғой.Мұндай конфликт тек қалың материалдан
құралған жүйелі оқиғалардан ғана туады, жұқа, әлсіз, материалдан
тумайды.Конфликтісіз шығарма екі ұшқарылықтың біріне соғады (не өмір
шындығын орынсыз сәндеп (лакировка) көрсетуге, не тұрпайы түрінде
(натурализм) көрсетуге), мұның екеуі де социалистік реализм әдісі емес
[33,388 б.]. Драмадағы тартыс жайын, характер табиғатын С.Ордалиев өзінің
Қазақ драматургиясының очеркі [34], Конфликт және характер [35], деген
еңбектерінде арнайы зерттеді.
Прозадағы тартыс мәселесіне арналған алғашқы зерттеу мақалалар 60-
жылдардан көріне бастады. Бұл орайда белгілі ғалым Р.Бердібаевтың Әдебиет
және өмір кітабына енген Сюжет пен характер [36], атты көлемді
зерттеуін тың проблеманы қарастырудың сәтті бастамасы деп танимыз.
Зерттеуші ұлы суреткер М.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясында характер
сомдаудағы, сюжет құрудағы шеберлік тағылымын айқындауды мақсат еткен,
қызықты пікірлер айтқан, маңызды қорытындалар жасаған.
Сөз болып отырған проблема 60-жылдардың аяғында Қ.Жүсіповтың
Қазақ прозасындағы тартыс және жаңа адам атты кандидаттық
диссертациясына[37] негіз болса, 70-жылдардың басында Н.Ғабдулин өзінің
докторлық зерттеу еңбегінің [38] бір тарауын осы мәселеге арнаған.Көркем
туынды өмір шындығн бейнелейді десек, бұл тұжырым әдебиеттің тек бір
жанрына емес, баршасына байланысты айтылған ғой.
Сондай-ақ тартыс мәселесі Қ.Жұмалиевтің, Е.Ысмайыловтың,
З.Қабдоловтың оқулықтарында ғылыми талдауға ие болады. Бұл талдаулардың
басын біріктіретін. сондай-ақ өзіне назар аударуды қажет ететін бірден-бір
мәселе тартысты сюжеттің құрамды бөлігі, қозғаушы күші ретінде қарастырылуы
болып табылады. Әрбір пікірге жеке тоқталатын болсақ, Қ.Жұмалиев өзінің
Әдебиет теориясы оқулығында: Оқиғаның даму жолында оған қатысушы
адамдар өзара байланыста, қарым-қатынас, күрес-тартыстарда болады. Қимыл,
іс-әрекет, талас-тартыс үстінде әркімнің мінезі, наным-сенімдері, күйініш-
сүйініштері айқындалады және сол адамдардың қарым-қатынастарына жазушының
қалай қарайтындығы да сезіледі. Осылардың бәрін бір сөзбен айтқанда
шығарманың сюжеті деп атайды [39;70 б.] деп тартысты сюжеттің құрамды
бөлігі ретінде қарастырса, академик З.Қабдолов: Тартыс-өмірдегі
қайшылықтардың өнердегі көрінісі, адам тіршілігіндегі түрліше қарама-
қарсылықтардың, адамға тән әр алуан көзқарастағы, идеалдағы, мақсат-
мүддедегі кереғар құбылыстардың өнер туындысындағы жинақталуы, суреттелуі
[40,180 б.] деп анықтама бере отырып, әдеби шығармадағы табиғи тартыс оның
сюжеті мен композициясын өрбітер өзгеше құрал, қозғаушы күш екені өзінен-
өзі түсінікті деген тұжырым жасайды. Осындай ойды сыншы ғалым Р.Бердібаев
та өзінің Сюжет және характер еңбегінде білдірген: Тартыс-өмірдегі сан
түрлі қайшылықты қарама-қарсы күштердің табиғатын ашудың, демек өмірді ең
бір түбірлі, жылы жерінен таныстырудың тәсілі, сюжетті қозғаушы, дамытушы,
жетілтуші күш те сол [36,10 б.].
Сюжет көптеген әдебиеттанушы ғалымдардың пікірінше көркем шығармада
жалғасқан оқиғалардың тізбегі, біртұтас желісі, жүйесі. Ал осы оқиғалар
жүйесінің ішкі мазмұнының ашылуы тартыстың негізінде жатады. Сюжет пен
тартыстың басталуы, дамуы, аяқталуы бар. Ендеше тартысты сюжеттік құрылым,
композиция, шиеленіс, әрекет дамуы, шарықтау шегі ,шешім сияқты бөліктерге
бағындырудың қажеті жоқ. Себебі тартыс көркем туындының идеялық-тақырыптық
қуаты арқылы сюжеттік құрылымды белгілі бір жүйе негізінде өрбітіп,
өрістетіп, дамытып, көркемдік шешімге әкеледі. Сондай-ақ кейде сюжет пен
тартыстың сәйкес келмейтін сәттері де байқалады. Екеуінің үнемі бір-бірімен
қатар өрілуі міндетті емес. Бұл жөнінде зерттеуші Т.Есембеков мынадай пікір
білдіреді; ... .Конфликтное течение может начинаться раньше, чем сюжетное,
а может быть и вынесен автором за пределы текста. Сюжетное действие не
может быть вынесено, оно может в лучшем случае задержаться, но
егоопаздывание вряд ли служит оправданием.Так или иначе образно-стилевое
воплощение конфликта распределяется по всему тексту-воссоздание деталей,
штрихов, обстоятельств, ситуации, эмоции[41,97 с].
Бұдан көркем туындының бойынан тартыс пен сюжетті қатар іздеу,
соның негізінде бағалау үнемі жемісті бола бермейтінін байқаймыз.
Жазушының мақсат-мұраты, басты идеясы шығарма тартысының ең түпкі қабатында
орын алып, ал сюжет тек сыртқы жамылғы есебінде қызмет атқаруы да әбден
мүмкін.
Қазақ прозасында сюжет екінші кезекте қалып доминанттық рөл
философиялық пікірлер болып келетін шығармалар баршылық. Бұл шығармалардағы
аңыздық желінің деңгейінде ғана алынуы сюжет динамикасына да әсері бар.
Негізгі екпін кейіпкерлердің ішкі халіне рухани толғанысына
түсірілгендіктен, бір-бірін жылдам айырбастап дамиды. Сондықтан да, мұндай
шығармалардағы реалистік проза үлгілерін талдауға қолданылатын әдіс-
тәсілдерді пайдалану кей жағдайда шығарманың нақ болмысын ашуға кедергілер
келтіреді.
Ішкі драманың сыртқы әрекетке айналуы, бір қалыпты дамып келе
жатқан сюжет аяқ астынан ширығып, күтпеген, тосын өмір ситуацияларының қым-
қуыт тартысқа айналып кетуі қазіргі әдеби үрдіске тән сипат. Осындай
тәжірибелер ұлттық әдебиетімізде кездесіп отыратынын, тіпті көркемдік
принцип мәніне ие болғанын атап өтуге болады.
Тартыс категориясын айқындауға ғалым Н.Ғабдуллин де ден қойып, өзінің
Замандас келбеті атты еңбегінде осы мәселеге кеңінен тоқталған. Ғалым
прозадағы тартыс сырына, оның қаһарман сомдаудағы мән-маңызына арнайы
тоқталып, біраз ойлар түйеді. Нақты тоқталсақ, Қоғамдық құрылыс аясында
сапалық өзгерістер туып жатуы-даму шарты.Қоғам жаңалықтары жұрттың
экономикалық және мәдени өміріне соны күйлер енгізді. Қалыптасқан бұрынғы
тәртіптерді, үйреншікті дағдыларды ығыстырып жаңа үлгілер шығады. Міне осы
өзгерістер адамның ақыл-ойына, санасына зор ықпал еткен.Санадағы ескі ұғым
бірден өшпейді, жаңа ұғым бірден бекімейді, екеуінің арасында тартыс туады.
Сол тартыс адамды терең толғанысқа түсіреді,адамның басынан бір алуан күй
өтеді.Ол тебіренеді, алабұртады, қобалжиды, тынышы қашады; қашан түзу жөнін
тапқанша, ойы онға, ақылы алтыға бөлініп,шарқ ұрады [4,110 б.] деп
көрсетеді зерттеуші.
80 жылдарда көркем тартыс мәселесін тікелей болмаса да бірсыпыра
әдебиет зерттеушілері: Т.Сыдықов[42], Қ.Керейқұлов[43] өздерінің ғылыми
еңбектерінде көңіл бөліп, зәру мәселенің қарастырыла бастауына өз үлестерін
қосты.
Бұдан басқа да көптеген зерттеу еңбектерде тартыс мәселесі сөз
етілді.Солардың қатарына Т.Нұртазин [44], М.Қаратаев [45], Б. Шалабаев
[46], Е.Лизунова [47], Б.Наурызбаев [48], М.Хасенов [49], Х.Әдібаев [50],
З.Ахметов [51], С.Қирабаев [52], Т.Кәкішев [53], Т.Қожакеев [54],
Ш.Елеукенов [55] Ш.Сәтбаева [56], Р.Нұрғалиев [57], М.Мырзахметов [58],
Ж.Дәдебаев [59], З.Жұмағалиев [60], Б.Майтанов [61], А.Құлымбетова [62],
А.Жақсылықовтардың [18] еңбектерін жатқызуға болады.
Бұл еңбектердегі тартыс категориясына берілген бағалауларды салыстыра
қарай отыра, әдебиет зерттеушісі Р.Нұрғали: Әдебиет алғашында антогонистік
таптардың өмір сүру формасы басқа екі әлемнің күресінен туындаған
конфликтілерді жазды.Бірақ, бұдан таптар жоғалған өмірдегі қарама-
қайшылықтар жоғалды деп қорытынды жасауға болмайды. Өмір қайшылығы
қисапсыз.Мұны ұмытуға өнердің хақы жоқ [63,122 б.] деген пікіріне тоқталып
кетуге болады. Зерттеуші тап тартысы сияқты кезеңдік сипаттағы тартыстардың
әдеби процесте уақытша ғана көрінетінін, ал өмірлік қайшылықтардың әдеби
туындының өзегіне қашанда үнемі айналып отыратынын баса көрсеткен.
Тартыс категориясына қатысты мәселелер әдебиеттану ғылымында жарық
көрген көптеген еңбектерде азды-көпті айтылғанымен көбінесе қалыптасқан
қағидалар басшылыққа алынып, оны бағалауда тың нышан байқала қоймады. Бұл
категорияға белгілі қағидаларға негізделген сипаттамалардың берілуі
социалистік реализм әдісіне негізделіп жазылған көркем шығармаларға қатысты
болса керек. Дегенмен, әдебиеттегі сапалық өзгерістер тартыс категориясымен
тығыз байланысты. Себебі қоғамдағы, адам санасындағы өзгерістерді жан-
жақты, терең таныту үшін суреткер өткір тартыстарға барары сөзсіз. Атап
айтсақ, бұл тұрғысында академик С.Қирабаев: Қазіргі әдебиеттің идеялық-
тақырыптық қана емес, эстетикалық маңыздылығын талдауда шығармадағы
тартыстың сырын, көркемдік ерекшеліктерін ашып көрсетудің мәні өте үлкен.
Тартыс екі пікірдегі адамдардың қақтығысы емес, шығарманың бейнелеу
құралдарындағы қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресін танытады, автордың
философиялық эстетикалық концепциясын анықтайды [64,51 б.] деген пікір
білдіреді.
60-70 жылдардағы қазақ әдебиетінде ерекше құбылыс ретінде көрінген
қаламгерлер шығармаларын бағалауда, талдау жүргізуде кей сәтте әдеби сын
өзінің дайын еместігін байқатты. Олардың туындыларындағы ишара, меңзеу
сипатындағы тартыс түрлерін сыртқы сюжеттік оқиға арқылы пайымдау, түсіну
мүмкін емес еді. Себебі сыртқы оқиғалық және ішкі психологиялық болып
табылатын тартыс түрлері бар. Кейде тартыс нақты оқиғалық сюжеттің дамып,
бір-біріне қарама-қайшы характерлердің ашық күресі көрініп тұрса да, автор
интрига, құпиялылық элементтерін кіргізсе де тез табылады. Егер тартыс
қаһармандардың ішкі жан дүниесіне кірігіп, сыртқы оқиғада көрінбесе, бұндай
жағдайда жазушылар терең мәнді стилистикаға, яғни детальдар мен
фразаларды ауырлатып подтекске көп мән бере бастайды. Туындыларда сырттай
ештеңе көріне қоймайды, рефлекстер, естеліктер тартысы терең қабатқа
кетеді.
Кейбір әдебиет зерттеушілері тартыстың әдебиеттегі көркемдік қызметі
тек қана шығарманың идеялық-тақырыптық мазмұнымен байланысында емес, көркем
тартыс сюжет пен композициясының негізі, адам характерін ашудың көркемдік
құралы деген қорытындаға келеді.
Жалпы қазақ әдебиеттану ғылымында тартыс категориясы Т.Есембековтың
Драматизм и казахская проза атты монографиялық еңбекте тереңірек
қарастырылған. Зерттеуші біріншіден тартысты эстетикалық категория ретінде
қарастыра отырып, оның сюжет, характер, стиль мәселерімен арақатынасына жан-
жақты тоқталды. Сондай-ақ бұл еңбекте тартыс категориясының ұлттық
әдебиеттегі сапалық өзгерістері, көріну сипаты сияқты тың мәселелер
қарастырылған.
Бүгінгі таңда көптеген жазушыларға қазіргі көркем тартысты моральдік-
адамгершілік қағидалардың өзгерген кезеңінде туып отырған қайшылықтар
тұрғысында қарастыру тән болып отыр. Бұдан қарым-қатынастың, байланыстың,
тартыстың күрделенгені танылады. Осыған байланысты қоғамдық жағдайға
қатысты туған соны қайшылықтар және оның көркемдік ойлау жүйесін тану
міндеті тұр. Демек көркем тартыс мәселесін зерттеу міндеті туындайды.
Тартыс категориясының осындай ерекшелігін ескере отырып, қазіргі
қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғатына көңіл аудару бүгінгі қазақ
прозасының көркемдік сипатын, әдіс-тәсілдерін, сондай-ақ ішкі-сыртқы
мүмкіндіктерін тану, бағалау болып табылады.
Мәңгілік тартыстармен қатар бүгінгі қоғам өзі тудырып отырған
жаңа тартыс түрлері әңгіме өзегіне айналғанда ол белгілі бір адам
өмірінен бастау алып, адамзаттық, азаматтық сияқты келелі проблемалар
көтеруге үн қоса бастады. Әсіресе, адам тәрізді күрделі жаратылыс иесінің
ішкі жан-дүниесіне үңіліп, құпия-сырларын ақтарып, күш-қуатын сынап,
айналасымен қарым-қатынасын зерттеу-зерделеу мақсатында жазушылар эпикалық
туындыларда драматизмді күшейте бастады.Бұдан қазіргі тартыс түрлерінің
синкреттілігін, көпқабаттылығын байқаймыз.
Көркем конфликт – бұл коллизияда тарқатылатын идеялық-бейнелілік
құрылым тұрғысынан идеялар, характерлер, оқиғалар мен көзқарастар,
сезімдер қайшылығынан туындайтын, идеялық-бейнелілік көп қабатты компонент.
Көркем конфликтіні қабылдаудағы осы түсінік бірден-бір дұрыс түсінік
ретінде әдебиеттің даму тарихын нығайта түсері сөзсіз – деп зерттеуші
Қ.Рүстемованың пікірі ойды дәлелдей түседі.[65,32 б.]
Қазақ прозасының қалыптасу, даму, өсу жолына көз жіберсек, осы бір
киелі сапарда әңгіме жанрының көтерген жүгі, атқарған қызметі, алатын орны
зор екенін байқаймыз. Халық басынан өткеріп, жүректе сыз болып қалған небір
қиыншылықтарды, ұлт талай армандаған мақсат пен мұраттың орындалуын өзек
еткен прозалық шығармалардың әдебиетімізде көптеп көрінетінін ескерсек, осы
бір игілікті істің басында әңгіме жанры тұрғанын ешкім жоққа шығара
алмайды. Бұл жанрдың бүгінгі күні жетіп отырған биігі, алып отырған аумағы,
көтеріп отырған салмағы бір күндік еңбектің жемісі емес. Ендеше бүгінгі
қазақ әңгімесінің формалық, мазмұндық жағынан сапылық өзгерістерге бой ұруы
қазақ прозасының қалыптасу, даму өсіп-өркендеуінің нәтижесі екені ақиқат.
Сондықтан, ХХ ғасыр басынан бастап қазақ прозасындағы тартыстың
сипатын саралап өту, шама-шарқынша ой айту, пікір білдіру басты
мақсатымыздың бірі болып отыр.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде дүниеге келген прозалық
туындылар Б.Майлиннің Шұғаның белгісі, М.Дулатовтың Бақытсыз Жамал,
С.Көбеевтің Қалың мал романдары екені баршаға аян. Ал осы туындыларда
көтерілген басты мәселе қазақ жастарының бас бостандығы, сүйгеніне бара
алмаған мұңлық жандар тағдыры болды. Шұға мен Жамал, олардың сүйген
жігіттері Әбдірахман мен Ғали бейнелері арқылы жазушылар қанша қайрат
көрсеткенмен заманына қарсы тұра алмаған жастар арманын бейнелеген. Әрине
туындыларда олардың ашық күреске шығып, белгілі бір әрекетке көшіп,нақты
бір идеяны көтергендері байқала қоймайды. Тек ішкі жан дүниелерінде
сезімдер қайшылығы, талас-тартысы өтіп жатады. Басты бейнелер мұңлы, өз
тағдырларына өздері ие екендіктерін білдіріп бас көтере қоймайды. Тағдырға
мойынұсыну басым. Бұл туындылардың авторлары кезең ерекшелігіне сай жалғыз
Шұға мен Жамал ғана емес, бүтіндей бір ұлт көп мәселеге мойынұсынып
отырғанын байқатқандай. Дегенмен суреткерлер қоғамдық-әлеуметтік жағдай
шиеленісіп ішкі Ресейде болып жатқан көтерілістер қазақ халқының да
санасына бір серпін әкелетінін сезген сияқты. Себебі С.Көбеевтің Қалың
мал романының басты кейіпкері Ғайша өзінің бас бостандығын сақтап қалу
үшін күреседі. Ол Жамал мен Шұға сияқты мұңды емес Бір сәт бас көтеріп
қарсы шыға алады. Демек, алғашқы прозалық туындыларда тартыс ерік,
бостандық, мейірімділік, зұлымдық, адамгершілік мәселелері негізінде
көрінген еді.
Ұлттық әдебиет туындыларында қоғамдық ой-сана заман тынысына сай
өзгеріп отырғаны белгілі. Сондықтан 20-50 жылдар прозасындағы тартыс
табиғатын саралау үшін ең алдымен, оның әдеби даму процесін анықтайтын
категоияның бірі екенін ескере отырып, сол кездегі әдеби қоғамдастық
түрлерін зерделеу қажет.
Қазан төңкерісі халықтың саяси-мәдени өміріне күрделі жаңалықтар
әкеліп, тың серпін жасағаны белгілі. Қазақ даласына жаңа заман әкелген қмлы
өзгерістер оның рухани дамуының қайнар көзі болып табылатын әдебиетіне өз
ықпалын тигізгені даусыз. 1917 жылғы ақпан төңкерісін ұлт жанды ақындарымыз
шын мәніндегі азаттық таңының атуы деп қарсы алды. Ұзақ жылғы патша
отаршылдығынан құтылдық деген сенім көптің көкейінен орын алған еді.
Сондықтанда көп ұзамай Уақытша өкіметтің орнына келген кеңестік жүйе зиялы
қауымды ойлантқаны анық. Суреткер дүниетанымы бір сәт дағдарып, жан-жақтан
туындаған сұрақтарға жауап іздеп аласұрғаны осы кезең еді. Ақ пен қызыл
болып екіге жарыла бөлінген дүниенің қай жағына болсын сын көзбен қарай
отыра, ұлт мүддесін бірінші кезекке қоя білген ұлтжанды азаматтар мен бір
сәт есеңгіреп барып есін жия бастаған қарапайым ел тағдыры кезең қайшылығын
көрсетеді.
Осындай астан-кестен, аумалы-төкпелі заман тудырған адамның ақылына
сыймайтын, мағынасыз жаңа тәртіпті қабылдай алмаған суреткерлердің басты
мақсатына модернистік бағыт сәйкес келген еді. Бұл бағыт М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, М.Әуезовтерге жаңа өкімет еріксіз таңған әдебиет функциясынан
бір сәт алшақ кетіп, өз мүмкіншіліктерін пайдалануға көмектесті. Олар
ақиқатты модельдеуге, жоқ дүниені қолдан жасап безендіруге қарсы болды.
Социализмге тән белгілі бір нормамен шектелген әйтеуір бір кезде жүзеге
асады деген елес идеяны нысана тұту олар үшін өнерде өтірік және ойдан
шығарылған боп көрінді, сондықтан да олар осы аумалы-төкпелі заманның
артына қалдырар салқыны туралы ойлады. Ұлтжанды ақын-жазушылардың
шығармаларында тартыс ишара, мегзеу сипатында көрінді.
М.Әуезов Қорғансыздың күні әңгімесімен өзінің әлемдік биігін
көрсеткені баршаға белгілі.Әңгімедегі үш әйел тізбегі тегін алынбаған.Үш
ұрпақ өкілі. Араларында жібек жіптей нәзік жалғастық бар. Олар тек жетім-
жесір кебінін киіп қана отырған жоқ, мейірімнің жоқтығынан, қаныпезер
қарақшылықтан жапа шегіп барынан айырылып отыр. Күшікпайдай жаны жайсаң
батыр барда жауға кеткен мал қайтатын. Жан беруі бар, ел намысы ешкімге
кеткен жоқ. Ана мен қыз ешқашан ешкімге қолжаулық болған емес. Ал Ақан
болыс болып, мырза атанғанымен батыр түгіл азамат, азамат тұрмақ өз
мағынасындағы адам да емес. Тұрмысы тоз-тоз кемпір адам ретінде руханият
төрінде отыр. Тәні-тарамыс, жаны жарқырап тұр. Қазақ рухының бейнесі
іспетті. Ғазиза-руханиятымыздың қарашығы. Ұлттық құндылық- қашанда халық
қазынасы. Сол алтын қазына үзіліп түскелі тұр. Бұл талай нар тұлға мерт
болған қиын өткел екенін тарих біледі.
Қаламгер қоғамдағы өзгерістерді өзінің әңгімесінде боран бейнесінде
көрсете білген. Әңгіменің өн бойында боран суреттеліп отырған жағдайлардың
бәріне қатысты. Жазушы саясат бораны бүтіндей бір халықты адастырып, шыққан
тегінен түп негізінен адастырып жіберуі мүмкін деген ой көтеретін сияқты.
Бұған дәлеле бір эпизод Ғазиза Аққаннан зорлық көргеннен соң, боранда пана
іздеп, әкесі мен бауырының моласына барады. Қаршадай қыз аруақтарға мұңын
шағып, соларды таяныш көріп барғанын түйсінуге болады. Бұдан әрбір адам
баласы әрқашан өзінің шыққан тегін, жанына жақын таным түсінікті іздейді
деген қорытынды жасалған. Басына іс түсіп, көңіліне қаяу түссе ол аллаға
жалбарынып, аруақтан көмек сұрайтыны әмбеге аян. Ендеше, ата-баба сүйегі
жатқан киелі топырақтан алыстау, оның бойымызға сіңірген ұлттық танымын
санадан ысырып тастау жақсылыққа апармайды. Заман ағымы, қоғамдағы саяси
өзгерістер адам баласын көп сынға түсіреді. Ол бірде адасса, бірде тура
жол табары хақ. Ал оның өзімен бірге халқын адастыруы үлкен күнә. Автор
жаңа келген қоғамды жан-жақты игере алмай, оның саясатына түсінігі жетпей
жатқан ұлтты алдағы қауіп-қатерден сақтандырғысы келетіндей. Өзімізбен
бірге кейінгі ұрпақты адастырып алмасақ екен деген толғаныс көрінеді.
Осындай қарама-қайшылығы мол қоғамдық жағдайда әдебиет бірден
бой жазып, жамырай даму жолына түсіп кетті деу қиын. Дегенмен әдебиет өз
міндетін шама-шарқынша атқарған еді.
Әдебиет кеңес үкіметі тұсында тек қана социалистік реализм
әдісінің аясында ғана дамып, өсіп-өркендеуге мәжбүр болғаны белгілі. Бұл
турасында ғалым М.Базарбаев: Социалистік реализм кеңес дәуіріндегі
әдебиеттің көркемдік әдісі болды.Социалистік реализм әдісі шыншылдықпен,
тарихи нақтылықпен бейнелеуді талап етті. Еңбекші халықты коммунистік
гуманистік идеялар рухында тәрбиелеу мақсатын алға қойды, социализм жолында
күрес жүргізіп отырған жаңа қоғамның әлеуметтік-саяси, философиялық,
эстетикалық идеяларын уағыздап, өмір шындығын осы идеялар тұрғысынан
бейнелеуді қажет деп санады – дейді[66,31 6].
Отызыншы жылдардың басынан бастап-ақ қаламгерлер өз шығармаларын
өмір шындығына сәйкестігінен гөрі, сол кездегі идеологиялық диктаттың өктем
талабына лайықтап жазуға мәжбүр болды. Бұл міндет үрдесінен шығу үшін олар
әдебиеттің әлемге мәшһүр жалпы адамзаттың асылдары және жеке ұлттар мен
ұлыстар өміріндегі көкейкесті қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді суреттеуге
өте-мөте мүдделілігі сияқты өзіндік түсінігін былай қоя тұрып, бәрінен
бұрын социалдық жаңа тұрмыс орнатпақшы боп жүрген адамдар бейне бір
уақыттар байланысы, ұрпақтар үндестігі жоқтай, дүние тек осы адамдардан
басталғандай тағдырын жедеғабыл жылдам көрсетуге тиісті болды.
1956 жылы өткен коммунистік партияның ХХ съезінде жеке басқа
табынушылық қатты сынға алынды. Қуғын-сүргінге ұшырап, туған топырағынан
зорлықпен алыстатылған қазақ зиялыларының есімі ауызға алынып, ақтала
бастады. Әдебиетте соны серпін, ерекше беталыс бірден көзге шалынды.
50-жылдардың соңындағы әдеби сында Әдебиет және искусство
журналына шыққан М.Қаратаевтың Сын туралы сөз болғанда және
Р.Бердібаевтың Қазақ әдебиеті тарихының кейбір мәселелері атты
мақалаларының орны ерекше.Соңғы жиырма жыл ішіндегі қазақ әдебиетінің
барлық жанрларына көз жіберіп, шолып шығыңызшы. Не көрер екенсіз—дейді
М.Қаратаев.—Ондағы жалаң, жалпылама мақтауға құрылған жансыз, жігерсіз
құрғақ лепірме өлеңдер мен поэмаларды тізіңіз,оған қарны қампиған іліп алар
дәні жоқ не ақылға,не жүргенге жұғар нәрі жоқ шындықтан да,ойдан да
жұрдай,өмірге ұқсамайтын схемамен жосытып шыққан сәтсіз романдар мен
сүреңсіз солғын әңгімелерді қоссаңыз,сосын театрларға қойыла салып,қалып
келе жатқан көп актілі,көп сөзді,көп нәрсені ескерген,бірақ жалғыз ғана
искусствоны ескермеген типсіз,характерсіз,көркем шындықсыз, бір-ақ ымырттың
өмірі бар шұбалаң пьесаларды алсаңыз,аз тізім болмас [67,42 б.].
Шындығында да, 30-40 жылдары әдебиетте сыншы айтқан кемшіліктің
болғаны мәлім. Сондай-ақ жоғарыдағы мақаласында Р.Бердібаев: Кез келген
зерттеулердің күрделі бөлімі совет мемлекетінің оның басшысын мақтауға
арналатын. Осының өзі асқан ойлылық болып саналатын ... ..В.И. Ленин
қағидаларын әдебиетке бас жоқ, көз жоқ қолдана берушілік те болды,-деп
орынды сынады [68,15 б.].
30-50 жылдар әдебиетінде тартыс белгілі бір дүниетаным немесе
әлеуметтік топтар арасындағы болғаны ешкімге жасырын емес, оның себептерін
әркім әрқалай түсіндіріп жүр. Әдебиетімізде бір-біріне ұқсайтын кейіпкерлер
бейнесі сомдалды. Олардың басты мақсаты кеңестік өмір шындығын көрсету
болғандықтан шығарма тартысы соған ғана қызмет еткені бәрімізге аян.
Шығарманың финалы сәтті аяқталып,ұнамды кейіпкер жеңіске жетіп отыруы
сияқты мәселелер орын алды. Бұл жалаң ұраншылдық әдебиеттің көркемдігін
солғындатып, авторлық позиция белгілі бір идеологияның жаршысына айналған
кезең еді. Сондықтан бұл жылдардағы әдебиетте кезеңдік тартыстар басым
болғаны белгілі. Әдебиетте өзіндік ой өрісі, пікірі, көзқарасы бар
кейіпкерлер азайды.
Кейінгі жылдары қазақ әдебиеттану ғылымы осы кезең шығармаларын ой
елегінен өткізіп, зерделей қарап, жаңаша көзқараспен пайымдауға бет бұра
бастады. Себебі, өткеннің бәрін тәрк тәрік етіп, аз уақыт ішінде өндірістен
шығаратын зат сияқты тез арада мәдениет, әдебиет жасап шығару мүмкін емес.
Кейбір солақай, сыңаржақ саяса иелері өнер табиғатына епен, байыппен емес
ентелей, өкпелей келген сияқты. Соның салдарынан талай ғасырлар бойы
халықпен бірге жасасқан әдебиет өзінен-өзі аз уақыт ішінде кейбір саяси
кабинеттерден өз ұрпағына жау болып шыға келеді. Би, шешен, хан
деген сөздерге үрке қарап, өз жан дүниесінен ұлттық санасынан безу
қажеттігі туған еді. Қорыта айтқанда, қазақ кеңес әдебиетінің туу,
қалыптасу кезеңі басталған еді.
Бүгінгі күн көкжиегінен пайымдай қарайтын болсақ, бұл әдебиеттің
бойында кейбір кереғар сипаттар бар сияқты. Себебі ол ұлттық тілде жазылған
көркем туындыларды құраса да, мемлекеттік-саяси принцип мәселелерін
қамтиды. Осы жерде өз-өзінен заңды сұрақтар туындайды. Кеңестік әдебиет
және кеңестік әдебиет емес деген ұғым бар. Себебі қазақ әдебиеті
туындыларын осындай екі жүйеге бөліп, оның бірін (кеңестік емес әдебиетті)
мүлдем әдебиет тарихынан шығару көзделіп, ұзақ уақыт олар туралы үндемей
келгеніміз шындық. Қалай десек те бұл тұтас қазақ әдебиеті. Қазақ
әдебиетінен қоғамдық -саяси жағдайларға байланысты алынып тасталған,
аластатылған туындыларды зерттеп зерделеу бүгінгі күн талабы екені шындық.
Өмірлік шындықты көркем шындыққа айналдыру, оны шынайы кейіпкерлер
арқылы қалың оқырманға әсерлі жеткізе білу тек дарынды қаламгердің еншісіне
тиесілі екендігі ежелден белгілі.
Елуінші жылдардың аяғы мен алпысыншы жылдары шағын жанр-әңгіме жаңа
сапаға ие бола бастады. Бұл жанр туралы академик З.Қабдолов былайша ой
білдірген: Әңгіме-қиын жанр.Алдымен, көлемі шағын. Ол жазушыдан барынша
жинақы болуды талап етеді.Содан соң оқырманды бірден үйіріп әкету үшін, сол
шағын көлемдегі өмір эпизодының өзі соншалық тартымды, сюжет желісі
қызғылықты болуға тиіс [69, 306 б.].
Қазақ әдебиеті үшін 60-шы жылдар табысты болды. Бұл кезде
әдебиетке бір топ жас буын жазушылар келді. Бұлар –М.Әуезов, Б.Майлин,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов мектебінен шыққан жас буын еді. 60-80 жылдары
әңгіме жанры мазмұн, түр жағынан да үлкен табыстарға жетті. Түрі жағынан
шартты түрде реалистік, романтикалық, символдық деп бөлуге болады.
Өркендеген, дамыған бүгінгі қазақ әдебиетіне жаңа бір серпіннің,
жаңа толқынның, көркемдік сапалық ізденістердің ене бастауы 60-ыншы
жылымық кезеңінен бастау алып 70-90-ыншы жылдары арнасын кеңітті. Аталмыш
кезең әдебиетінде модернистік әдебиет өрнектері де көріне бастаған еді.
Осыған орай, 60-70-ші жылдарда тартыстың сипаты өзіне дейінгі әдеби
кезеңдерге қарағанда күрделенді және дараланды. Жазушылар адам іс-
әрекетінің қозғаушы күшіне оның рухының өздігінен ашылуына көңіл бөле
бастағаны байқалады. Характерді әрқилы сыннан өткізу, алдына таңдау қою,
пікір таласқа түсіру, өзіне-өзі есеп беру сияқты әдіс-амалдардың қолданылуы
осы кезең прозасына етене тән болғандығын атап өткен жөн.
Кезінде ғалым-сыншы Р.Нұрғалиев Әдебиет-үлкен құбылыс, жанды
дүние, күрделі процесс.Бір әдебиет-дария, бір әдебиет бұлақ, бәрі де ағады,
өседі, өрбиді.Халық бар жерде әдебиет бар [70 ,209 б.],-деп жазғанындай
уақыт талабының мүддесінен шығып, адамның жан дүниесіне терең үңіліп, оның
ішкі қайшылықтарын, психологиясын көрсетуде жетекші орын алар прозаның
шағын түрінің жетпісінші жылдарда кеңге қанат жайып өркендей түсуі заңды
құбылыс. Себебі 60-70-інші жылдары қазақ прозасына келген Ә.Кекілбаев,
Қ.Жұмаділов, С.Мұратбеков О.Бөкей, Д.Исабеков, Т.Әбдіков, Т.Нұрмағамбетов,
К.Сегізбаев сынды жазушылардың қаламының ептеп өзгешелеу тұстары таныла
бастады. Осы ерекшелікті байқаған академик С.Қирабаев: Соңғы жылдардағы
әдеби процестің бір ерекшелігі—талантты жастардың әдебиетке көптеп келуі.Он-
он бес жылдардың айналасында әдебиетке келген топта біраз іріктеліп қалды.
Олардың талантты өкілдері осы дәуір ішіндегі әдеби процеске белсене
араласып, әдебиетіміздің жаңа ізденістерін табыстарын байытуға үлестерін
қосып жүр .Олар өз дәуірі шындығының жанды суретін ғана емес,
замандастарының ішкі сезім күйлерін, оларды толғандырған ой-пікірлер
байлығын ала келді-деп өз пікірін білдіреді [71, 544 б.].
Рухани тереңдігімен қазақ әдебиетінің тағы бір сатыға
жоғарылауына септіктерін тигізген бұл жазушылар шоғырының шығармашылығын
танып-білу жан-жақты ізденіс, талап пен талғамды қажет ететіндігін бүгінгі
көпшілік мойындап отыр. Тіпті, жазушылар шығармашылығы кең өріс ала
бастаған 70-80 жылдардағы ел жағдайына үңіле отырып, жазушылар идеясының
бір ұшығына көз жеткізгендей боламыз. Бұл кезеңге сөз бен іс арасындағы,
қабылданған шешімдер мен олардың арасындағы алшақтық тән еді. Ауыз толтырып
айтарлықтай нәтижелердің болмауы жарияланған мақсаттар мен ниеттерге
сенімсіздікпен қарау рухын дүниеге әкелді. Оның үстіне халықтың едәуір
бөлігі әрекетсіздік пен маскүнемдікке бой алдырып жарымжандылыққа ұшыраудың
аз-ақ алдында тұрды.
Осы кезде жоғарыда аталған жазушылардың оқырман қауымды небір ой-
талқыға жетелерлік елеулі туындылары дүниеге келген болатын. Қоғамға,
қоршаған ортаға төніп келе жатқан қауіп жазушыларды толғандырмай қоймаған.
Адамға ой саларлық шығармаларды өмірге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz