Еңбекті ұйымдастырудың мәні мен мақсаттары
Қоғамның басты өндіргіш күші - адамдар. Қандай кәсіпорында болмасын, өндіргіш нәтижесі адамдардың еңбегін дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Сондықтан еңбекті ұйымдастыруға әрқашан назар аударылуы қажет.
Ұйымдастыру деген ұғым тәртіпке, белгілі бір жүйеге келтіруді талап етеді. Кез келген еңбек ұжымы адамдардан құралады. Адамдардың әр тобына немесе әр қайсысына нақтылы тапсырма беріледі де, осы тапсырманы орындауға қажетті өндіріс құралдары бекітіледі және жағдай туғызылады. Олардың еңбегінің нәтижесі әркімнің өз міндетін жете біліп, оны абыроймен орындауына байланысты. Бұл үшін еңбекті дұрыс ұйымдастыра білу қажет.
Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру деп әрбір ұжым мүшесінің еңбегін ғылым мен озат тәжірибе жетістіктері негізінде жетілдіріп отыруды, еңбек өнімділігінің жогары нәтижесіне жетуді айтады. Бұл ұғым өндіріс құралдарының неғұрлым ұтымды пайдалануын, озық технологияны пайдалана отырып жұмыс істеу мен демалуды өзара үйлестіріп отыруды талап етеді.
Енбек дұрыс ұйымдастырылуы үшін ол ғылыми негізде жинақты, үйлесімді, нәтижелі және мархабатты түрдегі жүйеге келтірілуі керек.
Ғылыми негіздегі жүйе деп еңбекті ұйымдастыруды жетілдіре беруге арналган шаралардың ғылыми талаптарға сәйкс болуын айтады.
Жинақты деген ұғым деген еңбекті ғылыми негізде ұйымдастырудың жан жақты жүргізілуін, яғни өндірістің барлық бағыттарында, салаларында іске асуын талап етеді.
Үйлесімді түрде еңбек ұйымдастырудың әр осы ұжымнын нақтылы жағдайларында, әр ғылыми талаптармен озық тәжірибе үлгісіне сәйкестендірілген түрі жатады.
Нәтижелі деп еңбек ұйымднстыруды жетілдіруге байлаиысты еңбек өнімділігімен өндіріс тиімділігінің артуын айтады.
Мархабатты түрде еңбек ұйымдастырылуы еңбек адамдарына жэйлі жағдай жасалып, олардың жұмыс істеп жүрген жерлеріндегі психофизиологиялық санитарлық және эстетикалық жағдайлардын қолайлы болуын талап етеді.
Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру үш түрлі мақсатқа жету үшін қолданылады. Олар: экономикалық, психофизиологиялық және әлеуметтік мақсаттар.
Экономикалық мақсатқа еңбек ұйымдастыруды үнемі жетілдіріп отыру арқылы адам күшін үнемдей отырып еңбектің өнімділігін, нәтижелігін
Ұйымдастыру деген ұғым тәртіпке, белгілі бір жүйеге келтіруді талап етеді. Кез келген еңбек ұжымы адамдардан құралады. Адамдардың әр тобына немесе әр қайсысына нақтылы тапсырма беріледі де, осы тапсырманы орындауға қажетті өндіріс құралдары бекітіледі және жағдай туғызылады. Олардың еңбегінің нәтижесі әркімнің өз міндетін жете біліп, оны абыроймен орындауына байланысты. Бұл үшін еңбекті дұрыс ұйымдастыра білу қажет.
Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру деп әрбір ұжым мүшесінің еңбегін ғылым мен озат тәжірибе жетістіктері негізінде жетілдіріп отыруды, еңбек өнімділігінің жогары нәтижесіне жетуді айтады. Бұл ұғым өндіріс құралдарының неғұрлым ұтымды пайдалануын, озық технологияны пайдалана отырып жұмыс істеу мен демалуды өзара үйлестіріп отыруды талап етеді.
Енбек дұрыс ұйымдастырылуы үшін ол ғылыми негізде жинақты, үйлесімді, нәтижелі және мархабатты түрдегі жүйеге келтірілуі керек.
Ғылыми негіздегі жүйе деп еңбекті ұйымдастыруды жетілдіре беруге арналган шаралардың ғылыми талаптарға сәйкс болуын айтады.
Жинақты деген ұғым деген еңбекті ғылыми негізде ұйымдастырудың жан жақты жүргізілуін, яғни өндірістің барлық бағыттарында, салаларында іске асуын талап етеді.
Үйлесімді түрде еңбек ұйымдастырудың әр осы ұжымнын нақтылы жағдайларында, әр ғылыми талаптармен озық тәжірибе үлгісіне сәйкестендірілген түрі жатады.
Нәтижелі деп еңбек ұйымднстыруды жетілдіруге байлаиысты еңбек өнімділігімен өндіріс тиімділігінің артуын айтады.
Мархабатты түрде еңбек ұйымдастырылуы еңбек адамдарына жэйлі жағдай жасалып, олардың жұмыс істеп жүрген жерлеріндегі психофизиологиялық санитарлық және эстетикалық жағдайлардын қолайлы болуын талап етеді.
Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру үш түрлі мақсатқа жету үшін қолданылады. Олар: экономикалық, психофизиологиялық және әлеуметтік мақсаттар.
Экономикалық мақсатқа еңбек ұйымдастыруды үнемі жетілдіріп отыру арқылы адам күшін үнемдей отырып еңбектің өнімділігін, нәтижелігін
Еңбекті ұйымдастырудың мәні мен мақсаттары
Қоғамның басты өндіргіш күші - адамдар. Қандай кәсіпорында болмасын,
өндіргіш нәтижесі адамдардың еңбегін дұрыс ұйымдастыруға байланысты.
Сондықтан еңбекті ұйымдастыруға әрқашан назар аударылуы қажет.
Ұйымдастыру деген ұғым тәртіпке, белгілі бір жүйеге келтіруді талап
етеді. Кез келген еңбек ұжымы адамдардан құралады. Адамдардың әр тобына
немесе әр қайсысына нақтылы тапсырма беріледі де, осы тапсырманы орындауға
қажетті өндіріс құралдары бекітіледі және жағдай туғызылады. Олардың
еңбегінің нәтижесі әркімнің өз міндетін жете біліп, оны абыроймен
орындауына байланысты. Бұл үшін еңбекті дұрыс ұйымдастыра білу қажет.
Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру деп әрбір ұжым мүшесінің еңбегін
ғылым мен озат тәжірибе жетістіктері негізінде жетілдіріп отыруды, еңбек
өнімділігінің жогары нәтижесіне жетуді айтады. Бұл ұғым өндіріс
құралдарының неғұрлым ұтымды пайдалануын, озық технологияны пайдалана
отырып жұмыс істеу мен демалуды өзара үйлестіріп отыруды талап етеді.
Енбек дұрыс ұйымдастырылуы үшін ол ғылыми негізде жинақты, үйлесімді,
нәтижелі және мархабатты түрдегі жүйеге келтірілуі керек.
Ғылыми негіздегі жүйе деп еңбекті ұйымдастыруды жетілдіре беруге
арналган шаралардың ғылыми талаптарға сәйкс болуын айтады.
Жинақты деген ұғым деген еңбекті ғылыми негізде ұйымдастырудың жан
жақты жүргізілуін, яғни өндірістің барлық бағыттарында, салаларында іске
асуын талап етеді.
Үйлесімді түрде еңбек ұйымдастырудың әр осы ұжымнын нақтылы
жағдайларында, әр ғылыми талаптармен озық тәжірибе үлгісіне
сәйкестендірілген түрі жатады.
Нәтижелі деп еңбек ұйымднстыруды жетілдіруге байлаиысты еңбек
өнімділігімен өндіріс тиімділігінің артуын айтады.
Мархабатты түрде еңбек ұйымдастырылуы еңбек адамдарына жэйлі жағдай
жасалып, олардың жұмыс істеп жүрген жерлеріндегі психофизиологиялық
санитарлық және эстетикалық жағдайлардын қолайлы болуын талап етеді.
Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру үш түрлі мақсатқа жету үшін
қолданылады. Олар: экономикалық, психофизиологиялық және әлеуметтік
мақсаттар.
Экономикалық мақсатқа еңбек ұйымдастыруды үнемі жетілдіріп отыру
арқылы адам күшін үнемдей отырып еңбектің өнімділігін, нәтижелігін
қамтамасыз ету және өндіріс құралдарын ұтымды пайдалану кіреді.
Психофизиологиялық мақсатқа жұмыс орында адамдарға ең қолайлы жағдай
тудыру арқылы олардын жұмысты жақсы істеумен бірге, денсаулықтарын және
жұмыс қабілеттілігін сақтауды көздейді.
Әлеуметтік мақсатқа адамдарды жауапкершілікке, бірлестікке ынтымаққа
және тәртіптілікке тәрбиелеу жатады.
Осы айтылған мақсаттарға жету оңай емес. Ол үшін әрбір басшы немесе
маман өз ұжымында мына шараларды іске асырып отыруы қажет:
- жұмысты бөліп беру, жұмысқа жұмылдыру, еңбек ұжымдарын
ұйымдастыру;
- жұмыс орнын дұрыс ұйымдастырып, тәртібін бақылау;
- жұмыстың орындалуын жетілдіріп отыру, ол үшін
озат тәжірибелерді пайдалану;
- кадр іріктеу, әркімге өзіне лайық жұмыс тапсыру, олардың білімін
көтеруіне қамқорлық жасау;
- адамдардың жұмыс істеу, демалу ережесін ойластырып, қолайлы түрін
қолдану;
- еңбекті мөлшерлеу, адамдардың еңбекке ынталы болатын жолын тауып
қолдану;
- еңбек тәртібін сақтауды қамтамассыз ету.
Еңбекті ұйымдастырудың түрлері
Өндірістің қайсы саласында болса да еңбек ұжымдары қызмет етеді. Ұжым
мүшелерінің саны әр қийлы болғанымен, олардың әрқайсысына нақты жұмыс
тапсырылуы тиіс. Ол үшін осы жұмыстардың түрлерін, олардың қалай және не
себпті жіктелетінің жете білу керек.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында ерекшеліктеріне байланысты жұмыстар
төмендегідей төрт түрге бөлінеді.
Техиологиялық жұмыстар. Бұған өсімдіктер мен малдың өсі кезеңдеріне
байланысты түрлі технологиялық жер жырту, егін егу, егінді күту, ору,
аналықтарды ұрықтандыру, төл алу, малды күту, бордақылау, тағы сол сияқты
жұмыстар жатады.
Міндеттік жұмыстар. Өндірістік құралдарға қатысына байланысты әр адам
негізгі жұүмысшы қатарына немесе оған қызмет ететін көмекшісіне жатады,
сондай ақ маман немесе басшы қатарында болады.
Кәсіптік жұмыстар. Негізгі жұмысшылар өз кәсібі бойынша тракторшы,
сауыншы, жылқышы тағы басқа кәсіптік қызмет атқаруға тиіс.
Мамандық дәрежесін керек ететін жұмыстар. Кейтір жұмыстар мамандықтың
жоғарғы разрядын керек етеді. Мысалы, бірінші классты тракторшы немесе
бірінші классты автомобиль жүргізуші, тағы басқалар.
Осы ерекшеліктері ескеріліп бөлінген жұмыс жеңіл орындалады, оның
сапасы артады және оған дайындықтың керегі азаяды. Бірақ осылай болғанымен
ауыл шаруашылығы жұмыстарының барлығы жеке адамның қолынан келе бермейді.
Сондықтан бірлесіп жұмыс істеуге тура келеді. Мұны бірлесу кооперация
дейді. Бірлесудің екі түрі болады: жай бірлестік, күрделі бірлестік.
Жай бірлестік деп адамдардың әрқайсының істеп жатқан жұмыстары ұқсас
болғаны мен түгелмен бірақ жұмысты орындауын айтады. Мысалы, сауыншылар
әрқайсысы өзіне бекітілген сиырды сауған мен, олар түгелімен осы бір табан
сиырды саууға біріккен.
Күрделі бірлестікке әртүрлі технологияға, міндетке және кәсіпке
байланысты жұмыстарды атқаратын адамдардың бір ұжымға біріктірілуі жатады.
Мысалы, сиыр фермасы ұжымы құрамында осы сауыншылардан басқа бақташылар,
бұзаушылар, мал азығын дайындап, таратып беретіндер, слесарьлар бірлесіп
жұмыс істейді.
Өндірістің қай саласында болса да жұмыстарды бөлу және әртүрлі
жұмыстарды орындау үшін адамдарды бірлестіру, жұмылдыру арқылы еңбек
ұйымдастырылуы қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығында еңбек ұйымдастырудың негізгі түрі -өндірістік
бригадалар.
Жұмыс жағдайын жақсартын отыру
Жұмыс істейтін жер жарық, жылы, ауасы таза, ағай шудан аулатау,
адамдардың қызмет істеуіне, денсаулықтарына қауыпсіз болуға тиіс.
Осының барлығы еңбек процессіне әсер етеді. Ал еңбек процессінің өзі
әртүрлі операциядан, операция-тәсілдерден, тәсілдер-әрекеттерден, әрекеттер-
қозғалыстардан құралады.
Осыған байланысты еңбек ұйымдастыруда сәйкестілік келісушілік,
ырғақтылық, үздіксіздік деген талаптар сақталған жөн.
Сәйкестілікке жұмысшылар мен өндірістік құралдарын жұмыс кезінде
орналастыруды өзара ұтымды қатынас сақталуы жатады. Мысалы, сауыншылардың
саны сиырдың сүттілігіне, қолданылатын машинаның түріне, онын өнімділігіне
сәйкес болуы шарт.
Ырғақтылыққа өзара байланысты жұмыстардың бірыңғай жылдамдылықта
орындалуы жатады. Мысалы, қой қырқу кезінде әрбір центнер жүнді қырқу,
жіктеу, есепке алу, тығыздау, буу, бір ырғақпен, яғни бір жылдамдық пен
жүргізіліп отырылуы тиіс.
Осы аталған талаптардың барлығын орындау үшін әрбір ұжым мүшесіне
мамандар тарапынан дер кезінде қажетті нұсқаулар беріліп отыру тиіс.
Нұсқаулардың төрт түрі бар: ұйымдастырулық технологиялық, техникалық және
санитарлы-гигиналық.
Ұйымдастыру тарапынан нұсқау бегенде жұмысшыға жұмыс күнін ережесі,
оның ұзақтығы, демалыспен пен жалақы есептеу тағы басқа түсіндіріледі.
Технологиялық нұсқауда өндірістік технологияға байланысты
қолданылатын жұмыстардың орындалу тәртібі түсіндіріледі, мысалы, сиырды
неше рет және қалай азықтандыру, суғару, тазалау, сауу жөніндегі
мағлұматтар беріледі.
Техиикалық нұсқау жұмыста қолданылатын әртүрлі машиналар, жабдықтар
және саймандарды пайдалану, еңбек қауыпсіздігін сақтау және өрттен сақтану
тәртібін түсіндіреді.
Санитпрлы-гигиеналы нұсқау жұмыс орнынын тазалығы, ұлы заттарды
пайдалану және адамдарға жедел немесе дәрігерлік көмек беру тәртіптермен
таныстырады.
Мал фермаларының әрқайсысында еңбек ұйымдастырудың барлық талаптарына
сәйкес ішкі тәртіп ережесі қағазға жазылып көрнекті жерде ілулі тұруға
тиіс.
Ішкі тәртіп ережесін ферма мамандары жұмысшыларымен келісе отырып
жасайды. Онда осы фермадағы жұмыс сағат нешеде, неден басталатынын, әрі
қарай қалай жалғастырылатындығы, әр жұмыстын орындалу мерзімі, үзілістер
мен демалатын уақыттар, тағы басқа көрсетіледі. Бұл ереже барлық
ұйымдастырулық, технологиялық және техникалық талаптарға сәйкес жасалуы
керек. Ереже дұрыс жасалып, толық орындалған кезде адамдарға жұмыс жасау
қолайлы болады және малға да жағдай туғызылады.
Еңбек мотиві мен стимулы, ауыл шаруашылықтың әр алуан формаларында
жүзеге асыру.
Ауыл шаруашылық өндірісі көптеген онжылдықтар бойына барынша баяу
дамыды. Кеңес билігі кезіндегі 70 жылдан астам уақыт ішінде дамудың әлемдік
деңгейіне қол жеткізуіне мүмкіндік беретін еңбек өнімділігінің жүйелі
бірізді өсуін қамтамасыз етуге қабілетті шаруашылық механизмін іс-жүзінде
жасау және жүзеге асыру болған жоқ. 20 жүз жылдықтың соңғы онжылдықтарында
елдің агроөнеркәсіптік кешенінде қосымша капиталдық салымдар не барынша аз
түсімдерді не өндіріс бір орыннан қозғалмауды жалғастырды. Азық-түлікке
деген халық сұранысы қанағаттандырылмай қалды, ал өңдеуші өнеркәсіптер
бұрынғыша шикізат зәрулігін бастан кешірді. Экономикалық нәтижелілік те
жоғарылау тенденциясын жасақтады.
Агроөнеркәсіптік кешендегі өндіріс қарқынының төмендеуі мен азық-түлік
нарығындағы жағдайлардың асқынуы негізінде көптеген себептер жатқан
болатын. Басқаруды директивті жоспарлаумен, жабдықтаумен, қызмет
көрсетумен, шаруашылықты қалай жүргізу және өнімдерді қайда жіберу
керектігіне жоғарыдан бұйрық беруді орталықтандыру дербестіктің жоғалуына,
кәсіпорындардың өндіріс көлемінің жоғарылату мен өнім сапасын жоғарылатуға
деген қызығушылықтарының құлдырауына алып келді. Егерде агроөнеркәсіптік
кешенде капиталдық салымдар қысқартылмаса, онда еңбектің қор және
энергиялық қарулануы өседі, барлық өндірістік потенциал тұтастай дамытылады
және өндіріс үрдісінің басқа да элементтеріне әсіресе басқару жүйесіне
ықпал етуі тиіс өндірістің интенсификациялануы өседі.
Қазіргі кезеңдегі өндірістің төмен нәтижелілігі негізінен әкімшіліктік
бұйрықтық әдістерде құрылған басқару жүйесін жетілдірілмеуіне алып келуі
кездейсоқтық емес. Экономикалық әдебиеттерде мұндай басқаруға ие болғаннан
гөрі олардан мүлдем бас тарту немесе оны елеулі түрде қысқарту республика
деңгейінде тұтастай секілді облыстар мен аудандар деңгейінде де қысқарту
қажеттігі туралы пікірлер айтылған. Мұндай шетін пікірлер басқарушылық
құрылымды кенеттен қысқарту бойынша шараларға негізделген деп санаймыз. Осы
мәселе бойынша экономикалық жеке классиктердің экономикалық қағидаларын
еске алу қолайлы: Салыстырмалы ірі масштабтарда жүзеге асырылатын тікелей
қоғамдық немесе бірлескен еңбек қандай да болсын белгілі бір деңгейде
басқаруға мұқтаж болады. Өйткені басқару дербес жұмыстар арасындағы
келісімділікті орнатады және тұтас өндірістік ағза қозғалысынан туындайтын
жалпы функцияларды орындайды. Мәселен, жеке скрипашы өзін-өзі басқара
алады, аркестор дережерды қажет етеді.
Басқарушы жүйе, әсіресе нарықтық қатынастардағы экономика жұмысы
кезеңдерінде қажет. Мұнда тек жүйе делдал ретінде қызмет ететін басқару
көлемі стилі мен әдістері жөнінде айтуға болады. Экономикалық теория
негіздерін негізін қалаушылар А.Смит пен Д.Рекардо басқару негізіне
орындаушылардың қызығушылықтарын, дербес қызығушылықтар мен материалдық
қызығушылықтарды қою қажеттігі бірнеше дүркін көрсетті. Тек осы жағдайда
ғана минималды еңбек шығыны мен қаржысына қол жеткізе отырып соңғы нәтижеге
қол жеткізуге болады. Ауыл шаруашылық тәжірибесімен де дәлелденген.
Ауыл шаруашылығындағы оң өзгерістер аграрлық саясатта әкімшіліктік
әдіскерлер тек шаруашылықтың ғана емес орындаушылардың өздерінің де
қызығушылықтары мен ынталарына негізделген экономикалық әдістерге ауытқуға
тірек жасаған кезеңдерге қол жеткізілді. 1922 жылдан бастап 1928 жылға
дейінгі аралықта ауыл шаруашылық өнімінің орташа жылдық өсу қарқыны 10
пайызды құрады. Бұдан кейінгі жылдарда жаңа экономикалық саясат соңғы
жоспарға шығарылғаннан кейін кәсіпорындардың экономикалық қызығушылықтары
мен орындаушылардың жеке мүдделері басқаруды ескерілмей қалды. Әкімшіліктік
жүйе жоғарыға көтерілді. Ол бірте-бірте барынша өсе түскен масштабтарда
әкімшіліккерлігі мен бұйрық берушілік жүйені қолдана бастады.
10 жылдықтарға созылған шаруашылықтың саяси экономикалық, әлеуметтік
және құқықтық дискриминациясы ауылдардағы өнім қалпын бұзды. Адамдарды жер
құқығынан өндіріс құралдары мен өндірілген өнімдерден ажырату, жеке меншік
кәсіпорындарды тұтастай мемлекеттендіру, шаруашылық формаларын бұйрық
берушілік әкімшіліктік жүйемен ажырамастан унификациялау ауыл шаруашылығына
айрықша әсер етті. Материалдық қызығушылықтар өндірістің қозғаушы күші
ретінде шаруашылық механизмі мен толығымен ажыратылды. Материалдық
қызығушылықтарды, еңбек мотиві мен стилін ыдырату әлеуметтік және еңбек
белсенділігің төмендеуіне өндіріс дамуына жауапкершіліктің мүдделіліктің
әсеріне және өндірістік ресурстар мен еңбектің нәтижелі пайдаланудың
төмендеуіне алып келді.
Соңғы жылдары қабылданған экономикалық реформа материалдық
қызығушылықтарды дамыту жолымен адам факторының рөлін жоғарылатуға
бағытталған. Республикадағы жеке меншік жөніндегі, жер жөніндегі, жалға
алу, кәсіпкерлік жөніндегі қабылданған заңдар аграрлы қатынастар дамуының
қажетті экономикалық және құқықтық негізін құрады. Енді оларды шешудің
негізгі бағыттары анықталды:
- біріншіден, жерден бөгделенушілікті жою;
- екіншіден, өндіріс құралдарынан бөгделенушілікті жою;
- үшіншіден, тікелей өндірушілердегі қожайындық сезімді қалпына
келтіру;
Экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін ауылдардағы экономикалық
қатынастарды жетілдіруге жаңа ірі қадамдар жүзеге асырылуда. Мұның негізі
1993-98 жылдары қабылданған республика үкіметінің қаулысы мен президент
жарлығы болды. Олардың шешімдерімен қарастырылған маңызды бағыттардың бірі
шыбынды және төменгі ретабелді шаруашылықтарды ұжымдық немесе басқа да
шаруашылықтың мемлекеттік емес формаларына кезеңді қайта құру.
80 жылдары ауыл шаруашылығының дамытудың және оның нәтижелілігін
жоғарылату тұрақтылығына қол жеткізу жолында ұжымдық тәртіп алғашқы қадам
болды. Оның жағдайларында өндіріс құралдары жұмыс уақытысында өндірісті
дербес жүргізуші жеке ұжымдармен нығайтылды. Олар шаруашылықтан қажетті
материалдар мен шикізаттарды есептелген бағалар бойынша алды және оларға
өздерінің өндірістік өнімдерін келісілген бағамен беріп отырды. Және
осындай ұжымдық тәртіпте өз мәні бойынша ұйымдастырылған шаруашылықтарды
өндірістің кеңейе түскендігін, шығындардың төмендегенін, өнім сапасы
жоғарылағанын айту қажет. Дегенмен осы кезеңде көптеген колхоздар мен
совхоздарда ұжымдық тәртіпті енгізу әсіресе Оңтүстік Қазақстан облысында
тұтастай формальды жүргізілді: өндірісті ұйымдастыруда дербестік жоқ болды
және шаруашылықтың ішіндегі қарым-қатынастар реттелген жоқ. Осыған
қарамастан ол кезек күткен масштабты компанияның нысаны болды. Бірақ
кейіннен ұжымдық тәртіп идеясы ымыраластырылды. Қазіргі экономикалық жзәне
саяси жағдайларда нарықтық қатынастардың дамуында ұжымдық тәртіп өз-өзінен
жеткіліксіз саналатыны сөзсіз. Ұжымдықтың тікелей орнын ауыстырушы жалға
алу тәртібі деп алынды. Оны ендіру барысында өндіріс құралдарымен алғашқы
ұғымдарды қамсыздандыруға назар аударылды, нарықтық қатынастарды өзгерту
қажеттігіне қадамдар жасалды.
Ынталандыру ұжымға тәуелді барлық талаптар бойынша шығындар көлеміне
байланысты қойылды. Дегенмен еңбекке төлеуге шығын үлесін азайту еңбек
өнімділігінің төмендеуі кезінде де айлық жалақыны жоғарылату тәсілдерін
іздестіруді туындатты. Колхоздарды және совхоздарды тұтастай жалға алу
тәртібі енгізілуі үрдісінде оның мәні мен мазмұны әдеттегі ұжымдық
тәртіптегідей қалды. Жалға алу тәртібіндегі ұжымдарда оперативті және
технологиялық мәселелерді шешу бұрынғысынша қалды. Жалға алу тәртібін
экономикалық реформалаудың өтіп кеткен кезеңі ретінде бағалай отырып, 1993-
94 жылдары республиканың жекелеген ауыл шаруашылық кәсіпорындарда оның
ішінде қарастырылған облыста жалға беруші өндірілген өнімді өз бетінше
жайғастыратын жалға алу қатынастары дамуға ие болды. Ареналық қатынастардың
қызмет ету үрдісінде 4 фактор анықталды және заңды түрде сипатталды:
- жерді ұзақ уақытқа пайдалануға бағытталу;
- ауыл шаруашылығындағы өндірістік тәуекел үшін жұмыскер мен жалға
беруші арасындағы жауапкершілікті бөлу;
- жалға алу уақтысында жер үшін және басқа да құрылыстар үшін қосымша
шығындарды алуға жалға беруші құқығын беру;
- қосымша құнның тек белгілі бөлігі шенген жер ренгасы асып кетпеу
үшін кеңейтілген өндіріс жағдайларын жалға берушінің жасау
мақсатындағы арендалық төлемдердің көлемін заңды шектеу.
Көрсетілген факторлар Қазақстан Республикасының әсіресе Оңтүстік
Қазақстан облысының арендалық қатынастарды ұйымдастыру негінен табылады.
Облыста 1995-98 жылдары жалға алу тәртібі салыстырмалы үлкен дамуға ие
болды. Шаруашылықтардың үлкен санынан 50,2 пайызынан астамы арендаға
ауыстырылды. Аренда қолдау тапқан жерлерде оның қамтуы 70-90 пайызға дейін
жетті. Мал өсіруде аренда көлемді дамуға ие болды. Облыс көлемінде 42,4
пайыз жайылым мен 24,6 пайыз ірі қара мал басы жалға берілді. Ал арендалық
тәртіп іс жүзінде соңғы жылдар көлемінде кең таралуға ие болды. Және мұндай
аз уақыт ішінде барынша тарала түсті. Бұл оның ұйымдастырудың басқа
формаларымен салыстырғанда барынша жоғары нәтижелілігімен және өсімдік
өсіру мен мал өсіру салаларындағы еңбек төлеміне байланысты болды.
№ 1 Кесте
2003-2005 жылдардағы Шардара ауданындағы Қызылқұм өндірістік
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қоғамның басты өндіргіш күші - адамдар. Қандай кәсіпорында болмасын,
өндіргіш нәтижесі адамдардың еңбегін дұрыс ұйымдастыруға байланысты.
Сондықтан еңбекті ұйымдастыруға әрқашан назар аударылуы қажет.
Ұйымдастыру деген ұғым тәртіпке, белгілі бір жүйеге келтіруді талап
етеді. Кез келген еңбек ұжымы адамдардан құралады. Адамдардың әр тобына
немесе әр қайсысына нақтылы тапсырма беріледі де, осы тапсырманы орындауға
қажетті өндіріс құралдары бекітіледі және жағдай туғызылады. Олардың
еңбегінің нәтижесі әркімнің өз міндетін жете біліп, оны абыроймен
орындауына байланысты. Бұл үшін еңбекті дұрыс ұйымдастыра білу қажет.
Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру деп әрбір ұжым мүшесінің еңбегін
ғылым мен озат тәжірибе жетістіктері негізінде жетілдіріп отыруды, еңбек
өнімділігінің жогары нәтижесіне жетуді айтады. Бұл ұғым өндіріс
құралдарының неғұрлым ұтымды пайдалануын, озық технологияны пайдалана
отырып жұмыс істеу мен демалуды өзара үйлестіріп отыруды талап етеді.
Енбек дұрыс ұйымдастырылуы үшін ол ғылыми негізде жинақты, үйлесімді,
нәтижелі және мархабатты түрдегі жүйеге келтірілуі керек.
Ғылыми негіздегі жүйе деп еңбекті ұйымдастыруды жетілдіре беруге
арналган шаралардың ғылыми талаптарға сәйкс болуын айтады.
Жинақты деген ұғым деген еңбекті ғылыми негізде ұйымдастырудың жан
жақты жүргізілуін, яғни өндірістің барлық бағыттарында, салаларында іске
асуын талап етеді.
Үйлесімді түрде еңбек ұйымдастырудың әр осы ұжымнын нақтылы
жағдайларында, әр ғылыми талаптармен озық тәжірибе үлгісіне
сәйкестендірілген түрі жатады.
Нәтижелі деп еңбек ұйымднстыруды жетілдіруге байлаиысты еңбек
өнімділігімен өндіріс тиімділігінің артуын айтады.
Мархабатты түрде еңбек ұйымдастырылуы еңбек адамдарына жэйлі жағдай
жасалып, олардың жұмыс істеп жүрген жерлеріндегі психофизиологиялық
санитарлық және эстетикалық жағдайлардын қолайлы болуын талап етеді.
Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру үш түрлі мақсатқа жету үшін
қолданылады. Олар: экономикалық, психофизиологиялық және әлеуметтік
мақсаттар.
Экономикалық мақсатқа еңбек ұйымдастыруды үнемі жетілдіріп отыру
арқылы адам күшін үнемдей отырып еңбектің өнімділігін, нәтижелігін
қамтамасыз ету және өндіріс құралдарын ұтымды пайдалану кіреді.
Психофизиологиялық мақсатқа жұмыс орында адамдарға ең қолайлы жағдай
тудыру арқылы олардын жұмысты жақсы істеумен бірге, денсаулықтарын және
жұмыс қабілеттілігін сақтауды көздейді.
Әлеуметтік мақсатқа адамдарды жауапкершілікке, бірлестікке ынтымаққа
және тәртіптілікке тәрбиелеу жатады.
Осы айтылған мақсаттарға жету оңай емес. Ол үшін әрбір басшы немесе
маман өз ұжымында мына шараларды іске асырып отыруы қажет:
- жұмысты бөліп беру, жұмысқа жұмылдыру, еңбек ұжымдарын
ұйымдастыру;
- жұмыс орнын дұрыс ұйымдастырып, тәртібін бақылау;
- жұмыстың орындалуын жетілдіріп отыру, ол үшін
озат тәжірибелерді пайдалану;
- кадр іріктеу, әркімге өзіне лайық жұмыс тапсыру, олардың білімін
көтеруіне қамқорлық жасау;
- адамдардың жұмыс істеу, демалу ережесін ойластырып, қолайлы түрін
қолдану;
- еңбекті мөлшерлеу, адамдардың еңбекке ынталы болатын жолын тауып
қолдану;
- еңбек тәртібін сақтауды қамтамассыз ету.
Еңбекті ұйымдастырудың түрлері
Өндірістің қайсы саласында болса да еңбек ұжымдары қызмет етеді. Ұжым
мүшелерінің саны әр қийлы болғанымен, олардың әрқайсысына нақты жұмыс
тапсырылуы тиіс. Ол үшін осы жұмыстардың түрлерін, олардың қалай және не
себпті жіктелетінің жете білу керек.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында ерекшеліктеріне байланысты жұмыстар
төмендегідей төрт түрге бөлінеді.
Техиологиялық жұмыстар. Бұған өсімдіктер мен малдың өсі кезеңдеріне
байланысты түрлі технологиялық жер жырту, егін егу, егінді күту, ору,
аналықтарды ұрықтандыру, төл алу, малды күту, бордақылау, тағы сол сияқты
жұмыстар жатады.
Міндеттік жұмыстар. Өндірістік құралдарға қатысына байланысты әр адам
негізгі жұүмысшы қатарына немесе оған қызмет ететін көмекшісіне жатады,
сондай ақ маман немесе басшы қатарында болады.
Кәсіптік жұмыстар. Негізгі жұмысшылар өз кәсібі бойынша тракторшы,
сауыншы, жылқышы тағы басқа кәсіптік қызмет атқаруға тиіс.
Мамандық дәрежесін керек ететін жұмыстар. Кейтір жұмыстар мамандықтың
жоғарғы разрядын керек етеді. Мысалы, бірінші классты тракторшы немесе
бірінші классты автомобиль жүргізуші, тағы басқалар.
Осы ерекшеліктері ескеріліп бөлінген жұмыс жеңіл орындалады, оның
сапасы артады және оған дайындықтың керегі азаяды. Бірақ осылай болғанымен
ауыл шаруашылығы жұмыстарының барлығы жеке адамның қолынан келе бермейді.
Сондықтан бірлесіп жұмыс істеуге тура келеді. Мұны бірлесу кооперация
дейді. Бірлесудің екі түрі болады: жай бірлестік, күрделі бірлестік.
Жай бірлестік деп адамдардың әрқайсының істеп жатқан жұмыстары ұқсас
болғаны мен түгелмен бірақ жұмысты орындауын айтады. Мысалы, сауыншылар
әрқайсысы өзіне бекітілген сиырды сауған мен, олар түгелімен осы бір табан
сиырды саууға біріккен.
Күрделі бірлестікке әртүрлі технологияға, міндетке және кәсіпке
байланысты жұмыстарды атқаратын адамдардың бір ұжымға біріктірілуі жатады.
Мысалы, сиыр фермасы ұжымы құрамында осы сауыншылардан басқа бақташылар,
бұзаушылар, мал азығын дайындап, таратып беретіндер, слесарьлар бірлесіп
жұмыс істейді.
Өндірістің қай саласында болса да жұмыстарды бөлу және әртүрлі
жұмыстарды орындау үшін адамдарды бірлестіру, жұмылдыру арқылы еңбек
ұйымдастырылуы қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығында еңбек ұйымдастырудың негізгі түрі -өндірістік
бригадалар.
Жұмыс жағдайын жақсартын отыру
Жұмыс істейтін жер жарық, жылы, ауасы таза, ағай шудан аулатау,
адамдардың қызмет істеуіне, денсаулықтарына қауыпсіз болуға тиіс.
Осының барлығы еңбек процессіне әсер етеді. Ал еңбек процессінің өзі
әртүрлі операциядан, операция-тәсілдерден, тәсілдер-әрекеттерден, әрекеттер-
қозғалыстардан құралады.
Осыған байланысты еңбек ұйымдастыруда сәйкестілік келісушілік,
ырғақтылық, үздіксіздік деген талаптар сақталған жөн.
Сәйкестілікке жұмысшылар мен өндірістік құралдарын жұмыс кезінде
орналастыруды өзара ұтымды қатынас сақталуы жатады. Мысалы, сауыншылардың
саны сиырдың сүттілігіне, қолданылатын машинаның түріне, онын өнімділігіне
сәйкес болуы шарт.
Ырғақтылыққа өзара байланысты жұмыстардың бірыңғай жылдамдылықта
орындалуы жатады. Мысалы, қой қырқу кезінде әрбір центнер жүнді қырқу,
жіктеу, есепке алу, тығыздау, буу, бір ырғақпен, яғни бір жылдамдық пен
жүргізіліп отырылуы тиіс.
Осы аталған талаптардың барлығын орындау үшін әрбір ұжым мүшесіне
мамандар тарапынан дер кезінде қажетті нұсқаулар беріліп отыру тиіс.
Нұсқаулардың төрт түрі бар: ұйымдастырулық технологиялық, техникалық және
санитарлы-гигиналық.
Ұйымдастыру тарапынан нұсқау бегенде жұмысшыға жұмыс күнін ережесі,
оның ұзақтығы, демалыспен пен жалақы есептеу тағы басқа түсіндіріледі.
Технологиялық нұсқауда өндірістік технологияға байланысты
қолданылатын жұмыстардың орындалу тәртібі түсіндіріледі, мысалы, сиырды
неше рет және қалай азықтандыру, суғару, тазалау, сауу жөніндегі
мағлұматтар беріледі.
Техиикалық нұсқау жұмыста қолданылатын әртүрлі машиналар, жабдықтар
және саймандарды пайдалану, еңбек қауыпсіздігін сақтау және өрттен сақтану
тәртібін түсіндіреді.
Санитпрлы-гигиеналы нұсқау жұмыс орнынын тазалығы, ұлы заттарды
пайдалану және адамдарға жедел немесе дәрігерлік көмек беру тәртіптермен
таныстырады.
Мал фермаларының әрқайсысында еңбек ұйымдастырудың барлық талаптарына
сәйкес ішкі тәртіп ережесі қағазға жазылып көрнекті жерде ілулі тұруға
тиіс.
Ішкі тәртіп ережесін ферма мамандары жұмысшыларымен келісе отырып
жасайды. Онда осы фермадағы жұмыс сағат нешеде, неден басталатынын, әрі
қарай қалай жалғастырылатындығы, әр жұмыстын орындалу мерзімі, үзілістер
мен демалатын уақыттар, тағы басқа көрсетіледі. Бұл ереже барлық
ұйымдастырулық, технологиялық және техникалық талаптарға сәйкес жасалуы
керек. Ереже дұрыс жасалып, толық орындалған кезде адамдарға жұмыс жасау
қолайлы болады және малға да жағдай туғызылады.
Еңбек мотиві мен стимулы, ауыл шаруашылықтың әр алуан формаларында
жүзеге асыру.
Ауыл шаруашылық өндірісі көптеген онжылдықтар бойына барынша баяу
дамыды. Кеңес билігі кезіндегі 70 жылдан астам уақыт ішінде дамудың әлемдік
деңгейіне қол жеткізуіне мүмкіндік беретін еңбек өнімділігінің жүйелі
бірізді өсуін қамтамасыз етуге қабілетті шаруашылық механизмін іс-жүзінде
жасау және жүзеге асыру болған жоқ. 20 жүз жылдықтың соңғы онжылдықтарында
елдің агроөнеркәсіптік кешенінде қосымша капиталдық салымдар не барынша аз
түсімдерді не өндіріс бір орыннан қозғалмауды жалғастырды. Азық-түлікке
деген халық сұранысы қанағаттандырылмай қалды, ал өңдеуші өнеркәсіптер
бұрынғыша шикізат зәрулігін бастан кешірді. Экономикалық нәтижелілік те
жоғарылау тенденциясын жасақтады.
Агроөнеркәсіптік кешендегі өндіріс қарқынының төмендеуі мен азық-түлік
нарығындағы жағдайлардың асқынуы негізінде көптеген себептер жатқан
болатын. Басқаруды директивті жоспарлаумен, жабдықтаумен, қызмет
көрсетумен, шаруашылықты қалай жүргізу және өнімдерді қайда жіберу
керектігіне жоғарыдан бұйрық беруді орталықтандыру дербестіктің жоғалуына,
кәсіпорындардың өндіріс көлемінің жоғарылату мен өнім сапасын жоғарылатуға
деген қызығушылықтарының құлдырауына алып келді. Егерде агроөнеркәсіптік
кешенде капиталдық салымдар қысқартылмаса, онда еңбектің қор және
энергиялық қарулануы өседі, барлық өндірістік потенциал тұтастай дамытылады
және өндіріс үрдісінің басқа да элементтеріне әсіресе басқару жүйесіне
ықпал етуі тиіс өндірістің интенсификациялануы өседі.
Қазіргі кезеңдегі өндірістің төмен нәтижелілігі негізінен әкімшіліктік
бұйрықтық әдістерде құрылған басқару жүйесін жетілдірілмеуіне алып келуі
кездейсоқтық емес. Экономикалық әдебиеттерде мұндай басқаруға ие болғаннан
гөрі олардан мүлдем бас тарту немесе оны елеулі түрде қысқарту республика
деңгейінде тұтастай секілді облыстар мен аудандар деңгейінде де қысқарту
қажеттігі туралы пікірлер айтылған. Мұндай шетін пікірлер басқарушылық
құрылымды кенеттен қысқарту бойынша шараларға негізделген деп санаймыз. Осы
мәселе бойынша экономикалық жеке классиктердің экономикалық қағидаларын
еске алу қолайлы: Салыстырмалы ірі масштабтарда жүзеге асырылатын тікелей
қоғамдық немесе бірлескен еңбек қандай да болсын белгілі бір деңгейде
басқаруға мұқтаж болады. Өйткені басқару дербес жұмыстар арасындағы
келісімділікті орнатады және тұтас өндірістік ағза қозғалысынан туындайтын
жалпы функцияларды орындайды. Мәселен, жеке скрипашы өзін-өзі басқара
алады, аркестор дережерды қажет етеді.
Басқарушы жүйе, әсіресе нарықтық қатынастардағы экономика жұмысы
кезеңдерінде қажет. Мұнда тек жүйе делдал ретінде қызмет ететін басқару
көлемі стилі мен әдістері жөнінде айтуға болады. Экономикалық теория
негіздерін негізін қалаушылар А.Смит пен Д.Рекардо басқару негізіне
орындаушылардың қызығушылықтарын, дербес қызығушылықтар мен материалдық
қызығушылықтарды қою қажеттігі бірнеше дүркін көрсетті. Тек осы жағдайда
ғана минималды еңбек шығыны мен қаржысына қол жеткізе отырып соңғы нәтижеге
қол жеткізуге болады. Ауыл шаруашылық тәжірибесімен де дәлелденген.
Ауыл шаруашылығындағы оң өзгерістер аграрлық саясатта әкімшіліктік
әдіскерлер тек шаруашылықтың ғана емес орындаушылардың өздерінің де
қызығушылықтары мен ынталарына негізделген экономикалық әдістерге ауытқуға
тірек жасаған кезеңдерге қол жеткізілді. 1922 жылдан бастап 1928 жылға
дейінгі аралықта ауыл шаруашылық өнімінің орташа жылдық өсу қарқыны 10
пайызды құрады. Бұдан кейінгі жылдарда жаңа экономикалық саясат соңғы
жоспарға шығарылғаннан кейін кәсіпорындардың экономикалық қызығушылықтары
мен орындаушылардың жеке мүдделері басқаруды ескерілмей қалды. Әкімшіліктік
жүйе жоғарыға көтерілді. Ол бірте-бірте барынша өсе түскен масштабтарда
әкімшіліккерлігі мен бұйрық берушілік жүйені қолдана бастады.
10 жылдықтарға созылған шаруашылықтың саяси экономикалық, әлеуметтік
және құқықтық дискриминациясы ауылдардағы өнім қалпын бұзды. Адамдарды жер
құқығынан өндіріс құралдары мен өндірілген өнімдерден ажырату, жеке меншік
кәсіпорындарды тұтастай мемлекеттендіру, шаруашылық формаларын бұйрық
берушілік әкімшіліктік жүйемен ажырамастан унификациялау ауыл шаруашылығына
айрықша әсер етті. Материалдық қызығушылықтар өндірістің қозғаушы күші
ретінде шаруашылық механизмі мен толығымен ажыратылды. Материалдық
қызығушылықтарды, еңбек мотиві мен стилін ыдырату әлеуметтік және еңбек
белсенділігің төмендеуіне өндіріс дамуына жауапкершіліктің мүдделіліктің
әсеріне және өндірістік ресурстар мен еңбектің нәтижелі пайдаланудың
төмендеуіне алып келді.
Соңғы жылдары қабылданған экономикалық реформа материалдық
қызығушылықтарды дамыту жолымен адам факторының рөлін жоғарылатуға
бағытталған. Республикадағы жеке меншік жөніндегі, жер жөніндегі, жалға
алу, кәсіпкерлік жөніндегі қабылданған заңдар аграрлы қатынастар дамуының
қажетті экономикалық және құқықтық негізін құрады. Енді оларды шешудің
негізгі бағыттары анықталды:
- біріншіден, жерден бөгделенушілікті жою;
- екіншіден, өндіріс құралдарынан бөгделенушілікті жою;
- үшіншіден, тікелей өндірушілердегі қожайындық сезімді қалпына
келтіру;
Экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін ауылдардағы экономикалық
қатынастарды жетілдіруге жаңа ірі қадамдар жүзеге асырылуда. Мұның негізі
1993-98 жылдары қабылданған республика үкіметінің қаулысы мен президент
жарлығы болды. Олардың шешімдерімен қарастырылған маңызды бағыттардың бірі
шыбынды және төменгі ретабелді шаруашылықтарды ұжымдық немесе басқа да
шаруашылықтың мемлекеттік емес формаларына кезеңді қайта құру.
80 жылдары ауыл шаруашылығының дамытудың және оның нәтижелілігін
жоғарылату тұрақтылығына қол жеткізу жолында ұжымдық тәртіп алғашқы қадам
болды. Оның жағдайларында өндіріс құралдары жұмыс уақытысында өндірісті
дербес жүргізуші жеке ұжымдармен нығайтылды. Олар шаруашылықтан қажетті
материалдар мен шикізаттарды есептелген бағалар бойынша алды және оларға
өздерінің өндірістік өнімдерін келісілген бағамен беріп отырды. Және
осындай ұжымдық тәртіпте өз мәні бойынша ұйымдастырылған шаруашылықтарды
өндірістің кеңейе түскендігін, шығындардың төмендегенін, өнім сапасы
жоғарылағанын айту қажет. Дегенмен осы кезеңде көптеген колхоздар мен
совхоздарда ұжымдық тәртіпті енгізу әсіресе Оңтүстік Қазақстан облысында
тұтастай формальды жүргізілді: өндірісті ұйымдастыруда дербестік жоқ болды
және шаруашылықтың ішіндегі қарым-қатынастар реттелген жоқ. Осыған
қарамастан ол кезек күткен масштабты компанияның нысаны болды. Бірақ
кейіннен ұжымдық тәртіп идеясы ымыраластырылды. Қазіргі экономикалық жзәне
саяси жағдайларда нарықтық қатынастардың дамуында ұжымдық тәртіп өз-өзінен
жеткіліксіз саналатыны сөзсіз. Ұжымдықтың тікелей орнын ауыстырушы жалға
алу тәртібі деп алынды. Оны ендіру барысында өндіріс құралдарымен алғашқы
ұғымдарды қамсыздандыруға назар аударылды, нарықтық қатынастарды өзгерту
қажеттігіне қадамдар жасалды.
Ынталандыру ұжымға тәуелді барлық талаптар бойынша шығындар көлеміне
байланысты қойылды. Дегенмен еңбекке төлеуге шығын үлесін азайту еңбек
өнімділігінің төмендеуі кезінде де айлық жалақыны жоғарылату тәсілдерін
іздестіруді туындатты. Колхоздарды және совхоздарды тұтастай жалға алу
тәртібі енгізілуі үрдісінде оның мәні мен мазмұны әдеттегі ұжымдық
тәртіптегідей қалды. Жалға алу тәртібіндегі ұжымдарда оперативті және
технологиялық мәселелерді шешу бұрынғысынша қалды. Жалға алу тәртібін
экономикалық реформалаудың өтіп кеткен кезеңі ретінде бағалай отырып, 1993-
94 жылдары республиканың жекелеген ауыл шаруашылық кәсіпорындарда оның
ішінде қарастырылған облыста жалға беруші өндірілген өнімді өз бетінше
жайғастыратын жалға алу қатынастары дамуға ие болды. Ареналық қатынастардың
қызмет ету үрдісінде 4 фактор анықталды және заңды түрде сипатталды:
- жерді ұзақ уақытқа пайдалануға бағытталу;
- ауыл шаруашылығындағы өндірістік тәуекел үшін жұмыскер мен жалға
беруші арасындағы жауапкершілікті бөлу;
- жалға алу уақтысында жер үшін және басқа да құрылыстар үшін қосымша
шығындарды алуға жалға беруші құқығын беру;
- қосымша құнның тек белгілі бөлігі шенген жер ренгасы асып кетпеу
үшін кеңейтілген өндіріс жағдайларын жалға берушінің жасау
мақсатындағы арендалық төлемдердің көлемін заңды шектеу.
Көрсетілген факторлар Қазақстан Республикасының әсіресе Оңтүстік
Қазақстан облысының арендалық қатынастарды ұйымдастыру негінен табылады.
Облыста 1995-98 жылдары жалға алу тәртібі салыстырмалы үлкен дамуға ие
болды. Шаруашылықтардың үлкен санынан 50,2 пайызынан астамы арендаға
ауыстырылды. Аренда қолдау тапқан жерлерде оның қамтуы 70-90 пайызға дейін
жетті. Мал өсіруде аренда көлемді дамуға ие болды. Облыс көлемінде 42,4
пайыз жайылым мен 24,6 пайыз ірі қара мал басы жалға берілді. Ал арендалық
тәртіп іс жүзінде соңғы жылдар көлемінде кең таралуға ие болды. Және мұндай
аз уақыт ішінде барынша тарала түсті. Бұл оның ұйымдастырудың басқа
формаларымен салыстырғанда барынша жоғары нәтижелілігімен және өсімдік
өсіру мен мал өсіру салаларындағы еңбек төлеміне байланысты болды.
№ 1 Кесте
2003-2005 жылдардағы Шардара ауданындағы Қызылқұм өндірістік
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz