Өнімнің бәсеке қабілеттілігін арттыру (ААҚ «Ақ Алтын» мысалында)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Бөлім. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Нарық жағдайында өнімнің бәсекелік қабілетінің ұғымы, мағынасы ... 6
1.2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... .21
.
2.Бөлім. МАҚТА ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИ.КАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... 24
2.1 «Ақ Алтын» ААҚ.ның негізгі технико.экономикалық көрсет.кіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Кәсіпорында өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... 42
3.Бөлім ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.1. Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың ұйымдастырушылық.экономикалық тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2. Өнімнің бәсекелік қабілетін көтеруде кәсіпорындардың өзара байланыстарын жетілдірудің маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.3. Бәсекелік қабілетті арттыруда . сапа, баға, маркетинг жүйелерін жақсарту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
1.Бөлім. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Нарық жағдайында өнімнің бәсекелік қабілетінің ұғымы, мағынасы ... 6
1.2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... .21
.
2.Бөлім. МАҚТА ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИ.КАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... 24
2.1 «Ақ Алтын» ААҚ.ның негізгі технико.экономикалық көрсет.кіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Кәсіпорында өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... 42
3.Бөлім ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.1. Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың ұйымдастырушылық.экономикалық тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2. Өнімнің бәсекелік қабілетін көтеруде кәсіпорындардың өзара байланыстарын жетілдірудің маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.3. Бәсекелік қабілетті арттыруда . сапа, баға, маркетинг жүйелерін жақсарту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
Кеңес Одағының ыдырауынан кейін, одақтан шыққан елдердің экономикасы терең дағдарысқа түсті. Бір-бірімен тығыз байланысты болған жүйенің өз алдына жеке мемлекет болып дамып кетуі қиынға соқты. Қазақстан экономикасының дамуына ең басты кедергі болатын мәселе тек шикізат базасы болып қалуы. Өңдеуші, өндіруші салалардың жете дамымауы ел экономикасына кері әсерін тигізді.
Ауыл шаруашылығы өндірістері «Қазақстан-2030ң стратегиясында көрсетілген басым салалардың бірі болып табылады: «Тек шикізатқа ғана бағдарланған ел болып қалмау үшін біз жеңіл және тамақ өнеркәібін, инфрақұрылымды, мұнай мен газ өңдеуді, химия мен мұнай химиясын, машина жасаудың жекелеген шағын салаларын, ғылымды қажет ететін түпкілікті өндірістері, қызмет көрсету саласын, туризмді бұрынғыдан да ілгері қарқынмен дамытуға тиіспіз. Қазіргі бәтуәгер импорт кезіндегі қатаң бәсекелестік жағдайында өндірістер мен бүтіндей салалардың нарыққа бейімделу үрдісі жүріп жатқан кезде, біздің шикізаттан басқа өнімдеріміз бәсекеге түсе алмайтын кезде біз өндірістің ауыр шикізаттық құрылымына қарай құлдырай береміз, ал бүкіл өркениетті және дамушы әлем бұған тікелей қарама-қарсы жүріп барадың.
Тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан, шекарамыздың өн бойында өз өнімімізді өткізудің аса ірі нарықтарының орасан зор әлеуетіне ие болып отырмыз. Таяу жатқан сиымдылығы екі миллиард адамға жуық нарықтардың, бірен-сарандары болмаса, қалған кез-келгені Қазақстан өнімдерін, әлбетте, оның бәсекелік қабілеті болған және тиісті көлік арналары дамыған жағдайда жуытып қоюға қабілетті. Бұл көршілер-Ресей, Қытай және Ислам мен Орталық Азия мемлекеттерінің тобы, Таяу Шығыс елдері-тарихи тұрғыда маңызды әлемдік орталықтар болып табылады.
Осы факторларды есепке ала, дипломдық жұмысымның мақсаты ретінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында мақта өнімдері нарығындағы
Ауыл шаруашылығы өндірістері «Қазақстан-2030ң стратегиясында көрсетілген басым салалардың бірі болып табылады: «Тек шикізатқа ғана бағдарланған ел болып қалмау үшін біз жеңіл және тамақ өнеркәібін, инфрақұрылымды, мұнай мен газ өңдеуді, химия мен мұнай химиясын, машина жасаудың жекелеген шағын салаларын, ғылымды қажет ететін түпкілікті өндірістері, қызмет көрсету саласын, туризмді бұрынғыдан да ілгері қарқынмен дамытуға тиіспіз. Қазіргі бәтуәгер импорт кезіндегі қатаң бәсекелестік жағдайында өндірістер мен бүтіндей салалардың нарыққа бейімделу үрдісі жүріп жатқан кезде, біздің шикізаттан басқа өнімдеріміз бәсекеге түсе алмайтын кезде біз өндірістің ауыр шикізаттық құрылымына қарай құлдырай береміз, ал бүкіл өркениетті және дамушы әлем бұған тікелей қарама-қарсы жүріп барадың.
Тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан, шекарамыздың өн бойында өз өнімімізді өткізудің аса ірі нарықтарының орасан зор әлеуетіне ие болып отырмыз. Таяу жатқан сиымдылығы екі миллиард адамға жуық нарықтардың, бірен-сарандары болмаса, қалған кез-келгені Қазақстан өнімдерін, әлбетте, оның бәсекелік қабілеті болған және тиісті көлік арналары дамыған жағдайда жуытып қоюға қабілетті. Бұл көршілер-Ресей, Қытай және Ислам мен Орталық Азия мемлекеттерінің тобы, Таяу Шығыс елдері-тарихи тұрғыда маңызды әлемдік орталықтар болып табылады.
Осы факторларды есепке ала, дипломдық жұмысымның мақсаты ретінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында мақта өнімдері нарығындағы
1. ҚР. Президентінің Қазақстан халқына жолдауы : «Бәсеке қабілетті Қазақстан, бәсеке қабілетті экономика, бәсеке қабілетті ұлтң // Казахстанская правда. 2004 – 19 март
2. 2003-2015 жж арналған ҚР-ның индустриалды-инновациялық даму стратегиясы. ҚР Президентінің және ҚР Үкіметінің актілер жинағы, 2002, №30
3. ҚР-ның 2010 жылға дейін дамуының стратегиялық жоспары.ҚР Президентінің бұйрығымен 2001 ж. 4 желтоқсан, бекітілген №735 Астана 2001ж
4. Жекешелендіру туралы: ҚР Президентінің заң күші бар бұйрығы, 23 желтоқсан, 1995ж. // Егемен Қазақстан 1996ж 4 қаңтар
5. Бәсекелестікті дамыту және монополиялық қызметті шектеу туралы // Патенттік құқық: Нормативтік, құқықтық актілер жинағы Алматы, 1996ж.
6. Тұрғындардың санитарлы-эпидемиологиялық әл-аухаты жақсарту туралы: ҚР Заңы.ҚР Жоғарғы Кеңесінің Қаулысы.1994.№8
7. Стандарттау және сертификаттау туралы: ҚР Заңы // Егемен Қазақстан.-1993.- 17 ақпан
8. ҚР Үкіметінің комитетінде монополияға қарсы саясат және т.б. жөнінде: ҚР Үкіметінің қаулысы 12 қазан 1995ж.//ҚР Президентінің және ҚР Үкіметінің актілер жинағы.-1995.- №32.
9. Азгальдов Г.Г. Теория и практика оценки качества товаров.-М.: Экономика, 1982г
10. Горбашко Е.А. Конкурентноспособность промышленной продукций: Учебное пособие/ Миннауки, высш. Школа техн. Политики РФ. С.-Пб. Ун-т экономики и финансов,- С.-Пб,-1991
11. Долан Э. Дж., Линдсей Д. Макроэкономика (пер. С англ. Ÿз. В. Лукашевича и др.; под общ. Ред. Б. Лисовика и др. –С-Пб.-1994)
12. Завьялов П.С., Демидов В.Е. Формула успеха - маркетинг (100 вопросов – 100 ответов о том, как эффективно действовать на внешнем рынке. – 2-е изд., перераб. и доп. –М.: Международные отношения, 1991.
13. Исаева М.Г., Жихарева В.И., Баймагамбетов Г.А. Продовольствен-ный комплекс: формирование и развитие.- М.: Агропромиздат. – 1987.
14. Маркетинг: Учебник /А.Н.Романов, Ю.Ю.Корлюгов, С.А.Красильников и др.; под ред. А.Н.Романова - М.: Банки и биржы, ЮНИТИ, 1995.
15. Минин Б.А. Уровень качества. Социально- экономические вопросы оценки качества и защита потребителя.-М.: Изд-во стандартов, 1989.
16. Портер М. Международный конкуренция: Конкурентные преиму-щества стран (Пер с англ. / Предисл. В.Д. Щетинина).-М.: Международные отношения. – 1993.
17. Ряполов А.Ф. Сертификация. Методология и практика.- М.: Изд-во стандартов, 1987.
18. Свиткин М.З., Мацута В.Д., Трофимов В.М. Обеспечение конкурентоспособности продукции предприятия.- М.: ВИСМ, 1991.
19. Стефанюк А.И. Реконструкция и техническое перевооружение предприятий пищевой промышленности.- М.: Агропромиздат, 1990.
20. Тихонов Р.М. Конкурентоспособность промышленной продукции.- М.: Изд-во стандартов, 1985.
21. Устермен Р. Фактор обновления: как сохраняют конкурентоспо-собность лучшие компании. Пер. с англ./Общ. Ред. В.Т. Рысина.- М.: Прогресс. – 1988.
22. Хруцкий М., Корнеева И.В., Автухов Е.Э. Современный маркетинг.- М.: Финансы и статистика.
23. Эванс Дж., Берман Б. Маркетинг: Сокр.пер.с англ./Авт.предисл. и научн.ред.А.А.Горячев.- М.: Экономика, 1990.
24. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика. Учебно-практичес-кое пособие. Москва, 1988.
25. Азоев Г.Л., Челенков А.П. Конкурентные преимущества фирмы. М: Новости, 2000.
26. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление. Учебное пособие. М: ИНФРА-М, 2000. (Серия «Высшее образованиең).
27. Кныш М.И. Конкурентные стратегии. Учебное пособие. СПб., 2000.
28. Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и бизнеса. Алматы: Гылым, 1994.
29. Турсумбаев Б.М., Петренко И.Я., Исмуратов С.Б. Основы организа-ции бизнеса. Учебник. Челябинск, Южно-Уральское кн. изд-во, 1995.
30. Трубилин А. Конкурентоспособность – главный фактор эффектив-ности производства // АПК: экономика, управление, 2002.
31. Шувалов А.И. Некоторые аспекты оценки конкурентоспособности изделий. Обновление продукции и конкурентоспособность. М: Знание, 1991.
32. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, перер. и доп. М: Финансы и статистика, 2000.
33. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело. М: Внешторгиздат, 1990.
34. Горбашко Е.А. Обеспечение конкурентоспособности промышленной продукции. Учебное пособие. СПб., изд-во Санкт-Петербургского Университета экономики и финансов, 1994.
35. Маштабей В.Я., Желудкова Л.А. и др. Пути повышения конкурентоспособности экспертной продукции. Киев: Наукова думка, 1988.
36. Белый Е., Барашков С. Конкурентоспособность и качество продукции: два уровня управления // Маркетинг, 2002, №4.
37. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. Менеджмент государственного сектора. Книга 3. Учебник. Алматы: Экономика, 2002.
38. «Ақ Алтын» ААҚ-ның 2002-2003 жылдарға есепті мәліметтері
39. Әмірбекұлы Е. Кәсіпорындағы маркетинг жүйесін жетілдіру, оның бәсекелік қабілетінің негізгі тетігі ретінде. Қаз ЭУ Жаршысы 2003ж.- №8 : Алматы.- Экономика.- 2003. 38-44б.
40. ҚР-ның ғаламдану жағдайындағы ұлттық экономикасы. ғылыми-тәжірибелік конференция мәліметтері. 3.Бөлім. Алматы.-Экономика. 2002.
41. Перспективы национальной экономики в условиях вступления во Всемирную Торговую Организацию (Международная научно-практическая конференция), Алматы.- 2003.
2. 2003-2015 жж арналған ҚР-ның индустриалды-инновациялық даму стратегиясы. ҚР Президентінің және ҚР Үкіметінің актілер жинағы, 2002, №30
3. ҚР-ның 2010 жылға дейін дамуының стратегиялық жоспары.ҚР Президентінің бұйрығымен 2001 ж. 4 желтоқсан, бекітілген №735 Астана 2001ж
4. Жекешелендіру туралы: ҚР Президентінің заң күші бар бұйрығы, 23 желтоқсан, 1995ж. // Егемен Қазақстан 1996ж 4 қаңтар
5. Бәсекелестікті дамыту және монополиялық қызметті шектеу туралы // Патенттік құқық: Нормативтік, құқықтық актілер жинағы Алматы, 1996ж.
6. Тұрғындардың санитарлы-эпидемиологиялық әл-аухаты жақсарту туралы: ҚР Заңы.ҚР Жоғарғы Кеңесінің Қаулысы.1994.№8
7. Стандарттау және сертификаттау туралы: ҚР Заңы // Егемен Қазақстан.-1993.- 17 ақпан
8. ҚР Үкіметінің комитетінде монополияға қарсы саясат және т.б. жөнінде: ҚР Үкіметінің қаулысы 12 қазан 1995ж.//ҚР Президентінің және ҚР Үкіметінің актілер жинағы.-1995.- №32.
9. Азгальдов Г.Г. Теория и практика оценки качества товаров.-М.: Экономика, 1982г
10. Горбашко Е.А. Конкурентноспособность промышленной продукций: Учебное пособие/ Миннауки, высш. Школа техн. Политики РФ. С.-Пб. Ун-т экономики и финансов,- С.-Пб,-1991
11. Долан Э. Дж., Линдсей Д. Макроэкономика (пер. С англ. Ÿз. В. Лукашевича и др.; под общ. Ред. Б. Лисовика и др. –С-Пб.-1994)
12. Завьялов П.С., Демидов В.Е. Формула успеха - маркетинг (100 вопросов – 100 ответов о том, как эффективно действовать на внешнем рынке. – 2-е изд., перераб. и доп. –М.: Международные отношения, 1991.
13. Исаева М.Г., Жихарева В.И., Баймагамбетов Г.А. Продовольствен-ный комплекс: формирование и развитие.- М.: Агропромиздат. – 1987.
14. Маркетинг: Учебник /А.Н.Романов, Ю.Ю.Корлюгов, С.А.Красильников и др.; под ред. А.Н.Романова - М.: Банки и биржы, ЮНИТИ, 1995.
15. Минин Б.А. Уровень качества. Социально- экономические вопросы оценки качества и защита потребителя.-М.: Изд-во стандартов, 1989.
16. Портер М. Международный конкуренция: Конкурентные преиму-щества стран (Пер с англ. / Предисл. В.Д. Щетинина).-М.: Международные отношения. – 1993.
17. Ряполов А.Ф. Сертификация. Методология и практика.- М.: Изд-во стандартов, 1987.
18. Свиткин М.З., Мацута В.Д., Трофимов В.М. Обеспечение конкурентоспособности продукции предприятия.- М.: ВИСМ, 1991.
19. Стефанюк А.И. Реконструкция и техническое перевооружение предприятий пищевой промышленности.- М.: Агропромиздат, 1990.
20. Тихонов Р.М. Конкурентоспособность промышленной продукции.- М.: Изд-во стандартов, 1985.
21. Устермен Р. Фактор обновления: как сохраняют конкурентоспо-собность лучшие компании. Пер. с англ./Общ. Ред. В.Т. Рысина.- М.: Прогресс. – 1988.
22. Хруцкий М., Корнеева И.В., Автухов Е.Э. Современный маркетинг.- М.: Финансы и статистика.
23. Эванс Дж., Берман Б. Маркетинг: Сокр.пер.с англ./Авт.предисл. и научн.ред.А.А.Горячев.- М.: Экономика, 1990.
24. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика. Учебно-практичес-кое пособие. Москва, 1988.
25. Азоев Г.Л., Челенков А.П. Конкурентные преимущества фирмы. М: Новости, 2000.
26. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление. Учебное пособие. М: ИНФРА-М, 2000. (Серия «Высшее образованиең).
27. Кныш М.И. Конкурентные стратегии. Учебное пособие. СПб., 2000.
28. Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и бизнеса. Алматы: Гылым, 1994.
29. Турсумбаев Б.М., Петренко И.Я., Исмуратов С.Б. Основы организа-ции бизнеса. Учебник. Челябинск, Южно-Уральское кн. изд-во, 1995.
30. Трубилин А. Конкурентоспособность – главный фактор эффектив-ности производства // АПК: экономика, управление, 2002.
31. Шувалов А.И. Некоторые аспекты оценки конкурентоспособности изделий. Обновление продукции и конкурентоспособность. М: Знание, 1991.
32. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, перер. и доп. М: Финансы и статистика, 2000.
33. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело. М: Внешторгиздат, 1990.
34. Горбашко Е.А. Обеспечение конкурентоспособности промышленной продукции. Учебное пособие. СПб., изд-во Санкт-Петербургского Университета экономики и финансов, 1994.
35. Маштабей В.Я., Желудкова Л.А. и др. Пути повышения конкурентоспособности экспертной продукции. Киев: Наукова думка, 1988.
36. Белый Е., Барашков С. Конкурентоспособность и качество продукции: два уровня управления // Маркетинг, 2002, №4.
37. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. Менеджмент государственного сектора. Книга 3. Учебник. Алматы: Экономика, 2002.
38. «Ақ Алтын» ААҚ-ның 2002-2003 жылдарға есепті мәліметтері
39. Әмірбекұлы Е. Кәсіпорындағы маркетинг жүйесін жетілдіру, оның бәсекелік қабілетінің негізгі тетігі ретінде. Қаз ЭУ Жаршысы 2003ж.- №8 : Алматы.- Экономика.- 2003. 38-44б.
40. ҚР-ның ғаламдану жағдайындағы ұлттық экономикасы. ғылыми-тәжірибелік конференция мәліметтері. 3.Бөлім. Алматы.-Экономика. 2002.
41. Перспективы национальной экономики в условиях вступления во Всемирную Торговую Организацию (Международная научно-практическая конференция), Алматы.- 2003.
Тақырыбы: Өнімнің бәсеке қабілеттілігін арттыру (ААҚ Ақ Алтын
мысалында)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .3
1.Бөлім. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 6
1. Нарық жағдайында өнімнің бәсекелік қабілетінің ұғымы,
мағынасы ... 6
2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің бәсекелік қабілетін
арттырудың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
3. Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... ... .21
.
2.Бөлім. МАҚТА ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИ-КАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН БӘСЕКЕ
ҚАБІЛЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... 24
1. Ақ Алтын ААҚ-ның негізгі технико-экономикалық көрсет-
кіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2. Кәсіпорында өнімнің бәсекелестік қабілетін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... 42
3.Бөлім ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
1. Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың ұйымдастырушылық-
экономикалық
тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 48
2. Өнімнің бәсекелік қабілетін көтеруде кәсіпорындардың өзара
байланыстарын жетілдірудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
3. Бәсекелік қабілетті арттыруда – сапа, баға, маркетинг жүйелерін
жақсарту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7 8
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
КІРІСПЕ
Кеңес Одағының ыдырауынан кейін, одақтан шыққан елдердің экономикасы
терең дағдарысқа түсті. Бір-бірімен тығыз байланысты болған жүйенің өз
алдына жеке мемлекет болып дамып кетуі қиынға соқты. Қазақстан
экономикасының дамуына ең басты кедергі болатын мәселе тек шикізат базасы
болып қалуы. Өңдеуші, өндіруші салалардың жете дамымауы ел экономикасына
кері әсерін тигізді.
Ауыл шаруашылығы өндірістері Қазақстан-2030ң стратегиясында
көрсетілген басым салалардың бірі болып табылады: Тек шикізатқа ғана
бағдарланған ел болып қалмау үшін біз жеңіл және тамақ өнеркәібін,
инфрақұрылымды, мұнай мен газ өңдеуді, химия мен мұнай химиясын, машина
жасаудың жекелеген шағын салаларын, ғылымды қажет ететін түпкілікті
өндірістері, қызмет көрсету саласын, туризмді бұрынғыдан да ілгері
қарқынмен дамытуға тиіспіз. Қазіргі бәтуәгер импорт кезіндегі қатаң
бәсекелестік жағдайында өндірістер мен бүтіндей салалардың нарыққа
бейімделу үрдісі жүріп жатқан кезде, біздің шикізаттан басқа өнімдеріміз
бәсекеге түсе алмайтын кезде біз өндірістің ауыр шикізаттық құрылымына
қарай құлдырай береміз, ал бүкіл өркениетті және дамушы әлем бұған тікелей
қарама-қарсы жүріп барадың.
Тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан, шекарамыздың өн бойында өз
өнімімізді өткізудің аса ірі нарықтарының орасан зор әлеуетіне ие болып
отырмыз. Таяу жатқан сиымдылығы екі миллиард адамға жуық нарықтардың, бірен-
сарандары болмаса, қалған кез-келгені Қазақстан өнімдерін, әлбетте, оның
бәсекелік қабілеті болған және тиісті көлік арналары дамыған жағдайда
жуытып қоюға қабілетті. Бұл көршілер-Ресей, Қытай және Ислам мен Орталық
Азия мемлекеттерінің тобы, Таяу Шығыс елдері-тарихи тұрғыда маңызды әлемдік
орталықтар болып табылады.
Осы факторларды есепке ала, дипломдық жұмысымның мақсаты ретінде
Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында мақта өнімдері нарығындағы мақта
тауарларының бәсекелік қабілетін арттырудың жолдарын қарастыруды алдым.
Дипломдық жұмыс обьектісі болып Ақ Алтын ААҚ-ы табылады.
Міндеттері ретінде :
− өнімнің бәсекелік қабілетінің нарықтық экономика жағдайындағы мәнін
анықтау;
− импорт алмастыру саясатының маңызын ашу;
− мақта өнімдері нарығының Қазақстандағы дамуын талдау;
− Ақ Алтын ААҚ-на жалпы сипаттама беріп, оның қаржылық жағдайын
бағалау;
− кәсіпорын өнімінің бәсекелік қабілетін талдау;
− Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласындағы мақта-шикізаты өнімдерінің
бәсекелік қабілетін арттырудың жолдарын қарастыру, сияқты мәселелерді
зерттеу, баға беру, ұсыныстар жасау болып табылады.
Бірінші тарауда өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың теориялық
мәселелері қарастырылады. Оны арттыруға әсер ететін факторларға және
реттейтін заңдарға қысқаша тоқталып өтеміз. Бәсекелік қабілетті
анықтаушының бірі сапа көрсеткіштеріне толық сипаттама беріледі. Бүкіл
әлемдік сауда ұйымына кіру алдындағы өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру
мәні анықталады.
Екінші тарауда ауыл шаруашылығының мақта шаруашылығы саласында
ондаған жылдар бойы қызмет етіп келе жатқан Ақ Алтын ААҚ-на жалпы
сипаттама беріліп, қаржылық-экономикалық жағдайына талдау жасалады.
Кәсіпорын өнімінің бәсекелік қабілетіне баға беріліп, оны арттырудың
жолдары қарастырылады.
Үшінші тарауда өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру бағыттары
келтірілген. Мақта шаруашылығы саласындағы қызмет етуші кәсіпорындар
шаруашылығымен облыс ауқымында танысып, мақта егумен айналысатын әр
ауданның табиғи-экономикалық жағдайларының қолайлылығына байланысты
алынатын мақта-шикізатының сапасын, түсімділік мөлшерін, бәсеке
қабілеттілігін арттырып, мақта-шикізатының өзіндік құнын төмендетуге,
еңбек, жер, су, тыңайтқыш ресурстары мен техникалық құралдарды рационалды
пайдаланып, ұсынылған арнайы технологияларды қолдану барысында оң
нәтижелерге жететіндігі жөнінде мысалдар келтірілген. Сондай-ақ өндірістің
бәсекелік қабілетін арттыудағы : ұйымдастырушылық-экономикалық тетіктер;
өнімнің бәсекелік қабілетін көтерудегі кәсіпорындардың өзара байланыстарын
жетілдіруі; сапа, баға, маркетинг жүйелерін жақсарту жолдары туралы сөз
болады.
1. НарыҚтыҚ жаҒдайда ӨнімніҢ бӘсекелік Қабілетін арттырудыҢ теориЯлыҚ
мӘселелері
1. Нарық жағдайында өнімнің бәсекелік қабілетінің ұғымы, мағынасы
Тауардың бәсекелік қабілеті нарықтық қатынастарға қатысушылардың
нарықтағы коммерциялық табысының шешуші факторы. Тауарлардың бәсекелік
қабілеті оның нарықтағы салыстырмалы қалпын анықтаушы, тұтыну және құндық
қасиеттерінің жиынтығы ретінде ұғынылады.
Бәсекелік қабілет салыстырмалы шама болып табылатындығын ескерген
жөн. Бір нарықта бәсекелі болған тауар келесі бір нарықта ондай болмауы
мүмкін. Сонымен қатар оған уақыт факторы да әсер етеді. Бәрі тауардың
нарықта өткізілуінің нақты жағдайлары мен бәсекелестердің іс-әрекетіне
байланысты.
Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудың жалпы ережелері:
− тауарды өткізу нарығын таңдау және талдау;
− ұқсас тауарларды өндіретін және өткізетін бәсекелестерді зерттеу;
− салыстыру бағасы ретінде бәсекелік қабілеті жоғары ұқсас алу мен
негіздеу;
− бағалауға тиісті параметрлердің қажетті тобын анықтау;
− параметрлердің сәйкес топтары бойынша бірегей көрсеткіштер
жиынын белгілеу;
− тауар топтары бойынша көсеткіштерді талдау, анықтау және талдау
әдістемелерін таңдау;
− кәсіпорын тауарларының бәсекелік қабілетінің интегралды көсеткіштерін
есептеу;
− тауар өңдеуге қатысты кәсіпорынның тауар саясатын әзірлеу;
Өндіріс технологиясы мен адам қажеттілігінің дамуы әсерінен сапа
рөлі мен маңызы үнемі өсіп отырады. Мәдениет пен білім деңгейінің өсуі
күнен-күнге тұтынушылардың талабы мен қалауын өсіріп отыр.
Тауардың бәсекелік қабілетін бағалаудың типтік сызбасы
Сыртқы
нарықты
зерттеу
1. Сурет
Осыған байланысты, өнім сапасы мәселесі - тауар өндірушілер алдында тұрған
экономикалық және әлеуметтік мәселелердің маңыздысы.
1. Өнімнің бәсекелік қабілеті келесі элементтерден тұрады:
− бағаның негізгі бәсекелестердің бағасымен салыстырылуы;
− сұраныс пен ұсыныс қатнастарына байланысты, бәсекелестер саясатына
байланысты бағаны дифференциялау жүйесінің жұмыс жасауы;
− жеңілдіктер жүйесінің тұтынушыларды тартуы;
2. Өнім сапасы :
− өнімнің техникалық-функционалдық қасиеттері;
− қосымша пайдалылықтың болуы;
− өнімнің танымалдық деңгейі;
3. Өткізу, жарнама және қызмет көрсету жүйелерінің бәсекелік қабілеті:
− өткізу жүйелерінің тұтынушыларға қолайлылығы;
− жарнаманың тиімділігі;
− қызмет көрсету жүйелерінің қолайлылығы мен сенімділігі.
Ғаламдану белгісімен өтіп жатқан соңғы он жылдық экономикалардың
әлемдік деңгейдегі бәсекелік қабілеті мәселесін өршітті. Қазақстан үшін ең
өзекті мәселе болып отандық өндірушілер қызметінің тиімділігін өсіруге
сүйеніп, елдің бәсекелік қабілетін арттыру табылады.
М.Портер бойынша өндірушілердің бәсекелік артықшылықтарының 5 негізгі
типін бөліп көрсетуге болады:
1. жаңа қатысушылардың нарыққа кіру қаупі;
2. сатушының нарықтағы билігі;
3. тұтынушылардың нарықтағы билігі;
4. бәсекелестер арасында тиімді жағдайға тырысу;
5. ауыстырушы өнімдердің пайда болу қаупі;
Бәсекені талдауға қатысты бірнеше теорияларды, атап айтқанда
Вернанның халықаралық саудадағы өнімнің өміршеңдік циклі теориясын, Майкл
Портердің халықаралық бәсеке теориясын К. Рожковтың елдер бәсекесі
теориясын жалпылау негізінде бәсекелік артықшылықтар келесі себептерге
байланысты қалыптасады:
− ел үкіметімен қалыптастырылатын капиталды орналастыруға және салық
төлемдері мен трансакциялық шығындар, сонымен қатар кәсіпорындарға үнем
алуға жол беретін қолайлы салық бюрократиялық тәртіп;
− тиімді орналасуы (көлік және ақпараттық коммуникацияларға, сауда
тараптарына және инфрақұрылымның басқа элементтеріне жақындығы);
− төмен пайыздық ставка (қарыз капиталының арзандығы);
− табиғи ресурстар, территория литосферасы мен гидросферасының ресурстары
мен жұмысшы күшінің қолайлылығы.
Жалпы өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруға бірнеше факторлар әсер
етеді. Оларды 2-ге бөлуге болады: сыртқы және ішкі.
Сыртқы факторларға мемлекет деңгейінде қабылданатын бағдарламалар мен
заңдар жатады. Атап айтқанда : Сапаң бағдарламасы, Жеңіл және өнеркәсібі
салаларында импорт алмастырудың 2001—2003 жж, арналған бағдарламасың,
Сертификаттау туралың, Стандарттау туралың, мақсатты-отандық
өндірушілерді демпингті тауарлар нәтижесінде қалыптасқан теріс пиғылды
бәсекеден қорғау болып табылатын Демпингке қарсы шаралар туралың, Теріс
пиғылды бәсеке туралың, ішкі нарықты, шет мемлекетпен сусидияланатын импорт
тауарларын жеткізушілер тарапынан теріс пиғылды бәсекеден қорғануға
бағытталған Субсидиялармен орын толтыру шаралары туралың және т.б. заңдар.
Сапаң Республикалық бағдарламасының негізгі мақсаттары мен
қызметтері келесідей :
− өнімдер мен қызметтер сапасы саласында мемлекеттік басқаруды құқықтық
қамтамасыз ету, жетілдіру;
− басқару нысандары мен әдістерін жетілдіру;
− отандық өнімдердің бәсекелік қабілетін арттыруға бағытталған ҒТП
жетістіктерін енгізу;
− өнімдер мен жұмыстар, көрсетілетін қызметтерді сетификаттаудан сапа
жүйесін сертификаттауға көшу;
− стандарттау, метрология мен сертификаттау саласында кадрларды дайындау;
− сапаны артыру саласында іс-шаралар ұйымдастыру мен насихаттау.
Ішкі факторға кәсіпорын деңгейіндегі шаралар болып білікті
менеджмент, сапа үйірмелері, жақсы қалыптастырылған кадрлық саясат және
т.б. табылады.
Бәсекелік қабілетті қамтамасыз етуде ХХ-ғасырдың 80-ші жылдары сапаға
деген талап шешуші болды. Сатып алушылардың 80 %-ы өнімді әлемдік нарықта
сатып ала отырып, бағасынан гөрі сапасын қалайды. Сондықтан, өнімнің
бәсекелік қабілетін талдауда сапа көрсеткіштерін талдаудың маңызы зор :
− функционалдық қасиеттер тұтыну затының өз мақсаттық бағытына сәйкес
келуін көрсетеді. Олардың негізгі функцияларының, көмекші операциялар мен
қосымша операциялардың дәл орындалуын көрсетеді.
Мысалы, кір жуғыш машинаның функционалдық қасиетіне оның кір жууын
жатқызамыз. Көмекші функциялар – электронды сағаттарда калькулятордың
болуы;
- әлеуметтік арналымы тауардың әр-түрлі халық тобына арналғандығы;
- эргономиялық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі ыңғайлылық пен
комфорт, яғни адамға физикалық, психологиялық ауыртпалық түсірмеу. Мысалы,
автомобильде басқару жүйелерінің орналасуы және т.б.
- эстетикалық қасиеттер тауардың көңілге аларлықтай ерекшеліктер арқылы
қоғамдық құндылыққа ие болуы. Мысалы, сәнді киім, әдемі ыдыс-аяқ және т.б.
Poole computer компаниясының тек түсімен ғана ерекшеленетін жаңа
компьютер шығаруы, итальяндық Zanussі фирмасының әр-түсті асхана жихазын
шығаруы.
- экологиялық қасиеттері, бұл тауарды қолдану қоршаған ортаға қаншалықты
зиян болғандығымен анықталады. Мұнда тек тұтыну заты ғана емес, сақтау,
тасымалдау және т.б., үрдістер ескеріледі. Мысалға кір жууға арналған
ұнтақтың биологиялық тазалығы, аэрозольді заттардың ауаға әсері және т.б.
- гигиеналық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі адам ағзасына, жұмыс
жасау қабілетіне кері әсер етпеу мүмкіндігі. Олар жарықтылық, вентиляция,
температура, ылғалдылық деңгейі және т.б.
- тауардың тұтынудағы сенімділігі, яғни тұтыну кезіндегі өзінің негізгі
ерекшеліктерін сақтап қалуы. ұзақ мерзім қолданылуымен, сақталымдығымен,
жөндеуге жарамдылығымен т.б.-мен анықталады. Мысалы, матаның сенімділігі
жуғанда өз түсін сақтап қалуы.
Өңдеуші және тамақ өнеркәсіптері өнімдерінің бәсекелік қабілетін
анықтау үшін келесі формула ұсынылады :
ТҚДқ Бб СҰДқ
БҚқ = * *
ТҚДб Бқ СҰДб
Мұндағы: БҚқ- қарастырылып отырған тауардың бәсекелік қабілет
көрсеткіші;
ТҚДқ және ТҚДқ- қарастырылып отырған және бәсекелес тауарлардың
тұтыну құнының деңгейін бағалау;
Бб және Бқ- қарастырылып отырған және бәсекелес тауардың
бағасы;
СҰДқ және СҰДб- салыстырылып отырған тауарлардың сатылуының
ұйымдастырылу деңгейін баллмен бағалау.
Әрбір бағаланып отырған бұйымға эксперттермен 0-ден 10-ға дейін баға
қойылады. Егер ТҚД 10-ға тең болса, онда тауардың бүкіл тұтыну қасиетінің
деңгейі бұл қасиеттерге тұтынушымен қойылған талаптардың деңгейіне
толығымен сәйкес келеді.
БҚД квалиметрия ережелеріне сәйкес, орташаланған геометриялық шамалар
ретінде анықталады.
БҚД = q1 m1* q2 m2 *...* qn mn
q1, q2, ... ,qn – бұйымның жекелеген тұтыну қасиеттерінің баллдық
бағасы;
m1, m2, ... ,mn – тұтыну қасиеттерінің салыстырмалы маңыздылығының
коэффициенті.
Нарықта тауарды таңдай отырып, сатып алушы тек оның бағасы мен тұтыну
қасиеттеріне ғана қызықпайды. Ол үшін маңызды рөлді тауардаң сатылуының
ұйымдастырылу деңгейі де атқарады. Ол негізінен сатуды ұйымдастыру орны мен
уақыты көрсеткіштері.
СҰД = b1 n1 * b2 n2 *...* bp np
b1 b2 ... ..bp – тауардың сатылуын ұйымдастыру деңгейін сипаттайтын әр
түрлі көрсеткіштердің баллдық бағасы;
n1 n2 ... ..np - тауардың сатылуын ұйымдастыру деңгейінің
көрсеткіштерінің салыстырмалы маңыздылығының коэффициенті.
Сатып алушы А тауарын және басқа бәсекелестердің тауарларының
бәсекелік қабілет деңгейін, бағасын және сатудың ұйымдастырылу деңгейін
салыстырады, және осы салыстыру негізінде бір тауарды қалайды.
1.1-ші формуладан бәсекелік қабілетті арттырудың негізгі бағыттары
шығады. Бұл бағыттарды үш топқа бөлуге болады : техникалық, экономикалық
және ұйымдастыру.
Техникалық бағыт ең алдымен өнімді дайындау технологиясын, дәмін,
иісін, сіңімділігін және т.б.-ны жетілдірумен байланысты.
Экономикалық бағыт бағалық саясатпен тікелей байланысты. Мұнда мәселе
бағаның төмендеуіне әкелетін бағалық бәсеке жайлы болады. Фирмалар кейде
нарықта қалу үшін ғана бағаны тауардың өзіндік құнынан төмендетеді де
шығынға ұшырайды. Бұл одан да көп шығын болдырмай жәнеуақыт жеңуге жол
беретін соңғы шара. Уақытты ұту өндірісті қайта құруға, жаңа технология
енгізуге жәнешығындарды қысқартуға жол береді.
Нақты өнімнің бәсекелік қабілет деңгейін арттыру үшін өндіруші :
- сату бағасын төмендетеді;
- өнімнің сапасын және тұтыну қасиеттерін арттырады;
- тауардың сатылуын ұйымдастыру деңгейін жақсартады.
Бағаны белгілі деңгейге дейін төмендетуге болады. Өзара байланысты
үрдістердің байланысы келесідей : бағаны төмендету – сату көлемін ұлғайту -
өнімді көп мөлшерде шығару - өнімнің өзіндік құнын шартты тұрақты шығындар
есебінен және озық технологияны пайдалану арқылы төмендету – пайданы
көбейту.
Соңғы кезде ішкі нарықта, жекелегенде тамақ және жеңіл өнеркәсіп
өнімдері нарығында импорт тауарлары көп кездеседі. Бұл жағдай мемлекеттің
араласуынсыз шешілмейтіні белгілі. Осыған байланысты республикамыз импорт
алмастыру саясатына бет бұрды. Осы саясат негізінде импорт алмастыру
бағдарламасын 2001 жылдан бастап тәжірибеге енгізе бастады.
2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің бәсекелік қабілетін
арттырудың мәні
Қазіргі уақытта мемлекеттің ішкі нарығы шетелден келетін импорттық
өнімдерге тәуелді. Алайда импортты ауыл шаруашылығы өнімдерін отандық пен
алмастыру мүмкіндіктері бар, олар жеткілікті ауыл шаруашылық алаңдарымен
және оларды пайдаланудың биоклиматтық потенциалымен анықталады.
Азық-түлік тауарларын импортпен алмастыру деп тұрғындардың өмірі мен
денсаулықтарын сақтауға қажетті деңгейде импортты тауарларды отандық
өндіріс өнімдерімен алмастыру есебінен сапалы тұтыну өнімдерімен жабдықтау
ұғынылады.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық өндірісінің қысқаруы
отандық өнімдерге деген бағалардың жоғарлауынан жалпы тұтыну сұранысының
қысқаруымен, азық-түлік, киім-кешек және басқа да жабдықтау заттары
импортының өсуімен шартталады.
Алайда соңғы жылда терең дағдарысқа және ауыл шаруашылық өндірісінің
қысқаруына байланысты ауыл шаруашылығын қажетті ассортиментті және сапалы
шикізаттармен қамтамасыз ету мәселесі көкейкесті болып отыр.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылық өнеркәсібінің дамуын келесі факторлар
тежейді :
- шикізат сатып алуға арналған меншікті айналым қаражаттарының
жетіспеушілігі;
- ауыл шаруашылық шикізатты өңдеу жөніндегі өндірістің жеткіліксіздігі;
- ауыл шаруашылық шикізатын терең қалдықсыз өңдейтін өндірістердің болмауы;
- ауыл шаруашылығында өндіріс орындарын құруға материалдық-техникалық
базаның жетіспеушілігі;
- ауыл шаруашылығы өндірісінде қазіргі заман талабына сай кадрлардың
жетіспеушілігі және ауыл шаруашылық өндірісін дамытуда мемлекеттік және
жергілікті бюджеттен бөлінетін қаражаттардың жетіспеуі, инвестиция
көздерінің тартылмауы және мемлекет тарапынан көрсетілетін көмектер,
қолдаулардың аз болуы.
1999-2000 ж.ж. ұқсас тауарлар импортын шектейтін, отандық
кәсіпорындар жұмысын ынталандыратын ҚР Үкіметінің бірқатар қаулылары
қабылданды. Салаға инвестицияның жыл сайын өсуі сәйкесінше 193% және 232%
құрады, бұл көптеген кәсіпорындардың жұмысқа қабілетсіздігін қалпына
келтіруге импортқа табысты қарсы тұруға және ауыл шаруашылық өнімін тұтыну
көлемінде отандық өнім үлесін 60% -дан 70%-ға дейін өсіруге жол береді.
Мақта және мақта-шикізаты өнімері нарығында отандық өнім үлесі 11.3%
(Сур. 2). Алайда ішкі нарықта тұтынуға дайын жоғары деңгейдегі отандық дән
өнімдерінің ассортименті, сонымен қатар кондитер, нан пісіруде
пайдаланылатын дәннен өңделген өнімдер жоқ. Крахмал, миа, кликовина
импорты соңғы 10 жылда 4 есе өсті, есесіне мақта өнімдері экспорты 1.6 есе
өсті.
Мақта, мақта шикізаты өнімдеріндегі импорт пен отандық өнім үлесі (1-
импорт, 2-отандық өнім).
2. Сурет.
Сыртқы нарықтарда тұтыну өнімінің бәсекелік қабілеті, ең алдымен оның
сапасы мен өнімнің жоғары әлемдік стандарттарға, экологиялық және
санитарлық талаптарға сәйкестігіне байланысты. Маңызды рөлді мұнда
тұтынушылардың қалаулары да атқарады. Мұндай тауарлардың бағалық бәсекелік
қабілеті сыртқы нарықтарда екінші орында.
Қазіргі кезде отандық өнімдердің бәсекелік қабілетін ең алдымен ішкі
нарықтарда арттыру керек. Экономикалық зерттеу институтың Республикалық
Мемлекеттік Кәсіпорынмен жүргізілген ішкі нарықты зерттеу; өндірушілер,
сатушылар мен сатып алушылардың ойын есепке алу негізінде дайындаған
Отандық тауарлардың бәсекелік қабілетінің жағдайың таңдамалық шолу
негізінде ауыл шауашылық, тамақ және жеңіл өнеркәсібінің отандық
тауарларының бәсеке қабілеттілігін арттыру шаралары мен жағдайы жайлы
негізгі қорытындылар жасалған. Сапасы жақсарған тауарлар әдетте
импортталынатындардан, ең алдымен ресейліктерден қымбат. Негізгі мәселе –
бағаны төмендету, бұл республика халқының көп бөлігінің кедейленуімен
байланысты маңызды.
Бағдарлама мақсаттары болып :
- ауыл шаруашылық және жалпы жеңіл өнеркәсібі мен тамақ өнеркәсібінің
кешенді дамуын қалпына келтіру және жылдамдату, кәсіпорындардың техникалық
және технологиялық артта қалуын жою;
- сапа мен ассортиментті жақсарту, өндіріс шығындарын төмендету есебінен
өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру;
- отандық экономиканың тоқыма, тігін және былғары аяқ киім өнімі импортына
дағдарыстық тәуелділікті жою;
- шикізат және тамақ қосындыларын, дайын тамақ өнімін өндіруді кешенді
дамыту, ішкі нарықтан әлемдік тауар нарықтарына жылжыту;
- отандық өнімнің бәсеклік қабілетін ішкі және сыртқы нарықтарда
қамтамасыз ету үшін салық және кеден тәртібін жетілдіру;
- кәсіпорындардың қаржылық-экономикалық жағдайын сауықтыру;
- салаға инвестиция тарту және кәсіпорындардың екінші деңгейдегі
банктермен несиеленуін қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасау;
- жоғары технологияны, бәсекелі өнімді ішкі және сыртқы нарыққа шығаруды
қамтамасыз етуші ең тиімді деген кәсіпорындарды селективті инвестициялық
қолдау мен басымдықтарды анықтау;
- өндірісті ұйымдастыру мен дамыту, бизнес жоспарларды рәсімдеу жөнінде
кәсіпкерлерге техникалық, технологиялық және әдістемелік көмек көрсету;
Қазақстан тауарларының бәсекелік қабілетінің жоғарылауына жағдай
жасайтын негізгі шаралар келесілер :
- ағымдағы статистикалық есеп-қисап, сонымен қатар арнайы зерттеулер мен
коньюктуралық сұрау негізінде бәсекелік қабілет саласында жүйелік
зерттеулер ұйымдастыру және пайдалану;
- микродеңгейде менеджмент пен маркетингті жақсарту. Менеджмент ең алдымен
өндіріс шығындарын төмендетуге бағытталу керек;
- негізгі әріптес елдермен саудада есептесетін нақты тиімді айырбас
курсының мониторингі. Оның қысқа мерзімде күрт жоғарылауына жол бермеу;
- пайыздық ставканы ішкі нарыққа бағытталған өндіріcтерді несиелеу мүмкін
болатын деңгейге дейін төмендету;
- тауарларды сыртқы нарықтарға жылжытуды мемлекеттік деңгейде ақпараттық
қолдау. Нарықтарды білу, бәсеке деңгейін және бәсекелестерді білу,
инвесторлармен шикізат пен материалдарды жеткізу, өнімді өткізу жөнінде
стратегиялық әріптестерді іздеу қажет;
- табиғи монополиялар аясында бағаны қатаң реттеу;
- жекелеген тауарлар өндірістерін монополиясыздандыру және ҚР-ның Теріс
пиғылды бәсеке туралың Заңының бұзылуына жол бермеу;
- өндірістің техникалық және технологиялық деңгейін арттыру мақсатында
шетел инвесторларын жекелеген тұтыну тауарларын өндіруге тарту. Әлемге
белгілі фирмалық және сауда белгілерін пайдалану құқығын алуға мемлекеттің
көмек көрсетуі;
- импортты саясат, жоғары баж салықтарын дайын өнімге, ал шикізатқа төмен
деңгейде салынатындай қалыптасуы керек.
Импортты алмастыру Бағдарламасының негізгі қағидалары болып мыналар
табылады :
- ішкі және сыртқы нарықтарда өнімнің бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету;
- өнімді өндірудің экономикалық тиімділігі:
- бағдарламаны қолда бар ресуртардан шыға біртіндеп жүзеге асыру.
Бағдарламаны жүзеге асырудан күтілетін нәтижелер мынадай : 2001 жылы
жеңіл өнеркәсіп бойынша отандық өнім үлесі 35 % -ға дейін, ал тамақ
өнеркәсібінде 80%-ға дейін, ал 2000 жылы сәйкесінше 45% және 85%-ға дейін
артады. 2003 жылы тамақ өнеркәсібінде 80% деңгейінде сақталады, ал жеңіл
өнеркәсібінде 55%-ға дейін жетеді.
Тамақ өнеркәсібінде 2003 жылға қарай отандық өнім үлесі ішкі тұтынуда
85%-ға дейін жету өндіріс көлемінің 1.3 есе өсуін қамтамасыз етеді. Оның
ішінде өсімдік майының өндірісі 4 есе, құс еті 3 есе, ет, балық және жеміс-
жидек консервілері 5-7 есе өсті. Дән мен сүттен жаңа өнім түрлері
игеріледі. Жаңа 10 мың жұмыс орны пайда болып, салық түрінде бюджетке
қосымша түсімдер 2001-2003 жылы 24 миллиард теңгені құрайды.
Қазақстанның азық-түлік тауарлары нарығындағы қалыптасқан жағдайлар
көбіне мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметті мақсатқа сай
реттемегендігіне байланысты. Нәтижесінде азық-түлік тауарларының импортының
жоғары деңгейі импорт алмастыру Бағдарламасын әзірлеуді шарттайды. Азық-
түлік тауарларының ішкі нарығында тиімді бәсекелік ортаны дамыту жөніндегі
бірінші кезекті шаралар:
1) Отандық тауар өндірушілердің мүддесін қорғау қағидалары.
Барлық дамыған елдер өз тауар өндірушілеріне қолдау көрсетеді, кейде
экономикалық пайдаға қарамастан, халықаралық өмір сүру мәселелері
қозғалғанда ерекше қорғау саясатын әзірлейді. Мысалы, Жапония күрішті
тиімді импорттауға қарағанда, оны шығынмен өндіруді дұрыс деп шешті.
Отандық тауар өндірушілердің мүдделерін қорғау жоғары кеден баждарын
белгілеуді ескермейді. Оның үстіне бұл бағыттардағы мүмкіндіктер СЭҚ-ті бос
жіберудің халықаралық талаптарымен шектеледі. Отандық кәсіпорындарды, ең
алдымен өндірісінде субсидиялар пайдаланылған және демпинг бағаларымен
жеткізілетін тауарлар импортынан қорғау қажет. Осы мақсатта мемлекет
тарифтік және тарифтік емес әдістерді пайдалану негізінде әрбір тауар
топтары бойынша тиімді сауда тәртіптерін әзірлеу керек.
2) Тұтынушылар мүдделерін қорғау қағидалары.
Бұл қағида тауарлар өндірісі мен айналымы аясында монополияның
болмауын ескереді. Бұдан басқа нарықта өткізілетін тауарлардың сапасы
тұтынушылардың денсаулығына қауіпсіз болуы керек. Ол үшін мемлекет нарықта
өткізілетін тауарладың сапасы мен бағасына мониторинг жүргізуі керек.
3) Кластерлік жайғасымның орындалу қағидасы, яғни өзара байланысты
салалардың мүдделерін есепке алу.
Жалпы жоғарыдағы мәліметтерді зерттей келе, азық-түлік өнімдерінің
отандық өндірісінің бәсекелік қабілетіне жету үшін мемлекеттік қолдаудың
қажеттілігі зор екенін байқауға болады.
Мақта өндірісіне әсер ететін факторлардың тиімділігін жеке-жеке
қарастыруға болады.
Кәсіпорынның бәсекелік қабілетін арттыруда маңызды орынды мақтаны
өндіру мен тазалау прогрессивті техникасы мен технологиясын енгізуді
жеделдету алады. Техникалық прогрестің жылдамдауы мен бәсекелік күрестің
шиеленісуінен машина мен құрал-жабдықтардың моральдық тозуының қарқыны
өседі, сондықтан оларды тез жаңартудың маңыздылығы жоғарылайды. Орталық
Азияның мақта өндірудегі жетекші орындарға ие кәсіпорындары бойынша
жүргізілген талдаулар нәтижелері, озқ техника мен технологияны енгізу
кәсіпорынның бәсекелестермен салыстырғанда алға шығуына жол береді.
Негізгі өндірістік қорларды пайдалануды жақсарту - өндіріліп отырған
өнім шығындарын төмендетуге әсер етуші факторлардың бірі. Қор
қайтарымдылығының азаюы бір өнім бірлігіне келетін амортизациялық
аударымдар үлесінің көбеюіне және оның рентабельділігінің сәйкесінше
төмендеуіне әкеледі.
Негізгі және қосымша шикізаттың пайдаланылуын жақсарту мақта
өндірісіне жұмсалатын шығындардың шамасына әсер етеді. Шикізат
ресурстарының пайдаланылу деңгейі мақта тазалау зауыттарында сыртқы және
ішкі ортаға байланысты. Мақта тазалау саласының кәсіпорындарында шикізаттың
пайдаланылу деңгейіне сыртқы орта қатты әсер етеді (маркетингтік зерттеулер
жүргізу жолымен бағасы оңтайлы сапасы жақсы шикізат алу). Мақта тазалау
кезінде шикізаттың пайдаланылу деңгейінде ішкі ортаның өндірілген өнім
сапасын арттыруға және ақауларды төмендетуге келтіруге болады. Мақта
тазалау саласының көптеген кәсіпорындарында шикізат пен дайын өнім сапасы
қатаң бақыланады, ал мақта-талшығын шығару МемСТ пен ТУ-ға сәйкес жүзеге
асырылады. Жалпы түрде өнім сапасын арттырудың қосымша шығындары
келесілерден құралады :
- технологиялық схеманы өзгертуге қажетті шығындар;
- құрал-жабдықты модернизациялау шығындары;
- тұтынушыға өнім сапасының жақсарғаны жайлы ақпараттау шығындары;
- персоналды оқытуға жұмсалған шығындар.
Шикізат сапасының қажетті деңгейін қамтамасыз ете алатын және төмен
баға сұрайтын жабдықтаушымен іздеумен қатар мақта тазалау зауыты үшін
өндірістің жалпы шығындарын төмендету мен өнімді өткізуде шикізат енгізу
мен дайын өнімді алып шығу жөніндегі көлік шығындарын төмендетудің маңызы
зор.
Бір өнім бірлігіне келетін көлік шығындарын төмендету үшін, қай
көлікті пайдалану тиімдірек екенін анықтау керек. Егер өз көлігі тиімдірек
болса, онда оны сатып алудың қандай әдістері мақсатқа сай екенін анықтау
қажет: меншікті қаражаттар есебінен, несиелер мен лизинг негізінде.
Өндірісті ұйымдастырудың прогрессивті әдістері мен тәсілдерін енгізу
, жұмыскерлердің және ең алдымен жұмысшылардың санын оңтайландыруға жол
береді.
ҒТП-тің дамуымен және оның нәтижелерінің мақта тазалау салаларының
кәсіпорындарына енгізілуімен жұмысшылардың қажетті саны азайып барады.
Өнімді өндіру және өткізу шығындарын төмендетуде маңызды орынды
өндірістік емес шығындар алады. қазіргі жағдайда олардың үлес салмағы
жоспарлы экономикаға тән көрсеткіштермен салыстырғанда өскен. Бұл
кәсіпорынның жоғары бәсекелілігін қамтамасыз ету үшін өз өнімін жарнамалау
және маркетингтік зерттеулер жүргізудің қажеттілігімен байланысты. Сонымен
қатар бұл бағыттарда пайдаланылатын қаражаттар, алынатын экономикалық
нәтижемен шамалас болуы керек. Егер кәсіпорын өзінің тікелей мақсаты қылып
сату емес өткізу көлемін ұлғайтуды көздемейтін имиджтік жарнамаға жүгінсе,
онда ол жарнама шығындарының өсуіне әкелуге міндетті емес.
1.3. Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторлар
Отандық өндірісті өркендету мен тауар өндірушілерді қолдау
үкіметіміздің алға қойған басты бағыттарының бірі болып табылады. өз
кезегінде, осы мақсатқа жетудің бірден-бір жолы, бұл - өндірілетін өнімнің
бәсекелік қабілетін арттыру.
Кез-келген экономикалық жүйенің тиімділігін арттыруда бәсекенің алар
орны ерекше. Үкіметіміздің ҚР 2010 ж. дейін дамытудың стратегиялық
жоспарындаң басым бағыттардың бірі ретінде ауыл шаруашылық өнімдерінің
бәсекелік қабілетін арттыруды көздеген. Еліміздің әр түрлі ауыл шаруашылық
өнімдерін шығару мүмкіндігінің мол екендігін ескерсек, тек өнімді шығарып
қана қоймай, оның бәсекелік қабілетін арттыруды да басты назарда ұстау
қажет.
Ендігі кезекте өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларға
жеке-жеке тоқталып өтейік. Өнімнің бәсекелік қабілеті тұтынушының қажетін
өтейтін және сатып алу мүмкіндігіне сай келетін тауардың сапалық және
құндық көсеткіштерінің жиынтығымен сипатталады және осы тектес бәсекелес
өнімдерден ерекшеленеді. Ең алдымен, өнімнің бәсекелік қабілеті оның бағасы
мен сапасына тәуелді. Екіншіден, осы өнімдердің құрамына кіретін
бұйымдардың бәсекелік қабілетімен анықталады. Сондықтан, өнімді өндіруге
қажетті шикізаттың сапалы болуы өнімнің бәсекелік қабілетін анықтайтын
негізгі факторлардың бірі болып табылады.
Тұтынушы өзіне қажетті тауарды оның тиімділігі арқылы таңдайды.
Содан соң ғана оның безендірілуіне, әсемділігіне назар аударады. Ал,
тиімділік ең алдымен, таурадың бағасы мен сапасына тәуелді.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасы адам өміріне пайдалылығымен
тікелей байланысты. Сондықтан да. өндірілетін өнімнің стандартқа сай болуын
қадағалау маңызды жағдай. Мемлекеттің ауыл шаруашылық өнімдеріне
белгіленген стандарттарына сай болуы ауыл шаруашылық өнімінің бәсекелік
қабілетін арттыруға әсер ететін негізгі факторлардың біріне жатады.
Стандарттағы талаптар ауыл шаруашылық өнімдерінің адам ағзасына тигізетін
әсерін, өнімнің химиялық,, биологиялық құрамын анықтап, олардың шекті
мөлшерін белгілейді.
Бәсеке жағдайында өнім өндіруші өз өнімдерінің тұтынушылық деңгейін
арттырып, тұрғындар арасында маркетингтік зерттеулер жүргізіп, сол арқылы
өнімнің жаңа түрлерін өндіруді көздейді. Нарықтық экономикада кез-келген
өндірістік кәсіпорын өзінің экономиалық дамуы үшін тауарлық стратегиясын
ішкі нарықты қамтамасыз етуге ғана емес, сыртқы нарық қажеттілігін
қанағаттандыруға да байланысты құруы керек. Өйтпейінше,ол кәсіпорынның даму
мүмкіндігі шектеулі болмақ.
Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың факторларын келесі үш топқа
бөліп қарастыруға болады:
- техникалық
- экономикалық
- ұйымдастырушылық
Техникалық фактор өнімді дайындау технологиясын жетілдірумен
байланысты, яғни, тауардың тұтыну қасиетін арттыру арқылы. Оған тауардың
дәмі, иісі, сіңімділігі және т.б. жатады.
Экономикалық фактор негізінен баға саясатымен байланысты. өнімнің
өзіндік құнын төмендету арқылы немесе белгілі уақыт аралығында нарықтағы
өнімнің бағасын жасанды түрде кемітіп, кәсіпорын нарықтағы өз орнын сақтап
қалуға тырысады.
Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың ұйымдастырушылық факторы
тауарды сату саясатымен байланысты.
Баға саясатының маңызын екі жақты қарастыруға болады: өндіруші үшін
баға - өндірушінің барлық шығыны және болжамды табыс көлемі; тұынушы үшін
баға – сатып алуға, жеткізуге кеткен шығындары.
Бағаның қалыптасуының үш негізгі әдісі бар:
- өзіндік құн мен табыс негізінде;
- сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігі негізінде;
- нарықтағы бәсеке жағдайына байланысты.
Нарықтағы бағалық бәсеке кезінде тауар өндірушілер негізгі фактор
ретінде өндірістік шығындарға үлкен назар аударады. Оған себеп, бірдей
бәсекелі баға кезінде өнімнің бірлігіне келетін шығын көлемінің төмен болуы
жоғары табыс алуға мүмкіндік береді. Өнімнің бірлігіне келетін шығындылықты
төмендету жолдарын әрбір кәсіпорынның өзіне тән ерекшеліктеріне қарай
іздестіргені жөн. Олардың қатарына: шикізат пен материалдарда тиімді
пайдалануды және бағасы төмен жабдықтаушыларды, ақаулы өнім көлемін
төмендетуді, әкімшілік шығындарын қысқартуды және т.с.с. жатқызуға болады.
Өнімнің бағасы оның өзіндік құнының шамасына тікелей байланысты.
Өзіндік құн көлемінде шикізаттың үлесі жоғары болатынын ескерсек, шикізат
базасын дамыту, арзан шикізат көзін табу кәсіпорын үшін маңызды.
2. МаҚта Өнімдерін ӨҢдеуші ӨндірістіҢ экономикалыҚ ахуалы мен бӘсеке
Қабілетін талдау
2.1. Ақ Алтын ААҚ-ның негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері
Ақ Алтын ААҚ 1995 жылдың 27 наурызында аудандық әкімшіліктің
басшылығының пәрменімен ұйымдастырылған.
Бұл кәсіпорын толық түрде өзін-өзі қаржыландыратын, пайда табуға
мақсатталған мекеме.
Ақ Алтын ААҚ-ы заңды тұлға болып табылады. Өзіндік басшысы, мөрі,
тауарлық белгісі бар.
Ақ Алтын ААҚ-ның негізгі қызметі ауыл шаруашылығында мақта өсіру
саласымен айналысып қана қоймай оны жинау, сақтау, тазалау, жөнелту сияқты
сонымен қатар екі мыңға жуық адамды еңбекпен қамтиды.
Қызмет түрлері шет елдердегі, сондай-ақ өзіміздегі мақта шикізатына
жоғары сұраныстың болуына орай туындаған.
Ақ Алтын ААҚ-ның жағдайы біршама тұрақты.
Бұл кәсіпорын Оңтүстік Қазақстан Облысы әкімінің нөмірі 159-1958-ААҚ
28.01.99 жылғы бұйрығымен тіркелген.
Ақ Алтын ААҚ-ы акционерлік қоғам болып табылатындықтан басқару
жүйесі белгіленген кәсіпорын жарғысына байланысты бекітілген.
Кәсіпорынның жоғарғы брасқару органы – акционерлер, жылына екі рет
шақырылады. Кәсіпорынның ағымды өндірістік-шаруашылық және қаржылық
қызметін кәсіпорын басшылығы жүзеге асырады.
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы деп орындалатын технологиялық
процестерге тәуелді кәсіпорындарды бөліктерге бөлу процессін айтамыз.
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы – бұл өзара байланысқан негізгі,
көмекші және қызмет етуші шаруашылықтардың жиынтығы. Жалпы кішігірім
кәсіпорын цехқа және жұмыс орнына бөлінеді.
Ақ Алтын ААҚ-ның өндірістік құрылымы келесі нұсқада көрсетілген.
Ақ Алтын ААҚ-ның өндірістік құрылымы
Ақ Алтын ААҚ
3. Сурет
Кәсіпорынның меншігін басқару органы ретінде кәсіпорын басқармасы
құрылған, ол жеті бөліктен тұрады. Кәсіпорын басқармасының қызметін
ревизиялық комиссия бақылайды.
Қазіргі нарық жағдайында еліміздің кез-келген кәсіпорыны сияқты Ақ
Алтын ААҚ-ы да жүйелі жұмыс жасауға әрекет етуде.
Кәсіпорынның басқару құрылымы келесі нұсқада көрсетілген.
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-басқарушылық құрылымы
4. Сурет
Тазалау цехтарында әр тараптан алынған тапсырыстарды орындау, сорттау цехі,
орамалау цехі және қоймалар негізгі өндірістің жүйелі жүруіне ықпал етіп
отырады.
Кәсіпорынның даму тарихында айтып өткеніміздей басқару жүйесі басқарма
кеңесінен тұрады. Тікелей басшылықты директор атқарады. Өндірістік бөлім
өнімді өндіру процесімен, кадрлар бөлімі мамандарды тіркеумен, өнімді
өткізу және жабдықтау бөлімі дайын өнімге қажетті материалдармен,
шикізаттармен қамтамасыз етумен және дайын өнімді өткізумен айналысады.
Бухгалтерлік есеп бөлімінің міндеті – акционерлік қоғамның жұмысына
бақылау жасап, есепке алып, күнделікті қорытынды мәлімет шығару, шаруашылық
жоспарының орындалуын бақылау, экономикасын, шаруашылық есептің түбегейлі
нәтижесін көрсету. Мысалы: акционерлік қоғамның шаруашылық қажетіне
жаратылатын (жарайтын) заттарды, тауарларды, ақшалай қаржыларды
кәсіпорындар мен мекемелер арасындағы қарым-қатнастар туралы мәліметтерді
есепке алады.
Ақ Алтын ААҚ-ның қызметінің мақсаты: пайда түсіру және
акционерлерді пайдалана отырып өндіріс көлемін ұлғайту, әлеуметтік
мәселелерді шешу болып табылады.
Қоғамның негізгі қызметі: мақта жинау, тазалау, өңдеу,қайта өңдеу және
орамалау. Ірі кәсіпорындарға, ұжымдарға, шаруа қожалықтарына қызмет көрсету
болып табылады.
- Ақ Алтын ААҚ-ның қызметінің құрамына кіретіндар:
35 мақта қабылдау пункті. Мұнда жергілікті аймақтардан мақта қабылдау және
өңдеуге жіберілгенге дейін сақтау.
- Ақ Алтын ААҚ-ның мақта тазалау, өңдеу, қайта өңдеу және орамалау
зауыты бар. Бұл зауытта мақта қабылдау пунктерінен түскен мақтаны өңдеу
нәтижесінде 5 түрлі өнім шығарады. Өнім түрлері:
1. мақта талшығы (волокна);
2. техникалық және тұқымдық мақта шиті;
3. улюк;
4. линт;
5. үлпек.
- Ақ Алтын ААҚ-на қарасты Ақ Майң цехы. Бұл цехта техникалық мақта
шитінен халық тұтынатын мақта майын және мал шаруашылығына қажетті мал
азығын шығарады.
Акционерлік қоғамда табиғи монополия заңдылығына сәйкес жыл сайын
аудиторлық, қаржылық тексерулер жүргізіледі, оның нәтижесі акционерлердің
жалпы жиналысында жарияланады.
Ақ Алтын ААҚ-ның басқару органдары мен жауапкершілігі. Қоғамның
басқару органдары болып төмендегілер табылады:
- акционерлердің жалпы жиналысы;
- директорлар кеңесі;
- қоғамды басқарушылар.
Бірінші қаржылық қол таңба қою құқығына ие тұлғалар:
- президент;
- бас қаржы директоры;
- экономикалық сұрақтар бойынша атқарушы директор.
Бухгалтерлік есепті жүргізу және 2-ші қаржылық қолтаңба қою құқығына
ие тұлға:
- бас есепші.
Бөлімшелерде 1-ші қолтаңба қою құқығы бар бас директорларға және оның
қаржы сұрақтары бойынша орынбасарына берілген.
Бухгалтерлік есеп туралың заңы мен 1-бухгалтерлік есеп стандартына
сәйкес қоғамның Президенті келесілерге жауапты болады:
- бухгалтерлік есеп және есеп беру директоры қызметіне маманды
тағайындау;
- бухгалтерлік есеп жүйесін ұйымдастыру, есептілік және салық есебі
жүйесіне, сонымен қатар есеп саясатының қабылдануы;
- ішкі қабылдау тәртібін арнауға;
- есеп саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Ендігі кезекте, кәсіпорынның мәлімерттерін пайдалана отырып
өндірістік-шаруашылық қызметіне талдау жасаймыз.
Кәсіпорынның негізгі қызметі тұтынушылар қажеттіліктерін қанағаттандыру
болып табылады, сондықтан негізгі көрсеткіш ретінде өнімді өткізу көлемі
болады.
Сондықтан кәсіпорын жұмысын талдауды өнімді және қызметті шығару
көрсеткіштерін зерттеуден бастайды.
1. Кесте – Кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштері
РсКөсеткіштер өлшем 2002 2003 Ауыт. Өзгеру
бірлігі (+;-) қарқыны%,
1 2 3 4 5 6 7
1 Өткізілген өнім
көлемі млн.тг 1602.5 2182.7 580.2 136.2
2 Өнімнің өзіндік құны
Жалпы табыс млн.тг 1426.1 1937.6 511.5 135.9
3 Кезең шығындары млн.тг 176.4 248.7 72.3 141.0
4 Негізгі қызметтен
түскен табыс млн.тг 46.1 68.7 22.6 149.0
5 Таза табыс
Өткізілген өнімнің млн.тг 130.3 180.0 49.7 138.1
6 1тг. кеткен шығындар млн.тг 91.21 126.0 34.8 138.1
7 Өнім рентабельділігі
Жұмысшылар саны
Еңбек өнімділігі тг. 0.06 0.06 0.0 0.0
8 Еңбек ақы қоры
1 жұм-ға орташа % 5.7 5.8 0.1 -
9 айлық еңбек ақы
Негізгі қордың орташаадам 540 547 7 101.3
10 жылдық құны млн.тг 3.0 4.0 1.0 133.3
11 Қор қайтарымдылығы млн.тг 214.6 252.2 37.6 117.5
12 Қор сиымдылығы
мың.тг 33.1 38.4 5.3 116.0
13
млн.тг 87.6 152.3 64.7 173.9
14
тг. 18.3 14.3 -4 -78.1
15 тг. 0.05 0.07 0.02 140.0
Кесте бойынша есепті жылы өнімді өткізу көлемі өткен жылға қарағанда
580.2 мың тг. немесе 136.2 % өскенін байқаймыз. Сондай-ақ кәсіпорынның
негізгі технико-экономикалық көрсеткіштерінің берілген кестеде өткен 2002
жылға қарағанда есепті 2003 жылы өскенін байқаймыз. Мысалға : өнімнің
өзіндік құны өткен 2002 жылы есепті 2003 жылмен салыстырғанда 1426.1 тг-
ден 1937.6 тг-ге, яғни 135.9 %-ға, жалпы табыс 72.3 млн. тг немесе 141.0%-
ке, өнім рентабельділігі 0.1%-ға, жұмысшылар 7 адамға, еңбек өнімділігі
133.3%-ға, еңбек ақы қоры 37.6 млн.тг немесе 117.5%-ға, жұмысшылардың
орташа 1 айға еңбек ақысы 5 мың тг. немесе 116.0%-ға, негізгі қорлардың
орташа жылдық құны 64.7 млн.тг. немесе 173.9%-ға, қор сиымдылығының 140.0%-
ға артып, ал қор қайтарымдылығының 78.1%-ға кемігенін көреміз. Оның басты
себебі болып егістік көлемдерінің артуы және өнімділіктің жоғарылауы,
өнімнің нарықтық бағасының көтерілуі және өндірістің айналым құралдарына
бағаның жоғарылауы болып отыр. Бұны график түрінде былай көрсетуге болады.
2002-2003 жж. көрсеткіштердің (1-өнімді өткізу көлемі, 2-өнімнің өзіндік
құны, 3-жалпы табыс) өсуі
5. Сурет
. 2002-2003 жж. көрсеткіштердің (1-негізгі қызметтен түскен табыс, 2-таза
табыс, 3-еңбек ақы қоры, 4-негізгі қордың орташа жылдық құны) өсуі
6. Сурет
Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарында өндіріс тиімділігін көтерудің
маңызды факторларының бірі болып оларды негізгі қорлармен қажетті мөлшерде
қамтамсыз ету және толық пайдалану болып табылады. Келесі әрекет
кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштерінің нәтижелерін біртіндеп
талдау. Кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштері, оның нарықтағы
белсенділігі мен сенімділігінің маңызды сипаттамасы болып табылады. Ол
кәсіпорын иелігіндегі мүлік пен оның қаржылану көздерімен анықталады.
Талдауды негізгі қорларды пайдалану тиімділігін бағалаудан бастаймыз.
2. Кесте - Негізгі қорларды пайдалану тиімділігін талдау.
РсКөрсеткіштер Өлшем 2002 2003 Ауытқуы Өзгеру
бірлігі (+;-) қар-
қыны %
1 2 3 4 5 6 7
1 Өнімді өткізу
көлемі млн.тг 1602.5 2182.7 580.2 136.2
2 Негізгі қорлардың
орташа жылдық құны
Қор қайтарым
дылық млн.тг 87.6 152.3 64.7 173.9
3 Қор сиымдылық
тг 18.3 14.3 -4 -78.1
4
тг 0.05 0.07 0.02 140.0
Кесте берілгендері бойынша негізгі қорлардың орташа жылдық құны
есепті жылы 64.7 млн. тг. өсті, немесе 173.9% .
Қор қайтарымдылық деңгейі есепті 2003 жылы өткен 2002 жылмен
салыстырғанда 4 тг. азайып, ал қор сиымдылығы керісінше 0.02 тг-ге немесе
140.0 %-ға көтеріліп 0.07 тг-ні құрады.
Нарық жағдайында негізгі қорлар кәсіпорын үшін маңызды тетік болып
табылады. Олардың деңгейі, тозуы және тиімділігі кәсіпорынның соңғы
қаржылық нәтижелерін қалыптастыруға ықпал етеді.
Бұдан әрі негізгі өндірістік қорлардың құрамын және құрылымын
қарастырамыз. Бұл бізге кәсіпорынның еңбек құралдарымен қаншалықты
қамтамасыз етілгенін көрсетеді.
3. Кесте - Негізгі өндірістік қорлардың құрамы мен құрылымы
рс 2002 ж 2003 ж Ауытқулар
Көрсеткіштер
млн. тг %-дық млн. тг %-дық (+;-) %-дық
үлесі үлесі үлесі
1 2 3 4 5 6 7 8
1 Ғимарат 14.8 16.9 16.3 10.7 1.5 110.1
2 Құрылыс 16.2 18.5 20.7 13.6 4.5 127.7
3 Жабдықтар 11.7 13.4 33.4 21.9 21.7 285.5
4 Тасымалдау
құралдары 29.3 33.4 42.7 28.0 13.4 145.7
5 Тағы басқалары
15.6 17.8 39.2 25.7 23.6 251.3
6 Барлығы 87.6 100 152.3 100 64.7 100
Кестеде белгіленгендер бойынша кәсіпорында негізгі өндірістік қорлардың
құрылымында біршама өзгерістер болғанын көреміз.
Сонымен ғимарат, құрылыс және тасымалдау құралдарының құны есепті
жылы өткен жылмен салыстырғанда сәйкесінше 1.5 млн.тг, 4.5 млн.тг және 21.7
млн. тг-ге жоғарылаған. Жабдықтар құны 11.7 млн. тг-ден 33.4 млн. тг-ге
дейін жоғарылады, бұл жабдықтар санының көбеюіне байланысты. Үлестік
салмақта да елеулі өзгерістер болды, мәселен, ғимарат құны өткен жылмен
салыстырғанда есепті 2003 жылы 110.1 %-ға көтерілсе, ал құрылыс,
тасымалдау құралдарының және жабдықтар құны сәйкесінше 127.7%-ға, 145.7 %-
ға және 285.5%-ға өскен.
Бұл бөлімді талдауды біз мөлшерленетін және мөлшерленбейтін айналым
қорларының жағдайын жыл басына және жыл соңына талдаудан бастаймыз.
4. Кесте - Айналым қорларының жағдайын талдау, млн.тг.
2002 жыл 2003 жыл Ауытқуы
рс Запастар мен шығындар
(+;-) үлесі%
1 2 3 4 5 6
1 Өндірістік запастар 227.6 233.2 5.6 102.5
2 Арзан, тез тозатын заттар 41.8 73.7 31.9 176.3
3 Дайын өнім 180.6 38.4 -142.2 -21.3
4 Тауарлар - - - -
5 Касса 5.6 13.4 7.8 239.3
6 Есеп айырысу шоты 0.16 0.08 -0.08 -50
7 Басқа да
ақша қаражаттары 139.9 641.7 501.8 458.7
8 Барлығы 595.7 1000.5 404.8 168.0
Кесте мәліметтерінен 2003 есепті жылы кәсіпорынның айналым қорларының
айтарлықтай артқанын байқауға болады. Оның өзгеруіне өндірістік запастардың
5.6 млн. тг, МБП-ның 31.9 млн.тг, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мысалында)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .3
1.Бөлім. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 6
1. Нарық жағдайында өнімнің бәсекелік қабілетінің ұғымы,
мағынасы ... 6
2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің бәсекелік қабілетін
арттырудың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
3. Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... ... .21
.
2.Бөлім. МАҚТА ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИ-КАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН БӘСЕКЕ
ҚАБІЛЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... 24
1. Ақ Алтын ААҚ-ның негізгі технико-экономикалық көрсет-
кіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2. Кәсіпорында өнімнің бәсекелестік қабілетін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... 42
3.Бөлім ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
1. Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың ұйымдастырушылық-
экономикалық
тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 48
2. Өнімнің бәсекелік қабілетін көтеруде кәсіпорындардың өзара
байланыстарын жетілдірудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
3. Бәсекелік қабілетті арттыруда – сапа, баға, маркетинг жүйелерін
жақсарту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7 8
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
КІРІСПЕ
Кеңес Одағының ыдырауынан кейін, одақтан шыққан елдердің экономикасы
терең дағдарысқа түсті. Бір-бірімен тығыз байланысты болған жүйенің өз
алдына жеке мемлекет болып дамып кетуі қиынға соқты. Қазақстан
экономикасының дамуына ең басты кедергі болатын мәселе тек шикізат базасы
болып қалуы. Өңдеуші, өндіруші салалардың жете дамымауы ел экономикасына
кері әсерін тигізді.
Ауыл шаруашылығы өндірістері Қазақстан-2030ң стратегиясында
көрсетілген басым салалардың бірі болып табылады: Тек шикізатқа ғана
бағдарланған ел болып қалмау үшін біз жеңіл және тамақ өнеркәібін,
инфрақұрылымды, мұнай мен газ өңдеуді, химия мен мұнай химиясын, машина
жасаудың жекелеген шағын салаларын, ғылымды қажет ететін түпкілікті
өндірістері, қызмет көрсету саласын, туризмді бұрынғыдан да ілгері
қарқынмен дамытуға тиіспіз. Қазіргі бәтуәгер импорт кезіндегі қатаң
бәсекелестік жағдайында өндірістер мен бүтіндей салалардың нарыққа
бейімделу үрдісі жүріп жатқан кезде, біздің шикізаттан басқа өнімдеріміз
бәсекеге түсе алмайтын кезде біз өндірістің ауыр шикізаттық құрылымына
қарай құлдырай береміз, ал бүкіл өркениетті және дамушы әлем бұған тікелей
қарама-қарсы жүріп барадың.
Тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан, шекарамыздың өн бойында өз
өнімімізді өткізудің аса ірі нарықтарының орасан зор әлеуетіне ие болып
отырмыз. Таяу жатқан сиымдылығы екі миллиард адамға жуық нарықтардың, бірен-
сарандары болмаса, қалған кез-келгені Қазақстан өнімдерін, әлбетте, оның
бәсекелік қабілеті болған және тиісті көлік арналары дамыған жағдайда
жуытып қоюға қабілетті. Бұл көршілер-Ресей, Қытай және Ислам мен Орталық
Азия мемлекеттерінің тобы, Таяу Шығыс елдері-тарихи тұрғыда маңызды әлемдік
орталықтар болып табылады.
Осы факторларды есепке ала, дипломдық жұмысымның мақсаты ретінде
Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында мақта өнімдері нарығындағы мақта
тауарларының бәсекелік қабілетін арттырудың жолдарын қарастыруды алдым.
Дипломдық жұмыс обьектісі болып Ақ Алтын ААҚ-ы табылады.
Міндеттері ретінде :
− өнімнің бәсекелік қабілетінің нарықтық экономика жағдайындағы мәнін
анықтау;
− импорт алмастыру саясатының маңызын ашу;
− мақта өнімдері нарығының Қазақстандағы дамуын талдау;
− Ақ Алтын ААҚ-на жалпы сипаттама беріп, оның қаржылық жағдайын
бағалау;
− кәсіпорын өнімінің бәсекелік қабілетін талдау;
− Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласындағы мақта-шикізаты өнімдерінің
бәсекелік қабілетін арттырудың жолдарын қарастыру, сияқты мәселелерді
зерттеу, баға беру, ұсыныстар жасау болып табылады.
Бірінші тарауда өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың теориялық
мәселелері қарастырылады. Оны арттыруға әсер ететін факторларға және
реттейтін заңдарға қысқаша тоқталып өтеміз. Бәсекелік қабілетті
анықтаушының бірі сапа көрсеткіштеріне толық сипаттама беріледі. Бүкіл
әлемдік сауда ұйымына кіру алдындағы өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру
мәні анықталады.
Екінші тарауда ауыл шаруашылығының мақта шаруашылығы саласында
ондаған жылдар бойы қызмет етіп келе жатқан Ақ Алтын ААҚ-на жалпы
сипаттама беріліп, қаржылық-экономикалық жағдайына талдау жасалады.
Кәсіпорын өнімінің бәсекелік қабілетіне баға беріліп, оны арттырудың
жолдары қарастырылады.
Үшінші тарауда өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру бағыттары
келтірілген. Мақта шаруашылығы саласындағы қызмет етуші кәсіпорындар
шаруашылығымен облыс ауқымында танысып, мақта егумен айналысатын әр
ауданның табиғи-экономикалық жағдайларының қолайлылығына байланысты
алынатын мақта-шикізатының сапасын, түсімділік мөлшерін, бәсеке
қабілеттілігін арттырып, мақта-шикізатының өзіндік құнын төмендетуге,
еңбек, жер, су, тыңайтқыш ресурстары мен техникалық құралдарды рационалды
пайдаланып, ұсынылған арнайы технологияларды қолдану барысында оң
нәтижелерге жететіндігі жөнінде мысалдар келтірілген. Сондай-ақ өндірістің
бәсекелік қабілетін арттыудағы : ұйымдастырушылық-экономикалық тетіктер;
өнімнің бәсекелік қабілетін көтерудегі кәсіпорындардың өзара байланыстарын
жетілдіруі; сапа, баға, маркетинг жүйелерін жақсарту жолдары туралы сөз
болады.
1. НарыҚтыҚ жаҒдайда ӨнімніҢ бӘсекелік Қабілетін арттырудыҢ теориЯлыҚ
мӘселелері
1. Нарық жағдайында өнімнің бәсекелік қабілетінің ұғымы, мағынасы
Тауардың бәсекелік қабілеті нарықтық қатынастарға қатысушылардың
нарықтағы коммерциялық табысының шешуші факторы. Тауарлардың бәсекелік
қабілеті оның нарықтағы салыстырмалы қалпын анықтаушы, тұтыну және құндық
қасиеттерінің жиынтығы ретінде ұғынылады.
Бәсекелік қабілет салыстырмалы шама болып табылатындығын ескерген
жөн. Бір нарықта бәсекелі болған тауар келесі бір нарықта ондай болмауы
мүмкін. Сонымен қатар оған уақыт факторы да әсер етеді. Бәрі тауардың
нарықта өткізілуінің нақты жағдайлары мен бәсекелестердің іс-әрекетіне
байланысты.
Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудың жалпы ережелері:
− тауарды өткізу нарығын таңдау және талдау;
− ұқсас тауарларды өндіретін және өткізетін бәсекелестерді зерттеу;
− салыстыру бағасы ретінде бәсекелік қабілеті жоғары ұқсас алу мен
негіздеу;
− бағалауға тиісті параметрлердің қажетті тобын анықтау;
− параметрлердің сәйкес топтары бойынша бірегей көрсеткіштер
жиынын белгілеу;
− тауар топтары бойынша көсеткіштерді талдау, анықтау және талдау
әдістемелерін таңдау;
− кәсіпорын тауарларының бәсекелік қабілетінің интегралды көсеткіштерін
есептеу;
− тауар өңдеуге қатысты кәсіпорынның тауар саясатын әзірлеу;
Өндіріс технологиясы мен адам қажеттілігінің дамуы әсерінен сапа
рөлі мен маңызы үнемі өсіп отырады. Мәдениет пен білім деңгейінің өсуі
күнен-күнге тұтынушылардың талабы мен қалауын өсіріп отыр.
Тауардың бәсекелік қабілетін бағалаудың типтік сызбасы
Сыртқы
нарықты
зерттеу
1. Сурет
Осыған байланысты, өнім сапасы мәселесі - тауар өндірушілер алдында тұрған
экономикалық және әлеуметтік мәселелердің маңыздысы.
1. Өнімнің бәсекелік қабілеті келесі элементтерден тұрады:
− бағаның негізгі бәсекелестердің бағасымен салыстырылуы;
− сұраныс пен ұсыныс қатнастарына байланысты, бәсекелестер саясатына
байланысты бағаны дифференциялау жүйесінің жұмыс жасауы;
− жеңілдіктер жүйесінің тұтынушыларды тартуы;
2. Өнім сапасы :
− өнімнің техникалық-функционалдық қасиеттері;
− қосымша пайдалылықтың болуы;
− өнімнің танымалдық деңгейі;
3. Өткізу, жарнама және қызмет көрсету жүйелерінің бәсекелік қабілеті:
− өткізу жүйелерінің тұтынушыларға қолайлылығы;
− жарнаманың тиімділігі;
− қызмет көрсету жүйелерінің қолайлылығы мен сенімділігі.
Ғаламдану белгісімен өтіп жатқан соңғы он жылдық экономикалардың
әлемдік деңгейдегі бәсекелік қабілеті мәселесін өршітті. Қазақстан үшін ең
өзекті мәселе болып отандық өндірушілер қызметінің тиімділігін өсіруге
сүйеніп, елдің бәсекелік қабілетін арттыру табылады.
М.Портер бойынша өндірушілердің бәсекелік артықшылықтарының 5 негізгі
типін бөліп көрсетуге болады:
1. жаңа қатысушылардың нарыққа кіру қаупі;
2. сатушының нарықтағы билігі;
3. тұтынушылардың нарықтағы билігі;
4. бәсекелестер арасында тиімді жағдайға тырысу;
5. ауыстырушы өнімдердің пайда болу қаупі;
Бәсекені талдауға қатысты бірнеше теорияларды, атап айтқанда
Вернанның халықаралық саудадағы өнімнің өміршеңдік циклі теориясын, Майкл
Портердің халықаралық бәсеке теориясын К. Рожковтың елдер бәсекесі
теориясын жалпылау негізінде бәсекелік артықшылықтар келесі себептерге
байланысты қалыптасады:
− ел үкіметімен қалыптастырылатын капиталды орналастыруға және салық
төлемдері мен трансакциялық шығындар, сонымен қатар кәсіпорындарға үнем
алуға жол беретін қолайлы салық бюрократиялық тәртіп;
− тиімді орналасуы (көлік және ақпараттық коммуникацияларға, сауда
тараптарына және инфрақұрылымның басқа элементтеріне жақындығы);
− төмен пайыздық ставка (қарыз капиталының арзандығы);
− табиғи ресурстар, территория литосферасы мен гидросферасының ресурстары
мен жұмысшы күшінің қолайлылығы.
Жалпы өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруға бірнеше факторлар әсер
етеді. Оларды 2-ге бөлуге болады: сыртқы және ішкі.
Сыртқы факторларға мемлекет деңгейінде қабылданатын бағдарламалар мен
заңдар жатады. Атап айтқанда : Сапаң бағдарламасы, Жеңіл және өнеркәсібі
салаларында импорт алмастырудың 2001—2003 жж, арналған бағдарламасың,
Сертификаттау туралың, Стандарттау туралың, мақсатты-отандық
өндірушілерді демпингті тауарлар нәтижесінде қалыптасқан теріс пиғылды
бәсекеден қорғау болып табылатын Демпингке қарсы шаралар туралың, Теріс
пиғылды бәсеке туралың, ішкі нарықты, шет мемлекетпен сусидияланатын импорт
тауарларын жеткізушілер тарапынан теріс пиғылды бәсекеден қорғануға
бағытталған Субсидиялармен орын толтыру шаралары туралың және т.б. заңдар.
Сапаң Республикалық бағдарламасының негізгі мақсаттары мен
қызметтері келесідей :
− өнімдер мен қызметтер сапасы саласында мемлекеттік басқаруды құқықтық
қамтамасыз ету, жетілдіру;
− басқару нысандары мен әдістерін жетілдіру;
− отандық өнімдердің бәсекелік қабілетін арттыруға бағытталған ҒТП
жетістіктерін енгізу;
− өнімдер мен жұмыстар, көрсетілетін қызметтерді сетификаттаудан сапа
жүйесін сертификаттауға көшу;
− стандарттау, метрология мен сертификаттау саласында кадрларды дайындау;
− сапаны артыру саласында іс-шаралар ұйымдастыру мен насихаттау.
Ішкі факторға кәсіпорын деңгейіндегі шаралар болып білікті
менеджмент, сапа үйірмелері, жақсы қалыптастырылған кадрлық саясат және
т.б. табылады.
Бәсекелік қабілетті қамтамасыз етуде ХХ-ғасырдың 80-ші жылдары сапаға
деген талап шешуші болды. Сатып алушылардың 80 %-ы өнімді әлемдік нарықта
сатып ала отырып, бағасынан гөрі сапасын қалайды. Сондықтан, өнімнің
бәсекелік қабілетін талдауда сапа көрсеткіштерін талдаудың маңызы зор :
− функционалдық қасиеттер тұтыну затының өз мақсаттық бағытына сәйкес
келуін көрсетеді. Олардың негізгі функцияларының, көмекші операциялар мен
қосымша операциялардың дәл орындалуын көрсетеді.
Мысалы, кір жуғыш машинаның функционалдық қасиетіне оның кір жууын
жатқызамыз. Көмекші функциялар – электронды сағаттарда калькулятордың
болуы;
- әлеуметтік арналымы тауардың әр-түрлі халық тобына арналғандығы;
- эргономиялық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі ыңғайлылық пен
комфорт, яғни адамға физикалық, психологиялық ауыртпалық түсірмеу. Мысалы,
автомобильде басқару жүйелерінің орналасуы және т.б.
- эстетикалық қасиеттер тауардың көңілге аларлықтай ерекшеліктер арқылы
қоғамдық құндылыққа ие болуы. Мысалы, сәнді киім, әдемі ыдыс-аяқ және т.б.
Poole computer компаниясының тек түсімен ғана ерекшеленетін жаңа
компьютер шығаруы, итальяндық Zanussі фирмасының әр-түсті асхана жихазын
шығаруы.
- экологиялық қасиеттері, бұл тауарды қолдану қоршаған ортаға қаншалықты
зиян болғандығымен анықталады. Мұнда тек тұтыну заты ғана емес, сақтау,
тасымалдау және т.б., үрдістер ескеріледі. Мысалға кір жууға арналған
ұнтақтың биологиялық тазалығы, аэрозольді заттардың ауаға әсері және т.б.
- гигиеналық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі адам ағзасына, жұмыс
жасау қабілетіне кері әсер етпеу мүмкіндігі. Олар жарықтылық, вентиляция,
температура, ылғалдылық деңгейі және т.б.
- тауардың тұтынудағы сенімділігі, яғни тұтыну кезіндегі өзінің негізгі
ерекшеліктерін сақтап қалуы. ұзақ мерзім қолданылуымен, сақталымдығымен,
жөндеуге жарамдылығымен т.б.-мен анықталады. Мысалы, матаның сенімділігі
жуғанда өз түсін сақтап қалуы.
Өңдеуші және тамақ өнеркәсіптері өнімдерінің бәсекелік қабілетін
анықтау үшін келесі формула ұсынылады :
ТҚДқ Бб СҰДқ
БҚқ = * *
ТҚДб Бқ СҰДб
Мұндағы: БҚқ- қарастырылып отырған тауардың бәсекелік қабілет
көрсеткіші;
ТҚДқ және ТҚДқ- қарастырылып отырған және бәсекелес тауарлардың
тұтыну құнының деңгейін бағалау;
Бб және Бқ- қарастырылып отырған және бәсекелес тауардың
бағасы;
СҰДқ және СҰДб- салыстырылып отырған тауарлардың сатылуының
ұйымдастырылу деңгейін баллмен бағалау.
Әрбір бағаланып отырған бұйымға эксперттермен 0-ден 10-ға дейін баға
қойылады. Егер ТҚД 10-ға тең болса, онда тауардың бүкіл тұтыну қасиетінің
деңгейі бұл қасиеттерге тұтынушымен қойылған талаптардың деңгейіне
толығымен сәйкес келеді.
БҚД квалиметрия ережелеріне сәйкес, орташаланған геометриялық шамалар
ретінде анықталады.
БҚД = q1 m1* q2 m2 *...* qn mn
q1, q2, ... ,qn – бұйымның жекелеген тұтыну қасиеттерінің баллдық
бағасы;
m1, m2, ... ,mn – тұтыну қасиеттерінің салыстырмалы маңыздылығының
коэффициенті.
Нарықта тауарды таңдай отырып, сатып алушы тек оның бағасы мен тұтыну
қасиеттеріне ғана қызықпайды. Ол үшін маңызды рөлді тауардаң сатылуының
ұйымдастырылу деңгейі де атқарады. Ол негізінен сатуды ұйымдастыру орны мен
уақыты көрсеткіштері.
СҰД = b1 n1 * b2 n2 *...* bp np
b1 b2 ... ..bp – тауардың сатылуын ұйымдастыру деңгейін сипаттайтын әр
түрлі көрсеткіштердің баллдық бағасы;
n1 n2 ... ..np - тауардың сатылуын ұйымдастыру деңгейінің
көрсеткіштерінің салыстырмалы маңыздылығының коэффициенті.
Сатып алушы А тауарын және басқа бәсекелестердің тауарларының
бәсекелік қабілет деңгейін, бағасын және сатудың ұйымдастырылу деңгейін
салыстырады, және осы салыстыру негізінде бір тауарды қалайды.
1.1-ші формуладан бәсекелік қабілетті арттырудың негізгі бағыттары
шығады. Бұл бағыттарды үш топқа бөлуге болады : техникалық, экономикалық
және ұйымдастыру.
Техникалық бағыт ең алдымен өнімді дайындау технологиясын, дәмін,
иісін, сіңімділігін және т.б.-ны жетілдірумен байланысты.
Экономикалық бағыт бағалық саясатпен тікелей байланысты. Мұнда мәселе
бағаның төмендеуіне әкелетін бағалық бәсеке жайлы болады. Фирмалар кейде
нарықта қалу үшін ғана бағаны тауардың өзіндік құнынан төмендетеді де
шығынға ұшырайды. Бұл одан да көп шығын болдырмай жәнеуақыт жеңуге жол
беретін соңғы шара. Уақытты ұту өндірісті қайта құруға, жаңа технология
енгізуге жәнешығындарды қысқартуға жол береді.
Нақты өнімнің бәсекелік қабілет деңгейін арттыру үшін өндіруші :
- сату бағасын төмендетеді;
- өнімнің сапасын және тұтыну қасиеттерін арттырады;
- тауардың сатылуын ұйымдастыру деңгейін жақсартады.
Бағаны белгілі деңгейге дейін төмендетуге болады. Өзара байланысты
үрдістердің байланысы келесідей : бағаны төмендету – сату көлемін ұлғайту -
өнімді көп мөлшерде шығару - өнімнің өзіндік құнын шартты тұрақты шығындар
есебінен және озық технологияны пайдалану арқылы төмендету – пайданы
көбейту.
Соңғы кезде ішкі нарықта, жекелегенде тамақ және жеңіл өнеркәсіп
өнімдері нарығында импорт тауарлары көп кездеседі. Бұл жағдай мемлекеттің
араласуынсыз шешілмейтіні белгілі. Осыған байланысты республикамыз импорт
алмастыру саясатына бет бұрды. Осы саясат негізінде импорт алмастыру
бағдарламасын 2001 жылдан бастап тәжірибеге енгізе бастады.
2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің бәсекелік қабілетін
арттырудың мәні
Қазіргі уақытта мемлекеттің ішкі нарығы шетелден келетін импорттық
өнімдерге тәуелді. Алайда импортты ауыл шаруашылығы өнімдерін отандық пен
алмастыру мүмкіндіктері бар, олар жеткілікті ауыл шаруашылық алаңдарымен
және оларды пайдаланудың биоклиматтық потенциалымен анықталады.
Азық-түлік тауарларын импортпен алмастыру деп тұрғындардың өмірі мен
денсаулықтарын сақтауға қажетті деңгейде импортты тауарларды отандық
өндіріс өнімдерімен алмастыру есебінен сапалы тұтыну өнімдерімен жабдықтау
ұғынылады.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық өндірісінің қысқаруы
отандық өнімдерге деген бағалардың жоғарлауынан жалпы тұтыну сұранысының
қысқаруымен, азық-түлік, киім-кешек және басқа да жабдықтау заттары
импортының өсуімен шартталады.
Алайда соңғы жылда терең дағдарысқа және ауыл шаруашылық өндірісінің
қысқаруына байланысты ауыл шаруашылығын қажетті ассортиментті және сапалы
шикізаттармен қамтамасыз ету мәселесі көкейкесті болып отыр.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылық өнеркәсібінің дамуын келесі факторлар
тежейді :
- шикізат сатып алуға арналған меншікті айналым қаражаттарының
жетіспеушілігі;
- ауыл шаруашылық шикізатты өңдеу жөніндегі өндірістің жеткіліксіздігі;
- ауыл шаруашылық шикізатын терең қалдықсыз өңдейтін өндірістердің болмауы;
- ауыл шаруашылығында өндіріс орындарын құруға материалдық-техникалық
базаның жетіспеушілігі;
- ауыл шаруашылығы өндірісінде қазіргі заман талабына сай кадрлардың
жетіспеушілігі және ауыл шаруашылық өндірісін дамытуда мемлекеттік және
жергілікті бюджеттен бөлінетін қаражаттардың жетіспеуі, инвестиция
көздерінің тартылмауы және мемлекет тарапынан көрсетілетін көмектер,
қолдаулардың аз болуы.
1999-2000 ж.ж. ұқсас тауарлар импортын шектейтін, отандық
кәсіпорындар жұмысын ынталандыратын ҚР Үкіметінің бірқатар қаулылары
қабылданды. Салаға инвестицияның жыл сайын өсуі сәйкесінше 193% және 232%
құрады, бұл көптеген кәсіпорындардың жұмысқа қабілетсіздігін қалпына
келтіруге импортқа табысты қарсы тұруға және ауыл шаруашылық өнімін тұтыну
көлемінде отандық өнім үлесін 60% -дан 70%-ға дейін өсіруге жол береді.
Мақта және мақта-шикізаты өнімері нарығында отандық өнім үлесі 11.3%
(Сур. 2). Алайда ішкі нарықта тұтынуға дайын жоғары деңгейдегі отандық дән
өнімдерінің ассортименті, сонымен қатар кондитер, нан пісіруде
пайдаланылатын дәннен өңделген өнімдер жоқ. Крахмал, миа, кликовина
импорты соңғы 10 жылда 4 есе өсті, есесіне мақта өнімдері экспорты 1.6 есе
өсті.
Мақта, мақта шикізаты өнімдеріндегі импорт пен отандық өнім үлесі (1-
импорт, 2-отандық өнім).
2. Сурет.
Сыртқы нарықтарда тұтыну өнімінің бәсекелік қабілеті, ең алдымен оның
сапасы мен өнімнің жоғары әлемдік стандарттарға, экологиялық және
санитарлық талаптарға сәйкестігіне байланысты. Маңызды рөлді мұнда
тұтынушылардың қалаулары да атқарады. Мұндай тауарлардың бағалық бәсекелік
қабілеті сыртқы нарықтарда екінші орында.
Қазіргі кезде отандық өнімдердің бәсекелік қабілетін ең алдымен ішкі
нарықтарда арттыру керек. Экономикалық зерттеу институтың Республикалық
Мемлекеттік Кәсіпорынмен жүргізілген ішкі нарықты зерттеу; өндірушілер,
сатушылар мен сатып алушылардың ойын есепке алу негізінде дайындаған
Отандық тауарлардың бәсекелік қабілетінің жағдайың таңдамалық шолу
негізінде ауыл шауашылық, тамақ және жеңіл өнеркәсібінің отандық
тауарларының бәсеке қабілеттілігін арттыру шаралары мен жағдайы жайлы
негізгі қорытындылар жасалған. Сапасы жақсарған тауарлар әдетте
импортталынатындардан, ең алдымен ресейліктерден қымбат. Негізгі мәселе –
бағаны төмендету, бұл республика халқының көп бөлігінің кедейленуімен
байланысты маңызды.
Бағдарлама мақсаттары болып :
- ауыл шаруашылық және жалпы жеңіл өнеркәсібі мен тамақ өнеркәсібінің
кешенді дамуын қалпына келтіру және жылдамдату, кәсіпорындардың техникалық
және технологиялық артта қалуын жою;
- сапа мен ассортиментті жақсарту, өндіріс шығындарын төмендету есебінен
өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру;
- отандық экономиканың тоқыма, тігін және былғары аяқ киім өнімі импортына
дағдарыстық тәуелділікті жою;
- шикізат және тамақ қосындыларын, дайын тамақ өнімін өндіруді кешенді
дамыту, ішкі нарықтан әлемдік тауар нарықтарына жылжыту;
- отандық өнімнің бәсеклік қабілетін ішкі және сыртқы нарықтарда
қамтамасыз ету үшін салық және кеден тәртібін жетілдіру;
- кәсіпорындардың қаржылық-экономикалық жағдайын сауықтыру;
- салаға инвестиция тарту және кәсіпорындардың екінші деңгейдегі
банктермен несиеленуін қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасау;
- жоғары технологияны, бәсекелі өнімді ішкі және сыртқы нарыққа шығаруды
қамтамасыз етуші ең тиімді деген кәсіпорындарды селективті инвестициялық
қолдау мен басымдықтарды анықтау;
- өндірісті ұйымдастыру мен дамыту, бизнес жоспарларды рәсімдеу жөнінде
кәсіпкерлерге техникалық, технологиялық және әдістемелік көмек көрсету;
Қазақстан тауарларының бәсекелік қабілетінің жоғарылауына жағдай
жасайтын негізгі шаралар келесілер :
- ағымдағы статистикалық есеп-қисап, сонымен қатар арнайы зерттеулер мен
коньюктуралық сұрау негізінде бәсекелік қабілет саласында жүйелік
зерттеулер ұйымдастыру және пайдалану;
- микродеңгейде менеджмент пен маркетингті жақсарту. Менеджмент ең алдымен
өндіріс шығындарын төмендетуге бағытталу керек;
- негізгі әріптес елдермен саудада есептесетін нақты тиімді айырбас
курсының мониторингі. Оның қысқа мерзімде күрт жоғарылауына жол бермеу;
- пайыздық ставканы ішкі нарыққа бағытталған өндіріcтерді несиелеу мүмкін
болатын деңгейге дейін төмендету;
- тауарларды сыртқы нарықтарға жылжытуды мемлекеттік деңгейде ақпараттық
қолдау. Нарықтарды білу, бәсеке деңгейін және бәсекелестерді білу,
инвесторлармен шикізат пен материалдарды жеткізу, өнімді өткізу жөнінде
стратегиялық әріптестерді іздеу қажет;
- табиғи монополиялар аясында бағаны қатаң реттеу;
- жекелеген тауарлар өндірістерін монополиясыздандыру және ҚР-ның Теріс
пиғылды бәсеке туралың Заңының бұзылуына жол бермеу;
- өндірістің техникалық және технологиялық деңгейін арттыру мақсатында
шетел инвесторларын жекелеген тұтыну тауарларын өндіруге тарту. Әлемге
белгілі фирмалық және сауда белгілерін пайдалану құқығын алуға мемлекеттің
көмек көрсетуі;
- импортты саясат, жоғары баж салықтарын дайын өнімге, ал шикізатқа төмен
деңгейде салынатындай қалыптасуы керек.
Импортты алмастыру Бағдарламасының негізгі қағидалары болып мыналар
табылады :
- ішкі және сыртқы нарықтарда өнімнің бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету;
- өнімді өндірудің экономикалық тиімділігі:
- бағдарламаны қолда бар ресуртардан шыға біртіндеп жүзеге асыру.
Бағдарламаны жүзеге асырудан күтілетін нәтижелер мынадай : 2001 жылы
жеңіл өнеркәсіп бойынша отандық өнім үлесі 35 % -ға дейін, ал тамақ
өнеркәсібінде 80%-ға дейін, ал 2000 жылы сәйкесінше 45% және 85%-ға дейін
артады. 2003 жылы тамақ өнеркәсібінде 80% деңгейінде сақталады, ал жеңіл
өнеркәсібінде 55%-ға дейін жетеді.
Тамақ өнеркәсібінде 2003 жылға қарай отандық өнім үлесі ішкі тұтынуда
85%-ға дейін жету өндіріс көлемінің 1.3 есе өсуін қамтамасыз етеді. Оның
ішінде өсімдік майының өндірісі 4 есе, құс еті 3 есе, ет, балық және жеміс-
жидек консервілері 5-7 есе өсті. Дән мен сүттен жаңа өнім түрлері
игеріледі. Жаңа 10 мың жұмыс орны пайда болып, салық түрінде бюджетке
қосымша түсімдер 2001-2003 жылы 24 миллиард теңгені құрайды.
Қазақстанның азық-түлік тауарлары нарығындағы қалыптасқан жағдайлар
көбіне мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметті мақсатқа сай
реттемегендігіне байланысты. Нәтижесінде азық-түлік тауарларының импортының
жоғары деңгейі импорт алмастыру Бағдарламасын әзірлеуді шарттайды. Азық-
түлік тауарларының ішкі нарығында тиімді бәсекелік ортаны дамыту жөніндегі
бірінші кезекті шаралар:
1) Отандық тауар өндірушілердің мүддесін қорғау қағидалары.
Барлық дамыған елдер өз тауар өндірушілеріне қолдау көрсетеді, кейде
экономикалық пайдаға қарамастан, халықаралық өмір сүру мәселелері
қозғалғанда ерекше қорғау саясатын әзірлейді. Мысалы, Жапония күрішті
тиімді импорттауға қарағанда, оны шығынмен өндіруді дұрыс деп шешті.
Отандық тауар өндірушілердің мүдделерін қорғау жоғары кеден баждарын
белгілеуді ескермейді. Оның үстіне бұл бағыттардағы мүмкіндіктер СЭҚ-ті бос
жіберудің халықаралық талаптарымен шектеледі. Отандық кәсіпорындарды, ең
алдымен өндірісінде субсидиялар пайдаланылған және демпинг бағаларымен
жеткізілетін тауарлар импортынан қорғау қажет. Осы мақсатта мемлекет
тарифтік және тарифтік емес әдістерді пайдалану негізінде әрбір тауар
топтары бойынша тиімді сауда тәртіптерін әзірлеу керек.
2) Тұтынушылар мүдделерін қорғау қағидалары.
Бұл қағида тауарлар өндірісі мен айналымы аясында монополияның
болмауын ескереді. Бұдан басқа нарықта өткізілетін тауарлардың сапасы
тұтынушылардың денсаулығына қауіпсіз болуы керек. Ол үшін мемлекет нарықта
өткізілетін тауарладың сапасы мен бағасына мониторинг жүргізуі керек.
3) Кластерлік жайғасымның орындалу қағидасы, яғни өзара байланысты
салалардың мүдделерін есепке алу.
Жалпы жоғарыдағы мәліметтерді зерттей келе, азық-түлік өнімдерінің
отандық өндірісінің бәсекелік қабілетіне жету үшін мемлекеттік қолдаудың
қажеттілігі зор екенін байқауға болады.
Мақта өндірісіне әсер ететін факторлардың тиімділігін жеке-жеке
қарастыруға болады.
Кәсіпорынның бәсекелік қабілетін арттыруда маңызды орынды мақтаны
өндіру мен тазалау прогрессивті техникасы мен технологиясын енгізуді
жеделдету алады. Техникалық прогрестің жылдамдауы мен бәсекелік күрестің
шиеленісуінен машина мен құрал-жабдықтардың моральдық тозуының қарқыны
өседі, сондықтан оларды тез жаңартудың маңыздылығы жоғарылайды. Орталық
Азияның мақта өндірудегі жетекші орындарға ие кәсіпорындары бойынша
жүргізілген талдаулар нәтижелері, озқ техника мен технологияны енгізу
кәсіпорынның бәсекелестермен салыстырғанда алға шығуына жол береді.
Негізгі өндірістік қорларды пайдалануды жақсарту - өндіріліп отырған
өнім шығындарын төмендетуге әсер етуші факторлардың бірі. Қор
қайтарымдылығының азаюы бір өнім бірлігіне келетін амортизациялық
аударымдар үлесінің көбеюіне және оның рентабельділігінің сәйкесінше
төмендеуіне әкеледі.
Негізгі және қосымша шикізаттың пайдаланылуын жақсарту мақта
өндірісіне жұмсалатын шығындардың шамасына әсер етеді. Шикізат
ресурстарының пайдаланылу деңгейі мақта тазалау зауыттарында сыртқы және
ішкі ортаға байланысты. Мақта тазалау саласының кәсіпорындарында шикізаттың
пайдаланылу деңгейіне сыртқы орта қатты әсер етеді (маркетингтік зерттеулер
жүргізу жолымен бағасы оңтайлы сапасы жақсы шикізат алу). Мақта тазалау
кезінде шикізаттың пайдаланылу деңгейінде ішкі ортаның өндірілген өнім
сапасын арттыруға және ақауларды төмендетуге келтіруге болады. Мақта
тазалау саласының көптеген кәсіпорындарында шикізат пен дайын өнім сапасы
қатаң бақыланады, ал мақта-талшығын шығару МемСТ пен ТУ-ға сәйкес жүзеге
асырылады. Жалпы түрде өнім сапасын арттырудың қосымша шығындары
келесілерден құралады :
- технологиялық схеманы өзгертуге қажетті шығындар;
- құрал-жабдықты модернизациялау шығындары;
- тұтынушыға өнім сапасының жақсарғаны жайлы ақпараттау шығындары;
- персоналды оқытуға жұмсалған шығындар.
Шикізат сапасының қажетті деңгейін қамтамасыз ете алатын және төмен
баға сұрайтын жабдықтаушымен іздеумен қатар мақта тазалау зауыты үшін
өндірістің жалпы шығындарын төмендету мен өнімді өткізуде шикізат енгізу
мен дайын өнімді алып шығу жөніндегі көлік шығындарын төмендетудің маңызы
зор.
Бір өнім бірлігіне келетін көлік шығындарын төмендету үшін, қай
көлікті пайдалану тиімдірек екенін анықтау керек. Егер өз көлігі тиімдірек
болса, онда оны сатып алудың қандай әдістері мақсатқа сай екенін анықтау
қажет: меншікті қаражаттар есебінен, несиелер мен лизинг негізінде.
Өндірісті ұйымдастырудың прогрессивті әдістері мен тәсілдерін енгізу
, жұмыскерлердің және ең алдымен жұмысшылардың санын оңтайландыруға жол
береді.
ҒТП-тің дамуымен және оның нәтижелерінің мақта тазалау салаларының
кәсіпорындарына енгізілуімен жұмысшылардың қажетті саны азайып барады.
Өнімді өндіру және өткізу шығындарын төмендетуде маңызды орынды
өндірістік емес шығындар алады. қазіргі жағдайда олардың үлес салмағы
жоспарлы экономикаға тән көрсеткіштермен салыстырғанда өскен. Бұл
кәсіпорынның жоғары бәсекелілігін қамтамасыз ету үшін өз өнімін жарнамалау
және маркетингтік зерттеулер жүргізудің қажеттілігімен байланысты. Сонымен
қатар бұл бағыттарда пайдаланылатын қаражаттар, алынатын экономикалық
нәтижемен шамалас болуы керек. Егер кәсіпорын өзінің тікелей мақсаты қылып
сату емес өткізу көлемін ұлғайтуды көздемейтін имиджтік жарнамаға жүгінсе,
онда ол жарнама шығындарының өсуіне әкелуге міндетті емес.
1.3. Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторлар
Отандық өндірісті өркендету мен тауар өндірушілерді қолдау
үкіметіміздің алға қойған басты бағыттарының бірі болып табылады. өз
кезегінде, осы мақсатқа жетудің бірден-бір жолы, бұл - өндірілетін өнімнің
бәсекелік қабілетін арттыру.
Кез-келген экономикалық жүйенің тиімділігін арттыруда бәсекенің алар
орны ерекше. Үкіметіміздің ҚР 2010 ж. дейін дамытудың стратегиялық
жоспарындаң басым бағыттардың бірі ретінде ауыл шаруашылық өнімдерінің
бәсекелік қабілетін арттыруды көздеген. Еліміздің әр түрлі ауыл шаруашылық
өнімдерін шығару мүмкіндігінің мол екендігін ескерсек, тек өнімді шығарып
қана қоймай, оның бәсекелік қабілетін арттыруды да басты назарда ұстау
қажет.
Ендігі кезекте өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларға
жеке-жеке тоқталып өтейік. Өнімнің бәсекелік қабілеті тұтынушының қажетін
өтейтін және сатып алу мүмкіндігіне сай келетін тауардың сапалық және
құндық көсеткіштерінің жиынтығымен сипатталады және осы тектес бәсекелес
өнімдерден ерекшеленеді. Ең алдымен, өнімнің бәсекелік қабілеті оның бағасы
мен сапасына тәуелді. Екіншіден, осы өнімдердің құрамына кіретін
бұйымдардың бәсекелік қабілетімен анықталады. Сондықтан, өнімді өндіруге
қажетті шикізаттың сапалы болуы өнімнің бәсекелік қабілетін анықтайтын
негізгі факторлардың бірі болып табылады.
Тұтынушы өзіне қажетті тауарды оның тиімділігі арқылы таңдайды.
Содан соң ғана оның безендірілуіне, әсемділігіне назар аударады. Ал,
тиімділік ең алдымен, таурадың бағасы мен сапасына тәуелді.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасы адам өміріне пайдалылығымен
тікелей байланысты. Сондықтан да. өндірілетін өнімнің стандартқа сай болуын
қадағалау маңызды жағдай. Мемлекеттің ауыл шаруашылық өнімдеріне
белгіленген стандарттарына сай болуы ауыл шаруашылық өнімінің бәсекелік
қабілетін арттыруға әсер ететін негізгі факторлардың біріне жатады.
Стандарттағы талаптар ауыл шаруашылық өнімдерінің адам ағзасына тигізетін
әсерін, өнімнің химиялық,, биологиялық құрамын анықтап, олардың шекті
мөлшерін белгілейді.
Бәсеке жағдайында өнім өндіруші өз өнімдерінің тұтынушылық деңгейін
арттырып, тұрғындар арасында маркетингтік зерттеулер жүргізіп, сол арқылы
өнімнің жаңа түрлерін өндіруді көздейді. Нарықтық экономикада кез-келген
өндірістік кәсіпорын өзінің экономиалық дамуы үшін тауарлық стратегиясын
ішкі нарықты қамтамасыз етуге ғана емес, сыртқы нарық қажеттілігін
қанағаттандыруға да байланысты құруы керек. Өйтпейінше,ол кәсіпорынның даму
мүмкіндігі шектеулі болмақ.
Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың факторларын келесі үш топқа
бөліп қарастыруға болады:
- техникалық
- экономикалық
- ұйымдастырушылық
Техникалық фактор өнімді дайындау технологиясын жетілдірумен
байланысты, яғни, тауардың тұтыну қасиетін арттыру арқылы. Оған тауардың
дәмі, иісі, сіңімділігі және т.б. жатады.
Экономикалық фактор негізінен баға саясатымен байланысты. өнімнің
өзіндік құнын төмендету арқылы немесе белгілі уақыт аралығында нарықтағы
өнімнің бағасын жасанды түрде кемітіп, кәсіпорын нарықтағы өз орнын сақтап
қалуға тырысады.
Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың ұйымдастырушылық факторы
тауарды сату саясатымен байланысты.
Баға саясатының маңызын екі жақты қарастыруға болады: өндіруші үшін
баға - өндірушінің барлық шығыны және болжамды табыс көлемі; тұынушы үшін
баға – сатып алуға, жеткізуге кеткен шығындары.
Бағаның қалыптасуының үш негізгі әдісі бар:
- өзіндік құн мен табыс негізінде;
- сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігі негізінде;
- нарықтағы бәсеке жағдайына байланысты.
Нарықтағы бағалық бәсеке кезінде тауар өндірушілер негізгі фактор
ретінде өндірістік шығындарға үлкен назар аударады. Оған себеп, бірдей
бәсекелі баға кезінде өнімнің бірлігіне келетін шығын көлемінің төмен болуы
жоғары табыс алуға мүмкіндік береді. Өнімнің бірлігіне келетін шығындылықты
төмендету жолдарын әрбір кәсіпорынның өзіне тән ерекшеліктеріне қарай
іздестіргені жөн. Олардың қатарына: шикізат пен материалдарда тиімді
пайдалануды және бағасы төмен жабдықтаушыларды, ақаулы өнім көлемін
төмендетуді, әкімшілік шығындарын қысқартуды және т.с.с. жатқызуға болады.
Өнімнің бағасы оның өзіндік құнының шамасына тікелей байланысты.
Өзіндік құн көлемінде шикізаттың үлесі жоғары болатынын ескерсек, шикізат
базасын дамыту, арзан шикізат көзін табу кәсіпорын үшін маңызды.
2. МаҚта Өнімдерін ӨҢдеуші ӨндірістіҢ экономикалыҚ ахуалы мен бӘсеке
Қабілетін талдау
2.1. Ақ Алтын ААҚ-ның негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері
Ақ Алтын ААҚ 1995 жылдың 27 наурызында аудандық әкімшіліктің
басшылығының пәрменімен ұйымдастырылған.
Бұл кәсіпорын толық түрде өзін-өзі қаржыландыратын, пайда табуға
мақсатталған мекеме.
Ақ Алтын ААҚ-ы заңды тұлға болып табылады. Өзіндік басшысы, мөрі,
тауарлық белгісі бар.
Ақ Алтын ААҚ-ның негізгі қызметі ауыл шаруашылығында мақта өсіру
саласымен айналысып қана қоймай оны жинау, сақтау, тазалау, жөнелту сияқты
сонымен қатар екі мыңға жуық адамды еңбекпен қамтиды.
Қызмет түрлері шет елдердегі, сондай-ақ өзіміздегі мақта шикізатына
жоғары сұраныстың болуына орай туындаған.
Ақ Алтын ААҚ-ның жағдайы біршама тұрақты.
Бұл кәсіпорын Оңтүстік Қазақстан Облысы әкімінің нөмірі 159-1958-ААҚ
28.01.99 жылғы бұйрығымен тіркелген.
Ақ Алтын ААҚ-ы акционерлік қоғам болып табылатындықтан басқару
жүйесі белгіленген кәсіпорын жарғысына байланысты бекітілген.
Кәсіпорынның жоғарғы брасқару органы – акционерлер, жылына екі рет
шақырылады. Кәсіпорынның ағымды өндірістік-шаруашылық және қаржылық
қызметін кәсіпорын басшылығы жүзеге асырады.
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы деп орындалатын технологиялық
процестерге тәуелді кәсіпорындарды бөліктерге бөлу процессін айтамыз.
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы – бұл өзара байланысқан негізгі,
көмекші және қызмет етуші шаруашылықтардың жиынтығы. Жалпы кішігірім
кәсіпорын цехқа және жұмыс орнына бөлінеді.
Ақ Алтын ААҚ-ның өндірістік құрылымы келесі нұсқада көрсетілген.
Ақ Алтын ААҚ-ның өндірістік құрылымы
Ақ Алтын ААҚ
3. Сурет
Кәсіпорынның меншігін басқару органы ретінде кәсіпорын басқармасы
құрылған, ол жеті бөліктен тұрады. Кәсіпорын басқармасының қызметін
ревизиялық комиссия бақылайды.
Қазіргі нарық жағдайында еліміздің кез-келген кәсіпорыны сияқты Ақ
Алтын ААҚ-ы да жүйелі жұмыс жасауға әрекет етуде.
Кәсіпорынның басқару құрылымы келесі нұсқада көрсетілген.
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-басқарушылық құрылымы
4. Сурет
Тазалау цехтарында әр тараптан алынған тапсырыстарды орындау, сорттау цехі,
орамалау цехі және қоймалар негізгі өндірістің жүйелі жүруіне ықпал етіп
отырады.
Кәсіпорынның даму тарихында айтып өткеніміздей басқару жүйесі басқарма
кеңесінен тұрады. Тікелей басшылықты директор атқарады. Өндірістік бөлім
өнімді өндіру процесімен, кадрлар бөлімі мамандарды тіркеумен, өнімді
өткізу және жабдықтау бөлімі дайын өнімге қажетті материалдармен,
шикізаттармен қамтамасыз етумен және дайын өнімді өткізумен айналысады.
Бухгалтерлік есеп бөлімінің міндеті – акционерлік қоғамның жұмысына
бақылау жасап, есепке алып, күнделікті қорытынды мәлімет шығару, шаруашылық
жоспарының орындалуын бақылау, экономикасын, шаруашылық есептің түбегейлі
нәтижесін көрсету. Мысалы: акционерлік қоғамның шаруашылық қажетіне
жаратылатын (жарайтын) заттарды, тауарларды, ақшалай қаржыларды
кәсіпорындар мен мекемелер арасындағы қарым-қатнастар туралы мәліметтерді
есепке алады.
Ақ Алтын ААҚ-ның қызметінің мақсаты: пайда түсіру және
акционерлерді пайдалана отырып өндіріс көлемін ұлғайту, әлеуметтік
мәселелерді шешу болып табылады.
Қоғамның негізгі қызметі: мақта жинау, тазалау, өңдеу,қайта өңдеу және
орамалау. Ірі кәсіпорындарға, ұжымдарға, шаруа қожалықтарына қызмет көрсету
болып табылады.
- Ақ Алтын ААҚ-ның қызметінің құрамына кіретіндар:
35 мақта қабылдау пункті. Мұнда жергілікті аймақтардан мақта қабылдау және
өңдеуге жіберілгенге дейін сақтау.
- Ақ Алтын ААҚ-ның мақта тазалау, өңдеу, қайта өңдеу және орамалау
зауыты бар. Бұл зауытта мақта қабылдау пунктерінен түскен мақтаны өңдеу
нәтижесінде 5 түрлі өнім шығарады. Өнім түрлері:
1. мақта талшығы (волокна);
2. техникалық және тұқымдық мақта шиті;
3. улюк;
4. линт;
5. үлпек.
- Ақ Алтын ААҚ-на қарасты Ақ Майң цехы. Бұл цехта техникалық мақта
шитінен халық тұтынатын мақта майын және мал шаруашылығына қажетті мал
азығын шығарады.
Акционерлік қоғамда табиғи монополия заңдылығына сәйкес жыл сайын
аудиторлық, қаржылық тексерулер жүргізіледі, оның нәтижесі акционерлердің
жалпы жиналысында жарияланады.
Ақ Алтын ААҚ-ның басқару органдары мен жауапкершілігі. Қоғамның
басқару органдары болып төмендегілер табылады:
- акционерлердің жалпы жиналысы;
- директорлар кеңесі;
- қоғамды басқарушылар.
Бірінші қаржылық қол таңба қою құқығына ие тұлғалар:
- президент;
- бас қаржы директоры;
- экономикалық сұрақтар бойынша атқарушы директор.
Бухгалтерлік есепті жүргізу және 2-ші қаржылық қолтаңба қою құқығына
ие тұлға:
- бас есепші.
Бөлімшелерде 1-ші қолтаңба қою құқығы бар бас директорларға және оның
қаржы сұрақтары бойынша орынбасарына берілген.
Бухгалтерлік есеп туралың заңы мен 1-бухгалтерлік есеп стандартына
сәйкес қоғамның Президенті келесілерге жауапты болады:
- бухгалтерлік есеп және есеп беру директоры қызметіне маманды
тағайындау;
- бухгалтерлік есеп жүйесін ұйымдастыру, есептілік және салық есебі
жүйесіне, сонымен қатар есеп саясатының қабылдануы;
- ішкі қабылдау тәртібін арнауға;
- есеп саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Ендігі кезекте, кәсіпорынның мәлімерттерін пайдалана отырып
өндірістік-шаруашылық қызметіне талдау жасаймыз.
Кәсіпорынның негізгі қызметі тұтынушылар қажеттіліктерін қанағаттандыру
болып табылады, сондықтан негізгі көрсеткіш ретінде өнімді өткізу көлемі
болады.
Сондықтан кәсіпорын жұмысын талдауды өнімді және қызметті шығару
көрсеткіштерін зерттеуден бастайды.
1. Кесте – Кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштері
РсКөсеткіштер өлшем 2002 2003 Ауыт. Өзгеру
бірлігі (+;-) қарқыны%,
1 2 3 4 5 6 7
1 Өткізілген өнім
көлемі млн.тг 1602.5 2182.7 580.2 136.2
2 Өнімнің өзіндік құны
Жалпы табыс млн.тг 1426.1 1937.6 511.5 135.9
3 Кезең шығындары млн.тг 176.4 248.7 72.3 141.0
4 Негізгі қызметтен
түскен табыс млн.тг 46.1 68.7 22.6 149.0
5 Таза табыс
Өткізілген өнімнің млн.тг 130.3 180.0 49.7 138.1
6 1тг. кеткен шығындар млн.тг 91.21 126.0 34.8 138.1
7 Өнім рентабельділігі
Жұмысшылар саны
Еңбек өнімділігі тг. 0.06 0.06 0.0 0.0
8 Еңбек ақы қоры
1 жұм-ға орташа % 5.7 5.8 0.1 -
9 айлық еңбек ақы
Негізгі қордың орташаадам 540 547 7 101.3
10 жылдық құны млн.тг 3.0 4.0 1.0 133.3
11 Қор қайтарымдылығы млн.тг 214.6 252.2 37.6 117.5
12 Қор сиымдылығы
мың.тг 33.1 38.4 5.3 116.0
13
млн.тг 87.6 152.3 64.7 173.9
14
тг. 18.3 14.3 -4 -78.1
15 тг. 0.05 0.07 0.02 140.0
Кесте бойынша есепті жылы өнімді өткізу көлемі өткен жылға қарағанда
580.2 мың тг. немесе 136.2 % өскенін байқаймыз. Сондай-ақ кәсіпорынның
негізгі технико-экономикалық көрсеткіштерінің берілген кестеде өткен 2002
жылға қарағанда есепті 2003 жылы өскенін байқаймыз. Мысалға : өнімнің
өзіндік құны өткен 2002 жылы есепті 2003 жылмен салыстырғанда 1426.1 тг-
ден 1937.6 тг-ге, яғни 135.9 %-ға, жалпы табыс 72.3 млн. тг немесе 141.0%-
ке, өнім рентабельділігі 0.1%-ға, жұмысшылар 7 адамға, еңбек өнімділігі
133.3%-ға, еңбек ақы қоры 37.6 млн.тг немесе 117.5%-ға, жұмысшылардың
орташа 1 айға еңбек ақысы 5 мың тг. немесе 116.0%-ға, негізгі қорлардың
орташа жылдық құны 64.7 млн.тг. немесе 173.9%-ға, қор сиымдылығының 140.0%-
ға артып, ал қор қайтарымдылығының 78.1%-ға кемігенін көреміз. Оның басты
себебі болып егістік көлемдерінің артуы және өнімділіктің жоғарылауы,
өнімнің нарықтық бағасының көтерілуі және өндірістің айналым құралдарына
бағаның жоғарылауы болып отыр. Бұны график түрінде былай көрсетуге болады.
2002-2003 жж. көрсеткіштердің (1-өнімді өткізу көлемі, 2-өнімнің өзіндік
құны, 3-жалпы табыс) өсуі
5. Сурет
. 2002-2003 жж. көрсеткіштердің (1-негізгі қызметтен түскен табыс, 2-таза
табыс, 3-еңбек ақы қоры, 4-негізгі қордың орташа жылдық құны) өсуі
6. Сурет
Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарында өндіріс тиімділігін көтерудің
маңызды факторларының бірі болып оларды негізгі қорлармен қажетті мөлшерде
қамтамсыз ету және толық пайдалану болып табылады. Келесі әрекет
кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштерінің нәтижелерін біртіндеп
талдау. Кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштері, оның нарықтағы
белсенділігі мен сенімділігінің маңызды сипаттамасы болып табылады. Ол
кәсіпорын иелігіндегі мүлік пен оның қаржылану көздерімен анықталады.
Талдауды негізгі қорларды пайдалану тиімділігін бағалаудан бастаймыз.
2. Кесте - Негізгі қорларды пайдалану тиімділігін талдау.
РсКөрсеткіштер Өлшем 2002 2003 Ауытқуы Өзгеру
бірлігі (+;-) қар-
қыны %
1 2 3 4 5 6 7
1 Өнімді өткізу
көлемі млн.тг 1602.5 2182.7 580.2 136.2
2 Негізгі қорлардың
орташа жылдық құны
Қор қайтарым
дылық млн.тг 87.6 152.3 64.7 173.9
3 Қор сиымдылық
тг 18.3 14.3 -4 -78.1
4
тг 0.05 0.07 0.02 140.0
Кесте берілгендері бойынша негізгі қорлардың орташа жылдық құны
есепті жылы 64.7 млн. тг. өсті, немесе 173.9% .
Қор қайтарымдылық деңгейі есепті 2003 жылы өткен 2002 жылмен
салыстырғанда 4 тг. азайып, ал қор сиымдылығы керісінше 0.02 тг-ге немесе
140.0 %-ға көтеріліп 0.07 тг-ні құрады.
Нарық жағдайында негізгі қорлар кәсіпорын үшін маңызды тетік болып
табылады. Олардың деңгейі, тозуы және тиімділігі кәсіпорынның соңғы
қаржылық нәтижелерін қалыптастыруға ықпал етеді.
Бұдан әрі негізгі өндірістік қорлардың құрамын және құрылымын
қарастырамыз. Бұл бізге кәсіпорынның еңбек құралдарымен қаншалықты
қамтамасыз етілгенін көрсетеді.
3. Кесте - Негізгі өндірістік қорлардың құрамы мен құрылымы
рс 2002 ж 2003 ж Ауытқулар
Көрсеткіштер
млн. тг %-дық млн. тг %-дық (+;-) %-дық
үлесі үлесі үлесі
1 2 3 4 5 6 7 8
1 Ғимарат 14.8 16.9 16.3 10.7 1.5 110.1
2 Құрылыс 16.2 18.5 20.7 13.6 4.5 127.7
3 Жабдықтар 11.7 13.4 33.4 21.9 21.7 285.5
4 Тасымалдау
құралдары 29.3 33.4 42.7 28.0 13.4 145.7
5 Тағы басқалары
15.6 17.8 39.2 25.7 23.6 251.3
6 Барлығы 87.6 100 152.3 100 64.7 100
Кестеде белгіленгендер бойынша кәсіпорында негізгі өндірістік қорлардың
құрылымында біршама өзгерістер болғанын көреміз.
Сонымен ғимарат, құрылыс және тасымалдау құралдарының құны есепті
жылы өткен жылмен салыстырғанда сәйкесінше 1.5 млн.тг, 4.5 млн.тг және 21.7
млн. тг-ге жоғарылаған. Жабдықтар құны 11.7 млн. тг-ден 33.4 млн. тг-ге
дейін жоғарылады, бұл жабдықтар санының көбеюіне байланысты. Үлестік
салмақта да елеулі өзгерістер болды, мәселен, ғимарат құны өткен жылмен
салыстырғанда есепті 2003 жылы 110.1 %-ға көтерілсе, ал құрылыс,
тасымалдау құралдарының және жабдықтар құны сәйкесінше 127.7%-ға, 145.7 %-
ға және 285.5%-ға өскен.
Бұл бөлімді талдауды біз мөлшерленетін және мөлшерленбейтін айналым
қорларының жағдайын жыл басына және жыл соңына талдаудан бастаймыз.
4. Кесте - Айналым қорларының жағдайын талдау, млн.тг.
2002 жыл 2003 жыл Ауытқуы
рс Запастар мен шығындар
(+;-) үлесі%
1 2 3 4 5 6
1 Өндірістік запастар 227.6 233.2 5.6 102.5
2 Арзан, тез тозатын заттар 41.8 73.7 31.9 176.3
3 Дайын өнім 180.6 38.4 -142.2 -21.3
4 Тауарлар - - - -
5 Касса 5.6 13.4 7.8 239.3
6 Есеп айырысу шоты 0.16 0.08 -0.08 -50
7 Басқа да
ақша қаражаттары 139.9 641.7 501.8 458.7
8 Барлығы 595.7 1000.5 404.8 168.0
Кесте мәліметтерінен 2003 есепті жылы кәсіпорынның айналым қорларының
айтарлықтай артқанын байқауға болады. Оның өзгеруіне өндірістік запастардың
5.6 млн. тг, МБП-ның 31.9 млн.тг, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz