Қазақстанның сақтандыру нарығы мен сақтандыру ұйымдары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1 Сақтандыру ісі, салалары, сыныптары және пайдаланылатын негізгі ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2 Сақтандыру нарығының түсінігі, қызметтері, құрылымы
мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.3 Сақтандырушы қаржы ұйымының жалпы қағидалары. Сақтандыру
компанияларының қаржысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
1.4 Сақтандыру . шетелдік тәжірибеде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫ МЕН
САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМДАРЫНА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1 Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы, қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
2.2 Сақтандыру қорлары және сақтандыру операцияларын ұзақ
мерзімді болжаудың экономикалық.математикалық негіздері ... ... ... ... ... ...
39
2.3 Сақтандыру компанияларының портфельдік активтерін
оптимизациялаудың экономикалық.математикалық моделі ... ... ... ... ... ... ...
46
3 ҚР САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫН ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ...
53
3.1 Сақтандыру ұйымдары қызметтерінің жаңа бағыттары ... ... ... ... ... ... ... .. 53
3.2 Сақтандыру нарығының проблемалары, дамуының
басты ұсыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1 Сақтандыру ісі, салалары, сыныптары және пайдаланылатын негізгі ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2 Сақтандыру нарығының түсінігі, қызметтері, құрылымы
мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.3 Сақтандырушы қаржы ұйымының жалпы қағидалары. Сақтандыру
компанияларының қаржысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
1.4 Сақтандыру . шетелдік тәжірибеде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫ МЕН
САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМДАРЫНА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1 Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы, қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
2.2 Сақтандыру қорлары және сақтандыру операцияларын ұзақ
мерзімді болжаудың экономикалық.математикалық негіздері ... ... ... ... ... ...
39
2.3 Сақтандыру компанияларының портфельдік активтерін
оптимизациялаудың экономикалық.математикалық моделі ... ... ... ... ... ... ...
46
3 ҚР САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫН ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ...
53
3.1 Сақтандыру ұйымдары қызметтерінің жаңа бағыттары ... ... ... ... ... ... ... .. 53
3.2 Сақтандыру нарығының проблемалары, дамуының
басты ұсыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Сақтандыру – сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру көлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.
Осы біріктіру жұмысында: сақтандырудың мәні, сақтандыру нарығының түсінігі, қызметі, құрылымы мен түрлері қарастырылады. Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы, сақтандыру ұйымдарына талдау жасалып, алдағы уақытта сақтандырудың дамитыны туралы баға беріледі.
Зерттеу тақырыбының мәні. Сақтандырудың сенімді, әрі тұрақты жүйесі экономикалық сақтандырудың жоғарғы дәрежесі, олардың нарықтық экономикада табысты қызмет етуін көрсетеді. Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі сақтандыру ролінің өсуіне қажетті алғышарттарды туғызады. Бір жағынан, сақтандыру халықты әлеуметтік қорғаудың маңызды элементі ретінде, ал басқа жағынан едәуір ақша қаражаттарын жұмылдыра отырып, мемлекет экономикасына институтционалды инвестор ретінде шыға алады. Осының барлығы сақтандырудың экономикадағы ролінің маңызды екенін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты мен тапсырмалары. Зерттеудің мақсаты – нарықтық экономика жүйесіндегі жаңартылған сақтандыру құрылымының маңыздылығын, сақтандыру нарығы мен ұйымдарының қазіргі жағдайына талдау жүргізуді, шетелдік тәжірибені, дамыту перспективаларын зерттеу болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мына тапсырмалардың көрінуіне әкеледі:
1) Сақтандыру нарығының қызметі мен оның маңыздылығын қарастыру;
2) Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының жылжымалы қалпын талдау;
3) Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының проблемалар мен дамуының жетістіктеріне болжам жасау.
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, тоғыз тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қолданылған ақпараттар. Жұмысты жазу барысында мына ақпарат көздері қолданылды.
4) оқулықтар мен оқу құралдары
5) монографиялар
6) кезеңдік газеттер мен журналдар
7) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің статистикалық деректері
8) Қазақстан Республикасының статистика Агенттігінің мәліметтері
9) Бүкіләлемдік Интернет желісі.
Бітіру жұмысында көрсетілгеніндей, сақтандыру бұл экономиканың статегиялық секторы. Сақтандыру инвестициялық потенциалды көтеруге және ұлттық байлықты көбейтуге мүмкіндік береді. «Сақтандыру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы сақтандырушылардың қаржылық
Осы біріктіру жұмысында: сақтандырудың мәні, сақтандыру нарығының түсінігі, қызметі, құрылымы мен түрлері қарастырылады. Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы, сақтандыру ұйымдарына талдау жасалып, алдағы уақытта сақтандырудың дамитыны туралы баға беріледі.
Зерттеу тақырыбының мәні. Сақтандырудың сенімді, әрі тұрақты жүйесі экономикалық сақтандырудың жоғарғы дәрежесі, олардың нарықтық экономикада табысты қызмет етуін көрсетеді. Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі сақтандыру ролінің өсуіне қажетті алғышарттарды туғызады. Бір жағынан, сақтандыру халықты әлеуметтік қорғаудың маңызды элементі ретінде, ал басқа жағынан едәуір ақша қаражаттарын жұмылдыра отырып, мемлекет экономикасына институтционалды инвестор ретінде шыға алады. Осының барлығы сақтандырудың экономикадағы ролінің маңызды екенін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты мен тапсырмалары. Зерттеудің мақсаты – нарықтық экономика жүйесіндегі жаңартылған сақтандыру құрылымының маңыздылығын, сақтандыру нарығы мен ұйымдарының қазіргі жағдайына талдау жүргізуді, шетелдік тәжірибені, дамыту перспективаларын зерттеу болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мына тапсырмалардың көрінуіне әкеледі:
1) Сақтандыру нарығының қызметі мен оның маңыздылығын қарастыру;
2) Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының жылжымалы қалпын талдау;
3) Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының проблемалар мен дамуының жетістіктеріне болжам жасау.
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, тоғыз тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қолданылған ақпараттар. Жұмысты жазу барысында мына ақпарат көздері қолданылды.
4) оқулықтар мен оқу құралдары
5) монографиялар
6) кезеңдік газеттер мен журналдар
7) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің статистикалық деректері
8) Қазақстан Республикасының статистика Агенттігінің мәліметтері
9) Бүкіләлемдік Интернет желісі.
Бітіру жұмысында көрсетілгеніндей, сақтандыру бұл экономиканың статегиялық секторы. Сақтандыру инвестициялық потенциалды көтеруге және ұлттық байлықты көбейтуге мүмкіндік береді. «Сақтандыру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы сақтандырушылардың қаржылық
1. Гвозденко А.А. Финансово-экономические методы страхования. –
Москва, Финансы и статистика, 1998. -200 стр.
2. Закон «О страховании в РК» от 02.07.92. -50 стр.
3. Закон «О страховой деятельности» от 18.12.00. Казахстанская правда
№328-329. От 23.12.00. -13 стр.
4. Жуйриков К., Назарчук И., Жуйриков Р. Стархование: теория, практика,
зарубежный опыт: Учебник для студентов вузов и колледжей./Под редакцией К.К. Жуйриков. – Алматы: ОФ «БИС». 2000. -384 стр.
5. Закон «О Банках и банковской деятельности» -150 стр.
6. Страхование: принципы и практика. Составитель Дэвид Бланд. – Москва,
Финансы и статистика, 1998. -440 стр.
7.Шахов В.В. Введение в страхование. – Москва, Финансы и статистика, 1999. -284 стр.
8. Балабанов И.Т., Степанов В.Н. Занимательное страхование. – Москва,
Финансы и статистика, 1998г. -212 стр.
9 .Банки Казахстана №3 «Предворительный итоги 2006 года и о ситуации на
финансовом рынке» Национальный Банк РК. Пресс-релиз №5 от 7 марта 2006. -123 стр.
10. Лер О.Э. Страховой рынок Казахстана.-Алматы, Қаржы-Қаражат, 1996. -326 стр.
11. Проблемы страхования кредитных рисков автор Сатыбалдин М.С. Банки
Казахстана №1 2006. -42 стр.
12. Темирханова А.Э. Развитие страхового рынка в РК // Известия, МОН РК.
Серия общественных наук. - №3 2000. -319 стр.
13. Шарипбаев Н.Ж. некоторые вопросы развития страхового рынка РК №1.
//Аналитик, 2002. -255 стр.
14. Исабаева А.С. Анализ развития страхового рынка РК на основе
государственного законодательства // 10 лет реформе…: Материалы конференции 18-19 мая 2001. Ч.2. – Алматы: Туран, 2001. -293 стр.
15 Центр информационных технологии, http://www.stat. kz.
16. Годовой отчет Национального Банка РК. 2005.- 520 стр.
17. Закон «О страховании в РК» от 03.10.95. -78 стр.
18. Указ Президента РК «Об организационно-правовых мерах по
формированию и развитию страхового рынка», №1658 от 16.04.94. -89 стр.
19. Агентство по статистике Республики Казахстан. -112 стр.
20. Указ Президента РК, имеющий силу Закона «О страховании» от
3.10.1995. -58 стр.
21. Жуйриков К.К. Бизнес и страхование. – Алматы, 1998. -347 стр.
22. Ржанов А. Доходы страховщиков растут быстрее расходов вперые за
несколько лет. – Известия, 2000., 27 июнь. -145 стр.
23. Батыргожин Н. Итоги государственной программы развития страхования
в РК на 2000-2002. №2. //РЦБ Каз 2002. -198 стр.
Москва, Финансы и статистика, 1998. -200 стр.
2. Закон «О страховании в РК» от 02.07.92. -50 стр.
3. Закон «О страховой деятельности» от 18.12.00. Казахстанская правда
№328-329. От 23.12.00. -13 стр.
4. Жуйриков К., Назарчук И., Жуйриков Р. Стархование: теория, практика,
зарубежный опыт: Учебник для студентов вузов и колледжей./Под редакцией К.К. Жуйриков. – Алматы: ОФ «БИС». 2000. -384 стр.
5. Закон «О Банках и банковской деятельности» -150 стр.
6. Страхование: принципы и практика. Составитель Дэвид Бланд. – Москва,
Финансы и статистика, 1998. -440 стр.
7.Шахов В.В. Введение в страхование. – Москва, Финансы и статистика, 1999. -284 стр.
8. Балабанов И.Т., Степанов В.Н. Занимательное страхование. – Москва,
Финансы и статистика, 1998г. -212 стр.
9 .Банки Казахстана №3 «Предворительный итоги 2006 года и о ситуации на
финансовом рынке» Национальный Банк РК. Пресс-релиз №5 от 7 марта 2006. -123 стр.
10. Лер О.Э. Страховой рынок Казахстана.-Алматы, Қаржы-Қаражат, 1996. -326 стр.
11. Проблемы страхования кредитных рисков автор Сатыбалдин М.С. Банки
Казахстана №1 2006. -42 стр.
12. Темирханова А.Э. Развитие страхового рынка в РК // Известия, МОН РК.
Серия общественных наук. - №3 2000. -319 стр.
13. Шарипбаев Н.Ж. некоторые вопросы развития страхового рынка РК №1.
//Аналитик, 2002. -255 стр.
14. Исабаева А.С. Анализ развития страхового рынка РК на основе
государственного законодательства // 10 лет реформе…: Материалы конференции 18-19 мая 2001. Ч.2. – Алматы: Туран, 2001. -293 стр.
15 Центр информационных технологии, http://www.stat. kz.
16. Годовой отчет Национального Банка РК. 2005.- 520 стр.
17. Закон «О страховании в РК» от 03.10.95. -78 стр.
18. Указ Президента РК «Об организационно-правовых мерах по
формированию и развитию страхового рынка», №1658 от 16.04.94. -89 стр.
19. Агентство по статистике Республики Казахстан. -112 стр.
20. Указ Президента РК, имеющий силу Закона «О страховании» от
3.10.1995. -58 стр.
21. Жуйриков К.К. Бизнес и страхование. – Алматы, 1998. -347 стр.
22. Ржанов А. Доходы страховщиков растут быстрее расходов вперые за
несколько лет. – Известия, 2000., 27 июнь. -145 стр.
23. Батыргожин Н. Итоги государственной программы развития страхования
в РК на 2000-2002. №2. //РЦБ Каз 2002. -198 стр.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 5
1.1 Сақтандыру ісі, салалары, сыныптары және пайдаланылатын негізгі
ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Сақтандыру нарығының түсінігі, қызметтері, құрылымы
мен 11
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.3 Сақтандырушы қаржы ұйымының жалпы қағидалары. Сақтандыру
компанияларының 15
қаржысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.4 Сақтандыру – шетелдік 19
тәжірибеде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫ МЕН
САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМДАРЫНА 32
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы, қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2 Сақтандыру қорлары және сақтандыру операцияларын ұзақ
мерзімді болжаудың экономикалық-математикалық 39
негіздері ... ... ... ... ... ...
2.3 Сақтандыру компанияларының портфельдік активтерін
оптимизациялаудың экономикалық-математикалық 46
моделі ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚР САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫН ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ... 53
3.1 Сақтандыру ұйымдары қызметтерінің жаңа 53
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... .
3.2 Сақтандыру нарығының проблемалары, дамуының
басты 55
ұсыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 61
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 62
КІРІСПЕ
Сақтандыру – сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын
сақтандыру көлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы
немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның мүліктік
жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.
Осы біріктіру жұмысында: сақтандырудың мәні, сақтандыру нарығының
түсінігі, қызметі, құрылымы мен түрлері қарастырылады. Қазақстан
Республикасының сақтандыру нарығы, сақтандыру ұйымдарына талдау жасалып,
алдағы уақытта сақтандырудың дамитыны туралы баға беріледі.
Зерттеу тақырыбының мәні. Сақтандырудың сенімді, әрі тұрақты жүйесі
экономикалық сақтандырудың жоғарғы дәрежесі, олардың нарықтық экономикада
табысты қызмет етуін көрсетеді. Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі
сақтандыру ролінің өсуіне қажетті алғышарттарды туғызады. Бір жағынан,
сақтандыру халықты әлеуметтік қорғаудың маңызды элементі ретінде, ал басқа
жағынан едәуір ақша қаражаттарын жұмылдыра отырып, мемлекет экономикасына
институтционалды инвестор ретінде шыға алады. Осының барлығы сақтандырудың
экономикадағы ролінің маңызды екенін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты мен тапсырмалары. Зерттеудің мақсаты – нарықтық
экономика жүйесіндегі жаңартылған сақтандыру құрылымының маңыздылығын,
сақтандыру нарығы мен ұйымдарының қазіргі жағдайына талдау жүргізуді,
шетелдік тәжірибені, дамыту перспективаларын зерттеу болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мына тапсырмалардың көрінуіне әкеледі:
1) Сақтандыру нарығының қызметі мен оның маңыздылығын қарастыру;
2) Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының жылжымалы қалпын
талдау;
3) Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының проблемалар мен
дамуының жетістіктеріне болжам жасау.
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, тоғыз тараудан,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қолданылған ақпараттар. Жұмысты жазу барысында мына ақпарат көздері
қолданылды.
4) оқулықтар мен оқу құралдары
5) монографиялар
6) кезеңдік газеттер мен журналдар
7) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің статистикалық деректері
8) Қазақстан Республикасының статистика Агенттігінің мәліметтері
9) Бүкіләлемдік Интернет желісі.
Бітіру жұмысында көрсетілгеніндей, сақтандыру бұл экономиканың
статегиялық секторы. Сақтандыру инвестициялық потенциалды көтеруге және
ұлттық байлықты көбейтуге мүмкіндік береді. Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасының Заңы сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығының
негізі ретінде оларға төленген жарғылық капитал мен сақтандыру резервтері,
сонымен қатар қайта сақтандыру жүйесінің бар болуы болып табылады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының дамуы нарық
қатынастарының бөлінбейтін құрылымдық бөлігі сияқты сақтандыру саласының
құрылуы мен бекітілуінсіз мағынасы жоқ. сол себепті сақтандыру нарығын
зерттеу маңызды болып отыр.
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1. Сақтандыру ісі, сапалары, сыныптары және пайдаланылатын негізгі
ұғымдар
Алғашқы қауымдық құрылыстан бері, адамда мүлік пайда болғалы ол
мүлікті сақтау қауіпсіздігін сезіне бастады (ұрлау, өрттің, селдің т.б.
сихиялық апаттардың әсерінен жойылу жағдайы).
Өндіріс күші мен материалдарды байлықты жинау көлемінің дамуы жағынан
қоғамдық өндірісте олардық қауіп факторы өсе бастады, әр адам өзінің
материалды байлығы үшін қауіптенеді. Болжалынбаған оқиғаларға байланысты
мүліктік қалауларын қорғау тәсілін іздестіруде жағдайы жақсы адамдар бір
идеяға келді. Жекеменшік иелері араларында өркениетті өркениетті жолмен
залал тиген заттың орнын толтыру.
Өмірлік тәжірибенің көрсетуі бойынша бәрін құлатушы стихиялық апат кең
аймақтардағы барлық шаруашылықты дағдарысқа түсірмейді, стихиялық апаттың
өзі – сирек кездесетін құбылыс. Бұл жағдай индивидуалды материалды және
ақшалай резервтерді шығармау туралы шешім қабылдады.
Сондай жағдайлардан кейін адамдар арасындағы қажеттіліктердің негізінде
қоғамдық қатынас категориясында залалдың орнын жабу пайда болды, қорқыныш
сөзінің мағынасымен байланысты сақтандыру туды.
Сақтандырудың алғашқы формасы натуралды сақтандыру болды: бидай, арпа
т.б. азық-түлік және материалдар. Осы артық заттардан залал шегуші
шаруашылықтарға көмек көрсетілді.
Алайда тауар ақша қатынасының даму шартында сақтандырудың бұл түрі залал
орнын жабуды тұтынушыларды қанағаттандыра алмады. Сондықтан натуралды артық
заттарды шектеу қажет болды, ол ақшалай формалармен алмастырылды.
Сақтандырудың ақшалай формасы оның экономикалық мәні, қызметі, ролі және
сферада қолдануында сәтті болған өте прогрессивті ыңғайлы болды.
[1, 108 б.]
Сақтандыру – бұл экономиканың стратегиялық секторы. Нарықтық
қатынастардың даму кезеңдерінде кәсіпкер өзінің барлық назарын нарық
проблемалары мен бәсекеге бөлу мүмкіндік алады. Сақтандыру инвестициялық
потенциалды көтеруге және ұлттық байлықты көтеруге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының дамуы нарық
қатынастарының бөлінбейтін құрылымдық бөлігі сияқты сақтандыру саласының
құрылуы мен бекітілуінсіз мағынасы жоқ.
Сақтандырудың экономикалық категориясы қаржы категориясының құрылымдық
бөлігі болып табылады. Бірақ, егер қаржылар табыстар мен жинаулардың
бөлінуі мен қайта бөлінуімен жалпы байланыс болса, онда сақтандыру қайта
сақтандыру қатынастар салаларын қамтиды. Сақтандырудың ерекшеліктерін
ескере отырып мынадай анықтаманы беруге болады:
Сақтандыру – шаруашылық субъектілерімен келтірілген мүмкін болатын қауіп-
қатердің орнын толтыру немесе жанұя табыстарының жоғалтуларын түзету үшін
арналған мақсатты сақтандыру қоры салымдарының ақша қаражаттары есебінен
құрылған қайта бөлу қатынастарының жиынтығы. [1, 3б.]
Сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге
асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген
сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе
заңды тұлғаның заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты
қатынастар кешені.
Сақтандыру қызметі – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан
Республикасының заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік
органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі.
Сақтандыру салалары, сыныптары және түрлері
1. Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге
бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді сақтандыру саласы
және жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
2. Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды.
1) өмірді сақтандыру;
2) аннуитеттік сақтандыру;
3. Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) әуе көлігін сақтандыру;
6) су көлігін сақтандыру;
7) жүктерді сақтандыру,
8) осы тармақтың 3)-7) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда,
мүлікті сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
14) тасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
16) осы тармақтың 10)-14) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда,
зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру. [1, 8
б.]
4. Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
5. Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады. Сақтандыру ұйымы өзі әзірлеген
сақтандыру түрі бойынша қызметін уәкілетті мемлекеттік органмен сақтандыру
ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға құқылы.
6. Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың бөлек сыныбы болып
табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және
оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын
реттейтін заң актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру сыныптарының мазмұны
1. Өмірді сақтандыру, сақтандырылушы қайтыс болған немес ол сақтандыру
мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін
өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемі жүзеге асыруды көздейтін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
2. Аннуитеттік сақтандыру, сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек
ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына
байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған
жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан
айрылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде
кезең-кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
3. Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру, сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіптік жағынан) қабілеті (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру
көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
4. Медициналық сатандыру, сақтандырылушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығыстарын ішінарана немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
5. Көлік құралдарын сақтандыру, көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
6. Жүктерді сақтандыру, жүктерді иелеріне, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасмалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
7. Мүлікті сақтандыру, мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне, осы Заңның 6-бабының 3-
тармағының 3)-7) тармақшаларында келтірілген мүліктерді қоспағанда, оның
зақымдануы немесе жойылуы салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
8. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру, Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 810-бабында көзделген жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге
асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
9. Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру, үшінші тұлғаға өзі көлік құралдарын пайдалануға байланысты
келтірілген зиянын өтеу міндетіне байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
10. Тасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру,
көлік құралдарын тасымалдаушы ретінде өзі пайдалануына байланысты үшінші
тұлғаға келтірілген зиянын өтеу міндеттемесімен байланысты тұлғаның
мүліктік мүдделеріне келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
11. Шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру, Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 812-бабында көзделген жағдайларда
сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделген сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады.
12. Залал келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру,
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 811-бабында көзделген
жағдайларда сауықтыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жағдайларда
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. [2, 13 б.]
Сақтандыру салалары мен сыныптарын біріктіру
1. Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыру ұйымының қызметі
өмірді сақтандыру саласы бойынша лицензия немесе жалпы сақтандыру
саласы бойынша лицензия негізінде сақтандырудың лицензияда көрсетілген
тиісті сыныптарды шегінде жүзеге асырылады.
2. Жалпы сақтандыру саласындағы қызметті:
1) өмірді сақтандыру саласындағы қызметпен біріктіруге.
2) жинақтаушы сақтандыру нысанында жүзеге асыруға болмайды.
3. Осы заңның 6-бабы 3-тармағының 1) және 2) тармақшаларында аталған
сыныптар шегіндегі тәуекелдерді сақтандыруды қоспағанда, өмірді
сақтандыру саласындағы қызметті жалпы сақтандыру саласындағы қызметпен
біріктіруге болмайды.
4. Сақтандыру ұйымы, өзінде сақтандырудың тиісті сыныптары көрсетілген
және осы Заңда белгіленетін сақтандыру сыныптарын біріктіру жөніндегі
шектеулер ескерілген лицензия болғын жағдайда, сақтандырудың екі және одан
көп сыныптарының белгілері мен мазмұнын ұштастыратын сақтандыру түрін
әзірлеуге құқылы.
5. Сақтандыру ұйымдарының сақтандыру сыныптары шеңберінде тәуекелдерді
сақтандыру жөніндегі, сондай-ақ сақтандыру сыныптарының мазмұнын қосымша
ашу жөніндегі қызметті жүзеге асыру кезінде өзінің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етуіне байланысты талаптар уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. [2, 14 б.]
Қайта сақтандыру жөніндегі қызмет
1. Қазақстан Республикасының аумағында қайта сақтандыруды жүзеге асыру
жөніндегі қызмет осы Заңда көзделген тәртіппен лицензиялануға тиіс.
2. Қайта сақтандыру бара-бар және бара-бар емес болып бөлінеді.
Қайта сақтандыру жөніндегі лицензияның болуы лицензиятқа бара-бар қайта
сақтандыру қызметін де бара-бар емес қайта сақтандыру қызметін де жүзеге
асыру құқығын береді.
3. Жалпы сақтандырусаласы бойынша немесе өмірді сақтандыру саласы
бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымы бара-бар қайта сақтандыру
жөніндегі қызметін өзінің лицензиясында көрсетілген сыныптарда ғана қайта
сақтандыру лицензиясынсыз жүзеге асыруға құқылы.
4. Жалпы сақтандыру саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымының
тек қана жалпы сақтандыру саласына қайта сақтандыру жөнінде лицензия
алуға және бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де, бара-бар емес
қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де жүзеге асыруға құқығы бар.
5. Өмірді сақтандыру саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымының
тек қана өмірді сақтандыру саласына қайта сақтандыру жөнінде лицензия
алуға және бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де, бара-бар емес
қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де жүзеге асыруға құқығы бар.
6. Қайта сақтандыруды қайта сақтандыру жөніндегі лицензия негізінде
қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымы
өмірді сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша бара-бар қайта
сақтандыруды да, бара-бар емес қайта сақтандыруды да жүзеге асыруға құқылы.
7. Осы Заңда қайта сақтандыру ұйымын құру, лицензиялау және оның қызметін
тоқтату талаптары қайта сақтандыруды қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге
асыратын қайта сақтандыру ұйымдарына қатысты келтірілген.
Сақтандыру рыногының қатысушылары
Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногының қатысушылары:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;
2) сақтандыру брокері;
3) сақтандыру агенті;
4) сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;
5) актуарий;
6) уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
7) өзара сақтандыру қоғамы;
8) сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге
де заңды және жеке тұлғалар болып табылады. [2, 16 б.]
Сақтандыруда пайдаланылатын негізгі ұғымдар
Актуарий – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке адам;
Сатып алу сомасы – жинақтаушы сақтандыру шартының қолданылуы мерзімінен
бұрын тоқтатылған кезде сақтанушының алуына құқығы бар ақша сомасы;
Бара-бар емес қайта сақтандыру – сақтандыру шартына сәйкес көзделген
жағдайлар туындаған кезде қайта сақтандыру ұйымы сақтандыру төлемін орны
толтыруға тиісті залалдардың толық сомасының қайта сақтандыру шарты бойынша
цеденттің өзі ұстап қалатын сомасынан артығы мөлшерінде жүзеге асыруға
өзіне міндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру;
Қайта спақтандырушы (цедент) - өзі қабылдаған сақтандыру тәуекелдерін
қайта сақтандыруға беруді жүзеге асыратын сақтандыру немесе қайта
сақтандыру ұйымы;
Қайта сақтандыру – сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейіннен өзінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бір бөлігін
беруге байланысты қызмет және оған байланысты туындайтын қатынастар;
Қайта сақтандыру ұйымы (қайта сақтандырушы) – уәкілетті мемлекеттік
органның тиісті лицензиясы негізіндн қайта сақтандыру шарттарын жасасу және
орындау жөнінідегі қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға;
Сақтандыру ережелері – сақтандыру ұйымының белгілі бір сақтандыру түрі
бойынша сақтандыруды жүзеге асыру талаптарын айқындайтын құжаты;
Бара-бар қайта сақтандыру – тиісті сақтандыру шартындакөзделген жағдайлар
туындаған кезде қайта сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша
цеденттен қабылдаған сақтандыру міндеттемелерінің үлесіне бара-бар мөлшерде
сақтандыру төлемін жүзеге асыруға өзі міндеттеме қабылдайтын қайта
сақтандыру.
Сақтандыру рыногының кәсіби қатысушылары - өз қызметін уәкілетті
мемлекеттік органның тиісті лицензиялары негізінде жүзеге асыратын
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, актуарий және
уәкілетті аудитор;
Пруденциялық нормативтер – уәкілетті мемлекеттік орган белгілейтін және
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтауы үшін міндетті
нормативтер;
Өздігінен ұстап қалу – сақтандыру сомасының бір бөлігі, соның шегінде
цедент қайта сақтандыру шартына сәйкес өз есебінен жауапты болады;
Ортақ сақтандыру – бірнеше сақтандыру ұйымдарымен бір мезгілде сақтандыру
шарты бойынша сақтандыру тәуекелдерін қабылдап, олардың жауапкершілігін
өздерінің арасында жасалған ортақ сақтандыру шартына сәйкес бөлуге байланыс
туындайтын қызмет және соған байланысты қатынастар;
Сақтандыру ұйымы (сақтандырушы) – сақтандыру шарттарын жасасу және
орындау қызметін уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы негізінде
жүзеге асыратын заңды тұлға;
Сақтандыру агенті - берілген өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының
атынан және тапсыруымен сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық
қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға;
Сақтандыру брокері – сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері бойынша
консультациялық қызметті, өз атынан және сақтандырушының тапсыруымен
сақтандыру шарттарын немесе өз атынан және цеденттің тапсыруымен қайта
сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын
заңды тұлға;
Сақтандыру резервтері - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының
сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша актуарий есептеулері
негізінде бағаланатын міндеттемелері;
Сақтандыру қызметінің субъектілері – сақтандыру және қайта сақтандыру
ұйымдары;
Уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор) – уәкілетті мемлекеттік
органның тиісті лицезиясы негізінде сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдарының аудиті жөніндегі қызметті жүзеге асыратын аудиторлық ұйым
(аудитор). [2, 20 б.]
1.2 Сақтандыру нарығының түсінігі, қызметтері, құрылымы мен түрлері
Сақтандыру рыногы – бұл ерекше әлеуметтік – экономикалық орта, ақша
қатынасының анықталған қатынасы. Бұл жерде сату-сатып объектісі ретінде
сақтандыру қорғанысы қаралып, соған сұраныс пен ұсыныс қалыптасады.
Сақтандыру рыногын былай да қарастыруға болады:
1) қалыптастырудың ақша қарым-қатынасының ұйымдық формасы мен
қоғамды сақтандырумен қамтамасыздандыруда қорды бөлу.
2) сақтандыру қызметін көрсетуді қатысатын сақтандыру ұйымдарының
жиынтығы.
3) берілген өнімдерге тұтыну сапасы қаржы рыногының басқа өніміне
қарағанда жоғарырақ. Олардың спецификасы сақтандыру маңыздылығынан өтеді.
ҚР Сақтандыру қызметі туралы заңына сәйкес сақтандыру қызметіне тек
азаматтардың мүліктік қызығуларын қорғайтын мекемелерді, ұйымдарды жатқызу
керек.
Әрбір сақтандыру өнімі сақтандырудың нақты объектісіне жатады да,
сақтандыру себебін, оның құнын, бағасын, ақша төлемінің шарттарын,
анықтайды. Сақтандыру өнімін куәландырушы ретінде сақтандыру полисі деп
аталатын құжат қаралады. Полис – сақтандыру келісім шарттының фактісін
нақтыландырады. Олар әрқашан мүлікті болады, сақтандыруға қатысушыларға
бағытталған және заңды құжат болып болып табылады. [4, 190 б.]
Сақтандыру өнімінің спецификасы (көрінетін жарғы) сақтандыру
төлемі сақтандыру бағасынан әрқашан да төмен болады. Бұндай қарым-қатынас
сақтандыру өнідерінің рыноктық тартымдылығын және оған деген сұраныстың
жоғарылығын қамтамасыздандырады. Сақтандыру өнімін сатып алуда пайданы
бірден көреміз. Бірақ бұл сатушы пайда көрмейді деген сөз емес, себебі
полис саны сақтандыру жағдайынан көп болады. Бұл жағдайда сақтаушы ештеңе
жоғалтпайды, егер сақтандыру өнімінің құны дұрыс бағаланса. Сақтандырушы
сақтаушы мен сақтандырушы арасындағы төлем қатынасын анықтайды да,
сақтандыру өнімінің бағасын (тарифті) анықтайды. Тариф деңгейі сақтандыру
өінімінің артықшылығын қамтамассыздандыру үшін төмен болуы керек, сонымен
қатар қажетті пайданы қамтамасыздандыруы қажет.
Тариф – бір жағынан сақтандыру қаупінің кеңдігін көрсетсе,
екінші жағынан – орташа үлкендікті қалыптастырады. Соның арасында
сақтандыру оқиғасы, орташа емес, таңдаушы түрде жүзеге асады. Бұл қарама-
қарсылық дифференциация көмегімен жүзеге асады.
Басқаша айтқанда, сату-сатып алу сақтандыру өнімінің шегерім мен
қосылым жүйесімен жүргізіледі. Сақтандыру өнімін сату қажеттілігін
сақтандырушы жүзеге асырады. Пайда көру қажеттілігі бағаның көтерілуін
қалайды. Осы жерден сақтандыру рыногы сұраныс пен тапсырыс нәтижесінде
қалыптастырады.
Сақтандыру рыногының негізгі объективті дамуы болып үздіксіз
қамтамасыздандыру талап ету процесі табылады.
Сақтандыру рыногының негіздеуші болып: тәуелсіз рыноктық экономика,
жекелеу формасының әртүрлілігі, тәуелсіз баға жасау, тарифтік қойылымдардың
есебі, бәсекелестіктің болуы, таңдау бостандығы, сақтандыру қызметінің жаңа
түрлерін енгізу табылады.
Сақтандыру рыногында міндетті түрде мына шарттар болуы тиіс.
1) сақтандыру қызметінде қоғамдық тұтынудың болуы, сұранысты
қалыптастыру.
2) осы қажеттіліктерді қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы,
сұранысты қалыптастыру;
3) осы қажеттіліктерді қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы
осыған байланысты сақтаушы мен сақтандырушы рыногы қалыптасады. Сақтандыру
рыногының алғашқы салалары сақтандыру қоғамы мен сақтандыру компаниялары.
Сақтандыру рыногының орны екі жағдаймен ерекшеленген. Біріншіден
сақтандыру рыногының пайда болуына әкелетін сақтандыру қорғанысының
объективті талабы. Екіншіден – ұйымның сақтандыру қорының ақшалай формасы
осы рынокты қаржы рыногымен байланыстырады.
Қаржы жүйесіндегі сақтандыру рыногының орның қаржы институттарының
қаржы қорғанысындағы роліне байланысты. Олардың қызмет көрсетуіне де
байланысты болады.
Сақтандыру рыногы өзара байланысты екі қызмет атқарады.
Компенсациялық (қайтарылатын), бөлетін ескертетін және инвестициялық.
Сақтандыру рыногының негізгі қызметі – компенсациялық қызмет, осыған
байланысты сақтандыру институты құрылады. Қызметтің негізгі заңды және
құқықтық тұлғаларға сақтандыру қорғанысын ұйымдастыру болып табылады.
Жинақтау және сақтандыру қызметі өмірді сақтандыруды
қамтамассыздандырады да, сақтандыру келісім шартының есебіне жинақтау
мүмкіндігін береді.
Бөлу қызметі сақтандыру қозғалысының механизмін реализациялайды.
Қызметтің маңыздылығы сақтандыру қорын өз мақсатында жұмсау және
қалыптастырады.
Ескерту қызметі сақтандыру қызметімен байланысты емес. Бұл қызмет
сақтандыру жағдайын залалды азайтуды ескерте отырып қызмет істейді. Осыған
байланысты қаржыландыру ескерту шаралары қорынан жүзеге асады.
Ескерту қызметін жүзеге асыру қаржы тұрақтылығын жоғарылатуға үлкен
әсерін тигізеді.
Инвестициялық қызмет уақытша бос қаражаттарды бағалы қағаздарға, банк
депозитін, жылжымайтын мүлікті ауыстыру. Сақтандыру рыногының дамуымен
инвестициялық қызмет ету жоғарылайды. [5, 76 б.]
Сақтандыру нарығының құрылымы мен түрлері:
Сақтандыру рыногы күрделі даму үстіндегі интеграцияланған жүйені
құрайды, олардың жүйесіне сақтандыру ұйымдары, сақтандырущылар, сақтандыру
өнімдері, сақтандырушылар ұжымынан, сақтандырушылар ұжымынан,
сақтандырушылар мен мемлекеттік қалыптастырушылар ұжымынан тұрады.
Сақтандыру рыногінің құрасмы институттық, аймақтық және салалық
аспектілермен мінезделеді.
Институттық аспектіде сақтандыру рыногі мемлекеттік, акционерлік,
жеке, корпоративтік, ара-қатынастық және басқа да сақтандыру
компанияларының құлымынан тұрады.
Сақтандыру ұйымы мен сақтандыру команиялары – бұл сақтандырушының
сақтандыру қорының ұйымдық формасы. Сақтандыру компаниялары сақтандыру
шарттары мен қызметтерін жүзеге асырады.
Сақтандыру ұйымы – сақтандыру рыногінің экономикалық ерекшеленген
буыны. Сақтандыру ұйымының арасындағы экономикалық қатынастар сақтандыру
негізінде және қайта сақтандыру негізінде жүзеге асады. Сақтандыру ұйымдары
қолданысымен, сақтандыру операциясын орындау меніздемесімен, қызмет,
көрсету аймағымен құрылымнданады. Тәуелділігі бойынша сақтандыру ұйымы
акционерлік, жеке және өзара қатынас қоғамына бөлінеді. [6, 133 б.]
Акционерлік сақтандыру компаниясы – бұл мемлекеттік ұйыидық форма.
Бұл жерде сақтандырушы ретінде акционерлік қоғам түрінде жеке капитал
қызмет атқарады. Жарғылық капитал акциялар мен бағалы қағазардың сақтандыру
ұйымының қаржы потенциалын жоғарылату үшін қалыптасады. Акционерлік форма
дамығаг елдердің сақтандыру рыногын доминанттайды.
Жеке сақтандыру компаниялары бір меншік иесіне немесе оның отбасына
тиесілі болады. Жеке сақтандырушылар қатарына Лмейд ағылшын корпорациясын
жатқызуға болады, олар заңды тұлғаны көрсетпейді, тек құқықты тұлғалар
жиынтығын көрсетеді.
Мемлекеттік сақтандыруда сақтандырушы ретінде мемлекет көрінеді.
Мемлекеттің қызығушылығына оның монополиялары, сақтандырудың түрлері
кіреді. Мемлекеттік сақтандыруды жүзеге асыру ұлттық сақтандыру рыногінің
мемлекеттік қалыптастыру формасын көрсетеді.
Үкіметтік сақтандыру ұйымдары жұмыссыздықтан, жұмыскерлер мен
қызметкерлерге компенсациялық сақтандыруға негізделген.
Өзара сақтандыру қоғамы – бұл ерекше мемлекеттік емес ұйымдық форма,
ол құқықтық тұлғалар мен заңды тұлғалар арасындағы белігілі бір ережемен
бір-бірінің болашақтағы қарыздарын сақтандыру ережесімен жабу үшін
құрылады. Өзара сақтандыру – сақтандыру қорының коммерциялық емес ұйымдық
формасы, ол өз қоғамы мүшелерінің мүліктік қызығушылығын қорғайды. Заңдық
жағынан алып қарайтын болсақ өзара сақтандыру қоғамының әрбір мүшесі бір
уақытта сақтандырушы мен сақтаушы бола алады. Бұл жағдайда оның өзара
сақтандыру капиталына иелік етуге құқығы бар екенін, оның кірісі мен
сақтандыруын қорғайтын құжат- полис болады.
Аймақтық аспектіде сақтандыру рыногінің құрылымы сақтандыру рыногімен
мінезделеді.
1) жергілікті (аймақтық)
2) ұлттық (ішкі)
3) әлемдік (сыртқы)
Саланың белгілері бойынша сақтандыру рыногін:
1) жеке
2) мүліктік
3) жауапкеркшіліктік деп бөледі. [7, 157 б.]
Өз кезегінде рыноктардың әр біреуін ерекшеленген сегменттерге бөлуге
болады, мысалы, қолайсыз жайттардан сақтандыратын рынок, үй мүлкін
сақтандыратын рынок және т.б.
Сақтандыру рыногінің тауары сақтандыру өнімі болады. Сақтандыру өнімі
– сақтандыру рыногінің ортақ түсінігі. Сақтандыру өнімінің тұтыну құны
сақтандыру қорғанысымен қамтамассыздандырғанда шығады.
Сақтандыру өнімінің құны сақтандырумен қамтамасыздандырғанда,
сақтандырушының пайда көлемімен анықталады. Барлық құн сияқты ол сұраныс
пен ұсынысқа тәуелді болады. Сақтандыру рыногында сақтандыру өнімдерінің
жылжуымен реализациялануын сақтандыру делдалы арқылы жүзеге асырылады.
Сақтандыру агенттері және сақтандыру брокерлері.
Сақтандыру агенттері – сақтандырушы атынан қызмет ететін құқықты және
заңды тұлғалар.
Сақтандыру брокерлері –делдалдық қызмет атқаруға лицензиясы бар,
сақтандырушы мен сақтаушы атынан қызмет ететін, өз атынан да қызмет ететін
құқықты немесе заңды тұлғалар.
Сақтандыру брокері сақтандыру келісім шартына қатысушы болып табылады.
Оның міндеті Сақтандыру келісім шартын жүзеге асыру мен делдалдық қызмет
көрсету.
Сақтандыру рыногін қалыптастыру мамандандырылған баға берушілерді
қалыптастырады, бағалаушылар сюрвейерлер мен аджастерлер болады.
Сюрвейерлер – сақтандыруы алынатын мүлікті тексеруді жүзеге асыратын
инспекторлар мен агенттер. Сюрвейвер ретінде өртке қарсы қауіпсіздік
фирмасы, еңбекті сақтау және т.б. қызмет етеді. Бұлардың өзара қарым-
қатынасы келісім шарт негізінде жасалады. Сюрвейердің шешімімен сақтандыру
компаниялары сақтандыру келісімшартын жасау туралы шешім қабылдайды.
Аджастерлер – бұлар шығынның мөлшерін, себеп –салдырды тағайындайтын
толық құқықты заңды және құқықтық тұлғалар. Өткізілген жұмыстың нәтижесінен
аджастер сақтандыру актісін құрайды. (аппаты сертификат).
Өз қызығушылығын қорғау үшін, сақтандырудың стандартты ережелерін жасау
үшін сақтандырушылардың ұжымын құрайды. Сақтандырушылар ұжымы аймақтық та,
ұлттық та деңгейде құрылы. Сонымен қатар, мамандандырылған сақтандыру
ұйымдар беріледі. Сақтандырушылардың мұндай бірлестігі сақтандыру
қызметімен айналыса алмайды. [4, 210 б.]
Соның арасында сақтандыру компаниялары кейбір сақтандыру операцияларын
өткізу үшін бірігеді. Сақтандырушылардың мұндай бірлестігі үлкен қатерлі
сақтандыруды жүзеге асыру үшін өте қажет болып табылады. Ұйымдардың осындай
сақтандыру қатынастары бірге сақтандыру деп аталады.
Сақтандырушылар да аз қызығушылықтарын қорғайды, олар сақтандыушыларды
дұрыс емес, сақтау ұйымдарының қызметінен сақтайды, мұндай жағдайға
ұшырағандарға заңды көмек көрсетеді.
Сақтандыру рыногының маңызды тобы мемлекеттік қалыптастыру жүйесінде
қызмет етеді.
1.3 Сақтандырушы қаржы ұйымының жалпы қағидалары. Сақтандыру
компанияларының қаржысы
Сақтандыру ұйымының ақша айналымы екі ақша тобын өз құрамында
көрсетеді.Сақтандыру қаражат айналымы қорғанысымен қамтамассыздандыратын
және ұйымның сақтандыру жұмысымен байланысты қаражат айналымы. Осыған
байланысты сақтандыру қорғанысымен қамтамасыздандыратын қаражат айналымы
екі сатыдан өтеді, бірінші сатысында сақтандыру резервтері бөлініп,
қалыптасады, ал екіншісінде сақтандыру резервтері пайда көруді көздеп
инвестициаланады. Ақша айналымының осы бөлістері өздерінің әлеуметтік-
экономикалық мағынасына ие болады.
Сақтандыру қорғанысымен байланысты ақша айналымы маңызды сақтандыру
категорияларымен анықталады. Бұл бөлімнің маңызды ерекшелігі қауіп қатердің
үлкен болуында. Сақтандыру резервтерін қалыптастыруды үлкен шығынның болуы
ықтимал.
Сақтандыру резервтері сақтандыру төлемдерін аккумуляциялау жолымен
қалыптасады, олар тарифтік негізде жүзеге асады.
Сақтаушы өзінің қаржылық міндеттерін атқара отырып қабылданған
төлемдерді шығындайды, яғни оларды әртүрлі тарифте көрсетілген мақсатта
жұмсайды. Бұл сатыда есеп шығынының қозғалысқа сай келмеуі уақытпен де,
кеңістікпен де байланысты кеңістіктегі. Шығынның көп болуынан зардап шеккен
сақтандырушыларға көмек көрсетілмей қалуы мүмкін. Уақытша шығынның пайда
болуы жылдар бойы жоғарғы көлеммен төлеуді қажет етеді. [4, 351 б.]
Рынок шартындағы сақтандыру ұйымының қызметі тек өзіне зиян келтіруді
ғана ұстанбайды, сонымен қатар пайда да көреді. Сақтандыру ұйымы сақтандыру
операциясынан пайда көруді көздемеуі керек, себебі онда сақтаушы мен
сақтандырушы арасындағы эквиваленттілік принципі бұзылады. Сонымен қатар
сақтандыруда пайда термині шартты түрде қолданады, себебі сақтандыру
ұйымдары мемлекеттік кіріс әкелмейді, тек бөлінуде ғана қызмет етеді.
Сақтандыру операцияларынан пайда көру дегеніміз – сақтандыру қорғанысымен
қамтамассыз етудегі шығыстан кірістің көп болуы. Кейбір жағдайларда
сақтандыру операциялары үлкен пайда әкеледі, ал кей жағдайларда пайда
әкеледі, ал кей жағдайларда пайда мүлдем болмайды.
Сақтандыру ұйымының негізгі пайда көру көзі – инвестициялық қызмет
болады, ол сақтандыру резервтерін коммерциялық мақсатта қолдану жүйесімен
болады. Сақтандыру қызметінің мақсаты пайда көру болмаса олар өзара тығыз
байланыста болады. Біріншіден инвестициялық қызметтің қаржыландыру көзі
сақтандыру резерві болса, екінші жағынан инвестициялық қызметтен түскен
пайда сақтандыру операцияларын қаржыландырады.
Сақтандыру ұйымы шаруашылық бірліктер болып табылатындықтан, олар
спецификалық сақтандыру резервтерінен басқа, басқа да жинақтарды
қалыптастырады.
Акционерлік сақтандыру қоғалы жарғы капиталының иегерлері болады.
Елімізде қабылданған акционерлік қоғамды қалыптастыру реті резервті
капиталды 15% төмен емес жағдайда қалыптастыруы керек.
Сақтандырушылар өз қызметінде мына қаражаттарды қолданыла алады:
1) жарғы капиталы
2) жинақ
3) қазіргі түсімдердің қаражаты
4) қауіпті сақтандыру түрінің артық резервтерін қолдану
5) ұзақ мерзімді сақтандыру резерв жүйесін қолдану
6) іс жүргізудегі кіріспе. [5, 351 б.]
Сақтандыру компанияларының қаржылары. Сақтандыру компанияларының
қаржылық - шаруашылық қызметінің нәтижелері ең алдымен алынған табыс пен
резервтер қоры көлемдерінін өзгеруінде айқындалады.
Сақтандыру компаниясының табысы былай қойылады:
1) Сақтандыру қызметінен тікелей алынған табыс. Сақтандыру компаниялары
сақтандырудан алынған салымдардан сақтандыру төлемдері мен сақтандыру
соммаларын төлеуден резервтік қорларды құрайтын, сақтандыру салымдарының
ағымдағы түсімдерінің қорын құрайды. Осыдан кейін сақтандыру қызметін
жүргізуден шығындар жабылады. Жүктеме қалдықтарын сақтандыру қызметінен
түскен табыс береді.
2) Компанияның сақтандырылмайтын қызметінен түскен табыс
(банк депозиттері, қозғалмайтын мүлік және т.б.). Алынған табыстар
сақтандыру қомпаниясының табыстарына қосылады.
3) Басқа қызметтерден түсетін табыс - консультациялық, делдалдық және
т.б.
Сақтандыру компаниясының сақтандыру қызметін жүргізудегі барлық
шығындарын 4 топқа бөлуге болады:
1) аквизициялық - жаңа сақтандырушыларды тартумен, сақтандыру
портфелін кеңейтумен, жарнамамен, сақтандырудың жаңа түрлерін
өндірумен байланысты шығындар;
2) инкассалық - сақтандыру төлемдерін жинаумен және сақтандырушыларға
қызмет көрсету бойынша шығындар;
3) ликвидтік - сактандыру жағдайымен эксперттер еңбегін төлеу,
сот шығындары, сақтандырудың орнын толтыруларымен байланысты;
4) басқарушылық - енбекті төлеу, шаруашылық шығындары және т.б.
байланысты;
Сақтандыру компаниясының қаржылық қызметшінің маңызды аспектісі -
сақтандыру резервтерін құру мен пайдалану. Компаниялар сақтандыру
резервтерінің келесі жүйесін құрайды:
1) техникалық резерв;
2) ескертетін шараларға резерв - масштабтарды қысқарту мен
залалдардың орнын толтыру мақсатында шараларды қаржыландыру үшін жүктемелер
қойылады .
Техникалық резерв:
1) табыс кіргізілмеген премияның резерві - шарттың уақыты нәтижелі болып
табылмайтын, сақтандырудың әрбір шартына сақтандыру
төлемдерінің бөлігі бағытталады;
2) реттелмеген шығын резервтері. Сақтандырушы сақтандыру жағдайының
бекітілген уақыты туралы хабарлауы керек;
3) түскен, бірақ хабарланбаған шығындар резерві - жиналған премиялардан
алынған белгілі пайыз мөлшерінде;
4) апатгар резерві - сақтандыру жағдайларының көп мөлшерде
түсу жағдайына байланысты (жер сілкінісі, су тасқыны және т.б.).
5) тербелу зияндылығының резерві. Егер берілген жылы зияннын өткен
жылдағыдан кем болса, бұл айырмашылық тербелу зияндылығының резервіне
бағытталады.
6) өмірді сақтандыру резерві.
Сақтандыру компаниясы өзінің резервтерін табысты болатындай қылып
орналастыру керек.
Сақтандыру компанияларының қаржылық тұрақтылығы. Сақтандыру заңы
сақтандырушының әрбір келісім - шарты бойынша міндеттемелерін орындауды
қамтамасыз ететін нақты занды шарттарды бекіту керек. Кез - келген
сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығы қаржылық қызмет нәтижесі
есебіне негізделеді және толық бейнені бухгалтерлік баланстан алады.
Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуге әсер ететін нақты көрсеткіштерді
анықтау мақсатында бухгалтерлік есептін құрылымдық бөліктерін қарастыру
қажет. [5, 354 б.]
Бухгалтерлік балансты 3 негізгі бөлімге бөлінеді:
1) активтер;
2) жеке капитал;
3) міндеттемелер.
Ең алдымен, сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығынын негізі -
3 көлемнің қатынасымен анықталады. Активтер құрамына негізгі қорлар,
материалдар, ақша қаражаттары, қаржылық инвестициялар, тағы баска ағымдағы
активтер түрінде сақтандырушыньвд мүлігі кіреді. Активтердің көп көлемде
болуы компанияның толығымен оның сенімділігін көрсетеді, бірак негізгі
қорлардың құрылымы, олардың құндылығы, қай қаржылардан алынғаны - бұл
критериялар бойынша активтердің эффективтілігін және сақтандыру
компаниясының толықтай сенімділігін жорамалдауға болады.
Сактандыру компаниясының қаржылық қызметінің анализі нәтижелерінен
сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін қелесі
факторларды анықтауға мүмкіндік береді;
1) жеке капитал;
2) сақтандыру келісім - шарттары бойынша міндеттемелер;
3) сақтандыру резервтері;
4) инвестициялық кызмет;
5) тәуекелді шектеу;
6) тариф саясаты.
Жоғарыда көрсетілген факторлар сақтандыру компаниясының қаржылық
тұрақтылығын және оның төлемқабілеттілігін қамтамасыз етуде шешуші
факторлар болып табылады.
Жоғарыда айтылып кеткендей, Қазақстан Республикасының заңдылығында
қаржылық тұрақтылықтың негізі келтірілген. Қаржылық тұрақтылық бойынша
талаптар сақтандыру қадағалау департаментімен қадағаланады.
Өтпелі экономика шарттарында көп көлемдегі сақтандыру компаниялар нарық
шарттарында сақтандыру қызметі бойынша жеткілікті тәжірибесі жок, сенімді
статистиканың болмауы, ал қолда бар статистиканың сенімділігі жок, яғни
статистиканың ақпаратпен қамтамасыздандыруы жетілмеген. Көбінесе
сақтандыруға алынатын тәуекелдер зерттелмейді, тәуекелді бағалау және
анализ жасау методикасы жоқ.
Қазақстан сақтандыру нарығына тән ерекшелік сақтандыру нарығының
құрылымының дамымағандығы, сақтандыру пулдарынын, одақтардын,
ассоциациялардың карапайым қызметінің жоқ болуы, сақтандыру мәдениетінің
әлсіз деңгейі, сақтандыру қызметіне халық пен қоғамның
сенімсіздігі, сақтандыру бойынша жариялаулардың болмауы және т.б. болып
табылады. Сақтандыру нарығының дамуы мен қалыптасуы үшін сақтандыру
компанияларының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету бойынша міндетгі
түрдегі талаптарды мемлекет жағынан қадағалау қажет, мемлекет кадағалауы
жағынан реттеу мен қадағалау сактандыру қорғауының дұрыс жүйесін кұруға,
қаржылық ресурстарды қолдануды оптимизациялау, ұлттық сактандыру нарығының
дамуын ілгері жылжытуға, жалпылый ұлттық экономиканың экономиқалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
1.4 Сақтандыру – шетелдік тәжірибеде
Қазіргі заманда капиталды концентрациялау мен централизациялау жүріп
жатыр. Бұл сақтандыру жұмысына да тән. Ірі корпорациялармен байланысты
керемет сақтандыру монополиялары құрылып жатыр. Олап сақтандыру рыногының
әлемдік үлкен бөлігін бақылап отыр. Сақтандыру операциясында акционерлік
сақтандырудың үлесі әртүрлі. Ұлыбритания, Германия, Францияда көбірек те,
АҚШ-та аз. АҚШ-та акционерлік сақтандыру компаниялары құрылған.
Интернациолизация процесі сақтандыру рыногын жыл сайын жаулап келеді,
мұнда Еуропа экономикалық бірлестігі (ЕЭБ) үлкен бақылауға алынған. Сонымен
қатар ЕЭБ-нің Шығыс елдеріне де келе бастауы Еуропадағы бақылау мен
либерализацияны ақырындата бастайды.
ЕЭБ құрылмастан бұрын Европа сақтандыру комитеті жұмыс істеген
(ЕСК), ол қатысушы елдердің және Еуропа экономикалық қызмет ету мен дамыту
үйымының (ЭҚДҰ) қатысушыларының ақпарат алмастырушысы болған. ЕСК-ң
алғашқы құрылымын 18 елдің сақтандырушы компаниялары кірді, сонымен қоса
Югославия сақтандыру қоғамының ассоциациясы бақылаушы ретінде кірді. Содан
бері үлкен өзгерістер енгізілді. Алғашқы жоспарға Европа Одағының елдері
қойылды. ЕСК-ға жаңа 11 мемлекет кірді. 1993 жылы ассоциацияланған мүше
ретінде Исландия, Кипр, және Мальта, содан кейін Польша, Чехия және
Словакия енді, 1996 жылы Словения, Эстония, Литва және Латвия кірді.
Осылайша бүгінгі күні ЕСК-ң құрамына 29 ел енді. [7, 273 б.]
ЕСК-ң негізгі тапсырмаларының бірі – халықаралық индустриядағы
ұйымдардың жеке қызығушылығын таныту.
ЕСК 18 салалық комитет, 20 подкомитеттере ие.
Олардың барлығы өзара сақтандырудың әр түрімен айналысады немесе
әртүрлі қызмет түрімен айналысады. Жыл сайын 200-дей жиналыс өткізеді. Жыл
сайын ЕС мәселесіне байланысты 30 жиын өтеді, бұл керде саяси мәселелер де
талқыланады. Бұндай кездесулер мен жиындар дискуссия катализаторы ретінде
қаралады. Сақтандырудың техникалық, құқықтық жақтары да көңілден тыс
қалмайды. Қызмет түрлері осымен ғана шектелмейді.
Көрсетілген мүмкіндіктер ЕСК-ң негізгі қызметі болып табылады, негізгі
мақсат – Біртұтас европалық рыноктың мәселелерін шешу.
Біртұтас сақтандыру рыногын қалыптастыру үш сатыдан тұрып, шамамен 20
жылға созылды.
Алғашқы сатысында пайда болудың тәуелсіз принципі көрсетілген, сонымен
қатар басқа мемлекетте сақтандыру компаниясының қаржы және заң шарттарында
филиалдың ашылуы.
Бекітілген директивтерге сай сақтандыру компаниялары европалық
деңгейдегі қойылған ережелерге сай құрылуы керек. Мемлекет оны бақылауға
алады.
Біртұтас сақтандыру рыногы 5 принципте базаланады:
1) Жалғыз лицензия принципі, компанияның барлық қызметтерін
Европаның бүкіл территориясына таратуға мүмкіндік береді. Сонымен
қатар, мемлекетте қаржылық және техникалық бақылауды жүзеге асырады.
2) Өз елімен, қожайын елдің берген рұқсаты. Бұл кез-келген Еуропа
Бақылау органдары қойған бақылау мен өзара келісім жүйесі
3) Бұрын болған бақылауды сақтандыру компаниясының
төлеммүмкіндігі бақылауына ауыстыру, оның акционерлері мен басқару
аппараттарының жүзеге асыруымен болатын бақылау орнату.
4) Ережелерді либерализациялау
Қазіргі таңға дейін ЕСК қызметі Біртұтас сақтандыру рыногын құруға
бағытталды, ал қазір бұл рынок толығымен құрылды деуге болады. Берілген
контексте Комитет шамамен 50 сұрақты зерттеп, бақылап отыр.
ЕСК сақтандыру компаниялары өздерінің негізгі назарын қоршаған орта
проблемасына аудару керек деп болжайды. Бұл жүйе экологияға тиген зардапты
тек спецификалық бағада емес, жауапкершілік туралы заң жүйесімен азатар
еді.
Қазіргі таңда Европалық Комиссия экономикалық тұрғыдан төлем
мүмкіндігінің адаптация қарастыруды.
Сақтандырудың әрбір түрлері өздерінің жеке ерекшеліктеріне ие,
қазіргі таңда мемлекеттік және жеке сақтандырудың арасында шекарасын
көрсету жалпы проблемаларға еніп отыр. Табиғи апаттармен байланысты қатаң
сыңдар, қоршаған орта мен залал орнын толтыру; мемлекеттік бағдарламалар
мен жоспаралардың өзгеруі, техникалық және демографиялық өсіммен
байланысты өзгертулер – осылардың бәрі сақтандырылған, сақтандырушы және
үкімет арасындағы қауіптің өсуіне әкеледі. Осылайша Европалық сақтандыру
компаниялары олардың бизесіне кері әсерін тигізетін маңызды проблемалар
мен ұшырасады.
Негізгі халықаралық ұйымдардың қатысуынан басқа, Мысалы: сауда және
дамытудың БҰҰ конференциясы, (ЮНКТАД), қызмет ету және экономикалық дамыту
ұйымы (ОЭСЗ), Еуропа Кеңесі, ядролық энергетика бойынша халықаралық
агенттіктер, БҰҰ–ң Европалық экономикалық комитетті, ФИДУС және МСК; ЕСК
қазіргі таңда халықаралық қызметті екі салада жүзеге асырып отыр.
5) пайда бола бастаған рыноктармен кооперация
6) қаржы қызметін либерализациялаудағы халықаралық келіссөздер
жүргізу;
Бұрынғы СССР елдерінде басталған кооперация бағдарламасын өңдеу бітті.
Осы бағдарлама барысында пайда болған, ноу-хауды қолдау өте маңызды.
Бұл жаңа қызметтер арқасында кеңейіп отырады. Олардың кейбіреулерді
өмірден көріне бастады.
7) Балтия елдерімен коорпорация (бағдарлама басталып қойды)
8) Сақтандыру орталығы құрған TACIS жобасын Беларусияда жүзеге
асыру;
Европалық экономикалық достыққа ұқсас Азия континентінде Экономикалық
қызмет көрсету ұйымы (ЭҚҰ) тіршілік етеді, оның құрамына Ислам Республикасы
Иран, Ислам Республикасы Пәкістан және Түрік Республикалары енді. 1992 жылы
бұл достастыққа Орта Азия мен Қазақстан елдері енгізілді. Осы достастықтың
төңірегіндегі Иран, Пәкістан, және Түркия сақтандыру ұйымдары бірігіп,
қайта сақтандыру компаниясын құрды. Осы елдердің өкілдерінің ойынша Орта
Азия мен Қазақстан елдерінің сақтандыру рыноктары осы достастыққа кіруі
керек.
Осыған байланысты Иран, Пәкістан және Түркияның қайта сақтандыру
компаниялары Азірбайжан, Ауғаныстан, Қазақстан, Өзбекстан, Түркменстан
елдерінің өкілдерін қатыстыра отырып бірнеше жиындар ашты.
Бұл елдерде сақтандыруды дамыту экономикалық дамумен қатар жүрді, бірақ
сиымдылықтың қанағаттанарлықтай өсуі байқалған жоқ. Сондықтан валюта
қайтарылымы көрінді. Қайта сақтандыру пұлдары (қорлар) ОЭС 1967 жылы
құрылды. [4, 308 б.]
Алдағы уақытта бұл пұлдардың жұмысы достастық мүшелерін
қанағаттандырмады. Сондықтан достастықтағы елдер мен базасында ірі қайта
сақтандыру компанияларын құру туралы келісім құрды.
Қайта сақтандыру компаниялары бұрын болған пұлдың алдында мына
өзгешіліктерге ие; атап айтсақ:
1) аймақ ішінде және аймақтан тыс қайта сақтандыру компанияларының
аймақтық кеңейіп, дамуы. (пұлмен салыстырғанда). Көп жағдайда ОЭС-ке
кіргізу үшін афро-азиялық елдерді қайта сақтандыру жобасының болуы. Бұл
қауіпті балансын тек географиялық бөлу емес, сонымен қатар осы аймаққа
шетел валютасын ендіреді.
2) қайта сақтандыру компаниялары сақтандыру бизнесінің барлық класында
жұмыс істейді. Оған әуе сақтандыруы мен өмірді сақтандыру жатады. ОЭС
қайта сақтандыруының көлемінің өсуі байқалады.
3) ОЭС қайта сақтандыруы аймақтық экономикалық дамудың инфестициялық
қорын берер еді. Бұндай инвестициялардан кіріс резервті толтыра отырып
өседі.
4) қайта сақтандыру компаниялары сыбайлас компанияларға көмек көрсетіп,
олардың қызмет аясын кеңейтуге ат салысады.
5) ОЭС қайта сақтандыруы халықаралық рыноктан мамандандырылған қауіп-
қатер сақтандыруын арқалау мүмкіндігі пұлдарға қарағанда жоғары.
Қойылған тапсырмалардан шыға отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 5
1.1 Сақтандыру ісі, салалары, сыныптары және пайдаланылатын негізгі
ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Сақтандыру нарығының түсінігі, қызметтері, құрылымы
мен 11
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.3 Сақтандырушы қаржы ұйымының жалпы қағидалары. Сақтандыру
компанияларының 15
қаржысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.4 Сақтандыру – шетелдік 19
тәжірибеде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫ МЕН
САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМДАРЫНА 32
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы, қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2 Сақтандыру қорлары және сақтандыру операцияларын ұзақ
мерзімді болжаудың экономикалық-математикалық 39
негіздері ... ... ... ... ... ...
2.3 Сақтандыру компанияларының портфельдік активтерін
оптимизациялаудың экономикалық-математикалық 46
моделі ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚР САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫН ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ... 53
3.1 Сақтандыру ұйымдары қызметтерінің жаңа 53
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... .
3.2 Сақтандыру нарығының проблемалары, дамуының
басты 55
ұсыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 61
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 62
КІРІСПЕ
Сақтандыру – сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын
сақтандыру көлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы
немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның мүліктік
жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.
Осы біріктіру жұмысында: сақтандырудың мәні, сақтандыру нарығының
түсінігі, қызметі, құрылымы мен түрлері қарастырылады. Қазақстан
Республикасының сақтандыру нарығы, сақтандыру ұйымдарына талдау жасалып,
алдағы уақытта сақтандырудың дамитыны туралы баға беріледі.
Зерттеу тақырыбының мәні. Сақтандырудың сенімді, әрі тұрақты жүйесі
экономикалық сақтандырудың жоғарғы дәрежесі, олардың нарықтық экономикада
табысты қызмет етуін көрсетеді. Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі
сақтандыру ролінің өсуіне қажетті алғышарттарды туғызады. Бір жағынан,
сақтандыру халықты әлеуметтік қорғаудың маңызды элементі ретінде, ал басқа
жағынан едәуір ақша қаражаттарын жұмылдыра отырып, мемлекет экономикасына
институтционалды инвестор ретінде шыға алады. Осының барлығы сақтандырудың
экономикадағы ролінің маңызды екенін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты мен тапсырмалары. Зерттеудің мақсаты – нарықтық
экономика жүйесіндегі жаңартылған сақтандыру құрылымының маңыздылығын,
сақтандыру нарығы мен ұйымдарының қазіргі жағдайына талдау жүргізуді,
шетелдік тәжірибені, дамыту перспективаларын зерттеу болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мына тапсырмалардың көрінуіне әкеледі:
1) Сақтандыру нарығының қызметі мен оның маңыздылығын қарастыру;
2) Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының жылжымалы қалпын
талдау;
3) Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының проблемалар мен
дамуының жетістіктеріне болжам жасау.
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, тоғыз тараудан,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қолданылған ақпараттар. Жұмысты жазу барысында мына ақпарат көздері
қолданылды.
4) оқулықтар мен оқу құралдары
5) монографиялар
6) кезеңдік газеттер мен журналдар
7) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің статистикалық деректері
8) Қазақстан Республикасының статистика Агенттігінің мәліметтері
9) Бүкіләлемдік Интернет желісі.
Бітіру жұмысында көрсетілгеніндей, сақтандыру бұл экономиканың
статегиялық секторы. Сақтандыру инвестициялық потенциалды көтеруге және
ұлттық байлықты көбейтуге мүмкіндік береді. Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасының Заңы сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығының
негізі ретінде оларға төленген жарғылық капитал мен сақтандыру резервтері,
сонымен қатар қайта сақтандыру жүйесінің бар болуы болып табылады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының дамуы нарық
қатынастарының бөлінбейтін құрылымдық бөлігі сияқты сақтандыру саласының
құрылуы мен бекітілуінсіз мағынасы жоқ. сол себепті сақтандыру нарығын
зерттеу маңызды болып отыр.
1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1. Сақтандыру ісі, сапалары, сыныптары және пайдаланылатын негізгі
ұғымдар
Алғашқы қауымдық құрылыстан бері, адамда мүлік пайда болғалы ол
мүлікті сақтау қауіпсіздігін сезіне бастады (ұрлау, өрттің, селдің т.б.
сихиялық апаттардың әсерінен жойылу жағдайы).
Өндіріс күші мен материалдарды байлықты жинау көлемінің дамуы жағынан
қоғамдық өндірісте олардық қауіп факторы өсе бастады, әр адам өзінің
материалды байлығы үшін қауіптенеді. Болжалынбаған оқиғаларға байланысты
мүліктік қалауларын қорғау тәсілін іздестіруде жағдайы жақсы адамдар бір
идеяға келді. Жекеменшік иелері араларында өркениетті өркениетті жолмен
залал тиген заттың орнын толтыру.
Өмірлік тәжірибенің көрсетуі бойынша бәрін құлатушы стихиялық апат кең
аймақтардағы барлық шаруашылықты дағдарысқа түсірмейді, стихиялық апаттың
өзі – сирек кездесетін құбылыс. Бұл жағдай индивидуалды материалды және
ақшалай резервтерді шығармау туралы шешім қабылдады.
Сондай жағдайлардан кейін адамдар арасындағы қажеттіліктердің негізінде
қоғамдық қатынас категориясында залалдың орнын жабу пайда болды, қорқыныш
сөзінің мағынасымен байланысты сақтандыру туды.
Сақтандырудың алғашқы формасы натуралды сақтандыру болды: бидай, арпа
т.б. азық-түлік және материалдар. Осы артық заттардан залал шегуші
шаруашылықтарға көмек көрсетілді.
Алайда тауар ақша қатынасының даму шартында сақтандырудың бұл түрі залал
орнын жабуды тұтынушыларды қанағаттандыра алмады. Сондықтан натуралды артық
заттарды шектеу қажет болды, ол ақшалай формалармен алмастырылды.
Сақтандырудың ақшалай формасы оның экономикалық мәні, қызметі, ролі және
сферада қолдануында сәтті болған өте прогрессивті ыңғайлы болды.
[1, 108 б.]
Сақтандыру – бұл экономиканың стратегиялық секторы. Нарықтық
қатынастардың даму кезеңдерінде кәсіпкер өзінің барлық назарын нарық
проблемалары мен бәсекеге бөлу мүмкіндік алады. Сақтандыру инвестициялық
потенциалды көтеруге және ұлттық байлықты көтеруге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының дамуы нарық
қатынастарының бөлінбейтін құрылымдық бөлігі сияқты сақтандыру саласының
құрылуы мен бекітілуінсіз мағынасы жоқ.
Сақтандырудың экономикалық категориясы қаржы категориясының құрылымдық
бөлігі болып табылады. Бірақ, егер қаржылар табыстар мен жинаулардың
бөлінуі мен қайта бөлінуімен жалпы байланыс болса, онда сақтандыру қайта
сақтандыру қатынастар салаларын қамтиды. Сақтандырудың ерекшеліктерін
ескере отырып мынадай анықтаманы беруге болады:
Сақтандыру – шаруашылық субъектілерімен келтірілген мүмкін болатын қауіп-
қатердің орнын толтыру немесе жанұя табыстарының жоғалтуларын түзету үшін
арналған мақсатты сақтандыру қоры салымдарының ақша қаражаттары есебінен
құрылған қайта бөлу қатынастарының жиынтығы. [1, 3б.]
Сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге
асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген
сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе
заңды тұлғаның заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты
қатынастар кешені.
Сақтандыру қызметі – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан
Республикасының заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік
органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі.
Сақтандыру салалары, сыныптары және түрлері
1. Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге
бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді сақтандыру саласы
және жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
2. Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды.
1) өмірді сақтандыру;
2) аннуитеттік сақтандыру;
3. Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) әуе көлігін сақтандыру;
6) су көлігін сақтандыру;
7) жүктерді сақтандыру,
8) осы тармақтың 3)-7) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда,
мүлікті сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
14) тасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
16) осы тармақтың 10)-14) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда,
зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру. [1, 8
б.]
4. Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
5. Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады. Сақтандыру ұйымы өзі әзірлеген
сақтандыру түрі бойынша қызметін уәкілетті мемлекеттік органмен сақтандыру
ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға құқылы.
6. Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың бөлек сыныбы болып
табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және
оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын
реттейтін заң актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру сыныптарының мазмұны
1. Өмірді сақтандыру, сақтандырылушы қайтыс болған немес ол сақтандыру
мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін
өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемі жүзеге асыруды көздейтін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
2. Аннуитеттік сақтандыру, сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек
ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына
байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған
жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан
айрылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде
кезең-кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
3. Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру, сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіптік жағынан) қабілеті (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру
көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
4. Медициналық сатандыру, сақтандырылушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығыстарын ішінарана немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
5. Көлік құралдарын сақтандыру, көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
6. Жүктерді сақтандыру, жүктерді иелеріне, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасмалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде
сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
7. Мүлікті сақтандыру, мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне, осы Заңның 6-бабының 3-
тармағының 3)-7) тармақшаларында келтірілген мүліктерді қоспағанда, оның
зақымдануы немесе жойылуы салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
8. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру, Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 810-бабында көзделген жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге
асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
9. Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру, үшінші тұлғаға өзі көлік құралдарын пайдалануға байланысты
келтірілген зиянын өтеу міндетіне байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
10. Тасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру,
көлік құралдарын тасымалдаушы ретінде өзі пайдалануына байланысты үшінші
тұлғаға келтірілген зиянын өтеу міндеттемесімен байланысты тұлғаның
мүліктік мүдделеріне келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
11. Шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру, Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 812-бабында көзделген жағдайларда
сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделген сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады.
12. Залал келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру,
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 811-бабында көзделген
жағдайларда сауықтыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жағдайларда
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. [2, 13 б.]
Сақтандыру салалары мен сыныптарын біріктіру
1. Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыру ұйымының қызметі
өмірді сақтандыру саласы бойынша лицензия немесе жалпы сақтандыру
саласы бойынша лицензия негізінде сақтандырудың лицензияда көрсетілген
тиісті сыныптарды шегінде жүзеге асырылады.
2. Жалпы сақтандыру саласындағы қызметті:
1) өмірді сақтандыру саласындағы қызметпен біріктіруге.
2) жинақтаушы сақтандыру нысанында жүзеге асыруға болмайды.
3. Осы заңның 6-бабы 3-тармағының 1) және 2) тармақшаларында аталған
сыныптар шегіндегі тәуекелдерді сақтандыруды қоспағанда, өмірді
сақтандыру саласындағы қызметті жалпы сақтандыру саласындағы қызметпен
біріктіруге болмайды.
4. Сақтандыру ұйымы, өзінде сақтандырудың тиісті сыныптары көрсетілген
және осы Заңда белгіленетін сақтандыру сыныптарын біріктіру жөніндегі
шектеулер ескерілген лицензия болғын жағдайда, сақтандырудың екі және одан
көп сыныптарының белгілері мен мазмұнын ұштастыратын сақтандыру түрін
әзірлеуге құқылы.
5. Сақтандыру ұйымдарының сақтандыру сыныптары шеңберінде тәуекелдерді
сақтандыру жөніндегі, сондай-ақ сақтандыру сыныптарының мазмұнын қосымша
ашу жөніндегі қызметті жүзеге асыру кезінде өзінің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етуіне байланысты талаптар уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. [2, 14 б.]
Қайта сақтандыру жөніндегі қызмет
1. Қазақстан Республикасының аумағында қайта сақтандыруды жүзеге асыру
жөніндегі қызмет осы Заңда көзделген тәртіппен лицензиялануға тиіс.
2. Қайта сақтандыру бара-бар және бара-бар емес болып бөлінеді.
Қайта сақтандыру жөніндегі лицензияның болуы лицензиятқа бара-бар қайта
сақтандыру қызметін де бара-бар емес қайта сақтандыру қызметін де жүзеге
асыру құқығын береді.
3. Жалпы сақтандырусаласы бойынша немесе өмірді сақтандыру саласы
бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымы бара-бар қайта сақтандыру
жөніндегі қызметін өзінің лицензиясында көрсетілген сыныптарда ғана қайта
сақтандыру лицензиясынсыз жүзеге асыруға құқылы.
4. Жалпы сақтандыру саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымының
тек қана жалпы сақтандыру саласына қайта сақтандыру жөнінде лицензия
алуға және бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де, бара-бар емес
қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де жүзеге асыруға құқығы бар.
5. Өмірді сақтандыру саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымының
тек қана өмірді сақтандыру саласына қайта сақтандыру жөнінде лицензия
алуға және бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де, бара-бар емес
қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де жүзеге асыруға құқығы бар.
6. Қайта сақтандыруды қайта сақтандыру жөніндегі лицензия негізінде
қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымы
өмірді сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша бара-бар қайта
сақтандыруды да, бара-бар емес қайта сақтандыруды да жүзеге асыруға құқылы.
7. Осы Заңда қайта сақтандыру ұйымын құру, лицензиялау және оның қызметін
тоқтату талаптары қайта сақтандыруды қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге
асыратын қайта сақтандыру ұйымдарына қатысты келтірілген.
Сақтандыру рыногының қатысушылары
Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногының қатысушылары:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;
2) сақтандыру брокері;
3) сақтандыру агенті;
4) сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;
5) актуарий;
6) уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
7) өзара сақтандыру қоғамы;
8) сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге
де заңды және жеке тұлғалар болып табылады. [2, 16 б.]
Сақтандыруда пайдаланылатын негізгі ұғымдар
Актуарий – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке адам;
Сатып алу сомасы – жинақтаушы сақтандыру шартының қолданылуы мерзімінен
бұрын тоқтатылған кезде сақтанушының алуына құқығы бар ақша сомасы;
Бара-бар емес қайта сақтандыру – сақтандыру шартына сәйкес көзделген
жағдайлар туындаған кезде қайта сақтандыру ұйымы сақтандыру төлемін орны
толтыруға тиісті залалдардың толық сомасының қайта сақтандыру шарты бойынша
цеденттің өзі ұстап қалатын сомасынан артығы мөлшерінде жүзеге асыруға
өзіне міндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру;
Қайта спақтандырушы (цедент) - өзі қабылдаған сақтандыру тәуекелдерін
қайта сақтандыруға беруді жүзеге асыратын сақтандыру немесе қайта
сақтандыру ұйымы;
Қайта сақтандыру – сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейіннен өзінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бір бөлігін
беруге байланысты қызмет және оған байланысты туындайтын қатынастар;
Қайта сақтандыру ұйымы (қайта сақтандырушы) – уәкілетті мемлекеттік
органның тиісті лицензиясы негізіндн қайта сақтандыру шарттарын жасасу және
орындау жөнінідегі қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға;
Сақтандыру ережелері – сақтандыру ұйымының белгілі бір сақтандыру түрі
бойынша сақтандыруды жүзеге асыру талаптарын айқындайтын құжаты;
Бара-бар қайта сақтандыру – тиісті сақтандыру шартындакөзделген жағдайлар
туындаған кезде қайта сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша
цеденттен қабылдаған сақтандыру міндеттемелерінің үлесіне бара-бар мөлшерде
сақтандыру төлемін жүзеге асыруға өзі міндеттеме қабылдайтын қайта
сақтандыру.
Сақтандыру рыногының кәсіби қатысушылары - өз қызметін уәкілетті
мемлекеттік органның тиісті лицензиялары негізінде жүзеге асыратын
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, актуарий және
уәкілетті аудитор;
Пруденциялық нормативтер – уәкілетті мемлекеттік орган белгілейтін және
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтауы үшін міндетті
нормативтер;
Өздігінен ұстап қалу – сақтандыру сомасының бір бөлігі, соның шегінде
цедент қайта сақтандыру шартына сәйкес өз есебінен жауапты болады;
Ортақ сақтандыру – бірнеше сақтандыру ұйымдарымен бір мезгілде сақтандыру
шарты бойынша сақтандыру тәуекелдерін қабылдап, олардың жауапкершілігін
өздерінің арасында жасалған ортақ сақтандыру шартына сәйкес бөлуге байланыс
туындайтын қызмет және соған байланысты қатынастар;
Сақтандыру ұйымы (сақтандырушы) – сақтандыру шарттарын жасасу және
орындау қызметін уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы негізінде
жүзеге асыратын заңды тұлға;
Сақтандыру агенті - берілген өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының
атынан және тапсыруымен сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық
қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға;
Сақтандыру брокері – сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері бойынша
консультациялық қызметті, өз атынан және сақтандырушының тапсыруымен
сақтандыру шарттарын немесе өз атынан және цеденттің тапсыруымен қайта
сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын
заңды тұлға;
Сақтандыру резервтері - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының
сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша актуарий есептеулері
негізінде бағаланатын міндеттемелері;
Сақтандыру қызметінің субъектілері – сақтандыру және қайта сақтандыру
ұйымдары;
Уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор) – уәкілетті мемлекеттік
органның тиісті лицезиясы негізінде сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдарының аудиті жөніндегі қызметті жүзеге асыратын аудиторлық ұйым
(аудитор). [2, 20 б.]
1.2 Сақтандыру нарығының түсінігі, қызметтері, құрылымы мен түрлері
Сақтандыру рыногы – бұл ерекше әлеуметтік – экономикалық орта, ақша
қатынасының анықталған қатынасы. Бұл жерде сату-сатып объектісі ретінде
сақтандыру қорғанысы қаралып, соған сұраныс пен ұсыныс қалыптасады.
Сақтандыру рыногын былай да қарастыруға болады:
1) қалыптастырудың ақша қарым-қатынасының ұйымдық формасы мен
қоғамды сақтандырумен қамтамасыздандыруда қорды бөлу.
2) сақтандыру қызметін көрсетуді қатысатын сақтандыру ұйымдарының
жиынтығы.
3) берілген өнімдерге тұтыну сапасы қаржы рыногының басқа өніміне
қарағанда жоғарырақ. Олардың спецификасы сақтандыру маңыздылығынан өтеді.
ҚР Сақтандыру қызметі туралы заңына сәйкес сақтандыру қызметіне тек
азаматтардың мүліктік қызығуларын қорғайтын мекемелерді, ұйымдарды жатқызу
керек.
Әрбір сақтандыру өнімі сақтандырудың нақты объектісіне жатады да,
сақтандыру себебін, оның құнын, бағасын, ақша төлемінің шарттарын,
анықтайды. Сақтандыру өнімін куәландырушы ретінде сақтандыру полисі деп
аталатын құжат қаралады. Полис – сақтандыру келісім шарттының фактісін
нақтыландырады. Олар әрқашан мүлікті болады, сақтандыруға қатысушыларға
бағытталған және заңды құжат болып болып табылады. [4, 190 б.]
Сақтандыру өнімінің спецификасы (көрінетін жарғы) сақтандыру
төлемі сақтандыру бағасынан әрқашан да төмен болады. Бұндай қарым-қатынас
сақтандыру өнідерінің рыноктық тартымдылығын және оған деген сұраныстың
жоғарылығын қамтамасыздандырады. Сақтандыру өнімін сатып алуда пайданы
бірден көреміз. Бірақ бұл сатушы пайда көрмейді деген сөз емес, себебі
полис саны сақтандыру жағдайынан көп болады. Бұл жағдайда сақтаушы ештеңе
жоғалтпайды, егер сақтандыру өнімінің құны дұрыс бағаланса. Сақтандырушы
сақтаушы мен сақтандырушы арасындағы төлем қатынасын анықтайды да,
сақтандыру өнімінің бағасын (тарифті) анықтайды. Тариф деңгейі сақтандыру
өінімінің артықшылығын қамтамассыздандыру үшін төмен болуы керек, сонымен
қатар қажетті пайданы қамтамасыздандыруы қажет.
Тариф – бір жағынан сақтандыру қаупінің кеңдігін көрсетсе,
екінші жағынан – орташа үлкендікті қалыптастырады. Соның арасында
сақтандыру оқиғасы, орташа емес, таңдаушы түрде жүзеге асады. Бұл қарама-
қарсылық дифференциация көмегімен жүзеге асады.
Басқаша айтқанда, сату-сатып алу сақтандыру өнімінің шегерім мен
қосылым жүйесімен жүргізіледі. Сақтандыру өнімін сату қажеттілігін
сақтандырушы жүзеге асырады. Пайда көру қажеттілігі бағаның көтерілуін
қалайды. Осы жерден сақтандыру рыногы сұраныс пен тапсырыс нәтижесінде
қалыптастырады.
Сақтандыру рыногының негізгі объективті дамуы болып үздіксіз
қамтамасыздандыру талап ету процесі табылады.
Сақтандыру рыногының негіздеуші болып: тәуелсіз рыноктық экономика,
жекелеу формасының әртүрлілігі, тәуелсіз баға жасау, тарифтік қойылымдардың
есебі, бәсекелестіктің болуы, таңдау бостандығы, сақтандыру қызметінің жаңа
түрлерін енгізу табылады.
Сақтандыру рыногында міндетті түрде мына шарттар болуы тиіс.
1) сақтандыру қызметінде қоғамдық тұтынудың болуы, сұранысты
қалыптастыру.
2) осы қажеттіліктерді қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы,
сұранысты қалыптастыру;
3) осы қажеттіліктерді қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы
осыған байланысты сақтаушы мен сақтандырушы рыногы қалыптасады. Сақтандыру
рыногының алғашқы салалары сақтандыру қоғамы мен сақтандыру компаниялары.
Сақтандыру рыногының орны екі жағдаймен ерекшеленген. Біріншіден
сақтандыру рыногының пайда болуына әкелетін сақтандыру қорғанысының
объективті талабы. Екіншіден – ұйымның сақтандыру қорының ақшалай формасы
осы рынокты қаржы рыногымен байланыстырады.
Қаржы жүйесіндегі сақтандыру рыногының орның қаржы институттарының
қаржы қорғанысындағы роліне байланысты. Олардың қызмет көрсетуіне де
байланысты болады.
Сақтандыру рыногы өзара байланысты екі қызмет атқарады.
Компенсациялық (қайтарылатын), бөлетін ескертетін және инвестициялық.
Сақтандыру рыногының негізгі қызметі – компенсациялық қызмет, осыған
байланысты сақтандыру институты құрылады. Қызметтің негізгі заңды және
құқықтық тұлғаларға сақтандыру қорғанысын ұйымдастыру болып табылады.
Жинақтау және сақтандыру қызметі өмірді сақтандыруды
қамтамассыздандырады да, сақтандыру келісім шартының есебіне жинақтау
мүмкіндігін береді.
Бөлу қызметі сақтандыру қозғалысының механизмін реализациялайды.
Қызметтің маңыздылығы сақтандыру қорын өз мақсатында жұмсау және
қалыптастырады.
Ескерту қызметі сақтандыру қызметімен байланысты емес. Бұл қызмет
сақтандыру жағдайын залалды азайтуды ескерте отырып қызмет істейді. Осыған
байланысты қаржыландыру ескерту шаралары қорынан жүзеге асады.
Ескерту қызметін жүзеге асыру қаржы тұрақтылығын жоғарылатуға үлкен
әсерін тигізеді.
Инвестициялық қызмет уақытша бос қаражаттарды бағалы қағаздарға, банк
депозитін, жылжымайтын мүлікті ауыстыру. Сақтандыру рыногының дамуымен
инвестициялық қызмет ету жоғарылайды. [5, 76 б.]
Сақтандыру нарығының құрылымы мен түрлері:
Сақтандыру рыногы күрделі даму үстіндегі интеграцияланған жүйені
құрайды, олардың жүйесіне сақтандыру ұйымдары, сақтандырущылар, сақтандыру
өнімдері, сақтандырушылар ұжымынан, сақтандырушылар ұжымынан,
сақтандырушылар мен мемлекеттік қалыптастырушылар ұжымынан тұрады.
Сақтандыру рыногінің құрасмы институттық, аймақтық және салалық
аспектілермен мінезделеді.
Институттық аспектіде сақтандыру рыногі мемлекеттік, акционерлік,
жеке, корпоративтік, ара-қатынастық және басқа да сақтандыру
компанияларының құлымынан тұрады.
Сақтандыру ұйымы мен сақтандыру команиялары – бұл сақтандырушының
сақтандыру қорының ұйымдық формасы. Сақтандыру компаниялары сақтандыру
шарттары мен қызметтерін жүзеге асырады.
Сақтандыру ұйымы – сақтандыру рыногінің экономикалық ерекшеленген
буыны. Сақтандыру ұйымының арасындағы экономикалық қатынастар сақтандыру
негізінде және қайта сақтандыру негізінде жүзеге асады. Сақтандыру ұйымдары
қолданысымен, сақтандыру операциясын орындау меніздемесімен, қызмет,
көрсету аймағымен құрылымнданады. Тәуелділігі бойынша сақтандыру ұйымы
акционерлік, жеке және өзара қатынас қоғамына бөлінеді. [6, 133 б.]
Акционерлік сақтандыру компаниясы – бұл мемлекеттік ұйыидық форма.
Бұл жерде сақтандырушы ретінде акционерлік қоғам түрінде жеке капитал
қызмет атқарады. Жарғылық капитал акциялар мен бағалы қағазардың сақтандыру
ұйымының қаржы потенциалын жоғарылату үшін қалыптасады. Акционерлік форма
дамығаг елдердің сақтандыру рыногын доминанттайды.
Жеке сақтандыру компаниялары бір меншік иесіне немесе оның отбасына
тиесілі болады. Жеке сақтандырушылар қатарына Лмейд ағылшын корпорациясын
жатқызуға болады, олар заңды тұлғаны көрсетпейді, тек құқықты тұлғалар
жиынтығын көрсетеді.
Мемлекеттік сақтандыруда сақтандырушы ретінде мемлекет көрінеді.
Мемлекеттің қызығушылығына оның монополиялары, сақтандырудың түрлері
кіреді. Мемлекеттік сақтандыруды жүзеге асыру ұлттық сақтандыру рыногінің
мемлекеттік қалыптастыру формасын көрсетеді.
Үкіметтік сақтандыру ұйымдары жұмыссыздықтан, жұмыскерлер мен
қызметкерлерге компенсациялық сақтандыруға негізделген.
Өзара сақтандыру қоғамы – бұл ерекше мемлекеттік емес ұйымдық форма,
ол құқықтық тұлғалар мен заңды тұлғалар арасындағы белігілі бір ережемен
бір-бірінің болашақтағы қарыздарын сақтандыру ережесімен жабу үшін
құрылады. Өзара сақтандыру – сақтандыру қорының коммерциялық емес ұйымдық
формасы, ол өз қоғамы мүшелерінің мүліктік қызығушылығын қорғайды. Заңдық
жағынан алып қарайтын болсақ өзара сақтандыру қоғамының әрбір мүшесі бір
уақытта сақтандырушы мен сақтаушы бола алады. Бұл жағдайда оның өзара
сақтандыру капиталына иелік етуге құқығы бар екенін, оның кірісі мен
сақтандыруын қорғайтын құжат- полис болады.
Аймақтық аспектіде сақтандыру рыногінің құрылымы сақтандыру рыногімен
мінезделеді.
1) жергілікті (аймақтық)
2) ұлттық (ішкі)
3) әлемдік (сыртқы)
Саланың белгілері бойынша сақтандыру рыногін:
1) жеке
2) мүліктік
3) жауапкеркшіліктік деп бөледі. [7, 157 б.]
Өз кезегінде рыноктардың әр біреуін ерекшеленген сегменттерге бөлуге
болады, мысалы, қолайсыз жайттардан сақтандыратын рынок, үй мүлкін
сақтандыратын рынок және т.б.
Сақтандыру рыногінің тауары сақтандыру өнімі болады. Сақтандыру өнімі
– сақтандыру рыногінің ортақ түсінігі. Сақтандыру өнімінің тұтыну құны
сақтандыру қорғанысымен қамтамассыздандырғанда шығады.
Сақтандыру өнімінің құны сақтандырумен қамтамасыздандырғанда,
сақтандырушының пайда көлемімен анықталады. Барлық құн сияқты ол сұраныс
пен ұсынысқа тәуелді болады. Сақтандыру рыногында сақтандыру өнімдерінің
жылжуымен реализациялануын сақтандыру делдалы арқылы жүзеге асырылады.
Сақтандыру агенттері және сақтандыру брокерлері.
Сақтандыру агенттері – сақтандырушы атынан қызмет ететін құқықты және
заңды тұлғалар.
Сақтандыру брокерлері –делдалдық қызмет атқаруға лицензиясы бар,
сақтандырушы мен сақтаушы атынан қызмет ететін, өз атынан да қызмет ететін
құқықты немесе заңды тұлғалар.
Сақтандыру брокері сақтандыру келісім шартына қатысушы болып табылады.
Оның міндеті Сақтандыру келісім шартын жүзеге асыру мен делдалдық қызмет
көрсету.
Сақтандыру рыногін қалыптастыру мамандандырылған баға берушілерді
қалыптастырады, бағалаушылар сюрвейерлер мен аджастерлер болады.
Сюрвейерлер – сақтандыруы алынатын мүлікті тексеруді жүзеге асыратын
инспекторлар мен агенттер. Сюрвейвер ретінде өртке қарсы қауіпсіздік
фирмасы, еңбекті сақтау және т.б. қызмет етеді. Бұлардың өзара қарым-
қатынасы келісім шарт негізінде жасалады. Сюрвейердің шешімімен сақтандыру
компаниялары сақтандыру келісімшартын жасау туралы шешім қабылдайды.
Аджастерлер – бұлар шығынның мөлшерін, себеп –салдырды тағайындайтын
толық құқықты заңды және құқықтық тұлғалар. Өткізілген жұмыстың нәтижесінен
аджастер сақтандыру актісін құрайды. (аппаты сертификат).
Өз қызығушылығын қорғау үшін, сақтандырудың стандартты ережелерін жасау
үшін сақтандырушылардың ұжымын құрайды. Сақтандырушылар ұжымы аймақтық та,
ұлттық та деңгейде құрылы. Сонымен қатар, мамандандырылған сақтандыру
ұйымдар беріледі. Сақтандырушылардың мұндай бірлестігі сақтандыру
қызметімен айналыса алмайды. [4, 210 б.]
Соның арасында сақтандыру компаниялары кейбір сақтандыру операцияларын
өткізу үшін бірігеді. Сақтандырушылардың мұндай бірлестігі үлкен қатерлі
сақтандыруды жүзеге асыру үшін өте қажет болып табылады. Ұйымдардың осындай
сақтандыру қатынастары бірге сақтандыру деп аталады.
Сақтандырушылар да аз қызығушылықтарын қорғайды, олар сақтандыушыларды
дұрыс емес, сақтау ұйымдарының қызметінен сақтайды, мұндай жағдайға
ұшырағандарға заңды көмек көрсетеді.
Сақтандыру рыногының маңызды тобы мемлекеттік қалыптастыру жүйесінде
қызмет етеді.
1.3 Сақтандырушы қаржы ұйымының жалпы қағидалары. Сақтандыру
компанияларының қаржысы
Сақтандыру ұйымының ақша айналымы екі ақша тобын өз құрамында
көрсетеді.Сақтандыру қаражат айналымы қорғанысымен қамтамассыздандыратын
және ұйымның сақтандыру жұмысымен байланысты қаражат айналымы. Осыған
байланысты сақтандыру қорғанысымен қамтамасыздандыратын қаражат айналымы
екі сатыдан өтеді, бірінші сатысында сақтандыру резервтері бөлініп,
қалыптасады, ал екіншісінде сақтандыру резервтері пайда көруді көздеп
инвестициаланады. Ақша айналымының осы бөлістері өздерінің әлеуметтік-
экономикалық мағынасына ие болады.
Сақтандыру қорғанысымен байланысты ақша айналымы маңызды сақтандыру
категорияларымен анықталады. Бұл бөлімнің маңызды ерекшелігі қауіп қатердің
үлкен болуында. Сақтандыру резервтерін қалыптастыруды үлкен шығынның болуы
ықтимал.
Сақтандыру резервтері сақтандыру төлемдерін аккумуляциялау жолымен
қалыптасады, олар тарифтік негізде жүзеге асады.
Сақтаушы өзінің қаржылық міндеттерін атқара отырып қабылданған
төлемдерді шығындайды, яғни оларды әртүрлі тарифте көрсетілген мақсатта
жұмсайды. Бұл сатыда есеп шығынының қозғалысқа сай келмеуі уақытпен де,
кеңістікпен де байланысты кеңістіктегі. Шығынның көп болуынан зардап шеккен
сақтандырушыларға көмек көрсетілмей қалуы мүмкін. Уақытша шығынның пайда
болуы жылдар бойы жоғарғы көлеммен төлеуді қажет етеді. [4, 351 б.]
Рынок шартындағы сақтандыру ұйымының қызметі тек өзіне зиян келтіруді
ғана ұстанбайды, сонымен қатар пайда да көреді. Сақтандыру ұйымы сақтандыру
операциясынан пайда көруді көздемеуі керек, себебі онда сақтаушы мен
сақтандырушы арасындағы эквиваленттілік принципі бұзылады. Сонымен қатар
сақтандыруда пайда термині шартты түрде қолданады, себебі сақтандыру
ұйымдары мемлекеттік кіріс әкелмейді, тек бөлінуде ғана қызмет етеді.
Сақтандыру операцияларынан пайда көру дегеніміз – сақтандыру қорғанысымен
қамтамассыз етудегі шығыстан кірістің көп болуы. Кейбір жағдайларда
сақтандыру операциялары үлкен пайда әкеледі, ал кей жағдайларда пайда
әкеледі, ал кей жағдайларда пайда мүлдем болмайды.
Сақтандыру ұйымының негізгі пайда көру көзі – инвестициялық қызмет
болады, ол сақтандыру резервтерін коммерциялық мақсатта қолдану жүйесімен
болады. Сақтандыру қызметінің мақсаты пайда көру болмаса олар өзара тығыз
байланыста болады. Біріншіден инвестициялық қызметтің қаржыландыру көзі
сақтандыру резерві болса, екінші жағынан инвестициялық қызметтен түскен
пайда сақтандыру операцияларын қаржыландырады.
Сақтандыру ұйымы шаруашылық бірліктер болып табылатындықтан, олар
спецификалық сақтандыру резервтерінен басқа, басқа да жинақтарды
қалыптастырады.
Акционерлік сақтандыру қоғалы жарғы капиталының иегерлері болады.
Елімізде қабылданған акционерлік қоғамды қалыптастыру реті резервті
капиталды 15% төмен емес жағдайда қалыптастыруы керек.
Сақтандырушылар өз қызметінде мына қаражаттарды қолданыла алады:
1) жарғы капиталы
2) жинақ
3) қазіргі түсімдердің қаражаты
4) қауіпті сақтандыру түрінің артық резервтерін қолдану
5) ұзақ мерзімді сақтандыру резерв жүйесін қолдану
6) іс жүргізудегі кіріспе. [5, 351 б.]
Сақтандыру компанияларының қаржылары. Сақтандыру компанияларының
қаржылық - шаруашылық қызметінің нәтижелері ең алдымен алынған табыс пен
резервтер қоры көлемдерінін өзгеруінде айқындалады.
Сақтандыру компаниясының табысы былай қойылады:
1) Сақтандыру қызметінен тікелей алынған табыс. Сақтандыру компаниялары
сақтандырудан алынған салымдардан сақтандыру төлемдері мен сақтандыру
соммаларын төлеуден резервтік қорларды құрайтын, сақтандыру салымдарының
ағымдағы түсімдерінің қорын құрайды. Осыдан кейін сақтандыру қызметін
жүргізуден шығындар жабылады. Жүктеме қалдықтарын сақтандыру қызметінен
түскен табыс береді.
2) Компанияның сақтандырылмайтын қызметінен түскен табыс
(банк депозиттері, қозғалмайтын мүлік және т.б.). Алынған табыстар
сақтандыру қомпаниясының табыстарына қосылады.
3) Басқа қызметтерден түсетін табыс - консультациялық, делдалдық және
т.б.
Сақтандыру компаниясының сақтандыру қызметін жүргізудегі барлық
шығындарын 4 топқа бөлуге болады:
1) аквизициялық - жаңа сақтандырушыларды тартумен, сақтандыру
портфелін кеңейтумен, жарнамамен, сақтандырудың жаңа түрлерін
өндірумен байланысты шығындар;
2) инкассалық - сақтандыру төлемдерін жинаумен және сақтандырушыларға
қызмет көрсету бойынша шығындар;
3) ликвидтік - сактандыру жағдайымен эксперттер еңбегін төлеу,
сот шығындары, сақтандырудың орнын толтыруларымен байланысты;
4) басқарушылық - енбекті төлеу, шаруашылық шығындары және т.б.
байланысты;
Сақтандыру компаниясының қаржылық қызметшінің маңызды аспектісі -
сақтандыру резервтерін құру мен пайдалану. Компаниялар сақтандыру
резервтерінің келесі жүйесін құрайды:
1) техникалық резерв;
2) ескертетін шараларға резерв - масштабтарды қысқарту мен
залалдардың орнын толтыру мақсатында шараларды қаржыландыру үшін жүктемелер
қойылады .
Техникалық резерв:
1) табыс кіргізілмеген премияның резерві - шарттың уақыты нәтижелі болып
табылмайтын, сақтандырудың әрбір шартына сақтандыру
төлемдерінің бөлігі бағытталады;
2) реттелмеген шығын резервтері. Сақтандырушы сақтандыру жағдайының
бекітілген уақыты туралы хабарлауы керек;
3) түскен, бірақ хабарланбаған шығындар резерві - жиналған премиялардан
алынған белгілі пайыз мөлшерінде;
4) апатгар резерві - сақтандыру жағдайларының көп мөлшерде
түсу жағдайына байланысты (жер сілкінісі, су тасқыны және т.б.).
5) тербелу зияндылығының резерві. Егер берілген жылы зияннын өткен
жылдағыдан кем болса, бұл айырмашылық тербелу зияндылығының резервіне
бағытталады.
6) өмірді сақтандыру резерві.
Сақтандыру компаниясы өзінің резервтерін табысты болатындай қылып
орналастыру керек.
Сақтандыру компанияларының қаржылық тұрақтылығы. Сақтандыру заңы
сақтандырушының әрбір келісім - шарты бойынша міндеттемелерін орындауды
қамтамасыз ететін нақты занды шарттарды бекіту керек. Кез - келген
сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығы қаржылық қызмет нәтижесі
есебіне негізделеді және толық бейнені бухгалтерлік баланстан алады.
Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуге әсер ететін нақты көрсеткіштерді
анықтау мақсатында бухгалтерлік есептін құрылымдық бөліктерін қарастыру
қажет. [5, 354 б.]
Бухгалтерлік балансты 3 негізгі бөлімге бөлінеді:
1) активтер;
2) жеке капитал;
3) міндеттемелер.
Ең алдымен, сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығынын негізі -
3 көлемнің қатынасымен анықталады. Активтер құрамына негізгі қорлар,
материалдар, ақша қаражаттары, қаржылық инвестициялар, тағы баска ағымдағы
активтер түрінде сақтандырушыньвд мүлігі кіреді. Активтердің көп көлемде
болуы компанияның толығымен оның сенімділігін көрсетеді, бірак негізгі
қорлардың құрылымы, олардың құндылығы, қай қаржылардан алынғаны - бұл
критериялар бойынша активтердің эффективтілігін және сақтандыру
компаниясының толықтай сенімділігін жорамалдауға болады.
Сактандыру компаниясының қаржылық қызметінің анализі нәтижелерінен
сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін қелесі
факторларды анықтауға мүмкіндік береді;
1) жеке капитал;
2) сақтандыру келісім - шарттары бойынша міндеттемелер;
3) сақтандыру резервтері;
4) инвестициялық кызмет;
5) тәуекелді шектеу;
6) тариф саясаты.
Жоғарыда көрсетілген факторлар сақтандыру компаниясының қаржылық
тұрақтылығын және оның төлемқабілеттілігін қамтамасыз етуде шешуші
факторлар болып табылады.
Жоғарыда айтылып кеткендей, Қазақстан Республикасының заңдылығында
қаржылық тұрақтылықтың негізі келтірілген. Қаржылық тұрақтылық бойынша
талаптар сақтандыру қадағалау департаментімен қадағаланады.
Өтпелі экономика шарттарында көп көлемдегі сақтандыру компаниялар нарық
шарттарында сақтандыру қызметі бойынша жеткілікті тәжірибесі жок, сенімді
статистиканың болмауы, ал қолда бар статистиканың сенімділігі жок, яғни
статистиканың ақпаратпен қамтамасыздандыруы жетілмеген. Көбінесе
сақтандыруға алынатын тәуекелдер зерттелмейді, тәуекелді бағалау және
анализ жасау методикасы жоқ.
Қазақстан сақтандыру нарығына тән ерекшелік сақтандыру нарығының
құрылымының дамымағандығы, сақтандыру пулдарынын, одақтардын,
ассоциациялардың карапайым қызметінің жоқ болуы, сақтандыру мәдениетінің
әлсіз деңгейі, сақтандыру қызметіне халық пен қоғамның
сенімсіздігі, сақтандыру бойынша жариялаулардың болмауы және т.б. болып
табылады. Сақтандыру нарығының дамуы мен қалыптасуы үшін сақтандыру
компанияларының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету бойынша міндетгі
түрдегі талаптарды мемлекет жағынан қадағалау қажет, мемлекет кадағалауы
жағынан реттеу мен қадағалау сактандыру қорғауының дұрыс жүйесін кұруға,
қаржылық ресурстарды қолдануды оптимизациялау, ұлттық сактандыру нарығының
дамуын ілгері жылжытуға, жалпылый ұлттық экономиканың экономиқалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
1.4 Сақтандыру – шетелдік тәжірибеде
Қазіргі заманда капиталды концентрациялау мен централизациялау жүріп
жатыр. Бұл сақтандыру жұмысына да тән. Ірі корпорациялармен байланысты
керемет сақтандыру монополиялары құрылып жатыр. Олап сақтандыру рыногының
әлемдік үлкен бөлігін бақылап отыр. Сақтандыру операциясында акционерлік
сақтандырудың үлесі әртүрлі. Ұлыбритания, Германия, Францияда көбірек те,
АҚШ-та аз. АҚШ-та акционерлік сақтандыру компаниялары құрылған.
Интернациолизация процесі сақтандыру рыногын жыл сайын жаулап келеді,
мұнда Еуропа экономикалық бірлестігі (ЕЭБ) үлкен бақылауға алынған. Сонымен
қатар ЕЭБ-нің Шығыс елдеріне де келе бастауы Еуропадағы бақылау мен
либерализацияны ақырындата бастайды.
ЕЭБ құрылмастан бұрын Европа сақтандыру комитеті жұмыс істеген
(ЕСК), ол қатысушы елдердің және Еуропа экономикалық қызмет ету мен дамыту
үйымының (ЭҚДҰ) қатысушыларының ақпарат алмастырушысы болған. ЕСК-ң
алғашқы құрылымын 18 елдің сақтандырушы компаниялары кірді, сонымен қоса
Югославия сақтандыру қоғамының ассоциациясы бақылаушы ретінде кірді. Содан
бері үлкен өзгерістер енгізілді. Алғашқы жоспарға Европа Одағының елдері
қойылды. ЕСК-ға жаңа 11 мемлекет кірді. 1993 жылы ассоциацияланған мүше
ретінде Исландия, Кипр, және Мальта, содан кейін Польша, Чехия және
Словакия енді, 1996 жылы Словения, Эстония, Литва және Латвия кірді.
Осылайша бүгінгі күні ЕСК-ң құрамына 29 ел енді. [7, 273 б.]
ЕСК-ң негізгі тапсырмаларының бірі – халықаралық индустриядағы
ұйымдардың жеке қызығушылығын таныту.
ЕСК 18 салалық комитет, 20 подкомитеттере ие.
Олардың барлығы өзара сақтандырудың әр түрімен айналысады немесе
әртүрлі қызмет түрімен айналысады. Жыл сайын 200-дей жиналыс өткізеді. Жыл
сайын ЕС мәселесіне байланысты 30 жиын өтеді, бұл керде саяси мәселелер де
талқыланады. Бұндай кездесулер мен жиындар дискуссия катализаторы ретінде
қаралады. Сақтандырудың техникалық, құқықтық жақтары да көңілден тыс
қалмайды. Қызмет түрлері осымен ғана шектелмейді.
Көрсетілген мүмкіндіктер ЕСК-ң негізгі қызметі болып табылады, негізгі
мақсат – Біртұтас европалық рыноктың мәселелерін шешу.
Біртұтас сақтандыру рыногын қалыптастыру үш сатыдан тұрып, шамамен 20
жылға созылды.
Алғашқы сатысында пайда болудың тәуелсіз принципі көрсетілген, сонымен
қатар басқа мемлекетте сақтандыру компаниясының қаржы және заң шарттарында
филиалдың ашылуы.
Бекітілген директивтерге сай сақтандыру компаниялары европалық
деңгейдегі қойылған ережелерге сай құрылуы керек. Мемлекет оны бақылауға
алады.
Біртұтас сақтандыру рыногы 5 принципте базаланады:
1) Жалғыз лицензия принципі, компанияның барлық қызметтерін
Европаның бүкіл территориясына таратуға мүмкіндік береді. Сонымен
қатар, мемлекетте қаржылық және техникалық бақылауды жүзеге асырады.
2) Өз елімен, қожайын елдің берген рұқсаты. Бұл кез-келген Еуропа
Бақылау органдары қойған бақылау мен өзара келісім жүйесі
3) Бұрын болған бақылауды сақтандыру компаниясының
төлеммүмкіндігі бақылауына ауыстыру, оның акционерлері мен басқару
аппараттарының жүзеге асыруымен болатын бақылау орнату.
4) Ережелерді либерализациялау
Қазіргі таңға дейін ЕСК қызметі Біртұтас сақтандыру рыногын құруға
бағытталды, ал қазір бұл рынок толығымен құрылды деуге болады. Берілген
контексте Комитет шамамен 50 сұрақты зерттеп, бақылап отыр.
ЕСК сақтандыру компаниялары өздерінің негізгі назарын қоршаған орта
проблемасына аудару керек деп болжайды. Бұл жүйе экологияға тиген зардапты
тек спецификалық бағада емес, жауапкершілік туралы заң жүйесімен азатар
еді.
Қазіргі таңда Европалық Комиссия экономикалық тұрғыдан төлем
мүмкіндігінің адаптация қарастыруды.
Сақтандырудың әрбір түрлері өздерінің жеке ерекшеліктеріне ие,
қазіргі таңда мемлекеттік және жеке сақтандырудың арасында шекарасын
көрсету жалпы проблемаларға еніп отыр. Табиғи апаттармен байланысты қатаң
сыңдар, қоршаған орта мен залал орнын толтыру; мемлекеттік бағдарламалар
мен жоспаралардың өзгеруі, техникалық және демографиялық өсіммен
байланысты өзгертулер – осылардың бәрі сақтандырылған, сақтандырушы және
үкімет арасындағы қауіптің өсуіне әкеледі. Осылайша Европалық сақтандыру
компаниялары олардың бизесіне кері әсерін тигізетін маңызды проблемалар
мен ұшырасады.
Негізгі халықаралық ұйымдардың қатысуынан басқа, Мысалы: сауда және
дамытудың БҰҰ конференциясы, (ЮНКТАД), қызмет ету және экономикалық дамыту
ұйымы (ОЭСЗ), Еуропа Кеңесі, ядролық энергетика бойынша халықаралық
агенттіктер, БҰҰ–ң Европалық экономикалық комитетті, ФИДУС және МСК; ЕСК
қазіргі таңда халықаралық қызметті екі салада жүзеге асырып отыр.
5) пайда бола бастаған рыноктармен кооперация
6) қаржы қызметін либерализациялаудағы халықаралық келіссөздер
жүргізу;
Бұрынғы СССР елдерінде басталған кооперация бағдарламасын өңдеу бітті.
Осы бағдарлама барысында пайда болған, ноу-хауды қолдау өте маңызды.
Бұл жаңа қызметтер арқасында кеңейіп отырады. Олардың кейбіреулерді
өмірден көріне бастады.
7) Балтия елдерімен коорпорация (бағдарлама басталып қойды)
8) Сақтандыру орталығы құрған TACIS жобасын Беларусияда жүзеге
асыру;
Европалық экономикалық достыққа ұқсас Азия континентінде Экономикалық
қызмет көрсету ұйымы (ЭҚҰ) тіршілік етеді, оның құрамына Ислам Республикасы
Иран, Ислам Республикасы Пәкістан және Түрік Республикалары енді. 1992 жылы
бұл достастыққа Орта Азия мен Қазақстан елдері енгізілді. Осы достастықтың
төңірегіндегі Иран, Пәкістан, және Түркия сақтандыру ұйымдары бірігіп,
қайта сақтандыру компаниясын құрды. Осы елдердің өкілдерінің ойынша Орта
Азия мен Қазақстан елдерінің сақтандыру рыноктары осы достастыққа кіруі
керек.
Осыған байланысты Иран, Пәкістан және Түркияның қайта сақтандыру
компаниялары Азірбайжан, Ауғаныстан, Қазақстан, Өзбекстан, Түркменстан
елдерінің өкілдерін қатыстыра отырып бірнеше жиындар ашты.
Бұл елдерде сақтандыруды дамыту экономикалық дамумен қатар жүрді, бірақ
сиымдылықтың қанағаттанарлықтай өсуі байқалған жоқ. Сондықтан валюта
қайтарылымы көрінді. Қайта сақтандыру пұлдары (қорлар) ОЭС 1967 жылы
құрылды. [4, 308 б.]
Алдағы уақытта бұл пұлдардың жұмысы достастық мүшелерін
қанағаттандырмады. Сондықтан достастықтағы елдер мен базасында ірі қайта
сақтандыру компанияларын құру туралы келісім құрды.
Қайта сақтандыру компаниялары бұрын болған пұлдың алдында мына
өзгешіліктерге ие; атап айтсақ:
1) аймақ ішінде және аймақтан тыс қайта сақтандыру компанияларының
аймақтық кеңейіп, дамуы. (пұлмен салыстырғанда). Көп жағдайда ОЭС-ке
кіргізу үшін афро-азиялық елдерді қайта сақтандыру жобасының болуы. Бұл
қауіпті балансын тек географиялық бөлу емес, сонымен қатар осы аймаққа
шетел валютасын ендіреді.
2) қайта сақтандыру компаниялары сақтандыру бизнесінің барлық класында
жұмыс істейді. Оған әуе сақтандыруы мен өмірді сақтандыру жатады. ОЭС
қайта сақтандыруының көлемінің өсуі байқалады.
3) ОЭС қайта сақтандыруы аймақтық экономикалық дамудың инфестициялық
қорын берер еді. Бұндай инвестициялардан кіріс резервті толтыра отырып
өседі.
4) қайта сақтандыру компаниялары сыбайлас компанияларға көмек көрсетіп,
олардың қызмет аясын кеңейтуге ат салысады.
5) ОЭС қайта сақтандыруы халықаралық рыноктан мамандандырылған қауіп-
қатер сақтандыруын арқалау мүмкіндігі пұлдарға қарағанда жоғары.
Қойылған тапсырмалардан шыға отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz