Мәдени саясат
І.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І.ТАРАУ Мәдени саясатты зерттеудің теориялық.методологиялық негіздері
1.1 Мәдени саясатты зерттеудің негізгі концепциялары ... ... ... ... ... ... ... ..10.25
1.2 Қазақстандағы өтпелі кезеңдегі мемлекет және мәдениет ... ... ... ... ... .25.32
ІІ.ТАРАУ Қазақстандағы мемлекеттік мәдени саясаттың қалыптасу ерекшеліктері
2.1Жаңа мәдени саясаттың басым бағыттарының айқындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.49
2.2 Жаңа әлеуметтік.саяси жағдайларда Қазақстанның мәдени даму бағдарларының тұжырымдалуы және құқықтық негізінің қалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49.62
2.3 Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатыньң даму тенденциялары және оларға әсер етуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62.90
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..91.95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І.ТАРАУ Мәдени саясатты зерттеудің теориялық.методологиялық негіздері
1.1 Мәдени саясатты зерттеудің негізгі концепциялары ... ... ... ... ... ... ... ..10.25
1.2 Қазақстандағы өтпелі кезеңдегі мемлекет және мәдениет ... ... ... ... ... .25.32
ІІ.ТАРАУ Қазақстандағы мемлекеттік мәдени саясаттың қалыптасу ерекшеліктері
2.1Жаңа мәдени саясаттың басым бағыттарының айқындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.49
2.2 Жаңа әлеуметтік.саяси жағдайларда Қазақстанның мәдени даму бағдарларының тұжырымдалуы және құқықтық негізінің қалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49.62
2.3 Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатыньң даму тенденциялары және оларға әсер етуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62.90
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..91.95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: «Қазақстан – 2030» стратегиясының бағдарламасында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев белгілеген Қазақстанның стратегиялық даму міндеттері тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатын қалыптастыру мәселелерін бірінші қатарға қояды.
Кейінгі кеңестік (постсоветтік) қоғамда өтіп жатқан өзгерістердің сапалық деңгейін барынша толық және шынайы түрде аайқындайтын мәдени саясат жөніндегі мәселе, сөз жоқ отандық әлеуметтік-гуманитарлық ақыл-ойдың алдыңғы сапынан орын алып отыр. Тәуелсіз Қазақстанның жаңаша мәдени саясатын құруға бүкіл әлеуметтік білім салалары, әсіресе саясаттану ерекше ықылас қоюда. Қазақстанның егемендік алуы және мемлекеттік тәуелсіздікке ие болуының өзі бұрынғы біртұтас одақтық орталықтан шығып отыратын әлеуметтік саясатқа орталықтандырылған басқару жүргізу жүзеге асырылып келген кеңестік дәуірден өзгеше, жаңа қоғамның әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуына тән өзіндік басқару жүйесінің қажеттілігін айқындап отыр және соған байланысты мәдениет саясаты мәселелерін зерттеудің өзектілігі айтарлықтай күшейіп отыр.
Тәуелсіз Қазақстанның мәдени саясатын құру процестерін зерттеуге деген үздіксіз өсіп келе жатқан ықыластың терең практикалық негізі бар, өйткені ол көз алдымызда өтіп жатқан Қазақстан қоғамының барлық маңызды салаларындағы түбегейлі өзгерістерге тікелей байланысты.
ХХ ғасырдың 80-жылдарының соңы және 90-жылдарының алғашқы кезеңі тарихқа қоғамды қайта құрудағы орасан зор эксперименттік күйреу дәуірі ретінде енді. Алайда бұл құбылыстағы ең басты мәселе коммунистік идеология мен кеңестік мемлекеттің күйреуі, тоталитарлық құрылыстың құлауы және КСРО-ның ыдырауы бұрынғы ұлан-ғайыр мемлекет тұрғындарының көпшілігі үшін идеология мен саяси тәртіптің жай ғана ауысуы емес, одан әлдеқайда күрделі құбылыс болып шығуында.
Шын мәнінде бұл өте зор мәдени төңкеріс болды, қалыптасып қалған үйреншікті дүниенің ыдырауы, рухани құндылықтар жүйесінің күйреуі, өмір идеалдарын қайта түсініп, түбегейлі өзгеріске түсірудің салдарынан жеке адамдар мен топтар, сондай-ақ бүкіл қоғам деңгейінде жаппай дағдарысқа түсуі, қалыпты жағдайды жоғалтуы орын алды.
Сонымен бірге, әр кездегі терең әлеуметтік сілкініс кезеңдеріндегідей, жаппай жаңа мәдени үлгілерді іздестіру басталды. Бұл ізденіс дүниені тұтастай түсінікті де, ретке келтірілген қалыпқа түсіруге бағытталған.
Бұның бәрі Қазақстан тәуелсіздігінің орнығуы тек саясат және экономика шеңберімен шектелмейтінін көрсетеді. Қазіргі кезеңдегі саясаттануда мәдениетке қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуындағы шешуші фактор ретінде қараудың күшейе түсуі тегін емес. Зерттеушілер нақты бір қоғамның, тіпті бүтін бір аймақтаң рухани ерекшеліктері, әлеуметтік мәдени белгілері ғана әлеуметтік-тарихи динамикаға барынша ықпалды әсер етеді деген сенімге жиі келіп жүр.
Кейінгі кеңестік (постсоветтік) қоғамда өтіп жатқан өзгерістердің сапалық деңгейін барынша толық және шынайы түрде аайқындайтын мәдени саясат жөніндегі мәселе, сөз жоқ отандық әлеуметтік-гуманитарлық ақыл-ойдың алдыңғы сапынан орын алып отыр. Тәуелсіз Қазақстанның жаңаша мәдени саясатын құруға бүкіл әлеуметтік білім салалары, әсіресе саясаттану ерекше ықылас қоюда. Қазақстанның егемендік алуы және мемлекеттік тәуелсіздікке ие болуының өзі бұрынғы біртұтас одақтық орталықтан шығып отыратын әлеуметтік саясатқа орталықтандырылған басқару жүргізу жүзеге асырылып келген кеңестік дәуірден өзгеше, жаңа қоғамның әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуына тән өзіндік басқару жүйесінің қажеттілігін айқындап отыр және соған байланысты мәдениет саясаты мәселелерін зерттеудің өзектілігі айтарлықтай күшейіп отыр.
Тәуелсіз Қазақстанның мәдени саясатын құру процестерін зерттеуге деген үздіксіз өсіп келе жатқан ықыластың терең практикалық негізі бар, өйткені ол көз алдымызда өтіп жатқан Қазақстан қоғамының барлық маңызды салаларындағы түбегейлі өзгерістерге тікелей байланысты.
ХХ ғасырдың 80-жылдарының соңы және 90-жылдарының алғашқы кезеңі тарихқа қоғамды қайта құрудағы орасан зор эксперименттік күйреу дәуірі ретінде енді. Алайда бұл құбылыстағы ең басты мәселе коммунистік идеология мен кеңестік мемлекеттің күйреуі, тоталитарлық құрылыстың құлауы және КСРО-ның ыдырауы бұрынғы ұлан-ғайыр мемлекет тұрғындарының көпшілігі үшін идеология мен саяси тәртіптің жай ғана ауысуы емес, одан әлдеқайда күрделі құбылыс болып шығуында.
Шын мәнінде бұл өте зор мәдени төңкеріс болды, қалыптасып қалған үйреншікті дүниенің ыдырауы, рухани құндылықтар жүйесінің күйреуі, өмір идеалдарын қайта түсініп, түбегейлі өзгеріске түсірудің салдарынан жеке адамдар мен топтар, сондай-ақ бүкіл қоғам деңгейінде жаппай дағдарысқа түсуі, қалыпты жағдайды жоғалтуы орын алды.
Сонымен бірге, әр кездегі терең әлеуметтік сілкініс кезеңдеріндегідей, жаппай жаңа мәдени үлгілерді іздестіру басталды. Бұл ізденіс дүниені тұтастай түсінікті де, ретке келтірілген қалыпқа түсіруге бағытталған.
Бұның бәрі Қазақстан тәуелсіздігінің орнығуы тек саясат және экономика шеңберімен шектелмейтінін көрсетеді. Қазіргі кезеңдегі саясаттануда мәдениетке қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуындағы шешуші фактор ретінде қараудың күшейе түсуі тегін емес. Зерттеушілер нақты бір қоғамның, тіпті бүтін бір аймақтаң рухани ерекшеліктері, әлеуметтік мәдени белгілері ғана әлеуметтік-тарихи динамикаға барынша ықпалды әсер етеді деген сенімге жиі келіп жүр.
1. Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс // Егемен Қазақстан. — 2003. - 29 қараша.
2. Культура и культурная политика в России /Отв. Ред. Бутенко И.А., К.Э. Разлогов. — М.: Моск. обществ. науч. Фонд, 2000.-239 с.
3. Жидков В.С., Соколов К.Б. Культурная политика России: теория и история. —М.: Академический проект, 2001.- 592 с.
4. Хлопина О. Трансформация культурной политики Европы в конце XX столетия // Культурная политика: проблемы и практики.- Спб.: 2003. - 160 с.
5. Глотов М.Б. Менеджмент в художественной культуре // Социс- 2000.- №9. -С. 64-73.
6.Ерасов Б.С. Социальная культурология. - М.: Аспект Пресс,1997. - 591 с.
7.Флиер А.О новой культурной политике России // Общественные науки и
современность. - 1994. - № 5. - С. 14 -25.
8. Ю.Селезнева Е.Н. Культурная политика сегодня: рецидивы историцизма?// Социологические исследования.-1996.- № 10.- С.127-130
9. Манди Саймон Культурная политика: краткое руководство// Культурная политика в Европе: выбор стратегии и ориентиры. Сборник материалов. -М.: Издательство Либерия, 2002.-С.35-91
10.Франсуа Матарассо, Чарльз Лэндри. Как удержать равновесие? Двадцать одна стратегическая дилемма культурной политики //Культурная политика в Европе: выбор стратегии и ориентиры. Сборник материалов.-М.: Издательство Либерия, 2002.-С.123-148
11.Марк Пахтер, Чарльз Лэндри. Культура на перепутье. -М.: Классика XXI, 2003.-96 с.
12.Кангас Анита, Онсер-Францен Жиль. Существует ли пбтребность в новой стратегии культурной политики в государствах Северного региона?// Веб-журнал «Культура Баренц региона». http: www. Barentsculture. karelia.ru
13.Байделдинов Л.А. Казахстан как политическая реальность. — Алматы: Институт развития Казахстана, 2000.-169 с.
14. Балтабаев М.Х. Научное обоснование стратегических направлений культурной политики Казахстана // Культура Казахстана: традиции, реальности, поиски. - Алматы, 1998.-С. 20-25
15. Ибраева Г.Ж. Информационная революция демократия: роль телекоммуникаций в создании "паблисити" политическим партиям //
Государство и политические партии: история и современность: Материалы республиканской научно-практической конференции: Алматы, 1998.-С. 169-172.
16.Кадыржанов Р.К. Консолидация политической системы Казахстана: проблемы и перспективы.-Алматы: Институт философии и политологии МОН РК, 1999.-166 с.
17.Нысанбаев Ә. Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. Казахстан.
Демократия. Духовное обновление.-Алматы: "Қазақ энциклопедиясы",
1999.- 416 с.
18.Нурмагамбетов А. А. Образовательная политика Республики Казахстан в контексте трансформации высшего образования. —Алматы: Қазақ университеті, 2002.-354 с.
19.Шалабаева Г.К. Постижение культуры: мировоззренческие парадигмы и исторические реалии Казахстана. - Алматы: Акыл китабы, 2001. - 420 с.
20.Тасмагамбетов И.Н. Социальная политика и политическая трансформация. - Алматы: Ғылым, 1997. - 250 с.
21.Аяган Б.Г.Апогей и закат советского социализма. Казахстанский полигон (1970-1990). Алматы, 1999.-148 с.
22.Балгимбаев А.С. Развитие демократии —властный императив времени
// Вестник Казахского государственного национального университета
имени аль-Фараби. Серия политология. -1999.- №2. С. 6-7.
23.Бижанов А.Х. Республика Казахстан: демократическая модернизация общества переходного периода. — Алматы: Өнер, 1997.-256 с.
24.Бурханов К.Н. Эволюция социально-политической системы Казахстана в XX веке. Дисс. докт. полит. наук.-Алматы, 1997.- 297 с.
25.Джунусова Ж.Х. Республика Казахстан: Президент. Институты демократии.- Алматы: Жеті жарғы, 1996.-218 с.
26.Жамбылов Д.А. Демократиялық қоғамдағы саяси мәдениет //Ақиқат.
-1993 №9.- 19-26 66.
27. Ертысбаев Е. К. Демократизация в Казахстане: 1990-2000 годы.-
Алматы, 2000.- 210.
28. Машан М.С. Политическая система Казахстана: трансформация,
адаптация, целедостижение. —Алматы: Қазақстан даму институты, 2000.-
208 с.
29.Нарматов С.З. Политическая культура: состояние и перспективы //
Актуальные проблемы политологии: Сб. статей.- Алматы, 1996.- 105 с.
30.Филофсофский энциклопедический словарь / Гл. ред.: Л.Ф.
Ильичев, П.Н. Федосеев, С.М. Ковалев, В.Г. Панов. — М.: Советская
энциклопедия, 1983. -840 с.
31.Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. Алматы: Казахстан, 1996.-
624 с.
32.Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы: Өнер, 1996.-272 бет
33.Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы:Атамұра, 1999. -296бет
34. Использование культурной политики в целях развития. Программа
действия. Решение межправительственной конференции по использованию культурной политики. Стокгольм, 1998 г.// Культурная
2. Культура и культурная политика в России /Отв. Ред. Бутенко И.А., К.Э. Разлогов. — М.: Моск. обществ. науч. Фонд, 2000.-239 с.
3. Жидков В.С., Соколов К.Б. Культурная политика России: теория и история. —М.: Академический проект, 2001.- 592 с.
4. Хлопина О. Трансформация культурной политики Европы в конце XX столетия // Культурная политика: проблемы и практики.- Спб.: 2003. - 160 с.
5. Глотов М.Б. Менеджмент в художественной культуре // Социс- 2000.- №9. -С. 64-73.
6.Ерасов Б.С. Социальная культурология. - М.: Аспект Пресс,1997. - 591 с.
7.Флиер А.О новой культурной политике России // Общественные науки и
современность. - 1994. - № 5. - С. 14 -25.
8. Ю.Селезнева Е.Н. Культурная политика сегодня: рецидивы историцизма?// Социологические исследования.-1996.- № 10.- С.127-130
9. Манди Саймон Культурная политика: краткое руководство// Культурная политика в Европе: выбор стратегии и ориентиры. Сборник материалов. -М.: Издательство Либерия, 2002.-С.35-91
10.Франсуа Матарассо, Чарльз Лэндри. Как удержать равновесие? Двадцать одна стратегическая дилемма культурной политики //Культурная политика в Европе: выбор стратегии и ориентиры. Сборник материалов.-М.: Издательство Либерия, 2002.-С.123-148
11.Марк Пахтер, Чарльз Лэндри. Культура на перепутье. -М.: Классика XXI, 2003.-96 с.
12.Кангас Анита, Онсер-Францен Жиль. Существует ли пбтребность в новой стратегии культурной политики в государствах Северного региона?// Веб-журнал «Культура Баренц региона». http: www. Barentsculture. karelia.ru
13.Байделдинов Л.А. Казахстан как политическая реальность. — Алматы: Институт развития Казахстана, 2000.-169 с.
14. Балтабаев М.Х. Научное обоснование стратегических направлений культурной политики Казахстана // Культура Казахстана: традиции, реальности, поиски. - Алматы, 1998.-С. 20-25
15. Ибраева Г.Ж. Информационная революция демократия: роль телекоммуникаций в создании "паблисити" политическим партиям //
Государство и политические партии: история и современность: Материалы республиканской научно-практической конференции: Алматы, 1998.-С. 169-172.
16.Кадыржанов Р.К. Консолидация политической системы Казахстана: проблемы и перспективы.-Алматы: Институт философии и политологии МОН РК, 1999.-166 с.
17.Нысанбаев Ә. Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. Казахстан.
Демократия. Духовное обновление.-Алматы: "Қазақ энциклопедиясы",
1999.- 416 с.
18.Нурмагамбетов А. А. Образовательная политика Республики Казахстан в контексте трансформации высшего образования. —Алматы: Қазақ университеті, 2002.-354 с.
19.Шалабаева Г.К. Постижение культуры: мировоззренческие парадигмы и исторические реалии Казахстана. - Алматы: Акыл китабы, 2001. - 420 с.
20.Тасмагамбетов И.Н. Социальная политика и политическая трансформация. - Алматы: Ғылым, 1997. - 250 с.
21.Аяган Б.Г.Апогей и закат советского социализма. Казахстанский полигон (1970-1990). Алматы, 1999.-148 с.
22.Балгимбаев А.С. Развитие демократии —властный императив времени
// Вестник Казахского государственного национального университета
имени аль-Фараби. Серия политология. -1999.- №2. С. 6-7.
23.Бижанов А.Х. Республика Казахстан: демократическая модернизация общества переходного периода. — Алматы: Өнер, 1997.-256 с.
24.Бурханов К.Н. Эволюция социально-политической системы Казахстана в XX веке. Дисс. докт. полит. наук.-Алматы, 1997.- 297 с.
25.Джунусова Ж.Х. Республика Казахстан: Президент. Институты демократии.- Алматы: Жеті жарғы, 1996.-218 с.
26.Жамбылов Д.А. Демократиялық қоғамдағы саяси мәдениет //Ақиқат.
-1993 №9.- 19-26 66.
27. Ертысбаев Е. К. Демократизация в Казахстане: 1990-2000 годы.-
Алматы, 2000.- 210.
28. Машан М.С. Политическая система Казахстана: трансформация,
адаптация, целедостижение. —Алматы: Қазақстан даму институты, 2000.-
208 с.
29.Нарматов С.З. Политическая культура: состояние и перспективы //
Актуальные проблемы политологии: Сб. статей.- Алматы, 1996.- 105 с.
30.Филофсофский энциклопедический словарь / Гл. ред.: Л.Ф.
Ильичев, П.Н. Федосеев, С.М. Ковалев, В.Г. Панов. — М.: Советская
энциклопедия, 1983. -840 с.
31.Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. Алматы: Казахстан, 1996.-
624 с.
32.Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы: Өнер, 1996.-272 бет
33.Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы:Атамұра, 1999. -296бет
34. Использование культурной политики в целях развития. Программа
действия. Решение межправительственной конференции по использованию культурной политики. Стокгольм, 1998 г.// Культурная
МАЗМҰНЫ
І.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 4
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І.ТАРАУ Мәдени саясатты зерттеудің теориялық-методологиялық негіздері
1.1 Мәдени саясатты зерттеудің негізгі
концепциялары ... ... ... ... ... .. ... ... 10-25
1.2 Қазақстандағы өтпелі кезеңдегі мемлекет және
мәдениет ... ... ... ... ... .25-32
ІІ.ТАРАУ Қазақстандағы мемлекеттік мәдени саясаттың қалыптасу ерекшеліктері
2.1Жаңа мәдени саясаттың басым бағыттарының
айқындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32-49
2.2 Жаңа әлеуметтік-саяси жағдайларда Қазақстанның мәдени даму
бағдарларының тұжырымдалуы және құқықтық негізінің
қалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49-62
2.3 Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатыньң даму тенденциялары және
оларға әсер етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 62-90
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...91-9 5
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан – 2030 стратегиясының
бағдарламасында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
белгілеген Қазақстанның стратегиялық даму міндеттері тәуелсіз Қазақстанның
мемлекеттік мәдени саясатын қалыптастыру мәселелерін бірінші қатарға қояды.
Кейінгі кеңестік (постсоветтік) қоғамда өтіп жатқан өзгерістердің
сапалық деңгейін барынша толық және шынайы түрде аайқындайтын мәдени саясат
жөніндегі мәселе, сөз жоқ отандық әлеуметтік-гуманитарлық ақыл-ойдың
алдыңғы сапынан орын алып отыр. Тәуелсіз Қазақстанның жаңаша мәдени
саясатын құруға бүкіл әлеуметтік білім салалары, әсіресе саясаттану ерекше
ықылас қоюда. Қазақстанның егемендік алуы және мемлекеттік тәуелсіздікке ие
болуының өзі бұрынғы біртұтас одақтық орталықтан шығып отыратын әлеуметтік
саясатқа орталықтандырылған басқару жүргізу жүзеге асырылып келген кеңестік
дәуірден өзгеше, жаңа қоғамның әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуына
тән өзіндік басқару жүйесінің қажеттілігін айқындап отыр және соған
байланысты мәдениет саясаты мәселелерін зерттеудің өзектілігі айтарлықтай
күшейіп отыр.
Тәуелсіз Қазақстанның мәдени саясатын құру процестерін зерттеуге деген
үздіксіз өсіп келе жатқан ықыластың терең практикалық негізі бар, өйткені
ол көз алдымызда өтіп жатқан Қазақстан қоғамының барлық маңызды
салаларындағы түбегейлі өзгерістерге тікелей байланысты.
ХХ ғасырдың 80-жылдарының соңы және 90-жылдарының алғашқы кезеңі
тарихқа қоғамды қайта құрудағы орасан зор эксперименттік күйреу дәуірі
ретінде енді. Алайда бұл құбылыстағы ең басты мәселе коммунистік идеология
мен кеңестік мемлекеттің күйреуі, тоталитарлық құрылыстың құлауы және КСРО-
ның ыдырауы бұрынғы ұлан-ғайыр мемлекет тұрғындарының көпшілігі үшін
идеология мен саяси тәртіптің жай ғана ауысуы емес, одан әлдеқайда күрделі
құбылыс болып шығуында.
Шын мәнінде бұл өте зор мәдени төңкеріс болды, қалыптасып қалған
үйреншікті дүниенің ыдырауы, рухани құндылықтар жүйесінің күйреуі, өмір
идеалдарын қайта түсініп, түбегейлі өзгеріске түсірудің салдарынан жеке
адамдар мен топтар, сондай-ақ бүкіл қоғам деңгейінде жаппай дағдарысқа
түсуі, қалыпты жағдайды жоғалтуы орын алды.
Сонымен бірге, әр кездегі терең әлеуметтік сілкініс кезеңдеріндегідей,
жаппай жаңа мәдени үлгілерді іздестіру басталды. Бұл ізденіс дүниені
тұтастай түсінікті де, ретке келтірілген қалыпқа түсіруге бағытталған.
Бұның бәрі Қазақстан тәуелсіздігінің орнығуы тек саясат және экономика
шеңберімен шектелмейтінін көрсетеді. Қазіргі кезеңдегі саясаттануда
мәдениетке қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуындағы шешуші
фактор ретінде қараудың күшейе түсуі тегін емес. Зерттеушілер нақты бір
қоғамның, тіпті бүтін бір аймақтаң рухани ерекшеліктері, әлеуметтік мәдени
белгілері ғана әлеуметтік-тарихи динамикаға барынша ықпалды әсер етеді
деген сенімге жиі келіп жүр. Көптеген теоретиктер әлемнің тағдырын жалпы
мәдениетті немесе жекелеген халықтардың ұлттық мәдениетін саяси тұрғыда
игерумен, болашақ қоғам мен экономикалық өмірге сапалы ықпал ететін жаңа
құндылықтар іздестірумен байланыстырады.
Мәдениеттің жаңаша рөлін қоғам мен мемлекет дамуының жүйелі негізі
ретінде айқын түсіну, мәдениетті Қазақстанның демократиялық болашағын
құрудың шешуші факторына айналдыру Қазақстан қоғамының мемлекеттік
тәуелсіздік алғаннан бергі кезеңде мәдени дамудың тұтас бір
тұжырымдамасына, оның ғылыми негізделген келешегін құруға зәру болып
отырғанын көрсетеді.
Сондай-ақ қазіргі әлемдегі Қазақстанның тұрақты дамуы, оның заман
талабына жауап бере білу қабілеті де мемлекеттік мәдени саясаттың
стратегиялық бағытын концептуалды ғылыми тұрғыда дұрыс негіздеуден келіп
шығады. Тәуелсіз Қазақстанның жаңа мәдени саясатын қалыптастыру
мәселелерінің өзектілігі отанымыздың қазіргі мәдени кеңістігіндегі қарама
қайшылықтармен де түсіндіріледі.
Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы күндерінен бастап-ақ, мемлекеттік
мәдениет саясатында ұлттық мәдени құндылықтарды, бүкіл мәдени мұраларды
сақтап қалуға және қайта жаңғыртуға баса назар аударылуы кездейсоқ нәрсе
емес. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев
айтқандай, біз барлық мүмкіндіктерді жұмылдырып, қоғамымыздың ендігі жерде
рухани түлеуіне, оның мәдениетін көтеруге, тарихын және мұрасын қалпына
келтіруге, оны өркениет дамуынан кенже қалдырмауға ұмтылып отырмыз. Бұл
өзімізді танудың, әрі тәрбиелеудің, ең бастысы, жас ұрпақтың бойына шынайы
отаншылдық сезім дарытудың жолы 1.Қазақ халқының өз тарихын жаңадан
қолға алуынан үлкен мәдени мәні барлығын дәлел ретінде келтіруге болады.
Осындай игілікті мәдени процестермен қатар, қоғам өміріне діннің әсері
күшеюде. Жаңғырудың бұл діни қозғалысының екінші жағы – жаңа діни
конфессиялардың тууы, әр түрлі жеке қозғалыстар түріндегі жаңа діндердің
күш алуы, әр түрлі діни фундаментализм мен экстремизмнің пайда болуы. Бұның
бәрі еліміздегі мәдени жағдайдың өте күрделі де әр текті екенін көрсетеді.
Қоғам шын мәнінде әлсін-әлсін қайшылықтармен қақтығысып отыратын,
өзінің ауқымы мен рухани экзистенциясы (мәні) жағынан бір-біріне сай
келмейтін мәдениеттердің конгломератына (шоғырына) айналды. Егер алдыңғы он
жылдықтарда бұл мәселелер мұқият түрде бүркемеленсе, ал қазіргі кезде
олардың өзектілігі жан айқайымен қосыла көтерілді.
Жариялылықпен бірге келген қоғамымыздың рухани өмір мен тіршілік
құрылысы стильдерін қарқынды плюрализмдеуге, әр түрлі ағымдар мен дара
мәдениеттер қалыптастыруға, өткен дәуірлер мен жергілікті аймақтардың
көпқырлы рухани байлықтарын қайта жаңғыртуға алып келді, бұның Батыстан
және Шығыстан соққан түрлі ағымдармен қатар жүргізілуде. Бұрынғы
идеологиялық және рухани қондырғылардың тез арада бұзылуы, біртұтас
дүниетанымды және ресми социалистік мәдениетті міндеттеп отыратын тәртіптің
өзгеруі көптеген адамдар бойында рухани дағдарыс және бағдарсыздық жағдайын
туғызуда, онда қарама-қарсы немесе тура антагонистік тенденциялар
соқтығысып, адамдардың рухани дүниесін құлазыған жер тәрізді қалыпқа
түсірді, ал бұның өзі адамдарды рухани қыспаққа түсіріп, тіпті теріс
жағдайға да ұрындыруымен де қауіпті.
Бір жағынан шаруашылықта, әлеуметтік және ұлттық қатынастарда,
саясатта және басқа да салаларда ағымдағы жағдайлар қыспағынан туындаған,
бірақ тұрақтылығы мен келешегі жоқ прагматикалық түсініктер мен шынайы
мүдделерден өзгеше бұрынғы нормативтік және құндылықтар ұстанымдары үзіліп
жатқан кезде көптеген мәдениет орталықтары мен институттардың әлсіреп
қалғанын немесе ыдырап кеткенін көрмей өтуге болмайды.
Оған қоса мәдениет саласын идеологиялық (коммунистік нысандағы)
басқару жүйесінің Қазақстанда жойылуы және оған нарықтық қатынастардың
енгізілуі мәдениетті қазіргі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық шындыққа
үйретудің тиімді механизмдерін(тетіктерін) ұдайы іздестіріп отыруды талап
етеді, арнайы мәдениет тудырушы және мәдениет қорғаушы институттар жүзеге
асыратын, әлеуметтік тұрғыда ұйымдастырылған институттық жүйе ретінде және
тәрбие-ағартушылық қызмет саласы ретінде мәдениетің іс жүзінде өмір сүруін
қамтамасыз етудің барынша ықтималды мүмкіншіліктерін табуды қажет етеді.
Бұның бәрі Қазақстанның әлеуметтік мәдениет қауіпсіздігіне өтіп жатқан
сан-салалы, көп қырлы және қарама-қайшылықты сипаттағы процестік
өзгерістерді терең де жан-жақты түсіне білуді талап етеді.
Бұл жағдай теориялық жағынан ғана емес, практикалық жағынан да өте
маңызды және өзекті. Сондықтан да бүгінгі Қазақстанның мәдениет
кеңістігінде жүріп жатқан процестерді терең ұғыну үшін, өзекті мәні бар
басты түсініктердің бірі – ондаған жылдар бойы өзінің тұжырымдық негізі
жағынан қилы-қилы трансформациясын бастан кешірген мәдениет саясаты болып
отыр.
Бұл жағынан саяси зерттеу жүргізу үшін, қазіргі кезеңде Қазақстан
бастан кешіріп отырған әлеуметтік-саяси, экономикалық және рухани-
құндылықтық трансформация жағдайында мемлекеттік мәдениет саясатын құру
және іске асыру мәселелері ерекше назар аудартуда.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстанның жаңаша мемлекеттік мәдени
саясатын қалыптастыру және нақты іске асыру проблемасы шектен тыс көп
қырлы. Бұл проблеманың зерттелуі саясаттану, әлеуметтік мәдениеттану,
философия және тарих ғылымдарының тоғысында тұр. Біз, мәдени саясаттың
мақсаттары мен міндеттерін айқындаудың бастапқы методологиялық ұстанымы –
мәдениеттің көпмәнділігін және оның атқаратын қызметерінің жан-жақтылығын,
оның мәні мен мазмұнының көп деңгейлілігін терең түсіне білуде деп
есептейміз. Сондықтан да мемлекеттің мәдениетін зерттеу мәселелері үшін
мәдени саясат деген ұғымды мәдениет философиясы аясында қарастыратын
қазіргі заманғы гуманитарлық білім бірден-бір теориялық база болып
табылады.
Осыған байланысты біздің қоғамтанушы ғалымдардың теориялық ой-
пікірлері белгілі идеологиялық себептерге байланысты әлеуметтік динамиканың
кез-келген белгісі – мәдениеттің өз ішіндегі қозғалыс ретінде, жаңаша
құндылық нысаналарының нәтижесі ретінде, жан-жақты әлеуметтік-мәдени
заңдылықтардың қорытындысы ретінде басталатыны турасындағы айқын
фактіге(айғаққа) ұзақ уақыт мән бермей келгенін көрсете кеткен жөн.
Мәдени саясат ұғымы қазіргі заманғы мәдениет философиясы және
әлеуметтану ғылымдарымен бірге қалыптасты деп айтуға болады. Соңғы
онжылдықта мәдени саясатқа анықтама беретін мазмұнды еңбектер шыға бастады,
оларды мәдениет жасаушы процестерді басқару ісінің ара жігі ажыратылып,
мәдени саясат қалыптастыру және оны іске асырудың мақсат-міндеттері,
құралдары мен ұстанымдары сипатталған және негізделген, оның объектілері
мен субъектілері айқындалған.
Мәдени саясаттың өзекті мәселелері ресейлік ғалымдар И.А.Бутенко, В.С.
Жидков, К.Б.Соколов, О.Хлопинаның зерттеулерінде қарастырылған. Сонымен
бірге М.Б.Глотов, Б.С.Ерасов, А.Я.Флиер, Е.Н.Селезневалардың еңбектірінің
теориялық және тәжірибелік маңызы бар.
Мәдени саясаттың дамыған елдердегі жүзеге асу ерекшеліктері мен
тәжірибесін зерттеуге үлес қосқан батыс зертеушілерінің арасынан С.Манди,
Ф.Матарассо, М.Пахтер, Ч.Эндри, Кангас Анита мен Онсен-Францен Жильді атап
өтуге болады.
Қазақстандағы мемлекеттік мәдени саясаттың әр түрлі қырларының
зерттелуіне Л.А. Байдельдинов, М.Х. Балтабаев, Ғ.Ж. Ибраева, Р.К.
Қадыржанов, Ә.Н.Нысанбаев, А.А. Нұрмағанбетов, М.А. Сейтасқаров, Г.К.
Шалабаева және И.Н. Тасмағамбетов үлкен үлес қосты.
Сонымен бірге Қазақстандағы өтпелі кезеңнің мәселелері Б.Г. Аяған,
А.С. Балғымбаев, А.Қ. Бижанов, К.Н. Бұрханов, Ж.Х. Жүнісова, С:З.
Нарматовтың және тағы басқа зертеушілердің еңбектерінде зерттелді.
Ғылыми әдебиеттерде әлі де болса мәдени саясат, мемлекеттік мәдени
саясат ұғымдарын жаппай ұғыну болмай отыр, әсіресе мәдени саясаттың
субъектісі мен объектісі мәселелерінде пікірталастар бар. Сондықтан бұл
зерттеуде қазіргі кезде Қазақстан бастан кешіріп отырған әлеуметтік-саяси,
экономикалық және рухани трансформация жағдайында мемлекеттік мәдени
саясатты қалыптастыру, оны іске асыру мүмкіндіктері мен оған әсер ететін
факторларды анықтау мәселелері қарастырылған.
Зерттеу объектісіне Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатының
қалыптасу процестері жатады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты. Тәуелсіз Қазақстанның өтпелі
кезеңдегі дербес мемлекеттік мәдени саясатының қалыптасу ерекшеліктері мен
жүзеге асырудың өзекті мәселелерін зерттеу диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты болып табылады.
Осыған орай мынадай міндеттерді жүзеге асыру қажеттілігі пайда болды:
• посткоммунистік қоғамдарда кеңінен қолданыла бастаған мәдени
саясат ұғымының мазмұны мен мәнін ашып көрсету;
• өтпелі кезеңдегі Қазақстан қоғамының мәдени жүйесіндегі жағдайға
талдау жасау және оның даму ерекшеліктерін анықтау;
• Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік мәдени саясатты
қалыптастырудың институттық және заңдық негіздеріне талдау жасау;
• қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік мәдени
саясатының басым бағыттарын анықтау;
• Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатын құрудағы ішкі және
сыртқы факторлардың ролін анықтау.
Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатын қалыптастырудағы
негізгі қайшылықтарды айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мемлекеттік мәдени саясат мәселелеріне
Қазақстанда тұңғыш рет кешенді түрде политологиялық талдау жасалынуымен
айқындалады.
Нақтылап айтқанда, зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегі тұжырымдармен
сипатталады:
• мемлекеттік мәдени саясат ұғымының мазмұны мен мәні
негізделген;
• Қазақстандағы мәдениет саласының қал-ахуалына талдау жасалған
және қоғамның әлеуметтік, саяси трансформациясы жағдайындағы дамуының
мазмұндық ерекшеліктері ашылған;
• тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік мәдени саясатының басым бағыттарының қалыптасу процесі
зерттелген;
• Қазақстан Республикасы мәдени саясатының қалыптасуының
институционалдық және заңдық негіздері зерттелген;
• Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатының қалыптасуына ықпал
еткен ішкі және сыртқы факторлар айқындалған;
• тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатын орнықтырудағы
негізгі қайшылықтар анықталған.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Қазақстан
Республикасы мемлекеттік мәдени саясатының қалыптасуы мен іске асырылуы
мәселесі өз өзгешелігіне орай арнайы пәндік ерекшеліктері мен зерттеудің
мақсатын, нақты талдаудың логикасы(қисыны) мен методологиясын (әдістемесін)
қажет етеді. Аталмыш зерттеудің міндеттерін орындаудағы тағы бір ерекшелік
– оның тек белгілі бір пән ішіндегі тар түсініктердің шеңберінен тысқары
жатқандығымен сипатталады.
Аталмыш диссертациялық зерттеу үшін мәдениет философиясы және
құндылықтар теориясымен тығыз байланыстағы аксиологиялық тәсіл аса маңызды
болып табылады. Диссертацияда аксиологиялық методология құндылықты-
нормативтік тәсілді кеңінен қолдануға негізделеді. Онсыз мәдениет,
мәдени саясат, жаңа мәдени саясат, мәдени плюрализм принципі, ұлттық
бірегейлік (идентичность) және т.б. негізгі ұғымдарға талдау жасау мүмкін
емес.
Ғылым ретіндегі саясаттануға қойылатын қоғамдық маңыздағы жаңа
талаптарды ескере отырып, диссертация авторы рухани феномен түріндегі
мәдениет ұғымына және оны идеалды анықтауға ғана емес, ең алдымен,
әлеуметтік-мәдени нақты болмысты мойындауға баса назар аударады.
Диссертацияның деректік қорын қазақстандық және шетелдік
зертеушілердің еңбектерімен қатар, мәдени саясатқа байланысты өткізілген
дүние жүзілік және халықаралық конференцияларда қабылданған бағдарламалық
құжаттар, ҚР Ата заңының негізгі қағидалары, мәдени даму мәселелері бойынша
елімізде шыққан жаңа заңдар, Президенттің жарлықтары, Өкіметтің қаулылары,
Қазақстан халықтары Ассамблеясының құжаттар, сондай-ақ бұқаралық ақпарат
құралдарының материалдары, саяси және әлеуметтанымдық зерттеулердің
мәліметтері, анықтамалар, статистикалық жинақтар мен мерзімді баспасөз
құрайды.
Диссертация жазу барысында Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Тәуелсіздікке бес жыл 31, Ғасырлар тоғысында 32,
еңбектері мен оның әр жылдардағы Қазақстан халқына арналған Жолдауларының
маңызы зор болды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы оның басты қағидалары мен
тұжырымдары қазақстандық қоғамды демократиялық реформалау процесі тұсында
рөлі үнемі өсіп келе жатқан мемлекеттік мәдени саясатты жетілдірудің ғылыми
негізі қызметін атқаруымен түсіндіріледі. Диссертацияның нәтижелерін
жоғары оқу орындарында саясаттану және әлеуметтік мәдениеттану пәндері
аясында өткізілетін арнайы курстарда пайдалануға болады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Жұмыста қойылған міндеттер мен
мақсаттар және зерттеудің логикасы диссертацияның келесі құрылымын
анықтайды: кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімі.
1. МӘДЕНИ САЯСАТТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мәдени саясатты зерттеудің негізгі концепциялары
Егеменді Қазақстанның жаңа мәдени саясатын қалыптастыруға бүкіл
әлеуметтік таным салалары, оның ішінде саясаттану саласы да үлкен
қызығушылық танытып отыр. Мәдени саясат мәселелерін зерттеудің өзектілігі -
Қазақстанның егемендігі мен мемлекеттік тәуелсіздігін алуына байланысты
ерекше күшейе түсті, өйткені кеңестік дәуірде әлеуметтік саясатқа
жетекшілік жүргізу біртүтас одақтық орталық арқылы іске асса, қазіргі кезде
қоғамның әлеуметтік дамуын дербес басқару қажеттілігі туындады.
Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатын қалыптастыру мәселесіне деген
қызығушылықтың артуы - бүгінгі күні біздің көз алдымызда қоғамдық-саяси
және әлеуметтік өмірдегі, көпұлтты қазақстандық қоғамның барлық маңызды
салаларында өтіп жатқан түбірлі өзгерістермен тікелей байланысты. Жаңа
мемлекеттің мәдени саясатына деген ғылыми-теориялық және практикалық
қызығушылық дәл осы мәдениет феноменінің өзінің бүкіл нақты көріністерінде
адам болмысының тұңғиық тереңдігімен және шексіздігімен де, адамзат қоғамы
дамуы мен өмір сүруінің барлық тарихи алуан түрлілігін қамтитындығымен де
түсіндіріледі.
Мәдениет саласындағы басқару стратегиясы мен тактикасының, мәдени
саясаттың мақсаттары мен міндеттерін анықтаудың ерекше күрделілігі мәдениет
қызметінің көпқырлылығымен және құбылмалылығымен (амбиваленттілігімен),
оның мәні мен мазмүнының әр деңгейлі, көп мағыналылығымен ерекшеленіп,
соған сәйкес социомәдени процестерді реттеуде әр алуан деңгейдегі
тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Тұтастай жүйе түріндегі мәдениет, сонымен қатар адамзаттың қалыптасу
сәтінен бастап жүріп өткен оның тарихи жолы және осы жолдың қорытындысы,
басты нәтиже болып табылады. Мәдениет -қоғамның сапалық ахуалының неғұрлым
жалпы көрсеткіші және сондай-ақ, адамның рухани-құндылықтық дамуының
өлшемі. Егер мәдениет құлдыраса тұлға кері кетіп төмендейді, қоғам
ыдырайды. Рухани азғындану іріп-шіруге, тозуға әкеледі. Мәдениеттің күйреуі
-тарихтың шөлді суларында еріген тұз секілді мыңдаған тайпалар мен
халықтардың жойылуының себебі.
Кез-келген қоғамның өмір сүруінің қажетті шарты ретіндегі мәдениеттің
қызмет етуінің аса маңызды қыры - бұл әр түрлі этникалық, ұлттық және
өркениеттік деңгейлердегі мәдениеттің төлтумалылығы мен өзара әрекеті
мәселесін талдау арқылы айқындалатын мәдениет плюрализмі. Осыған орай
мәдениетте қоғамдық өмірдің алуан түрлі байлығы мен теңсіздігімен қатар,
қоғамның тұтастығын қолдап отыратын оның жүйелілігі және даму
сабақтастығының көрініс табатынын да айта кетуіміз қажет. "Міндет жаңа
мәдени тәжірибені тезірек үйреніп, ұлттық-мәдени түсініктердің күнбе-күн
құбылып тұратын ауанын жітірек зерделеуде болып отыр" 33,132.
Философиялық- әлеуметтанымдық түрғыдан алғанда мәдениет - бұл адам
әрекетінің рухани компоненті, адам өмірінің әртүрлі жақтарын қамтамасыз
ететін бүкіл іс-әрекет жүйесінің шарты мен құрамдас бөлігі. . Сонымен
бірге, мәдениет - экономикалық, саяси және әлеуметтік құрылымдармен қатар,
әлеуметтік реттеу мен қоғамдық өндіріс жиынтығының маңызды бір бөлігі болып
табылатын рухани өндіріс процесі мен нәтижесі. Рухани өндіріс мифтер
(аңыздар), дін, көркем шығармашылық, идеология, ғылым және т.б. әртүрлі
мәдениет компоненттерінен көрініс табатын мәдени нормаларды, құндылықтарды,
рәміздер мен білімдерді қалыптастыруға, қолдауға, тарату мен енгізуге
жағдай жасап, оларды қамтамасыз етеді.
Сонымен, мәдениет өзінің мазмұнын мораль мен құқық, дін, көркемдік сала
мен ғылымда бейнеленетіндей нормалар мен құндылықтар, рәміздер, идеялар мен
білімдер жүйесінде ашып айқындайды. Сондай-ақ, қоғамның мәдениеті, оның
сипаттамалары, принциптері мен динамикасы туралы көркемдік өнім, дін,
құқық, ғылым және т.б. мәдени көріністерін социологиялық түрғыдан
түсіндіріп қана қоюға болмайды. Мәдениет мәндер мен рәміздердің, нормалар
мен құндылықтардың рухани саласында ғана қызмет етпейді. Мәдениет әртүрлі
таптар мен топтар, жеке индивидтер сияқты ұстанымдары мен бағдарлары әрқилы
өкілдер қатысатын жағдайлар мен процесстер формасында, яғни практикалық-
әрекеттік формада да өмір сүреді.
1982 ж. Мехикода өткен мәдени саясатқа байланысты Дүние жүзілік
конференцияда қабылданған Әлемдік мәдениет туралы декларацияда" "кең
мағынада мәдениет деп қоғамды немесе әлеуметтік топтарды сипаттайтын айқын
рухани, материалдық, интеллектуалдық және эмоциялық белгілердің кешенін
айтамыз. Мәдениет тек өнер мен әдебиетті ғана емес, сонымен бірге өмір сүру
салтын, адамның негізгі құқықтарын, құндылықтар жүйесін, дәстүр мен
дүниетанымды да қамтиды деп анықтама берілген2,9.
Мәдениет ұғымының жоғарыда келтірілген көп мәнді түсініктерін ескере
отырып, бүл мәселенің, яғни қоғамдық қүрылымдар дамуы мен анықталуының
социомәдени ерекшелігі мәселесі маркстік теорияның шеңберінде шешімін
таппағанын атап өткен жөн. Әлеуметтік реттеудің экономикалық және саяси-
идеологиялық ықпалдарының рөлін айқындауға бар күшін жұмылдыра отырып
марксизм мәдени қырларды (аспектілерді) көлеңкеде қалдырды, оны екінші
деңгейге ығыстырды. Болжамға сай, бүкіл дәстүрлі социомәдени ықпалдар
(факторлар) бірте-бірте ығыстырылып, мемлекет пен жетекші партияның үдемелі
әрекетінің арқасында жойылуы тиіс еді" 6, 457.
Осындай концептуалды көзқарасқа сәйкес ондаған жылдар бойы маркстік-
лениндік қоғамтану саласындағы барлық пайымдаулар экономиканың, саясат пен
идеологияның тар шеңберімен шектеліп, мәдениеттің кең әлеміне өте сирек
көтерілді. Кеңестік қоғамтанушылар Үшінші топқа "мәдени саясат" ұғымын
мемлекеттің мәдени процеске араласуы ретінде түсіндіретін зерттеушілерді
жатқызуға болады. Негізінде, қазіргі батыс, ресей және отандық зерттеулерде
үшінші бағыт басым. Мысалы, Саймон Манди ибиліктегілердің мәдениет
саласындағы міндеті- қолдау көрсету" деп есептесе 9,91, ал фин
зерттеушісі Кангас Анита және швед ғалымы Онсер-Францен Жиль мәдени саясат
бар уақытта Солтүстік Европа елдерінің мемлекеттік саясатының бір бөлігі
болып келді деп есептейді12.
Сондықтан да автор бірінші және екінші топтағы көзқарастарды кең
мағынадағы, ал үшінші көзқарасты, яғни "мемлекеттік мәдени саясат" үғымың
тар мағынадағы деп алуды жөн көрді және диссертациялық зерттеу осы мәселені
ашып көрсетуге арналды.
Мемлекеттік мәдени саясат ұғымының мазмұнына байланысты да көзқарастар
жеткілікті. Мысалы, В.С. Жидков пен К.Б.Соловьев мәдени саясат дегеніміз -
бұл белгілі бір мекеменің белгілі бір аумақтағы жүмысы емес, бірақ бұл
мәдениетке қатысы бар барлық құрылымдардың бірлесе отырып, өзара
байланысқан мемлекеттік мәдени саясатты жүзеге асыруы 3, 580 деп
есептесе, ал Г.С. Маевский шығармашылыққа, көркем мәдениет саласындағы
интеллигенцияның ақыл-ойына, көңіл-күйіне тікелей бақылау жасау - өте
күрделі міндет, кейде тіпті орындалмайтын нәрсе. Бірақ жанама түрде
манипуляция жасау үшін, хаотикалық процестерді мемлекеттік идеологияның
мақсаттарына жақындату үшін әдетте заң шығарушылық, әкімшілік және
қаржылық, бірқатар әлеуметтік бағдарламалардың кешені іске қосылады және
оны мемлекеттік мәдени саясат деп атайды деген анықтама береді 39, 77.
Ал А.Флиер мәдени саясат - бұл қоғам мен мемлекеттің мәдени өмірін
жоспарлау, жобалау, жүзеге асыру және қамтамасыз етуге байланысты мемлекет
саясатының бағыты деп есептейді40, 213.
Жалпы кеңестік саяси жүйе ыдырағаннан кейін мемлекеттік мәдени саясат"
үғымы белгілі бір эволюцияны бастан кешірді. Мысалы, бастапқыда мемлекеттік
мәдени саясатты көптеген кәсіби өнер ұйымдары мемлекет тек қаржы берумен
ған шектелуі тиіс, ал өнер ұйымдары дербес болуы керек деген сияқты
түсінікте болса[3,3], кейіннен өнер ұйымдарының нарықтық жағдайға бейімделу
процесі басталған кезеңде бұл ұғымның мазмұны біршама өзгеріске ұшырады. 90-
жылдардың бас кезінде посткеңестік қоғамдардың барлығында дерлік
экономикалық дағдарыс тереңдеген сайын бірінші кезекте мәдени ескерткіштер
мен мәдени институттарды сақтап қалу мемлекеттік мәдени саясаттың негізгі
мақсатына айналды3, 34.
Диссертант мемлекеттік мәдени саясаттың негізгі мақсаты -творчестволық
инициативаларға қолдау көрсету, тұлғаның творчестволық қабілетінің өсуіне
тиімді жағдай жасау және азаматтардың мәдени шараларға араласуына мүмкіндік
туғызу деп есептейді. Себебі мәдени саясаттың маңызды принципі – тарихпен
қайшылыққа келмеу, қоғам дамуының объективті процестерінің негізгі
үрдістері мен бағыттарын терең сезіну, бұрыннан белгілі принциптерге бағдар
ұстану, социомәдени эволюцияның әлі белгісіз зандарын шаршамай-талмай іздеу
және қоғамның объективті белгіленген жолын жедел модернизациялауға ықпал
ету, қажетті бағыттағы қоғамның тұрақты қозғалысына жасанды шаралармен
көмектесу 7, 17.
Міне, осы мақсатқа жету үшін мемлекет белгілі бір шараларды жүзеге
асыруды міндетіне алуы қажет. Бірақ бұл міндеттерді түсіну мен оны жүзеге
асыру саяси жүйе мен саяси режимдерге тәуелді. Сондықтан да дамыған елдер
мен дамушы елдердің мемлекеттік мәдени саясаттарында елеулі айырмашылықтар
бар. Оның ең басты себебі-дүниедегі елдердің даму ерекшеліктерінің
әркелкілігі. Осыған қарамастан мәдени саясатты жүзеге асырудың негізгі
факторларының бірі-"мәдени салада демократиялық азаматтық қоғамдардың
кұрылымдары үлкен роль атқарады" деп есептеледі.
Егер дамыған елдерде мемлекеттік мәдени саясат көмек бергеннен кейін,
шетке шығып кетумен" ерекшеленетін болса, дамушы елдерде мемлекеттің мәдени
процестерге араласу деңгейі біршама жоғары. Осыған орай ғалымдар өтпелі
қоғамдардағы мемлекеттік мәдени саясаттың модернистік және дәстүршілдік
модельдерін ерекше атап өтуде. Мемлекеттік мәдени саясаттың модернистік
моделі тоталитарлық режимдердегі белгілі бір утопиялық идеал үшін күрес
емес, ол транзиттік қоғамдардағы реформаларды жеделдету үшін мәдениетті
көмекшілікке алу. Бұл модель бойынша мәдениет салаларының дамуына
мемлекеттік реттеу енгізіледі және ол көп жағдайда бағдарламалар
(мемлекеттік тапсырыстар) арқылы жүзеге аса бастайды.
Дәстүршіл немесе консерваторлық модель модернистік модельдің
мәдениеттің мазмұнын есепке алмауына, яғни социомәдени бағдарламалардың
классикалық мәдени құндылықтарды және мәдени мекемелердің кейбір түрлерінің
ұмыт қалғанына қарсы8, 129.
Сонымен бірге, автор мәдениет саласын басқарудың принциптері мен
механизмдері мәселесіне деген әр алуан көзқарастарға шолу жасай отырып,
оларды төрт топқа топтастыруға болады деп есептейді:
Мәдениетті басқару - көркем құндылықтарды өндіру, бөлу және тұтыну
процестеріне мемлекеттік бақылау жасау функциясымен
байланыстырылады.
Басқару институттары көркемдік шығармашылық және көркемдік тұтыну үшін
жағдайлар қалыптастыру мәселелерін шешуі тиіс.
Көркем мәдениетті мемлекеттік басқару құндылықты-бағдарлық және тәрбиелеуші
функциялармен шектелуі тиіс деп санайды.
Көркемдік өмір процестерін мемлекеттік реттеуден мүлде бас
тартып, көркем мәдениетті басқаруды оның институттарына беріп, оны
маркетингтік қызметке әкеліп тірейді.
Диссертант бұл көзқарастардың барлығы саяси режимге және қоғамда
қалыптасқан негізгі кұндылықтар жүйесімен тығыз байланысты деп есептейді.
Тоталитарлық режимдерде мемлекет мәдени процестерді , тіпті адамдардың
ойлау жүйесін де толық бақылауға алуға тырысады. Мысалы, сталиншілдіктің
адамдар тобырының терең тарихи түрғыда қалыптасқан құндылықтық ұстанымдары
мен дәстүрлі-кәдуілгі әрекеттік стереотиптеріне сүйенгенін аңғару қиын
емес. Шын мәнінде, кеңестік тоталитаризм жүріс-тұрысты реттеудің дәстүрлі
типінің құндылықтары мен ғұрыптарын, бекітілген өмірлік бағдарларын қайта
қалпына келтірудің жүгенсіз формасы болып табылады. Бұл нысан бүрынғы
біздің халықтар мекендеген отанның социомәдени кеңістігінде шексіз үстемдік
жүргізуге қалыпты негіз болды. Бұл жерде ғасырлар бойы жеке мүдде,
индивидуалдық еркіндік тек билік пен мемлекеттік идеология тарапынан ғана
емес, бұқаралық сананың патриархалды типінің доминантты (жетекші) рөл
атқарып келуімен де байланысты үнемі қысым көріп келді 112.
Қазіргі кезеңде батыс елдеріндегі мемлекеттік мәдени саясат тәжірибесіне
көз салатын болсақ, бұл елдерде де мәдени процестерді басқаруға байланысты
қатып қалған қағидалар жоқ. Мәдени саясаттың субъектілері мен объектілері
де әр түрлі елдерде әр түрлі. Мысалы, Саймон Манди мәдени саясаттың
объектілеріне туризм музейлер, кітапханалар, мүрағаттар, сурет өнері мен
әдебиетті, театр, музыка, мәдени индустрия, БАҚ, білім беру жүйесі мен
мамандар дайындауды жатқызса 9, 66-86, ал Марк Пахтер мен Чарльз Лэндри
мәдени салаға тек өнер, әдебиет және тарихи артефактілерді ғана
жатқызғандықтан, мәдени институттарға музейлерді, кітапханаларды және
сценалық өнерді ғана жатқызады. Марк Пахтер мен Чарльз Лэндри "мәдени
институттарға мектеп пен университеттерден бастап баспалар мен веб-
порталдарға дейін жатқызуға болар еді, бірақ біз мәдени құндылықтарды
көрсететін және ұсынатын жария кеңістіктерді, яғни музейлерді,
кітапханаларды және сценалық өнерді ғана таңдап алдық деп жазды11, 22.
Мәдени салаға арналған зерттеулерде мәдени мекемелерді білім беруші,
коммуникациялық және мәдени мұраны сақтаушы және ұсынушы деп үшке бөледі.
Ал Марк Пахтер мен Чарльз Лэндри тек үшінші топқа кіретін мекемелерді ғана
мәдени саясаттың объектілері деп есептейді.
Ал мәдени саясаттың субъектілері мәселесі де әр түрлі елдерде әр қилы
шешілген. Біз бұл мәселені мәдени салаға қаржы бөлу механизмі арқылы
анықтай аламыз. Жалпы батыс елдерінде мәдени саланы мемлекеттік
қаржыландырудың үш стратегиясы бар. Біріншісі, тікелей қаржыландыру,
екіншісі, жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы қаржыландыру және
үшінші жолы-жеке сектор арқылы қаржыландыру. Мысалы, Италия мен Францияда
мәдени саясатты жүзеге асырушы Мәдениет министрлігі болып есептеледі және
ол өзіне бағынышты мекемелер мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына,
творчестволық ұйымдарға қаржы бөлуді жүзеге асырады.
Ал Ирландия, Финляндия, Ұлыбританияда саяси араласуды тежеу үшін
парламенттің шешімімен бөлінген қаржыны Өнер мәселесіне байланысты құрылған
Ұлттық кеңестер бөледі. Мысалы, Швецияда 1970ж. мәдени істер жөніндегі
Ұлттық кеңес құрылған болатын. Кеңестің құжаттарында әдебиетті,
театрды, бүқаралық ақпарат қүралдарын, музыканы, білім жүйесін
және мәдени мұраны сақтауға байланысты баптар бар және соған сәйкес осы
салаларды қаржыландырып отырады.
Ал Нидерландыда XX ғ. 70 жылдарына дейін мәдени саланы басқару
орталықтандырылған болатын және бар мәселені Мәдениет министрлігі
басқаратын. 70 жылдары Нидерландыда мәдениет саласын басқару
орталықсыздандырылды және мәдениет мекемелері ұлттық және провинциялық
деңгейдегі болып екіге бөлінді. Ұлттық деңгейдегі мәдениет мекемелерін
орталық үкімет, ал провинциялық деңгейдегі мекемелерді провинция үкіметі
қаржыландырып отырды. Нидерландыда мәдени саясат мәселелері алдын ала
талқыланып, төрт жылдық жоспарларға түжырымдалып, жүзеге асады 43, 89-
202.
Дамыған елдердің өзінде мәдени саясатты қабылдау және жүзеге асыру
механизмдерінің әркелкілігі сол елдердегі мемлекет пен азаматтық қоғамның
арақатынасына, тарихи дәстүрге, саяси мәдениет деңгейіне, экономикасына
байланысты болып отыр.
Сондықтан да бұл жағдайлардың барлығы мәдени саясатты түжырымдау
барысындағы тандауға әсер етеді. Мысалы, Матарассо Ф. мен Лэндри Ч.
"Теңдікті қалай сақтауға болады? Мәдени саясаттың стратегиялық 21 таңдауы
(дилеммасы)" деп аталатын зерттеуінде мәдени саясатты тұжырымдағанда
мынадай негізгі мәселелерге жауап тауып, біріне тандау жасау керек деп
есептейді:
1. Мәдениет өнер саласы немесе мәдениет өмір сүру салты
2. Мәдениетті демократия немесе мәдениеттің демократиялануы
з. Мәдениеттің дербестігі немесе мәдениет қоғамды дамытудың құралы
ретінде
4. Өнер бар уақытта қоғамдық игілік немесе оның қоғамдағы ролі оны
қолдануға байланысты.
Негізгі мәселелерге таңдау жасағаннан кейін, енді мәдени саясатты жүзеге
асыруға байланысты мәселелерге тандау жасау қажеттілігі туады. Ол негізінен
мынадай жалпы мәселелерді қамтиды: І.Қоғамдық пікірмен кеңесу немесе
тұрғындардың белсенді араласуы (жергілікті, аймақтық) түзілімдер түріндегі
белгілі бір нақты қоғамның ерекше тарихи тәжірибесіне негізделген
социомәдени эволюцияны жүзеге асырудың өзгеше тәсіліне бағынышты болып
табылады. Өндіріс мәдениеті мен басқару мәдениеті жалпы мәдениеттің
құрамдас бөлігі, егер ол жоқ болса онда экономика да тиімді қызмет
атқармайды.
Сонымен, біз, әрбір ұлттық мәдениет - өзінің мәні мен ішкі логикасы бар
құндылықтық мағыналар мен идеалдардың ерекше жүйесі деген қорытындыға
келдік. Демек әрбір этнос ең алдымен, өзінің әдет-ғүрыптарына, тарихи
тәжірибесіне, құндылықтарына, ойлау стилі мен дәстүрлеріне жауап беретіндей
нормалар мен стереотиптерге бағдар ұстанады.
Біздің пікірімізше, мемлекеттің мәдени саясатының мақсаттары мен
міндеттерін, оның басты мазмұнын айқындаудың принципиалды негіздері
жоғарыда мазмұндалған сипаттамалардан келіп шығады. Мәдени саясаттың
мазмұны осы нақты қоғамның өмір сүруінің тарихи тәжірибесін
қорытындылаудан, оның өзіндік ерекшеліктерін айқындау мен пайымдаудан
туындайды.
Өзіндік ерекше құндылықтық өзегімен қапталған кез-келген өзге де
мәдениет сияқты отандық мәдениеттің өзгешелігін терең пайымдаудағы
принциптің мәні басқа да өркениеттік жүйелерде әрекет етеді. Осыған
қосымша, берілген қоғамдық жүйенің шеңберінен тыс шығып кететін белгілі бір
халықтың символикалық (рәміздік) мәдениеті өзінің көрінісін белгілі бір
этикалық өзіндік санадан табады. Ал ол өз кезегінде мәдениеттің мынадай
жарқын көріністерінде айшықталады: күнделікті тұрмыс, фольклор, этикет,
мінез-құлық, әдет-ғүрыптар, рәсімдер мен үрдістер, үй жасауы, тамақ, киім
және т.б.
Сонымен, мәдени саясаттың алғашқы және ең маңызды принципі халықтың
тарихына сәйкес әрекет етумен, тұтастай ұлттық (этникалық) мәдениеттің
терең құндылықтық мазмұнын, оның әр алуан шаруашылық-тұрмыстық, әдет-
ғұрыптық, мифтік-аңыздық және фольклорлық-көркемдік компоненттерін терең
сезінумен байланысты болып табылады. Мұның бәрін, әсіресе қазіргі
қазақстандық қоғамның әлеуметтік-саяси трансформацияны бастан кешіріп
отырған дәуірінде ескеру қажет, өйткені кез-келген әлеуметтік модернизация
қоғамның дербестігі мен төлтумалылығын қамтамасыз ету үшін өте үлкен
маңызға ие бұрынғы рухани ахуалды қайта тірілтумен қатар жүреді.
Бұл тұрғыдан алғанда, жоғары бір орталықтың келісімімен бүкіл қоғамды
біртұтас принциптерге бағындырған кеңестік социомәдени өмірдің көне
құрылымының құлауы ұлттық сана-сезімнің жаппай өсуімен, көптеген ғасырлар
бойы бір-бірімен байланыста болған халықтардың өз тарихына, ескі дәстүрлері
мен діни құндылықтарына белсенді түрде бет бұруымен қатар жүруі үлкен
принципиалды мәнге ие болады.
Мәдени саясаттың мазмұндық мағынасы, біздің ойымызша, қоғамдағы тұтас
жүйе ретіндегі мәдениеттің атқаратын функциясымен және орнымен анықталады.
Зерттеудің басында сипатталған мәдениеттің негізгі мәні, оның қоғамдық
өмірдегі рөлі мен орны өзінің жарқын көрінісін бірқатар объективті
нақты түрде қалыптасқан қоғамдық функцияларда (қызметтерде) айқын
аңғарылады. Олардың ішіндегі ең маңыздыларын қарастырайық.
Коммуникативтік функция (қарым-қатынастық қызметі). Бүкіл
адамзат тегі мен қоғамның интегративті (біріктіруші) негізі ретіндегі
мәдениеттің коммуникативті функциясының ең басты
тасымалдаушылары қатарына кәдуілгі тіл, өнердің арнайы "тілдері", сондай-ақ
математикалық, физикалық, химиялық және басқа символдар мен формулалардан
құралған ғылымның тілдері жатады. Сонымен бір мезгілде,
коммуникативтіліктің кез-келген құралы өзара әрекетке түсетін
субъектілердің ажыратылу құралы да болып табылатынын ескеру қажет.
Сондықтан да жай "тіл" ғана өмір сүрмейді, қоғамдарды ажырататын және
шынайы аударманы қажет ететін тілдер өмір сүреді.
Осы орайда, адамдардың өмір қамы формаларының ұжымдық сипатын қамтамасыз
ететін кез-келген халықтың ең басты дәстүрлі құндылығы ретіндегі кәдуілгі
тілдің қоғамдық өмірдегі маңызы мен рөліне баса назар аудару керек.
Мәдениеттің өзін-өзі сақтауының басты формасы бола отырып, тіл халықтың
рухани құндылықтарын сақтайды және тасымалдайды, менталитетін айқьштайды,
адамдардың белгілі бір этносқа тиесілік сезімін тереңдетеді.
Басқаша айтқанда, нақты кәдуілгі тіл саналы этномәдени өзіндік
идентификацияның (бірегейліктің) дамуы мен қалыптасуында, адамның өзінің
ұлттық және мәдени тамыры мен тұтастығын сезінуде аса маңызды қызмет
атқарады. Бұл функция этноұлтттық өзіндік сананың қалыптасуына шешуші ықпал
етеді, ал осы сана-сезімсіз этноәлеуметтік бүтіндіктің өзінің болуы мүмкін
емес.
Осылайша, социомәдени тәжірибенің, құндылықтар мен менталитеттің
символын білдіретін халықтың тілі - көпғасырлық дәстүрі бар кез-келген
ұлттық мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі, рухани мекеннің шынайы ортасы
болып табылады. Осыдан егеменді мемлекеттің мәдени саясатының басым мақсаты
туындайды. Ол символдық белгілердің, ақпаратты сақтау мен тасымалдаудың
әмбебап құралы ретіндегі, адамдардың қарым-қатынасының және әсіресе,
олардың социомәдени өзін-өзі тануы мен шығармашылық тұрғыда өзін
көрсетуінің құралы ретіндегі ұлттық тілді дамытуды жан-жақты қолдап,
демеуімен тікелей байланысты.
Мәдениеттің регулятивті (реттеушілік) немесе нормативтік функциясы.
Адамдардың қарым-қатынасындағы, реттелуі мен әлеуметтік ұйымдасуындағы
нормативтілік (қалыптылық), құндылықты-нормативті механизмдер (тетіктер)
мәдениеттің ең маңызды белгілерінің бірін қүрайды.
Мәдениеттің реттеуші рөлі нормативтілік шеңберіне сай келмейтін
әлеуметтік топ немесе адамның табиғи қылықтарының көрінісін шектейді.
Көптеген ғасырлар бойы сенімге кірген адамның жүріс-түрысын өзіндік
сакральдық (қасиетті) санкциясы бар нормалар мен қүндылықтарға бағындырып
келген дін негізгі реттеу құралы болып келді. Норманың функциясы кездейсоқ,
таза субъективтік ұмтылыстар мен жағдайларды теріске шығарып, жүріс-
тұрыстың жалпыға тән түсініктілігін, бірегейлігін, бұлжымастылығын
қамтамасыз етуге негізделеді. Норма бүкіл қоршаған ортада ұғымды, қалыпты
жүріс-тұрысты қадағалайды.
Демек, реттеуші функция бірқатар деңгейлерде жүзеге асады. Мәдениеттің
нормативтік қырының осындай деңгейлерінің біріне мораль және құқықпен
қатар, әдеттер мен рәсімдік ғүрыптар жатады. Әдеттер мен ғұрыптар мораль
мен құқық нормаларымен салыстырғанда ұлттық бояуды көбірек сіңіреді,
қайталанбас төлтумалылықты сақтайды және оның үстіне қандай да болмасын
қоғамдық сілкіністерге қарамастан, ғасырлар бойы халықтың рухын
қанаттандырып келеді.
Одан да кең деңгейдегі адамзат әрекетін мәдени реттеу құндылықтар
жүйесі арқылы іске асады. Үнемі сақталатын нормаларға қарағанда құндылықтар
анағұрлым жоғары өмір сүретін мақсаттарды, қажеттіліктерді, жағдайларды,
белгілі бір объектілерді талдау болып табылады 6, 114. Сонымен бірге
құндылықтар қоғам үшін аса маңызды әдет-ғүұрыптар мен нормалардың қызметін
өзіне бағындыра отырып, қоғамды реттеудің ең епті деңгейін қалыптастырады.
Қазіргі қоғамдағы қатынастарды реттеудің маңызды және үнемі әрекеттегі
құралы масс-медианың өндіріп шығаратын ақпараты болып табылады. Өз бойына
білімнің, сенім мен идеологияның элементтерін қамти отырып, ақпарат бүкіл
өзге жағдайлардан былайша ерекшеленеді: оның құрамына тек айғақтық білімнің
ғана емес, сондай-ақ іс-әрекеттің ықпалды қозғаушы күші болатын
субъективтік ұстанымдар, стереотиптер мен эмоциялық ерік - жігерлердің де
әсері бар қоғамдық пікір міндетті түрде кіреді.
Мәдениеттің аксиологиялық (құндылықтық) функциясынан мәдени саясаттың
маңызды басым мақсаты туындайды. Бұл адам мен қоғамның әлеуметтік-мәдени
құндылықтық бағдарларының иерархиялық (сатылық) жүйесінің базалық
өлшемдерін жан-жақты дайындаумен, Қазақстанды социомәдени модернизациялау
міндетімен қоса, ондағы халықтардың ұлттық және тарихи дәстүрлерін
шығармашылық тұрғыда дамыта отырып, болмыстың жаңа аксиологиясын құрумен
тығыз байланысты. Бұл тұрғыдан алғанда, қоғамда тұрақты және қайшылықсыз
құндылықтық бағдарлар жиынтығының болуы - оның рухани өміріндегі бүтіндігі
мен тұтастығының алғы шарты бола алады деп есептеуге негіз бар. Бұл
жиынтық оппозициялық құндылықтар қақтығысын бәсеңдететін, қоғам
динамикасындағы радикалды (түбірлі) инверсия мен жіктелу қаупінің алдын
алатын қоғамдағы, бүтіндей алғанда, мәдени өзекті (ядроны) қалыптастырады
6, 135.
Осылайша, мәдениеттің жоғарыда көрсетілген функцияларын анықтау
барысында аталмыш рухани феномен адамдардың өмірқамы формаларының ұжымдық
сипатын қамтамасыз ететін құндылықты-мағыналық, нормативті-реттеуші және
символдық-коммуникативтік құралдар мен тетіктердің, әлеуметтік-құндылықтық,
этикалық-эстетикалық нормалар мен талғамдардың кешені түрінде көрінеді.
Оның үстіне, мәдениет өзінің функционалдық қырында әлеуметтік тәжірибені
сақтау мен тасымалдау, нормалар мен құндылықтарды ұстану нысанында
байқалатынын айрықша атап өту қажет. Әдетте зиялы қауым өкілдері атқаратын
осы функцияны қамтамасыз етпей, қоғамды сақтап қалу да, оны өзгеруші
шарттарға қарай бейімдеу де мүмкін емес.
Мәдениет, ең алдымен, қоғамның тарихи жады болып табылады. Ол әрқашанда
тарихпен тығыз байланыста. Мәдениеттің рәміздері бізге ғасырлар қойнауынан
жетеді. Рухани құндылықтарды сақтау мен таратуды, мұралану мен оқып-
үйренуді қамтамасыз ететін, нормативті үлгілер мен құндылықтық бағдарларды
реттейтін, символикалық және мағыналық құрылымдар түріндегі мәтіндер
жүйесін қалыптастыратын, нормативті-құндылықтық өнімді құратын көптеген
әлеуметтік институттар бірнеше мыңжылдықтар бойы қалыптасты.
Егер қоғам дамуының бастапқы кезеңдерінде және теңсіздігі бәсең
социомәдени ортада мәдени қызмет өз алдына дербес бөлінбей және сондықтан
ерекше институттарға сүйенбесе, ал қазіргі теңсіздігі терең тамыр жайған
қоғамда бұл мәдени институттар өзінің функционалдық белгілері бойынша,
шартты түрде бірнеше жай жүйелерге бөлінеді:
Біріншіден, тұрғылықты халықпен тікелей социомәдени жүмыс жасайтын
институттар, олардың қатарына мыналар жатады:
* ағартушылық ауқымдағы институттар (кітапханалар, мұражайлар,
көрмелер, мемориалдық құрылыстар, тарихи ескерткіштер және
көркемдік емес санаттағы кешендер, ағартушы-дәрістік
жанрдағы
ұйымдар және т.с.с);
* эстетикалық тәрбиелеу институттары (көркемдік мүражайлар мен
көрмелер, концерттік ұйымдар, кинопрокат, әртүрлі
көркемдік-
көріністік шаралар өткізуші құрылымдар және т.б.);
- мәдени-демалыс институттары (клубтар, мәдениет сарайлары,
балалардың демалыс орындары, көркемдік, өзіндік
өнерпаздық,
декоративті-қолданбалы және т.б. шығармашылық қүрылымдар).
Екіншіден, шығармашылық институттар (театрлар, студиялар және өзге
көркемдік ұжымдар, шығармашылық одақтар, көркем-шығармашылық ауқымдағы
бірлестіктер мен ұйымдар).
Үшіншіден, мәдениет қорғаушы институттар (мәдени-тарихи мұра
ескерткіштерін есепке алу, қорғау және пайдалануға байланысты мекемелер,
реставрациялық шеберханалар және т.с.с). Көп жағдайда бірқатар мәдени
институттар бірнеше функцияларды қатар атқарады. Мысалы, мұражай әрі
мәдениет қорғаушы, әрі реставрациялық, әрі ағартушы мекеме болса, ал театр
әрі шығармашылық, әрі көріністік институт болып табылады.
Осыған қосылатын тағы бір нәрсе - ол мәдениет құндылықтарының таратылуы,
ең алдымен, бұқаралық ақпарат құралдары және білім берудің қоғамдық жүйесі
арқылы (жалпы, әлеуметтік, саяси, көркемдік және т.б.) жүзеге асатындығын
ескеру қажеттілігі. Қоғамның рухани өмірінің деңгейі мен материалдық және
рухани өндіріс мамандарының жағдайы көбіне оқу орындарының
санына, оқытудың сапасына, оқытушылық құрамының дәрежесіне, білім
берудің барлық түрлерінің қалың бұқара халыққа жеткіліктілігіне тәуелді
болып келеді.
Қоғамдағы мәдениеттің негізгі функцияларын осылайша шартты түрде анықтау
мен жіктеу мәдениетті екі мағынада түсіндіруге мүмкіндік береді. Басқаша
айтқанда, кез-келген қоғамның өмір сүруінің қажетті алғышарты ретіндегі
берілген қоғамдық жүйенің шеңберінен тыс жатқан мәдениеттің кең мағынадағы
үғымы. Сонымен қатар, мәдениет әлеуметтік ұйымдасқан институционалданған
жүйе ретінде бүтіндей алғанда, нақты қоғамдық жүйенің органикалық
қүрамдас бөлігі және сондай-ақ, оның басты мақсаттары мен қондырғыларын
ажырататын және қайта өндіретін жай кіші жүйесі болып табылады.
Мәдениеттің өз мазмұны мен өз құрылымы бар іс-әрекеттің ерекше формасы
мен саласы ретіндегі түсінігі, сондай-ақ оның болмыстың өзге салаларына,
оның ішінде экономикаға, әлеуметтік қатынастар мен саясатқа әсер етуі -
мәдени саясатты, жалпы мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі етіп көрсетеді
және ол локальдық түзілім ретіндегі берілген қоғам дамуының стратегиялық
жолдарын анықтап ұғынуға сүйенеді. Бұл мәдени саясат өзінің негізгі
көрінісін елдің ата-заңынан, сондай-ақ мәдени институттарды мемлекеттік
басқарудың заң шығарушы-нормативтік базасынан табатын мемлекеттің белгілі
бір стратегиялық мақсаттарына сәйкес және соның ықпалымен қүрылады. Бұл
жерде мәдени институттар ретінде, ең алдымен, мәдени-өндірістік және мәдени-
сақтаушылық ұйымдар аталады.
Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы мемлекеттік саясат бойынша
Ұлттық кеңес бекіткен Қазақстан Республикасы социомәдени дамуының
Концепциясында көрсетілгендей, мемлекет өзінің конституциялық міндеті
ретінде егеменді, тәуелсіз Қазақстанның өмірі мен дамуындағы мәдениеттің
негіз құраушы рөлін мойындау мен қолдау деп есептейді. Кез-келген
мемлекеттің демократиялылығы мен өркениеттілік деңгейлері ең алдымен, оның
мәдениетке деген қатынасымен өлшенетіндігін ескере отырып, мәдениет
саласындағы саясат әрбір адамның шығармашылық потенциалын ашуға ықпал ету,
мәдени құндылықтарды жасау, пайдалану, таратудағы халықтардың, әлеуметтік
топтардың, барлық азаматтардың мүмкіндіктері мен құқықтарының теңдігін
қамтамасыз ету, ұлттық және әлемдік мәдениет құндылықтарына бейімделген
мәдени өмірді жедел қалыптастыруға бағытталған шараларды дамыту міндеттерін
орындайды. Мемлекет соғысты, зорлық пен қаталдықты, нәсілдік, ұлттық және
діни араздықтарды насихаттауға, порнографияның кез-келген формасын таратуға
қатаң тыйым салады 45.
Қазіргі кездегі рухани жүйелер мен құндылықтық бағдарлардың
дифференциясы, қоғамдық сананың плюрализациясы, масс-медиа мен идеологиялық
ағымдардың әралуандылығы тұсындағы қоғамның әлеуметтік-саяси трансформация
жағдайында мәдени саясат үлкен өзектілікке ие болады. Тұрғылықты халықтың
қалыптасқан құндылықтар жүйесі бұзылып, өмірлік идеалдардың түбірімен
өзгеріп, қайта бағаланып жатқан жағдайында мәдени саясат қоғамды жан-жақты
социомәдени модернизациялау шаралары мен соған қатысты ғылыми-негізделген
көзқарастардың жиынтығы түрінде көзге түседі.
Қалыптасқан мұндай ахуалда мәдени саясаттың объектісі бүтіндей алғандағы
бүкіл қоғам болып табылады, алайда бұқаралық санаға жаңа мәдени ұғымдарды
енгізуде, жаңа қоғамдық сананы қалыптастыруда, оның ментальдылығын,
социомәдени аксиологиясын, өзіндік бірегейліктің образдары мен белгілерін
өзгертуде жастардың алатын орны ерекше. Мемлекеттік биліктің қоғамдық
социомәдени санаға, әлеуметтік танымалдылықтың құндылықтық басымдылықтары
мен бағдарларына осынша жан-жақты және мақсатты түрде ықпал етуі, біздің
пікірімізше, тез арада, шапшаң түрде жүргізілетін кейбір жекелеген
ұйымдастырушылық шараларымен ғана шектелмеуі тиіс. Мүндай шараның
тиімділігі кешегі күні өтіп кеткен, ал бүгін ол мүмкін емес, демек оны
өткізудің мағынасы жоқ, өйткені бұл қоғамдағы бей-берекетсіздік пен
күйреуге, ыдырауға, әлеуметтік сілкіністерге және реформалардың кері
кетуіне әкеледі.
Осыдан кейін қазіргі посткеңестік қоғамдардағы мәдени процесті басқару
деңгейі қандай деген сұрақ туады.
Посткеңестік қоғамдағы жаңа ахуал жаппай орталықсыздандырумен, мәдениет
дамуының әртүрлі бағыттарының әр алуандылығымен және ашық бәсекелестігімен
сипатталады. Мемлекет бірте-бірте директивалық және әкімшілік әдіс-
тәсілдерден басқарудың жанама тәсілдеріне (қорлардың, орталықтардың, арнайы
мектептердің торабын кеңейту, коммерциялық тетіктерді қосу және т.б.) көше
бастады. Сондықтан мәдениет қоғамдық іс-әрекет пен реттеудің өзге де
салаларымен, оның ішінде өзінің барлық көрінісіндегі рынокпен, мәдениет
рыногымен, шаруашылықпен өзара әрекет ете отырып, қызмет атқара бастады.
Мәдени өмірді бағыттаушы, кейде қолдап демеп отыратын, кейде шектеп
басып отыратын әр түрлі реттеуші институттардың жүмысын жақсарту
қажеттілігі туып отыр. Алайда бүл мақсаттарға жетудің әдістері сол
посткеңестік қоғамдағы өкіметтің әлеуметтік-саяси бағдарына, оның
әлеуметтік сүйенішінің сипатына және бүтіндей алғанда, қоғамның сипатына
тәуелді болуда.
Мәдени орталықтарды, мұражайларды, көрмелерді, интерьерлерді және т.б.
құру арқылы көркем мәдениетті қаржыландырудың әр түрлі формалары жан-жақты
дами бастады. Сонымен қатар, мәдениетті қамтамасыз етудің ерекше салалары
қатарында білім беру мен бұқаралық коммуникация құралдары қала береді,
өйткені шығармашылықтың қалың бұқарамен қатынасы көрермен мен тұтынушыға
жетуі - осы құралдар арқылы ғана іске асады.
Осылайша, қазіргі жаңа жағдайларда мемлекеттің рухани салаға араласу
масштабының өрісі тарыла түскенін аңғаруға болады. Мемлекет реттеу
процестерінің күрделі механизмдерін демократияландыру және плюрализациялау
принциптерін практикалық тұрғыда іске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 4
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І.ТАРАУ Мәдени саясатты зерттеудің теориялық-методологиялық негіздері
1.1 Мәдени саясатты зерттеудің негізгі
концепциялары ... ... ... ... ... .. ... ... 10-25
1.2 Қазақстандағы өтпелі кезеңдегі мемлекет және
мәдениет ... ... ... ... ... .25-32
ІІ.ТАРАУ Қазақстандағы мемлекеттік мәдени саясаттың қалыптасу ерекшеліктері
2.1Жаңа мәдени саясаттың басым бағыттарының
айқындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32-49
2.2 Жаңа әлеуметтік-саяси жағдайларда Қазақстанның мәдени даму
бағдарларының тұжырымдалуы және құқықтық негізінің
қалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49-62
2.3 Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатыньң даму тенденциялары және
оларға әсер етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 62-90
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...91-9 5
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан – 2030 стратегиясының
бағдарламасында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
белгілеген Қазақстанның стратегиялық даму міндеттері тәуелсіз Қазақстанның
мемлекеттік мәдени саясатын қалыптастыру мәселелерін бірінші қатарға қояды.
Кейінгі кеңестік (постсоветтік) қоғамда өтіп жатқан өзгерістердің
сапалық деңгейін барынша толық және шынайы түрде аайқындайтын мәдени саясат
жөніндегі мәселе, сөз жоқ отандық әлеуметтік-гуманитарлық ақыл-ойдың
алдыңғы сапынан орын алып отыр. Тәуелсіз Қазақстанның жаңаша мәдени
саясатын құруға бүкіл әлеуметтік білім салалары, әсіресе саясаттану ерекше
ықылас қоюда. Қазақстанның егемендік алуы және мемлекеттік тәуелсіздікке ие
болуының өзі бұрынғы біртұтас одақтық орталықтан шығып отыратын әлеуметтік
саясатқа орталықтандырылған басқару жүргізу жүзеге асырылып келген кеңестік
дәуірден өзгеше, жаңа қоғамның әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуына
тән өзіндік басқару жүйесінің қажеттілігін айқындап отыр және соған
байланысты мәдениет саясаты мәселелерін зерттеудің өзектілігі айтарлықтай
күшейіп отыр.
Тәуелсіз Қазақстанның мәдени саясатын құру процестерін зерттеуге деген
үздіксіз өсіп келе жатқан ықыластың терең практикалық негізі бар, өйткені
ол көз алдымызда өтіп жатқан Қазақстан қоғамының барлық маңызды
салаларындағы түбегейлі өзгерістерге тікелей байланысты.
ХХ ғасырдың 80-жылдарының соңы және 90-жылдарының алғашқы кезеңі
тарихқа қоғамды қайта құрудағы орасан зор эксперименттік күйреу дәуірі
ретінде енді. Алайда бұл құбылыстағы ең басты мәселе коммунистік идеология
мен кеңестік мемлекеттің күйреуі, тоталитарлық құрылыстың құлауы және КСРО-
ның ыдырауы бұрынғы ұлан-ғайыр мемлекет тұрғындарының көпшілігі үшін
идеология мен саяси тәртіптің жай ғана ауысуы емес, одан әлдеқайда күрделі
құбылыс болып шығуында.
Шын мәнінде бұл өте зор мәдени төңкеріс болды, қалыптасып қалған
үйреншікті дүниенің ыдырауы, рухани құндылықтар жүйесінің күйреуі, өмір
идеалдарын қайта түсініп, түбегейлі өзгеріске түсірудің салдарынан жеке
адамдар мен топтар, сондай-ақ бүкіл қоғам деңгейінде жаппай дағдарысқа
түсуі, қалыпты жағдайды жоғалтуы орын алды.
Сонымен бірге, әр кездегі терең әлеуметтік сілкініс кезеңдеріндегідей,
жаппай жаңа мәдени үлгілерді іздестіру басталды. Бұл ізденіс дүниені
тұтастай түсінікті де, ретке келтірілген қалыпқа түсіруге бағытталған.
Бұның бәрі Қазақстан тәуелсіздігінің орнығуы тек саясат және экономика
шеңберімен шектелмейтінін көрсетеді. Қазіргі кезеңдегі саясаттануда
мәдениетке қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуындағы шешуші
фактор ретінде қараудың күшейе түсуі тегін емес. Зерттеушілер нақты бір
қоғамның, тіпті бүтін бір аймақтаң рухани ерекшеліктері, әлеуметтік мәдени
белгілері ғана әлеуметтік-тарихи динамикаға барынша ықпалды әсер етеді
деген сенімге жиі келіп жүр. Көптеген теоретиктер әлемнің тағдырын жалпы
мәдениетті немесе жекелеген халықтардың ұлттық мәдениетін саяси тұрғыда
игерумен, болашақ қоғам мен экономикалық өмірге сапалы ықпал ететін жаңа
құндылықтар іздестірумен байланыстырады.
Мәдениеттің жаңаша рөлін қоғам мен мемлекет дамуының жүйелі негізі
ретінде айқын түсіну, мәдениетті Қазақстанның демократиялық болашағын
құрудың шешуші факторына айналдыру Қазақстан қоғамының мемлекеттік
тәуелсіздік алғаннан бергі кезеңде мәдени дамудың тұтас бір
тұжырымдамасына, оның ғылыми негізделген келешегін құруға зәру болып
отырғанын көрсетеді.
Сондай-ақ қазіргі әлемдегі Қазақстанның тұрақты дамуы, оның заман
талабына жауап бере білу қабілеті де мемлекеттік мәдени саясаттың
стратегиялық бағытын концептуалды ғылыми тұрғыда дұрыс негіздеуден келіп
шығады. Тәуелсіз Қазақстанның жаңа мәдени саясатын қалыптастыру
мәселелерінің өзектілігі отанымыздың қазіргі мәдени кеңістігіндегі қарама
қайшылықтармен де түсіндіріледі.
Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы күндерінен бастап-ақ, мемлекеттік
мәдениет саясатында ұлттық мәдени құндылықтарды, бүкіл мәдени мұраларды
сақтап қалуға және қайта жаңғыртуға баса назар аударылуы кездейсоқ нәрсе
емес. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев
айтқандай, біз барлық мүмкіндіктерді жұмылдырып, қоғамымыздың ендігі жерде
рухани түлеуіне, оның мәдениетін көтеруге, тарихын және мұрасын қалпына
келтіруге, оны өркениет дамуынан кенже қалдырмауға ұмтылып отырмыз. Бұл
өзімізді танудың, әрі тәрбиелеудің, ең бастысы, жас ұрпақтың бойына шынайы
отаншылдық сезім дарытудың жолы 1.Қазақ халқының өз тарихын жаңадан
қолға алуынан үлкен мәдени мәні барлығын дәлел ретінде келтіруге болады.
Осындай игілікті мәдени процестермен қатар, қоғам өміріне діннің әсері
күшеюде. Жаңғырудың бұл діни қозғалысының екінші жағы – жаңа діни
конфессиялардың тууы, әр түрлі жеке қозғалыстар түріндегі жаңа діндердің
күш алуы, әр түрлі діни фундаментализм мен экстремизмнің пайда болуы. Бұның
бәрі еліміздегі мәдени жағдайдың өте күрделі де әр текті екенін көрсетеді.
Қоғам шын мәнінде әлсін-әлсін қайшылықтармен қақтығысып отыратын,
өзінің ауқымы мен рухани экзистенциясы (мәні) жағынан бір-біріне сай
келмейтін мәдениеттердің конгломератына (шоғырына) айналды. Егер алдыңғы он
жылдықтарда бұл мәселелер мұқият түрде бүркемеленсе, ал қазіргі кезде
олардың өзектілігі жан айқайымен қосыла көтерілді.
Жариялылықпен бірге келген қоғамымыздың рухани өмір мен тіршілік
құрылысы стильдерін қарқынды плюрализмдеуге, әр түрлі ағымдар мен дара
мәдениеттер қалыптастыруға, өткен дәуірлер мен жергілікті аймақтардың
көпқырлы рухани байлықтарын қайта жаңғыртуға алып келді, бұның Батыстан
және Шығыстан соққан түрлі ағымдармен қатар жүргізілуде. Бұрынғы
идеологиялық және рухани қондырғылардың тез арада бұзылуы, біртұтас
дүниетанымды және ресми социалистік мәдениетті міндеттеп отыратын тәртіптің
өзгеруі көптеген адамдар бойында рухани дағдарыс және бағдарсыздық жағдайын
туғызуда, онда қарама-қарсы немесе тура антагонистік тенденциялар
соқтығысып, адамдардың рухани дүниесін құлазыған жер тәрізді қалыпқа
түсірді, ал бұның өзі адамдарды рухани қыспаққа түсіріп, тіпті теріс
жағдайға да ұрындыруымен де қауіпті.
Бір жағынан шаруашылықта, әлеуметтік және ұлттық қатынастарда,
саясатта және басқа да салаларда ағымдағы жағдайлар қыспағынан туындаған,
бірақ тұрақтылығы мен келешегі жоқ прагматикалық түсініктер мен шынайы
мүдделерден өзгеше бұрынғы нормативтік және құндылықтар ұстанымдары үзіліп
жатқан кезде көптеген мәдениет орталықтары мен институттардың әлсіреп
қалғанын немесе ыдырап кеткенін көрмей өтуге болмайды.
Оған қоса мәдениет саласын идеологиялық (коммунистік нысандағы)
басқару жүйесінің Қазақстанда жойылуы және оған нарықтық қатынастардың
енгізілуі мәдениетті қазіргі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық шындыққа
үйретудің тиімді механизмдерін(тетіктерін) ұдайы іздестіріп отыруды талап
етеді, арнайы мәдениет тудырушы және мәдениет қорғаушы институттар жүзеге
асыратын, әлеуметтік тұрғыда ұйымдастырылған институттық жүйе ретінде және
тәрбие-ағартушылық қызмет саласы ретінде мәдениетің іс жүзінде өмір сүруін
қамтамасыз етудің барынша ықтималды мүмкіншіліктерін табуды қажет етеді.
Бұның бәрі Қазақстанның әлеуметтік мәдениет қауіпсіздігіне өтіп жатқан
сан-салалы, көп қырлы және қарама-қайшылықты сипаттағы процестік
өзгерістерді терең де жан-жақты түсіне білуді талап етеді.
Бұл жағдай теориялық жағынан ғана емес, практикалық жағынан да өте
маңызды және өзекті. Сондықтан да бүгінгі Қазақстанның мәдениет
кеңістігінде жүріп жатқан процестерді терең ұғыну үшін, өзекті мәні бар
басты түсініктердің бірі – ондаған жылдар бойы өзінің тұжырымдық негізі
жағынан қилы-қилы трансформациясын бастан кешірген мәдениет саясаты болып
отыр.
Бұл жағынан саяси зерттеу жүргізу үшін, қазіргі кезеңде Қазақстан
бастан кешіріп отырған әлеуметтік-саяси, экономикалық және рухани-
құндылықтық трансформация жағдайында мемлекеттік мәдениет саясатын құру
және іске асыру мәселелері ерекше назар аудартуда.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстанның жаңаша мемлекеттік мәдени
саясатын қалыптастыру және нақты іске асыру проблемасы шектен тыс көп
қырлы. Бұл проблеманың зерттелуі саясаттану, әлеуметтік мәдениеттану,
философия және тарих ғылымдарының тоғысында тұр. Біз, мәдени саясаттың
мақсаттары мен міндеттерін айқындаудың бастапқы методологиялық ұстанымы –
мәдениеттің көпмәнділігін және оның атқаратын қызметерінің жан-жақтылығын,
оның мәні мен мазмұнының көп деңгейлілігін терең түсіне білуде деп
есептейміз. Сондықтан да мемлекеттің мәдениетін зерттеу мәселелері үшін
мәдени саясат деген ұғымды мәдениет философиясы аясында қарастыратын
қазіргі заманғы гуманитарлық білім бірден-бір теориялық база болып
табылады.
Осыған байланысты біздің қоғамтанушы ғалымдардың теориялық ой-
пікірлері белгілі идеологиялық себептерге байланысты әлеуметтік динамиканың
кез-келген белгісі – мәдениеттің өз ішіндегі қозғалыс ретінде, жаңаша
құндылық нысаналарының нәтижесі ретінде, жан-жақты әлеуметтік-мәдени
заңдылықтардың қорытындысы ретінде басталатыны турасындағы айқын
фактіге(айғаққа) ұзақ уақыт мән бермей келгенін көрсете кеткен жөн.
Мәдени саясат ұғымы қазіргі заманғы мәдениет философиясы және
әлеуметтану ғылымдарымен бірге қалыптасты деп айтуға болады. Соңғы
онжылдықта мәдени саясатқа анықтама беретін мазмұнды еңбектер шыға бастады,
оларды мәдениет жасаушы процестерді басқару ісінің ара жігі ажыратылып,
мәдени саясат қалыптастыру және оны іске асырудың мақсат-міндеттері,
құралдары мен ұстанымдары сипатталған және негізделген, оның объектілері
мен субъектілері айқындалған.
Мәдени саясаттың өзекті мәселелері ресейлік ғалымдар И.А.Бутенко, В.С.
Жидков, К.Б.Соколов, О.Хлопинаның зерттеулерінде қарастырылған. Сонымен
бірге М.Б.Глотов, Б.С.Ерасов, А.Я.Флиер, Е.Н.Селезневалардың еңбектірінің
теориялық және тәжірибелік маңызы бар.
Мәдени саясаттың дамыған елдердегі жүзеге асу ерекшеліктері мен
тәжірибесін зерттеуге үлес қосқан батыс зертеушілерінің арасынан С.Манди,
Ф.Матарассо, М.Пахтер, Ч.Эндри, Кангас Анита мен Онсен-Францен Жильді атап
өтуге болады.
Қазақстандағы мемлекеттік мәдени саясаттың әр түрлі қырларының
зерттелуіне Л.А. Байдельдинов, М.Х. Балтабаев, Ғ.Ж. Ибраева, Р.К.
Қадыржанов, Ә.Н.Нысанбаев, А.А. Нұрмағанбетов, М.А. Сейтасқаров, Г.К.
Шалабаева және И.Н. Тасмағамбетов үлкен үлес қосты.
Сонымен бірге Қазақстандағы өтпелі кезеңнің мәселелері Б.Г. Аяған,
А.С. Балғымбаев, А.Қ. Бижанов, К.Н. Бұрханов, Ж.Х. Жүнісова, С:З.
Нарматовтың және тағы басқа зертеушілердің еңбектерінде зерттелді.
Ғылыми әдебиеттерде әлі де болса мәдени саясат, мемлекеттік мәдени
саясат ұғымдарын жаппай ұғыну болмай отыр, әсіресе мәдени саясаттың
субъектісі мен объектісі мәселелерінде пікірталастар бар. Сондықтан бұл
зерттеуде қазіргі кезде Қазақстан бастан кешіріп отырған әлеуметтік-саяси,
экономикалық және рухани трансформация жағдайында мемлекеттік мәдени
саясатты қалыптастыру, оны іске асыру мүмкіндіктері мен оған әсер ететін
факторларды анықтау мәселелері қарастырылған.
Зерттеу объектісіне Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатының
қалыптасу процестері жатады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты. Тәуелсіз Қазақстанның өтпелі
кезеңдегі дербес мемлекеттік мәдени саясатының қалыптасу ерекшеліктері мен
жүзеге асырудың өзекті мәселелерін зерттеу диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты болып табылады.
Осыған орай мынадай міндеттерді жүзеге асыру қажеттілігі пайда болды:
• посткоммунистік қоғамдарда кеңінен қолданыла бастаған мәдени
саясат ұғымының мазмұны мен мәнін ашып көрсету;
• өтпелі кезеңдегі Қазақстан қоғамының мәдени жүйесіндегі жағдайға
талдау жасау және оның даму ерекшеліктерін анықтау;
• Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік мәдени саясатты
қалыптастырудың институттық және заңдық негіздеріне талдау жасау;
• қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік мәдени
саясатының басым бағыттарын анықтау;
• Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатын құрудағы ішкі және
сыртқы факторлардың ролін анықтау.
Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатын қалыптастырудағы
негізгі қайшылықтарды айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мемлекеттік мәдени саясат мәселелеріне
Қазақстанда тұңғыш рет кешенді түрде политологиялық талдау жасалынуымен
айқындалады.
Нақтылап айтқанда, зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегі тұжырымдармен
сипатталады:
• мемлекеттік мәдени саясат ұғымының мазмұны мен мәні
негізделген;
• Қазақстандағы мәдениет саласының қал-ахуалына талдау жасалған
және қоғамның әлеуметтік, саяси трансформациясы жағдайындағы дамуының
мазмұндық ерекшеліктері ашылған;
• тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік мәдени саясатының басым бағыттарының қалыптасу процесі
зерттелген;
• Қазақстан Республикасы мәдени саясатының қалыптасуының
институционалдық және заңдық негіздері зерттелген;
• Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатының қалыптасуына ықпал
еткен ішкі және сыртқы факторлар айқындалған;
• тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатын орнықтырудағы
негізгі қайшылықтар анықталған.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Қазақстан
Республикасы мемлекеттік мәдени саясатының қалыптасуы мен іске асырылуы
мәселесі өз өзгешелігіне орай арнайы пәндік ерекшеліктері мен зерттеудің
мақсатын, нақты талдаудың логикасы(қисыны) мен методологиясын (әдістемесін)
қажет етеді. Аталмыш зерттеудің міндеттерін орындаудағы тағы бір ерекшелік
– оның тек белгілі бір пән ішіндегі тар түсініктердің шеңберінен тысқары
жатқандығымен сипатталады.
Аталмыш диссертациялық зерттеу үшін мәдениет философиясы және
құндылықтар теориясымен тығыз байланыстағы аксиологиялық тәсіл аса маңызды
болып табылады. Диссертацияда аксиологиялық методология құндылықты-
нормативтік тәсілді кеңінен қолдануға негізделеді. Онсыз мәдениет,
мәдени саясат, жаңа мәдени саясат, мәдени плюрализм принципі, ұлттық
бірегейлік (идентичность) және т.б. негізгі ұғымдарға талдау жасау мүмкін
емес.
Ғылым ретіндегі саясаттануға қойылатын қоғамдық маңыздағы жаңа
талаптарды ескере отырып, диссертация авторы рухани феномен түріндегі
мәдениет ұғымына және оны идеалды анықтауға ғана емес, ең алдымен,
әлеуметтік-мәдени нақты болмысты мойындауға баса назар аударады.
Диссертацияның деректік қорын қазақстандық және шетелдік
зертеушілердің еңбектерімен қатар, мәдени саясатқа байланысты өткізілген
дүние жүзілік және халықаралық конференцияларда қабылданған бағдарламалық
құжаттар, ҚР Ата заңының негізгі қағидалары, мәдени даму мәселелері бойынша
елімізде шыққан жаңа заңдар, Президенттің жарлықтары, Өкіметтің қаулылары,
Қазақстан халықтары Ассамблеясының құжаттар, сондай-ақ бұқаралық ақпарат
құралдарының материалдары, саяси және әлеуметтанымдық зерттеулердің
мәліметтері, анықтамалар, статистикалық жинақтар мен мерзімді баспасөз
құрайды.
Диссертация жазу барысында Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Тәуелсіздікке бес жыл 31, Ғасырлар тоғысында 32,
еңбектері мен оның әр жылдардағы Қазақстан халқына арналған Жолдауларының
маңызы зор болды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы оның басты қағидалары мен
тұжырымдары қазақстандық қоғамды демократиялық реформалау процесі тұсында
рөлі үнемі өсіп келе жатқан мемлекеттік мәдени саясатты жетілдірудің ғылыми
негізі қызметін атқаруымен түсіндіріледі. Диссертацияның нәтижелерін
жоғары оқу орындарында саясаттану және әлеуметтік мәдениеттану пәндері
аясында өткізілетін арнайы курстарда пайдалануға болады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Жұмыста қойылған міндеттер мен
мақсаттар және зерттеудің логикасы диссертацияның келесі құрылымын
анықтайды: кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімі.
1. МӘДЕНИ САЯСАТТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мәдени саясатты зерттеудің негізгі концепциялары
Егеменді Қазақстанның жаңа мәдени саясатын қалыптастыруға бүкіл
әлеуметтік таным салалары, оның ішінде саясаттану саласы да үлкен
қызығушылық танытып отыр. Мәдени саясат мәселелерін зерттеудің өзектілігі -
Қазақстанның егемендігі мен мемлекеттік тәуелсіздігін алуына байланысты
ерекше күшейе түсті, өйткені кеңестік дәуірде әлеуметтік саясатқа
жетекшілік жүргізу біртүтас одақтық орталық арқылы іске асса, қазіргі кезде
қоғамның әлеуметтік дамуын дербес басқару қажеттілігі туындады.
Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатын қалыптастыру мәселесіне деген
қызығушылықтың артуы - бүгінгі күні біздің көз алдымызда қоғамдық-саяси
және әлеуметтік өмірдегі, көпұлтты қазақстандық қоғамның барлық маңызды
салаларында өтіп жатқан түбірлі өзгерістермен тікелей байланысты. Жаңа
мемлекеттің мәдени саясатына деген ғылыми-теориялық және практикалық
қызығушылық дәл осы мәдениет феноменінің өзінің бүкіл нақты көріністерінде
адам болмысының тұңғиық тереңдігімен және шексіздігімен де, адамзат қоғамы
дамуы мен өмір сүруінің барлық тарихи алуан түрлілігін қамтитындығымен де
түсіндіріледі.
Мәдениет саласындағы басқару стратегиясы мен тактикасының, мәдени
саясаттың мақсаттары мен міндеттерін анықтаудың ерекше күрделілігі мәдениет
қызметінің көпқырлылығымен және құбылмалылығымен (амбиваленттілігімен),
оның мәні мен мазмүнының әр деңгейлі, көп мағыналылығымен ерекшеленіп,
соған сәйкес социомәдени процестерді реттеуде әр алуан деңгейдегі
тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Тұтастай жүйе түріндегі мәдениет, сонымен қатар адамзаттың қалыптасу
сәтінен бастап жүріп өткен оның тарихи жолы және осы жолдың қорытындысы,
басты нәтиже болып табылады. Мәдениет -қоғамның сапалық ахуалының неғұрлым
жалпы көрсеткіші және сондай-ақ, адамның рухани-құндылықтық дамуының
өлшемі. Егер мәдениет құлдыраса тұлға кері кетіп төмендейді, қоғам
ыдырайды. Рухани азғындану іріп-шіруге, тозуға әкеледі. Мәдениеттің күйреуі
-тарихтың шөлді суларында еріген тұз секілді мыңдаған тайпалар мен
халықтардың жойылуының себебі.
Кез-келген қоғамның өмір сүруінің қажетті шарты ретіндегі мәдениеттің
қызмет етуінің аса маңызды қыры - бұл әр түрлі этникалық, ұлттық және
өркениеттік деңгейлердегі мәдениеттің төлтумалылығы мен өзара әрекеті
мәселесін талдау арқылы айқындалатын мәдениет плюрализмі. Осыған орай
мәдениетте қоғамдық өмірдің алуан түрлі байлығы мен теңсіздігімен қатар,
қоғамның тұтастығын қолдап отыратын оның жүйелілігі және даму
сабақтастығының көрініс табатынын да айта кетуіміз қажет. "Міндет жаңа
мәдени тәжірибені тезірек үйреніп, ұлттық-мәдени түсініктердің күнбе-күн
құбылып тұратын ауанын жітірек зерделеуде болып отыр" 33,132.
Философиялық- әлеуметтанымдық түрғыдан алғанда мәдениет - бұл адам
әрекетінің рухани компоненті, адам өмірінің әртүрлі жақтарын қамтамасыз
ететін бүкіл іс-әрекет жүйесінің шарты мен құрамдас бөлігі. . Сонымен
бірге, мәдениет - экономикалық, саяси және әлеуметтік құрылымдармен қатар,
әлеуметтік реттеу мен қоғамдық өндіріс жиынтығының маңызды бір бөлігі болып
табылатын рухани өндіріс процесі мен нәтижесі. Рухани өндіріс мифтер
(аңыздар), дін, көркем шығармашылық, идеология, ғылым және т.б. әртүрлі
мәдениет компоненттерінен көрініс табатын мәдени нормаларды, құндылықтарды,
рәміздер мен білімдерді қалыптастыруға, қолдауға, тарату мен енгізуге
жағдай жасап, оларды қамтамасыз етеді.
Сонымен, мәдениет өзінің мазмұнын мораль мен құқық, дін, көркемдік сала
мен ғылымда бейнеленетіндей нормалар мен құндылықтар, рәміздер, идеялар мен
білімдер жүйесінде ашып айқындайды. Сондай-ақ, қоғамның мәдениеті, оның
сипаттамалары, принциптері мен динамикасы туралы көркемдік өнім, дін,
құқық, ғылым және т.б. мәдени көріністерін социологиялық түрғыдан
түсіндіріп қана қоюға болмайды. Мәдениет мәндер мен рәміздердің, нормалар
мен құндылықтардың рухани саласында ғана қызмет етпейді. Мәдениет әртүрлі
таптар мен топтар, жеке индивидтер сияқты ұстанымдары мен бағдарлары әрқилы
өкілдер қатысатын жағдайлар мен процесстер формасында, яғни практикалық-
әрекеттік формада да өмір сүреді.
1982 ж. Мехикода өткен мәдени саясатқа байланысты Дүние жүзілік
конференцияда қабылданған Әлемдік мәдениет туралы декларацияда" "кең
мағынада мәдениет деп қоғамды немесе әлеуметтік топтарды сипаттайтын айқын
рухани, материалдық, интеллектуалдық және эмоциялық белгілердің кешенін
айтамыз. Мәдениет тек өнер мен әдебиетті ғана емес, сонымен бірге өмір сүру
салтын, адамның негізгі құқықтарын, құндылықтар жүйесін, дәстүр мен
дүниетанымды да қамтиды деп анықтама берілген2,9.
Мәдениет ұғымының жоғарыда келтірілген көп мәнді түсініктерін ескере
отырып, бүл мәселенің, яғни қоғамдық қүрылымдар дамуы мен анықталуының
социомәдени ерекшелігі мәселесі маркстік теорияның шеңберінде шешімін
таппағанын атап өткен жөн. Әлеуметтік реттеудің экономикалық және саяси-
идеологиялық ықпалдарының рөлін айқындауға бар күшін жұмылдыра отырып
марксизм мәдени қырларды (аспектілерді) көлеңкеде қалдырды, оны екінші
деңгейге ығыстырды. Болжамға сай, бүкіл дәстүрлі социомәдени ықпалдар
(факторлар) бірте-бірте ығыстырылып, мемлекет пен жетекші партияның үдемелі
әрекетінің арқасында жойылуы тиіс еді" 6, 457.
Осындай концептуалды көзқарасқа сәйкес ондаған жылдар бойы маркстік-
лениндік қоғамтану саласындағы барлық пайымдаулар экономиканың, саясат пен
идеологияның тар шеңберімен шектеліп, мәдениеттің кең әлеміне өте сирек
көтерілді. Кеңестік қоғамтанушылар Үшінші топқа "мәдени саясат" ұғымын
мемлекеттің мәдени процеске араласуы ретінде түсіндіретін зерттеушілерді
жатқызуға болады. Негізінде, қазіргі батыс, ресей және отандық зерттеулерде
үшінші бағыт басым. Мысалы, Саймон Манди ибиліктегілердің мәдениет
саласындағы міндеті- қолдау көрсету" деп есептесе 9,91, ал фин
зерттеушісі Кангас Анита және швед ғалымы Онсер-Францен Жиль мәдени саясат
бар уақытта Солтүстік Европа елдерінің мемлекеттік саясатының бір бөлігі
болып келді деп есептейді12.
Сондықтан да автор бірінші және екінші топтағы көзқарастарды кең
мағынадағы, ал үшінші көзқарасты, яғни "мемлекеттік мәдени саясат" үғымың
тар мағынадағы деп алуды жөн көрді және диссертациялық зерттеу осы мәселені
ашып көрсетуге арналды.
Мемлекеттік мәдени саясат ұғымының мазмұнына байланысты да көзқарастар
жеткілікті. Мысалы, В.С. Жидков пен К.Б.Соловьев мәдени саясат дегеніміз -
бұл белгілі бір мекеменің белгілі бір аумақтағы жүмысы емес, бірақ бұл
мәдениетке қатысы бар барлық құрылымдардың бірлесе отырып, өзара
байланысқан мемлекеттік мәдени саясатты жүзеге асыруы 3, 580 деп
есептесе, ал Г.С. Маевский шығармашылыққа, көркем мәдениет саласындағы
интеллигенцияның ақыл-ойына, көңіл-күйіне тікелей бақылау жасау - өте
күрделі міндет, кейде тіпті орындалмайтын нәрсе. Бірақ жанама түрде
манипуляция жасау үшін, хаотикалық процестерді мемлекеттік идеологияның
мақсаттарына жақындату үшін әдетте заң шығарушылық, әкімшілік және
қаржылық, бірқатар әлеуметтік бағдарламалардың кешені іске қосылады және
оны мемлекеттік мәдени саясат деп атайды деген анықтама береді 39, 77.
Ал А.Флиер мәдени саясат - бұл қоғам мен мемлекеттің мәдени өмірін
жоспарлау, жобалау, жүзеге асыру және қамтамасыз етуге байланысты мемлекет
саясатының бағыты деп есептейді40, 213.
Жалпы кеңестік саяси жүйе ыдырағаннан кейін мемлекеттік мәдени саясат"
үғымы белгілі бір эволюцияны бастан кешірді. Мысалы, бастапқыда мемлекеттік
мәдени саясатты көптеген кәсіби өнер ұйымдары мемлекет тек қаржы берумен
ған шектелуі тиіс, ал өнер ұйымдары дербес болуы керек деген сияқты
түсінікте болса[3,3], кейіннен өнер ұйымдарының нарықтық жағдайға бейімделу
процесі басталған кезеңде бұл ұғымның мазмұны біршама өзгеріске ұшырады. 90-
жылдардың бас кезінде посткеңестік қоғамдардың барлығында дерлік
экономикалық дағдарыс тереңдеген сайын бірінші кезекте мәдени ескерткіштер
мен мәдени институттарды сақтап қалу мемлекеттік мәдени саясаттың негізгі
мақсатына айналды3, 34.
Диссертант мемлекеттік мәдени саясаттың негізгі мақсаты -творчестволық
инициативаларға қолдау көрсету, тұлғаның творчестволық қабілетінің өсуіне
тиімді жағдай жасау және азаматтардың мәдени шараларға араласуына мүмкіндік
туғызу деп есептейді. Себебі мәдени саясаттың маңызды принципі – тарихпен
қайшылыққа келмеу, қоғам дамуының объективті процестерінің негізгі
үрдістері мен бағыттарын терең сезіну, бұрыннан белгілі принциптерге бағдар
ұстану, социомәдени эволюцияның әлі белгісіз зандарын шаршамай-талмай іздеу
және қоғамның объективті белгіленген жолын жедел модернизациялауға ықпал
ету, қажетті бағыттағы қоғамның тұрақты қозғалысына жасанды шаралармен
көмектесу 7, 17.
Міне, осы мақсатқа жету үшін мемлекет белгілі бір шараларды жүзеге
асыруды міндетіне алуы қажет. Бірақ бұл міндеттерді түсіну мен оны жүзеге
асыру саяси жүйе мен саяси режимдерге тәуелді. Сондықтан да дамыған елдер
мен дамушы елдердің мемлекеттік мәдени саясаттарында елеулі айырмашылықтар
бар. Оның ең басты себебі-дүниедегі елдердің даму ерекшеліктерінің
әркелкілігі. Осыған қарамастан мәдени саясатты жүзеге асырудың негізгі
факторларының бірі-"мәдени салада демократиялық азаматтық қоғамдардың
кұрылымдары үлкен роль атқарады" деп есептеледі.
Егер дамыған елдерде мемлекеттік мәдени саясат көмек бергеннен кейін,
шетке шығып кетумен" ерекшеленетін болса, дамушы елдерде мемлекеттің мәдени
процестерге араласу деңгейі біршама жоғары. Осыған орай ғалымдар өтпелі
қоғамдардағы мемлекеттік мәдени саясаттың модернистік және дәстүршілдік
модельдерін ерекше атап өтуде. Мемлекеттік мәдени саясаттың модернистік
моделі тоталитарлық режимдердегі белгілі бір утопиялық идеал үшін күрес
емес, ол транзиттік қоғамдардағы реформаларды жеделдету үшін мәдениетті
көмекшілікке алу. Бұл модель бойынша мәдениет салаларының дамуына
мемлекеттік реттеу енгізіледі және ол көп жағдайда бағдарламалар
(мемлекеттік тапсырыстар) арқылы жүзеге аса бастайды.
Дәстүршіл немесе консерваторлық модель модернистік модельдің
мәдениеттің мазмұнын есепке алмауына, яғни социомәдени бағдарламалардың
классикалық мәдени құндылықтарды және мәдени мекемелердің кейбір түрлерінің
ұмыт қалғанына қарсы8, 129.
Сонымен бірге, автор мәдениет саласын басқарудың принциптері мен
механизмдері мәселесіне деген әр алуан көзқарастарға шолу жасай отырып,
оларды төрт топқа топтастыруға болады деп есептейді:
Мәдениетті басқару - көркем құндылықтарды өндіру, бөлу және тұтыну
процестеріне мемлекеттік бақылау жасау функциясымен
байланыстырылады.
Басқару институттары көркемдік шығармашылық және көркемдік тұтыну үшін
жағдайлар қалыптастыру мәселелерін шешуі тиіс.
Көркем мәдениетті мемлекеттік басқару құндылықты-бағдарлық және тәрбиелеуші
функциялармен шектелуі тиіс деп санайды.
Көркемдік өмір процестерін мемлекеттік реттеуден мүлде бас
тартып, көркем мәдениетті басқаруды оның институттарына беріп, оны
маркетингтік қызметке әкеліп тірейді.
Диссертант бұл көзқарастардың барлығы саяси режимге және қоғамда
қалыптасқан негізгі кұндылықтар жүйесімен тығыз байланысты деп есептейді.
Тоталитарлық режимдерде мемлекет мәдени процестерді , тіпті адамдардың
ойлау жүйесін де толық бақылауға алуға тырысады. Мысалы, сталиншілдіктің
адамдар тобырының терең тарихи түрғыда қалыптасқан құндылықтық ұстанымдары
мен дәстүрлі-кәдуілгі әрекеттік стереотиптеріне сүйенгенін аңғару қиын
емес. Шын мәнінде, кеңестік тоталитаризм жүріс-тұрысты реттеудің дәстүрлі
типінің құндылықтары мен ғұрыптарын, бекітілген өмірлік бағдарларын қайта
қалпына келтірудің жүгенсіз формасы болып табылады. Бұл нысан бүрынғы
біздің халықтар мекендеген отанның социомәдени кеңістігінде шексіз үстемдік
жүргізуге қалыпты негіз болды. Бұл жерде ғасырлар бойы жеке мүдде,
индивидуалдық еркіндік тек билік пен мемлекеттік идеология тарапынан ғана
емес, бұқаралық сананың патриархалды типінің доминантты (жетекші) рөл
атқарып келуімен де байланысты үнемі қысым көріп келді 112.
Қазіргі кезеңде батыс елдеріндегі мемлекеттік мәдени саясат тәжірибесіне
көз салатын болсақ, бұл елдерде де мәдени процестерді басқаруға байланысты
қатып қалған қағидалар жоқ. Мәдени саясаттың субъектілері мен объектілері
де әр түрлі елдерде әр түрлі. Мысалы, Саймон Манди мәдени саясаттың
объектілеріне туризм музейлер, кітапханалар, мүрағаттар, сурет өнері мен
әдебиетті, театр, музыка, мәдени индустрия, БАҚ, білім беру жүйесі мен
мамандар дайындауды жатқызса 9, 66-86, ал Марк Пахтер мен Чарльз Лэндри
мәдени салаға тек өнер, әдебиет және тарихи артефактілерді ғана
жатқызғандықтан, мәдени институттарға музейлерді, кітапханаларды және
сценалық өнерді ғана жатқызады. Марк Пахтер мен Чарльз Лэндри "мәдени
институттарға мектеп пен университеттерден бастап баспалар мен веб-
порталдарға дейін жатқызуға болар еді, бірақ біз мәдени құндылықтарды
көрсететін және ұсынатын жария кеңістіктерді, яғни музейлерді,
кітапханаларды және сценалық өнерді ғана таңдап алдық деп жазды11, 22.
Мәдени салаға арналған зерттеулерде мәдени мекемелерді білім беруші,
коммуникациялық және мәдени мұраны сақтаушы және ұсынушы деп үшке бөледі.
Ал Марк Пахтер мен Чарльз Лэндри тек үшінші топқа кіретін мекемелерді ғана
мәдени саясаттың объектілері деп есептейді.
Ал мәдени саясаттың субъектілері мәселесі де әр түрлі елдерде әр қилы
шешілген. Біз бұл мәселені мәдени салаға қаржы бөлу механизмі арқылы
анықтай аламыз. Жалпы батыс елдерінде мәдени саланы мемлекеттік
қаржыландырудың үш стратегиясы бар. Біріншісі, тікелей қаржыландыру,
екіншісі, жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы қаржыландыру және
үшінші жолы-жеке сектор арқылы қаржыландыру. Мысалы, Италия мен Францияда
мәдени саясатты жүзеге асырушы Мәдениет министрлігі болып есептеледі және
ол өзіне бағынышты мекемелер мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына,
творчестволық ұйымдарға қаржы бөлуді жүзеге асырады.
Ал Ирландия, Финляндия, Ұлыбританияда саяси араласуды тежеу үшін
парламенттің шешімімен бөлінген қаржыны Өнер мәселесіне байланысты құрылған
Ұлттық кеңестер бөледі. Мысалы, Швецияда 1970ж. мәдени істер жөніндегі
Ұлттық кеңес құрылған болатын. Кеңестің құжаттарында әдебиетті,
театрды, бүқаралық ақпарат қүралдарын, музыканы, білім жүйесін
және мәдени мұраны сақтауға байланысты баптар бар және соған сәйкес осы
салаларды қаржыландырып отырады.
Ал Нидерландыда XX ғ. 70 жылдарына дейін мәдени саланы басқару
орталықтандырылған болатын және бар мәселені Мәдениет министрлігі
басқаратын. 70 жылдары Нидерландыда мәдениет саласын басқару
орталықсыздандырылды және мәдениет мекемелері ұлттық және провинциялық
деңгейдегі болып екіге бөлінді. Ұлттық деңгейдегі мәдениет мекемелерін
орталық үкімет, ал провинциялық деңгейдегі мекемелерді провинция үкіметі
қаржыландырып отырды. Нидерландыда мәдени саясат мәселелері алдын ала
талқыланып, төрт жылдық жоспарларға түжырымдалып, жүзеге асады 43, 89-
202.
Дамыған елдердің өзінде мәдени саясатты қабылдау және жүзеге асыру
механизмдерінің әркелкілігі сол елдердегі мемлекет пен азаматтық қоғамның
арақатынасына, тарихи дәстүрге, саяси мәдениет деңгейіне, экономикасына
байланысты болып отыр.
Сондықтан да бұл жағдайлардың барлығы мәдени саясатты түжырымдау
барысындағы тандауға әсер етеді. Мысалы, Матарассо Ф. мен Лэндри Ч.
"Теңдікті қалай сақтауға болады? Мәдени саясаттың стратегиялық 21 таңдауы
(дилеммасы)" деп аталатын зерттеуінде мәдени саясатты тұжырымдағанда
мынадай негізгі мәселелерге жауап тауып, біріне тандау жасау керек деп
есептейді:
1. Мәдениет өнер саласы немесе мәдениет өмір сүру салты
2. Мәдениетті демократия немесе мәдениеттің демократиялануы
з. Мәдениеттің дербестігі немесе мәдениет қоғамды дамытудың құралы
ретінде
4. Өнер бар уақытта қоғамдық игілік немесе оның қоғамдағы ролі оны
қолдануға байланысты.
Негізгі мәселелерге таңдау жасағаннан кейін, енді мәдени саясатты жүзеге
асыруға байланысты мәселелерге тандау жасау қажеттілігі туады. Ол негізінен
мынадай жалпы мәселелерді қамтиды: І.Қоғамдық пікірмен кеңесу немесе
тұрғындардың белсенді араласуы (жергілікті, аймақтық) түзілімдер түріндегі
белгілі бір нақты қоғамның ерекше тарихи тәжірибесіне негізделген
социомәдени эволюцияны жүзеге асырудың өзгеше тәсіліне бағынышты болып
табылады. Өндіріс мәдениеті мен басқару мәдениеті жалпы мәдениеттің
құрамдас бөлігі, егер ол жоқ болса онда экономика да тиімді қызмет
атқармайды.
Сонымен, біз, әрбір ұлттық мәдениет - өзінің мәні мен ішкі логикасы бар
құндылықтық мағыналар мен идеалдардың ерекше жүйесі деген қорытындыға
келдік. Демек әрбір этнос ең алдымен, өзінің әдет-ғүрыптарына, тарихи
тәжірибесіне, құндылықтарына, ойлау стилі мен дәстүрлеріне жауап беретіндей
нормалар мен стереотиптерге бағдар ұстанады.
Біздің пікірімізше, мемлекеттің мәдени саясатының мақсаттары мен
міндеттерін, оның басты мазмұнын айқындаудың принципиалды негіздері
жоғарыда мазмұндалған сипаттамалардан келіп шығады. Мәдени саясаттың
мазмұны осы нақты қоғамның өмір сүруінің тарихи тәжірибесін
қорытындылаудан, оның өзіндік ерекшеліктерін айқындау мен пайымдаудан
туындайды.
Өзіндік ерекше құндылықтық өзегімен қапталған кез-келген өзге де
мәдениет сияқты отандық мәдениеттің өзгешелігін терең пайымдаудағы
принциптің мәні басқа да өркениеттік жүйелерде әрекет етеді. Осыған
қосымша, берілген қоғамдық жүйенің шеңберінен тыс шығып кететін белгілі бір
халықтың символикалық (рәміздік) мәдениеті өзінің көрінісін белгілі бір
этикалық өзіндік санадан табады. Ал ол өз кезегінде мәдениеттің мынадай
жарқын көріністерінде айшықталады: күнделікті тұрмыс, фольклор, этикет,
мінез-құлық, әдет-ғүрыптар, рәсімдер мен үрдістер, үй жасауы, тамақ, киім
және т.б.
Сонымен, мәдени саясаттың алғашқы және ең маңызды принципі халықтың
тарихына сәйкес әрекет етумен, тұтастай ұлттық (этникалық) мәдениеттің
терең құндылықтық мазмұнын, оның әр алуан шаруашылық-тұрмыстық, әдет-
ғұрыптық, мифтік-аңыздық және фольклорлық-көркемдік компоненттерін терең
сезінумен байланысты болып табылады. Мұның бәрін, әсіресе қазіргі
қазақстандық қоғамның әлеуметтік-саяси трансформацияны бастан кешіріп
отырған дәуірінде ескеру қажет, өйткені кез-келген әлеуметтік модернизация
қоғамның дербестігі мен төлтумалылығын қамтамасыз ету үшін өте үлкен
маңызға ие бұрынғы рухани ахуалды қайта тірілтумен қатар жүреді.
Бұл тұрғыдан алғанда, жоғары бір орталықтың келісімімен бүкіл қоғамды
біртұтас принциптерге бағындырған кеңестік социомәдени өмірдің көне
құрылымының құлауы ұлттық сана-сезімнің жаппай өсуімен, көптеген ғасырлар
бойы бір-бірімен байланыста болған халықтардың өз тарихына, ескі дәстүрлері
мен діни құндылықтарына белсенді түрде бет бұруымен қатар жүруі үлкен
принципиалды мәнге ие болады.
Мәдени саясаттың мазмұндық мағынасы, біздің ойымызша, қоғамдағы тұтас
жүйе ретіндегі мәдениеттің атқаратын функциясымен және орнымен анықталады.
Зерттеудің басында сипатталған мәдениеттің негізгі мәні, оның қоғамдық
өмірдегі рөлі мен орны өзінің жарқын көрінісін бірқатар объективті
нақты түрде қалыптасқан қоғамдық функцияларда (қызметтерде) айқын
аңғарылады. Олардың ішіндегі ең маңыздыларын қарастырайық.
Коммуникативтік функция (қарым-қатынастық қызметі). Бүкіл
адамзат тегі мен қоғамның интегративті (біріктіруші) негізі ретіндегі
мәдениеттің коммуникативті функциясының ең басты
тасымалдаушылары қатарына кәдуілгі тіл, өнердің арнайы "тілдері", сондай-ақ
математикалық, физикалық, химиялық және басқа символдар мен формулалардан
құралған ғылымның тілдері жатады. Сонымен бір мезгілде,
коммуникативтіліктің кез-келген құралы өзара әрекетке түсетін
субъектілердің ажыратылу құралы да болып табылатынын ескеру қажет.
Сондықтан да жай "тіл" ғана өмір сүрмейді, қоғамдарды ажырататын және
шынайы аударманы қажет ететін тілдер өмір сүреді.
Осы орайда, адамдардың өмір қамы формаларының ұжымдық сипатын қамтамасыз
ететін кез-келген халықтың ең басты дәстүрлі құндылығы ретіндегі кәдуілгі
тілдің қоғамдық өмірдегі маңызы мен рөліне баса назар аудару керек.
Мәдениеттің өзін-өзі сақтауының басты формасы бола отырып, тіл халықтың
рухани құндылықтарын сақтайды және тасымалдайды, менталитетін айқьштайды,
адамдардың белгілі бір этносқа тиесілік сезімін тереңдетеді.
Басқаша айтқанда, нақты кәдуілгі тіл саналы этномәдени өзіндік
идентификацияның (бірегейліктің) дамуы мен қалыптасуында, адамның өзінің
ұлттық және мәдени тамыры мен тұтастығын сезінуде аса маңызды қызмет
атқарады. Бұл функция этноұлтттық өзіндік сананың қалыптасуына шешуші ықпал
етеді, ал осы сана-сезімсіз этноәлеуметтік бүтіндіктің өзінің болуы мүмкін
емес.
Осылайша, социомәдени тәжірибенің, құндылықтар мен менталитеттің
символын білдіретін халықтың тілі - көпғасырлық дәстүрі бар кез-келген
ұлттық мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі, рухани мекеннің шынайы ортасы
болып табылады. Осыдан егеменді мемлекеттің мәдени саясатының басым мақсаты
туындайды. Ол символдық белгілердің, ақпаратты сақтау мен тасымалдаудың
әмбебап құралы ретіндегі, адамдардың қарым-қатынасының және әсіресе,
олардың социомәдени өзін-өзі тануы мен шығармашылық тұрғыда өзін
көрсетуінің құралы ретіндегі ұлттық тілді дамытуды жан-жақты қолдап,
демеуімен тікелей байланысты.
Мәдениеттің регулятивті (реттеушілік) немесе нормативтік функциясы.
Адамдардың қарым-қатынасындағы, реттелуі мен әлеуметтік ұйымдасуындағы
нормативтілік (қалыптылық), құндылықты-нормативті механизмдер (тетіктер)
мәдениеттің ең маңызды белгілерінің бірін қүрайды.
Мәдениеттің реттеуші рөлі нормативтілік шеңберіне сай келмейтін
әлеуметтік топ немесе адамның табиғи қылықтарының көрінісін шектейді.
Көптеген ғасырлар бойы сенімге кірген адамның жүріс-түрысын өзіндік
сакральдық (қасиетті) санкциясы бар нормалар мен қүндылықтарға бағындырып
келген дін негізгі реттеу құралы болып келді. Норманың функциясы кездейсоқ,
таза субъективтік ұмтылыстар мен жағдайларды теріске шығарып, жүріс-
тұрыстың жалпыға тән түсініктілігін, бірегейлігін, бұлжымастылығын
қамтамасыз етуге негізделеді. Норма бүкіл қоршаған ортада ұғымды, қалыпты
жүріс-тұрысты қадағалайды.
Демек, реттеуші функция бірқатар деңгейлерде жүзеге асады. Мәдениеттің
нормативтік қырының осындай деңгейлерінің біріне мораль және құқықпен
қатар, әдеттер мен рәсімдік ғүрыптар жатады. Әдеттер мен ғұрыптар мораль
мен құқық нормаларымен салыстырғанда ұлттық бояуды көбірек сіңіреді,
қайталанбас төлтумалылықты сақтайды және оның үстіне қандай да болмасын
қоғамдық сілкіністерге қарамастан, ғасырлар бойы халықтың рухын
қанаттандырып келеді.
Одан да кең деңгейдегі адамзат әрекетін мәдени реттеу құндылықтар
жүйесі арқылы іске асады. Үнемі сақталатын нормаларға қарағанда құндылықтар
анағұрлым жоғары өмір сүретін мақсаттарды, қажеттіліктерді, жағдайларды,
белгілі бір объектілерді талдау болып табылады 6, 114. Сонымен бірге
құндылықтар қоғам үшін аса маңызды әдет-ғүұрыптар мен нормалардың қызметін
өзіне бағындыра отырып, қоғамды реттеудің ең епті деңгейін қалыптастырады.
Қазіргі қоғамдағы қатынастарды реттеудің маңызды және үнемі әрекеттегі
құралы масс-медианың өндіріп шығаратын ақпараты болып табылады. Өз бойына
білімнің, сенім мен идеологияның элементтерін қамти отырып, ақпарат бүкіл
өзге жағдайлардан былайша ерекшеленеді: оның құрамына тек айғақтық білімнің
ғана емес, сондай-ақ іс-әрекеттің ықпалды қозғаушы күші болатын
субъективтік ұстанымдар, стереотиптер мен эмоциялық ерік - жігерлердің де
әсері бар қоғамдық пікір міндетті түрде кіреді.
Мәдениеттің аксиологиялық (құндылықтық) функциясынан мәдени саясаттың
маңызды басым мақсаты туындайды. Бұл адам мен қоғамның әлеуметтік-мәдени
құндылықтық бағдарларының иерархиялық (сатылық) жүйесінің базалық
өлшемдерін жан-жақты дайындаумен, Қазақстанды социомәдени модернизациялау
міндетімен қоса, ондағы халықтардың ұлттық және тарихи дәстүрлерін
шығармашылық тұрғыда дамыта отырып, болмыстың жаңа аксиологиясын құрумен
тығыз байланысты. Бұл тұрғыдан алғанда, қоғамда тұрақты және қайшылықсыз
құндылықтық бағдарлар жиынтығының болуы - оның рухани өміріндегі бүтіндігі
мен тұтастығының алғы шарты бола алады деп есептеуге негіз бар. Бұл
жиынтық оппозициялық құндылықтар қақтығысын бәсеңдететін, қоғам
динамикасындағы радикалды (түбірлі) инверсия мен жіктелу қаупінің алдын
алатын қоғамдағы, бүтіндей алғанда, мәдени өзекті (ядроны) қалыптастырады
6, 135.
Осылайша, мәдениеттің жоғарыда көрсетілген функцияларын анықтау
барысында аталмыш рухани феномен адамдардың өмірқамы формаларының ұжымдық
сипатын қамтамасыз ететін құндылықты-мағыналық, нормативті-реттеуші және
символдық-коммуникативтік құралдар мен тетіктердің, әлеуметтік-құндылықтық,
этикалық-эстетикалық нормалар мен талғамдардың кешені түрінде көрінеді.
Оның үстіне, мәдениет өзінің функционалдық қырында әлеуметтік тәжірибені
сақтау мен тасымалдау, нормалар мен құндылықтарды ұстану нысанында
байқалатынын айрықша атап өту қажет. Әдетте зиялы қауым өкілдері атқаратын
осы функцияны қамтамасыз етпей, қоғамды сақтап қалу да, оны өзгеруші
шарттарға қарай бейімдеу де мүмкін емес.
Мәдениет, ең алдымен, қоғамның тарихи жады болып табылады. Ол әрқашанда
тарихпен тығыз байланыста. Мәдениеттің рәміздері бізге ғасырлар қойнауынан
жетеді. Рухани құндылықтарды сақтау мен таратуды, мұралану мен оқып-
үйренуді қамтамасыз ететін, нормативті үлгілер мен құндылықтық бағдарларды
реттейтін, символикалық және мағыналық құрылымдар түріндегі мәтіндер
жүйесін қалыптастыратын, нормативті-құндылықтық өнімді құратын көптеген
әлеуметтік институттар бірнеше мыңжылдықтар бойы қалыптасты.
Егер қоғам дамуының бастапқы кезеңдерінде және теңсіздігі бәсең
социомәдени ортада мәдени қызмет өз алдына дербес бөлінбей және сондықтан
ерекше институттарға сүйенбесе, ал қазіргі теңсіздігі терең тамыр жайған
қоғамда бұл мәдени институттар өзінің функционалдық белгілері бойынша,
шартты түрде бірнеше жай жүйелерге бөлінеді:
Біріншіден, тұрғылықты халықпен тікелей социомәдени жүмыс жасайтын
институттар, олардың қатарына мыналар жатады:
* ағартушылық ауқымдағы институттар (кітапханалар, мұражайлар,
көрмелер, мемориалдық құрылыстар, тарихи ескерткіштер және
көркемдік емес санаттағы кешендер, ағартушы-дәрістік
жанрдағы
ұйымдар және т.с.с);
* эстетикалық тәрбиелеу институттары (көркемдік мүражайлар мен
көрмелер, концерттік ұйымдар, кинопрокат, әртүрлі
көркемдік-
көріністік шаралар өткізуші құрылымдар және т.б.);
- мәдени-демалыс институттары (клубтар, мәдениет сарайлары,
балалардың демалыс орындары, көркемдік, өзіндік
өнерпаздық,
декоративті-қолданбалы және т.б. шығармашылық қүрылымдар).
Екіншіден, шығармашылық институттар (театрлар, студиялар және өзге
көркемдік ұжымдар, шығармашылық одақтар, көркем-шығармашылық ауқымдағы
бірлестіктер мен ұйымдар).
Үшіншіден, мәдениет қорғаушы институттар (мәдени-тарихи мұра
ескерткіштерін есепке алу, қорғау және пайдалануға байланысты мекемелер,
реставрациялық шеберханалар және т.с.с). Көп жағдайда бірқатар мәдени
институттар бірнеше функцияларды қатар атқарады. Мысалы, мұражай әрі
мәдениет қорғаушы, әрі реставрациялық, әрі ағартушы мекеме болса, ал театр
әрі шығармашылық, әрі көріністік институт болып табылады.
Осыған қосылатын тағы бір нәрсе - ол мәдениет құндылықтарының таратылуы,
ең алдымен, бұқаралық ақпарат құралдары және білім берудің қоғамдық жүйесі
арқылы (жалпы, әлеуметтік, саяси, көркемдік және т.б.) жүзеге асатындығын
ескеру қажеттілігі. Қоғамның рухани өмірінің деңгейі мен материалдық және
рухани өндіріс мамандарының жағдайы көбіне оқу орындарының
санына, оқытудың сапасына, оқытушылық құрамының дәрежесіне, білім
берудің барлық түрлерінің қалың бұқара халыққа жеткіліктілігіне тәуелді
болып келеді.
Қоғамдағы мәдениеттің негізгі функцияларын осылайша шартты түрде анықтау
мен жіктеу мәдениетті екі мағынада түсіндіруге мүмкіндік береді. Басқаша
айтқанда, кез-келген қоғамның өмір сүруінің қажетті алғышарты ретіндегі
берілген қоғамдық жүйенің шеңберінен тыс жатқан мәдениеттің кең мағынадағы
үғымы. Сонымен қатар, мәдениет әлеуметтік ұйымдасқан институционалданған
жүйе ретінде бүтіндей алғанда, нақты қоғамдық жүйенің органикалық
қүрамдас бөлігі және сондай-ақ, оның басты мақсаттары мен қондырғыларын
ажырататын және қайта өндіретін жай кіші жүйесі болып табылады.
Мәдениеттің өз мазмұны мен өз құрылымы бар іс-әрекеттің ерекше формасы
мен саласы ретіндегі түсінігі, сондай-ақ оның болмыстың өзге салаларына,
оның ішінде экономикаға, әлеуметтік қатынастар мен саясатқа әсер етуі -
мәдени саясатты, жалпы мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі етіп көрсетеді
және ол локальдық түзілім ретіндегі берілген қоғам дамуының стратегиялық
жолдарын анықтап ұғынуға сүйенеді. Бұл мәдени саясат өзінің негізгі
көрінісін елдің ата-заңынан, сондай-ақ мәдени институттарды мемлекеттік
басқарудың заң шығарушы-нормативтік базасынан табатын мемлекеттің белгілі
бір стратегиялық мақсаттарына сәйкес және соның ықпалымен қүрылады. Бұл
жерде мәдени институттар ретінде, ең алдымен, мәдени-өндірістік және мәдени-
сақтаушылық ұйымдар аталады.
Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы мемлекеттік саясат бойынша
Ұлттық кеңес бекіткен Қазақстан Республикасы социомәдени дамуының
Концепциясында көрсетілгендей, мемлекет өзінің конституциялық міндеті
ретінде егеменді, тәуелсіз Қазақстанның өмірі мен дамуындағы мәдениеттің
негіз құраушы рөлін мойындау мен қолдау деп есептейді. Кез-келген
мемлекеттің демократиялылығы мен өркениеттілік деңгейлері ең алдымен, оның
мәдениетке деген қатынасымен өлшенетіндігін ескере отырып, мәдениет
саласындағы саясат әрбір адамның шығармашылық потенциалын ашуға ықпал ету,
мәдени құндылықтарды жасау, пайдалану, таратудағы халықтардың, әлеуметтік
топтардың, барлық азаматтардың мүмкіндіктері мен құқықтарының теңдігін
қамтамасыз ету, ұлттық және әлемдік мәдениет құндылықтарына бейімделген
мәдени өмірді жедел қалыптастыруға бағытталған шараларды дамыту міндеттерін
орындайды. Мемлекет соғысты, зорлық пен қаталдықты, нәсілдік, ұлттық және
діни араздықтарды насихаттауға, порнографияның кез-келген формасын таратуға
қатаң тыйым салады 45.
Қазіргі кездегі рухани жүйелер мен құндылықтық бағдарлардың
дифференциясы, қоғамдық сананың плюрализациясы, масс-медиа мен идеологиялық
ағымдардың әралуандылығы тұсындағы қоғамның әлеуметтік-саяси трансформация
жағдайында мәдени саясат үлкен өзектілікке ие болады. Тұрғылықты халықтың
қалыптасқан құндылықтар жүйесі бұзылып, өмірлік идеалдардың түбірімен
өзгеріп, қайта бағаланып жатқан жағдайында мәдени саясат қоғамды жан-жақты
социомәдени модернизациялау шаралары мен соған қатысты ғылыми-негізделген
көзқарастардың жиынтығы түрінде көзге түседі.
Қалыптасқан мұндай ахуалда мәдени саясаттың объектісі бүтіндей алғандағы
бүкіл қоғам болып табылады, алайда бұқаралық санаға жаңа мәдени ұғымдарды
енгізуде, жаңа қоғамдық сананы қалыптастыруда, оның ментальдылығын,
социомәдени аксиологиясын, өзіндік бірегейліктің образдары мен белгілерін
өзгертуде жастардың алатын орны ерекше. Мемлекеттік биліктің қоғамдық
социомәдени санаға, әлеуметтік танымалдылықтың құндылықтық басымдылықтары
мен бағдарларына осынша жан-жақты және мақсатты түрде ықпал етуі, біздің
пікірімізше, тез арада, шапшаң түрде жүргізілетін кейбір жекелеген
ұйымдастырушылық шараларымен ғана шектелмеуі тиіс. Мүндай шараның
тиімділігі кешегі күні өтіп кеткен, ал бүгін ол мүмкін емес, демек оны
өткізудің мағынасы жоқ, өйткені бұл қоғамдағы бей-берекетсіздік пен
күйреуге, ыдырауға, әлеуметтік сілкіністерге және реформалардың кері
кетуіне әкеледі.
Осыдан кейін қазіргі посткеңестік қоғамдардағы мәдени процесті басқару
деңгейі қандай деген сұрақ туады.
Посткеңестік қоғамдағы жаңа ахуал жаппай орталықсыздандырумен, мәдениет
дамуының әртүрлі бағыттарының әр алуандылығымен және ашық бәсекелестігімен
сипатталады. Мемлекет бірте-бірте директивалық және әкімшілік әдіс-
тәсілдерден басқарудың жанама тәсілдеріне (қорлардың, орталықтардың, арнайы
мектептердің торабын кеңейту, коммерциялық тетіктерді қосу және т.б.) көше
бастады. Сондықтан мәдениет қоғамдық іс-әрекет пен реттеудің өзге де
салаларымен, оның ішінде өзінің барлық көрінісіндегі рынокпен, мәдениет
рыногымен, шаруашылықпен өзара әрекет ете отырып, қызмет атқара бастады.
Мәдени өмірді бағыттаушы, кейде қолдап демеп отыратын, кейде шектеп
басып отыратын әр түрлі реттеуші институттардың жүмысын жақсарту
қажеттілігі туып отыр. Алайда бүл мақсаттарға жетудің әдістері сол
посткеңестік қоғамдағы өкіметтің әлеуметтік-саяси бағдарына, оның
әлеуметтік сүйенішінің сипатына және бүтіндей алғанда, қоғамның сипатына
тәуелді болуда.
Мәдени орталықтарды, мұражайларды, көрмелерді, интерьерлерді және т.б.
құру арқылы көркем мәдениетті қаржыландырудың әр түрлі формалары жан-жақты
дами бастады. Сонымен қатар, мәдениетті қамтамасыз етудің ерекше салалары
қатарында білім беру мен бұқаралық коммуникация құралдары қала береді,
өйткені шығармашылықтың қалың бұқарамен қатынасы көрермен мен тұтынушыға
жетуі - осы құралдар арқылы ғана іске асады.
Осылайша, қазіргі жаңа жағдайларда мемлекеттің рухани салаға араласу
масштабының өрісі тарыла түскенін аңғаруға болады. Мемлекет реттеу
процестерінің күрделі механизмдерін демократияландыру және плюрализациялау
принциптерін практикалық тұрғыда іске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz