Шахмет Хұсайынов драматургиясындағы тарихи-ғұмырнамалық пьесалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 Ш.Хұсайынов драматургиясының негізгі арналары хақында
1.1 Ш.Хұсайынов драматургиясына жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 «Алғашқы ұшқындар» («Біздің Ғани») драмасындағы мінез бен тартыс... 37
2 “Үкілі Ыбырай” драмасындағы өнер адамы
2.1 Әдебиет және өнер тарихын зерттеуші ғалымдар
нысанасындағы Үкілі Ыбырай мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
2.2 «Үкілі Ыбырай» драмасының тарихи негіздері мен әдеби ерекшеліктері.. 61
3 «Әбунәсір Әл Фараби» драмасындағы тарихи
шындық пен көркемдік шындық
3.1 «Әбунәсір Әл Фараби» драмасының әдеби.тарихи негіздері ... ... ... ... ... ... 89
3.2 «Әбунәсір Әл Фараби» драмасының көркемдік сипаттары ... ... ... ... ... ... . 115
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 123 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 130
1 Ш.Хұсайынов драматургиясының негізгі арналары хақында
1.1 Ш.Хұсайынов драматургиясына жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 «Алғашқы ұшқындар» («Біздің Ғани») драмасындағы мінез бен тартыс... 37
2 “Үкілі Ыбырай” драмасындағы өнер адамы
2.1 Әдебиет және өнер тарихын зерттеуші ғалымдар
нысанасындағы Үкілі Ыбырай мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
2.2 «Үкілі Ыбырай» драмасының тарихи негіздері мен әдеби ерекшеліктері.. 61
3 «Әбунәсір Әл Фараби» драмасындағы тарихи
шындық пен көркемдік шындық
3.1 «Әбунәсір Әл Фараби» драмасының әдеби.тарихи негіздері ... ... ... ... ... ... 89
3.2 «Әбунәсір Әл Фараби» драмасының көркемдік сипаттары ... ... ... ... ... ... . 115
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 123 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 130
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетінде драматургия жанрының өрістеп дамуына елеулі үлес қосқан адамның бірі – Шахмет Хұсайынов. Ол драма саласына өткен ғасырдағы жиырмасыншы жылдардың аяғында келіп, өзінің саналы ғұмырын әдебиеттегі осы бір маңызды жанрға арнаған қарымды қаламгер. Сонымен қатар, қазақ театры өнерінің даму тарихында елеулі еңбек ете отырып, теориялық тұрғыдан зерттеп, ғылыми дамуына кең өріс ашқан адамдардың бірі.
Әдебиетіміздің басқа салалары секілді драматургия да өзінің тарихи даму барысында үнемі өзгеріп, жетіліп, кемелденіп келе жатқан жанр екені белгілі. Әйгілі Шекспир ескіліктің эстетикасын бұзып, жаңа реалистік драманы туғызса, Островский ХІХ ғасырда драматургиялық салаға «өмірге арналған» пьесаларымен келген ғой; ал әдебиет әлеміне сол ғасырдың аяғында келген Чехов дүниежүзілік драматургияда үлкен төңкеріс жасағаны мәлім. Біздің төл әдебиетіміз өзінің бастау арнасын сонау халық әдебиетінен алғандығын М. Әуезов пен Ш. Хұсайынов өздерінің ғылыми еңбектерінде жақсы танытқан болатын. Сол секілді драма жанры да өзінің негізгі бастауын халық әдебиетінен алғаны белгілі. Драма жанры қазақ топырағында тыңғылықты түрде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында аса дарынды адамдардың қатысуымен әлемдік әдебиет көшіне тез ілескені осыдан. Дегенмен біз бұл ғылыми жұмысымызда драматургия саласы тәрізді әдебиеттің үлкен ұғымына баға беріп, оның даму тарихын саралап жатудан аулақпыз. Алайда осы жанрдың қазақ әдебиетінде қалай дамығанын, әрі оны драматургияның көрнекті өкілдерінің бірі болып танылатын Ш. Хұсайынов шығармашылығымен тығыз байланыстыра зерттегеніміз шындық. Онда да отыз жылдан астамғы шығармашылық кезеңінің кішкене бір үзігі болып табылатын тарихи-ғұмырнмалық пьесаларын ғана бөліп алып зерттегенімізді баса айтқымыз келеді.
ХХ ғасырдың басынан бастау алған қазақ драматургия жанры қазіргі таңда әлемдік драматургиямен қатар дамып келеді. Өткен мен жаңаның арасында, яғни драматургия жанрының отызыншы және жетпісінші жылдары аралығында драма жанрына, соның ішінде тұтастай әдебиеттің дамуына Ш.Хұсайынов елеулі үлес қоса отырып, әсіресе тарихи тақырыптар мен бүгінгі күннің мәселесінен сөз қозғауда батыл қадам жасады десек жансақтық болмас. Біз драматургтің басқа да қазақ әдебиетінің ірі өкілдері тәрізді өз бастауын халық ауыз әдебиетінен алғандығын драма жанрының даму жолдарын көрсеткен мына еңбектерінен көреміз, олар: «Қазақ ауыз әдебиеті және халық ойындарындағы театр – драмалық элементтер», «Шекспир», «Революция және көркемөнердің тууы» [1].
Драматургтің шығармашылық жолында, жалпы өмірінде ақылшы, кеңесші болған ірі тұлға – Ә. Тәжібаев. Ш. Хұсайыновтың пьесаларына баға беріп, сын айтып, оның еңбектерінің жазылу тарихын, жалпы шығармашылығын насихаттау-шы ретіндегі Ә. Тәжібаевтің еңбегі зор. Ә. Тәжібаев өзінің «Қазақ драматургиясы-ның дамуы мен қалыптасуы» [3] еңбегінде Ш. Хұсайыновтың «Алдар көсе»
Әдебиетіміздің басқа салалары секілді драматургия да өзінің тарихи даму барысында үнемі өзгеріп, жетіліп, кемелденіп келе жатқан жанр екені белгілі. Әйгілі Шекспир ескіліктің эстетикасын бұзып, жаңа реалистік драманы туғызса, Островский ХІХ ғасырда драматургиялық салаға «өмірге арналған» пьесаларымен келген ғой; ал әдебиет әлеміне сол ғасырдың аяғында келген Чехов дүниежүзілік драматургияда үлкен төңкеріс жасағаны мәлім. Біздің төл әдебиетіміз өзінің бастау арнасын сонау халық әдебиетінен алғандығын М. Әуезов пен Ш. Хұсайынов өздерінің ғылыми еңбектерінде жақсы танытқан болатын. Сол секілді драма жанры да өзінің негізгі бастауын халық әдебиетінен алғаны белгілі. Драма жанры қазақ топырағында тыңғылықты түрде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында аса дарынды адамдардың қатысуымен әлемдік әдебиет көшіне тез ілескені осыдан. Дегенмен біз бұл ғылыми жұмысымызда драматургия саласы тәрізді әдебиеттің үлкен ұғымына баға беріп, оның даму тарихын саралап жатудан аулақпыз. Алайда осы жанрдың қазақ әдебиетінде қалай дамығанын, әрі оны драматургияның көрнекті өкілдерінің бірі болып танылатын Ш. Хұсайынов шығармашылығымен тығыз байланыстыра зерттегеніміз шындық. Онда да отыз жылдан астамғы шығармашылық кезеңінің кішкене бір үзігі болып табылатын тарихи-ғұмырнмалық пьесаларын ғана бөліп алып зерттегенімізді баса айтқымыз келеді.
ХХ ғасырдың басынан бастау алған қазақ драматургия жанры қазіргі таңда әлемдік драматургиямен қатар дамып келеді. Өткен мен жаңаның арасында, яғни драматургия жанрының отызыншы және жетпісінші жылдары аралығында драма жанрына, соның ішінде тұтастай әдебиеттің дамуына Ш.Хұсайынов елеулі үлес қоса отырып, әсіресе тарихи тақырыптар мен бүгінгі күннің мәселесінен сөз қозғауда батыл қадам жасады десек жансақтық болмас. Біз драматургтің басқа да қазақ әдебиетінің ірі өкілдері тәрізді өз бастауын халық ауыз әдебиетінен алғандығын драма жанрының даму жолдарын көрсеткен мына еңбектерінен көреміз, олар: «Қазақ ауыз әдебиеті және халық ойындарындағы театр – драмалық элементтер», «Шекспир», «Революция және көркемөнердің тууы» [1].
Драматургтің шығармашылық жолында, жалпы өмірінде ақылшы, кеңесші болған ірі тұлға – Ә. Тәжібаев. Ш. Хұсайыновтың пьесаларына баға беріп, сын айтып, оның еңбектерінің жазылу тарихын, жалпы шығармашылығын насихаттау-шы ретіндегі Ә. Тәжібаевтің еңбегі зор. Ә. Тәжібаев өзінің «Қазақ драматургиясы-ның дамуы мен қалыптасуы» [3] еңбегінде Ш. Хұсайыновтың «Алдар көсе»
1 Хұсайынов Ш. Өнер өрімдері. – Алматы: Жазушы, 1995. – 495 б.
2 Хұсайынов Ш. Үш томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1986. – 417 б. – 416 б. – 444 б.
3 Тәжібаев Ә. Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы. – Алматы: Жазушы, 1971. – 478 б.
4 Кенжебаев Б., Аманшин Б. Біздің Ғани.//Қазақ әдебиеті. 1958, 7- қараша.
5 Ғани Мұратбаев. Құраст. Л.Қапашев пен Д.Махранов. – Алматы: Арыс, 2002. – 304 б.
6 Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббасп, 1960. – 689 б.
7 Сейфуллин С.С. Көкшетау. /Жыр – дастандар/. – Алматы: Жазушы, 1994. – 296 б.
8 Ысмайлов Е. Әдебиет жайлы ойлар. Ақындық өнер мен ақындық туралы. – Алматы: Жазушы, 1968. – 320 б.
9 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 415 б.
10 Көбесов А. Сөнбес жұлдыздар. – Алматы: Жазушы, 1973. – 156 б.
11 Машанов А. Әл-Фараби (тарихи деректі әңгіме). – Алматы: Жазушы, 1973. – 245 б.
12 Ғабдуллин Н. Ғабит Мүсірепов – драматург. – Алматы: Өнер, 1982. – 192 б.
13 Нұрғалиев Р. Трагедия табиғаты. – Алматы: Жазушы, 1968. – 174 б.
14 Нұрғалиев Р. Арқау. Қазақ драматургиясының жанр жүйесі. – Алматы: Жазушығ, 1991. – 576 б.
15 Әуезов М.О. Марабай мен Мардан. // Социалисттік Қазақстан. – №77, 1941. 4 сәуір.
16 Ысмайлов Е. Елудің өрінде. // Қазақ әдебиеті. 1957. 11-қаңтар.
17 Құндақбаев Б. Уақыт және театр. – Алматы: Қазақстан, 1981. – 327 б.
18 Қуандықов Қ. Театрда туған ойлар. – Алматы: Жазушы, 1972. – 254 б.
19 Ордалиев С. Қазақтың көрнекті драматургі. // Қазақстан Мектебі. – 1976. №6. – 94-96-б.
20 Оразаев Ф. Заман қаһарманы. – Алматы: Жазушы, 1981. – 248б.
21 Мәуленов С. Ол – ортамызда. (Шахметтің туғанына 80 жыл).// Жұлдыз. – 1986. №10. – 192-195-б.
22 Хұсайынов Ш. Үкілі Ыбырай. – Алматы: Жазушы, 1972. – 320 б.
23 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1964. – 249 б.
24 Қаратаев М. Ізденіс іздері. – Алматы: Жазушы, 1984. – 376 б.
25 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 170 б.
26 Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. – Алматы: Кітап, 1991. – 400 б.
27 Дербісалин Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. – Алматы: Рауан, 1995. – 237 б.
28 Кәкiшев Т. Қазақ әдебиетi сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – 48 б.
29 Дүйсенов М. Қазақ драматургиясының жанр, стиль мәселесі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 167 б.
30 Дүйсенов Ы. М.Әуезов. – Алматы: Ғылым, 1974. – 220 б.
31 Жүнісов С. Өлара. – Алматы: Өнер, 1985. – 376 б.
32 Негимов С. Өнерпаздық өрнектерi. – Алматы: Ана тiлi, 1996. – 88 б.
33 Жолдасбеков М. Диалог – драма өзегі. // Қазақ әдебиеті. 1960, 30-қыркүйек.
34 Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Астана: Елорда, 2001. – 224 б.
35 Ыбыраев Н. Дарқан дарын иесі. // Көкшетау правдасы. 1986. 22-шілде.
36 Есмағұлов А. Көкшенің ерен ұлы – Шахмет. // Көкшетау. – 1996. 3-желтоқсан.
37 Затеевич А. 1000 песен Казахского народа. Институт литературы и искусство академи наук Каз.ССР. Государственный музей издательство. – Москва, 1963. – 605 с.
38 Ерзакович Б.Г., Қоспақов З. Қазақ музыка фольклорының тарихнамасы. – Алматы: Ғылым, 1972. – 110 б.
39 Қоспақов З. Сыр тартсақ тарихынан әншіліктің. – Алматы: Ғылым, 1996. – 168 б.
40 Мырзахметов Е. Үкілі Ыбырай. // Оқжетпес. – 1994. 11-наурыз.
41 Үкілі Ыбырай. Гәкку. /құрас.Салықов./ – Астана: Фолиант, 2005. – 184 б.
42 Қажыбаев Т. Үкілі Ыбырай – әнші, сазгер. // Арқа ажары. – 2003. 4¬¬-қыркүйек.
43 Мағзұмов Н. Халық ұлы. // Сарыарқа. – 1995. – 55-71-б.
44 Бекенов Ж. Қараторғай. // Жұлдыз. – 1997. №2. – 198-199-б.
45 Хұсайынов Ш. Алтын қалам. – Алматы: Арыс, 2005. – 352 б.
46 Әбілұлы М. Қалтай Мұхамеджановтың драматургиясы. Филол. ғылым. канд……….диссерт. – Алматы, 1997.
47 Әбілқақов М. І.Жансүгіровтің драмалық шығармаларындағы тартыс пен қаһарман. – филол. ғылым. канд……..диссерт. – Алматы, 2003.
48 Шапауов Ә. С. Жүнісов драматургиясы. – филол. ғылым. канд……..диссерт. – Астана, 2002.
49 Аупбаева Л. Алғашқы қазақ пьесалары. Филол. ғылым. канд…….диссерт. – Астана, 2006.
50 40-50 және 60-жылдардағы қазақ әдебиеті. 2-кітап. – Алматы: Ғылым, 1998. – 400 б.
51 Брехт Б. Театр. – Москва: Искусство, 1963. – 462 с.
52 Дербісәлиев Ә. Шыңырау бұлақтар. – Алматы: Жазушы, 1982. – 237 б.
2 Хұсайынов Ш. Үш томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1986. – 417 б. – 416 б. – 444 б.
3 Тәжібаев Ә. Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы. – Алматы: Жазушы, 1971. – 478 б.
4 Кенжебаев Б., Аманшин Б. Біздің Ғани.//Қазақ әдебиеті. 1958, 7- қараша.
5 Ғани Мұратбаев. Құраст. Л.Қапашев пен Д.Махранов. – Алматы: Арыс, 2002. – 304 б.
6 Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббасп, 1960. – 689 б.
7 Сейфуллин С.С. Көкшетау. /Жыр – дастандар/. – Алматы: Жазушы, 1994. – 296 б.
8 Ысмайлов Е. Әдебиет жайлы ойлар. Ақындық өнер мен ақындық туралы. – Алматы: Жазушы, 1968. – 320 б.
9 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 415 б.
10 Көбесов А. Сөнбес жұлдыздар. – Алматы: Жазушы, 1973. – 156 б.
11 Машанов А. Әл-Фараби (тарихи деректі әңгіме). – Алматы: Жазушы, 1973. – 245 б.
12 Ғабдуллин Н. Ғабит Мүсірепов – драматург. – Алматы: Өнер, 1982. – 192 б.
13 Нұрғалиев Р. Трагедия табиғаты. – Алматы: Жазушы, 1968. – 174 б.
14 Нұрғалиев Р. Арқау. Қазақ драматургиясының жанр жүйесі. – Алматы: Жазушығ, 1991. – 576 б.
15 Әуезов М.О. Марабай мен Мардан. // Социалисттік Қазақстан. – №77, 1941. 4 сәуір.
16 Ысмайлов Е. Елудің өрінде. // Қазақ әдебиеті. 1957. 11-қаңтар.
17 Құндақбаев Б. Уақыт және театр. – Алматы: Қазақстан, 1981. – 327 б.
18 Қуандықов Қ. Театрда туған ойлар. – Алматы: Жазушы, 1972. – 254 б.
19 Ордалиев С. Қазақтың көрнекті драматургі. // Қазақстан Мектебі. – 1976. №6. – 94-96-б.
20 Оразаев Ф. Заман қаһарманы. – Алматы: Жазушы, 1981. – 248б.
21 Мәуленов С. Ол – ортамызда. (Шахметтің туғанына 80 жыл).// Жұлдыз. – 1986. №10. – 192-195-б.
22 Хұсайынов Ш. Үкілі Ыбырай. – Алматы: Жазушы, 1972. – 320 б.
23 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1964. – 249 б.
24 Қаратаев М. Ізденіс іздері. – Алматы: Жазушы, 1984. – 376 б.
25 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 170 б.
26 Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. – Алматы: Кітап, 1991. – 400 б.
27 Дербісалин Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. – Алматы: Рауан, 1995. – 237 б.
28 Кәкiшев Т. Қазақ әдебиетi сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – 48 б.
29 Дүйсенов М. Қазақ драматургиясының жанр, стиль мәселесі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 167 б.
30 Дүйсенов Ы. М.Әуезов. – Алматы: Ғылым, 1974. – 220 б.
31 Жүнісов С. Өлара. – Алматы: Өнер, 1985. – 376 б.
32 Негимов С. Өнерпаздық өрнектерi. – Алматы: Ана тiлi, 1996. – 88 б.
33 Жолдасбеков М. Диалог – драма өзегі. // Қазақ әдебиеті. 1960, 30-қыркүйек.
34 Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Астана: Елорда, 2001. – 224 б.
35 Ыбыраев Н. Дарқан дарын иесі. // Көкшетау правдасы. 1986. 22-шілде.
36 Есмағұлов А. Көкшенің ерен ұлы – Шахмет. // Көкшетау. – 1996. 3-желтоқсан.
37 Затеевич А. 1000 песен Казахского народа. Институт литературы и искусство академи наук Каз.ССР. Государственный музей издательство. – Москва, 1963. – 605 с.
38 Ерзакович Б.Г., Қоспақов З. Қазақ музыка фольклорының тарихнамасы. – Алматы: Ғылым, 1972. – 110 б.
39 Қоспақов З. Сыр тартсақ тарихынан әншіліктің. – Алматы: Ғылым, 1996. – 168 б.
40 Мырзахметов Е. Үкілі Ыбырай. // Оқжетпес. – 1994. 11-наурыз.
41 Үкілі Ыбырай. Гәкку. /құрас.Салықов./ – Астана: Фолиант, 2005. – 184 б.
42 Қажыбаев Т. Үкілі Ыбырай – әнші, сазгер. // Арқа ажары. – 2003. 4¬¬-қыркүйек.
43 Мағзұмов Н. Халық ұлы. // Сарыарқа. – 1995. – 55-71-б.
44 Бекенов Ж. Қараторғай. // Жұлдыз. – 1997. №2. – 198-199-б.
45 Хұсайынов Ш. Алтын қалам. – Алматы: Арыс, 2005. – 352 б.
46 Әбілұлы М. Қалтай Мұхамеджановтың драматургиясы. Филол. ғылым. канд……….диссерт. – Алматы, 1997.
47 Әбілқақов М. І.Жансүгіровтің драмалық шығармаларындағы тартыс пен қаһарман. – филол. ғылым. канд……..диссерт. – Алматы, 2003.
48 Шапауов Ә. С. Жүнісов драматургиясы. – филол. ғылым. канд……..диссерт. – Астана, 2002.
49 Аупбаева Л. Алғашқы қазақ пьесалары. Филол. ғылым. канд…….диссерт. – Астана, 2006.
50 40-50 және 60-жылдардағы қазақ әдебиеті. 2-кітап. – Алматы: Ғылым, 1998. – 400 б.
51 Брехт Б. Театр. – Москва: Искусство, 1963. – 462 с.
52 Дербісәлиев Ә. Шыңырау бұлақтар. – Алматы: Жазушы, 1982. – 237 б.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия университеті
ӘОЖ 821.512.122-2’94342
Қолжазба құқығында
БЕКТАСОВА ЖОМАЖАН ТЕМІРБОЛАТҚЫЗЫ
Шахмет Хұсайынов драматургиясындағы
тарихи-ғұмырнамалық пьесалар
10.01.02 – қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
ҚР ҰАҒА академигі,
филология
ғылымдарының докторы,
профессор
Р.Н.Нұрғали
Қазақстан Республикасы
Астана, 2006
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ш.Хұсайынов драматургиясының негізгі арналары хақында
1.1 Ш.Хұсайынов драматургиясына жалпы шолу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 Алғашқы ұшқындар (Біздің Ғани) драмасындағы мінез бен тартыс... 37
2 “Үкілі Ыбырай” драмасындағы өнер адамы
2.1 Әдебиет және өнер тарихын зерттеуші ғалымдар
нысанасындағы Үкілі Ыбырай
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.2 Үкілі Ыбырай драмасының тарихи негіздері мен әдеби ерекшеліктері..
61
3 Әбунәсір Әл Фараби драмасындағы тарихи
шындық пен көркемдік шындық
3.1 Әбунәсір Әл Фараби драмасының әдеби-тарихи
негіздері ... ... ... ... ... ... 89
3.2 Әбунәсір Әл Фараби драмасының көркемдік
сипаттары ... ... ... ... ... ... . 115
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 123 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 130
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетінде драматургия
жанрының өрістеп дамуына елеулі үлес қосқан адамның бірі – Шахмет
Хұсайынов. Ол драма саласына өткен ғасырдағы жиырмасыншы жылдардың аяғында
келіп, өзінің саналы ғұмырын әдебиеттегі осы бір маңызды жанрға арнаған
қарымды қаламгер. Сонымен қатар, қазақ театры өнерінің даму тарихында
елеулі еңбек ете отырып, теориялық тұрғыдан зерттеп, ғылыми дамуына кең
өріс ашқан адамдардың бірі.
Әдебиетіміздің басқа салалары секілді драматургия да өзінің тарихи
даму барысында үнемі өзгеріп, жетіліп, кемелденіп келе жатқан жанр екені
белгілі. Әйгілі Шекспир ескіліктің эстетикасын бұзып, жаңа реалистік
драманы туғызса, Островский ХІХ ғасырда драматургиялық салаға өмірге
арналған пьесаларымен келген ғой; ал әдебиет әлеміне сол ғасырдың аяғында
келген Чехов дүниежүзілік драматургияда үлкен төңкеріс жасағаны мәлім.
Біздің төл әдебиетіміз өзінің бастау арнасын сонау халық әдебиетінен
алғандығын М. Әуезов пен Ш. Хұсайынов өздерінің ғылыми
еңбектерінде жақсы танытқан болатын. Сол секілді драма жанры да өзінің
негізгі бастауын халық әдебиетінен алғаны белгілі. Драма жанры қазақ
топырағында тыңғылықты түрде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында аса
дарынды адамдардың қатысуымен әлемдік әдебиет көшіне тез ілескені осыдан.
Дегенмен біз бұл ғылыми жұмысымызда драматургия саласы тәрізді әдебиеттің
үлкен ұғымына баға беріп, оның даму тарихын саралап жатудан аулақпыз.
Алайда осы жанрдың қазақ әдебиетінде қалай дамығанын, әрі оны
драматургияның көрнекті өкілдерінің бірі болып танылатын Ш. Хұсайынов
шығармашылығымен тығыз байланыстыра зерттегеніміз шындық. Онда да отыз
жылдан астамғы шығармашылық кезеңінің кішкене бір үзігі болып табылатын
тарихи-ғұмырнмалық пьесаларын ғана бөліп алып зерттегенімізді баса айтқымыз
келеді.
ХХ ғасырдың басынан бастау алған қазақ драматургия жанры қазіргі таңда
әлемдік драматургиямен қатар дамып келеді. Өткен мен жаңаның арасында, яғни
драматургия жанрының отызыншы және жетпісінші жылдары аралығында драма
жанрына, соның ішінде тұтастай әдебиеттің дамуына Ш.Хұсайынов елеулі үлес
қоса отырып, әсіресе тарихи тақырыптар мен бүгінгі күннің мәселесінен сөз
қозғауда батыл қадам жасады десек жансақтық болмас. Біз драматургтің басқа
да қазақ әдебиетінің ірі өкілдері тәрізді өз бастауын халық ауыз
әдебиетінен алғандығын драма жанрының даму жолдарын көрсеткен мына
еңбектерінен көреміз, олар: Қазақ ауыз әдебиеті және халық ойындарындағы
театр – драмалық элементтер, Шекспир, Революция және көркемөнердің
тууы [1].
Драматургтің шығармашылық жолында, жалпы өмірінде ақылшы, кеңесші
болған ірі тұлға – Ә. Тәжібаев. Ш. Хұсайыновтың пьесаларына баға беріп,
сын айтып, оның еңбектерінің жазылу тарихын, жалпы шығармашылығын
насихаттау-шы ретіндегі Ә. Тәжібаевтің еңбегі зор. Ә. Тәжібаев өзінің
Қазақ драматургиясы-ның дамуы мен қалыптасуы [3] еңбегінде Ш.
Хұсайыновтың Алдар көсе пьесасына кеңінен тоқталады. Ә. Тәжібаев
драматургтің үш томдық таңдамалы шығармасының алғы сөзін жазып, автордың
үлкен жанрдағы елеулі еңбегі жайлы тамаша сөздер айтады [2].
Драматург - театрда жастардың жалынды жаршысы болды. Ол Жастар
театрының репертуарын жасауға барынша мол еңбек сіңірген драматург, өз
шығармаларында жас көрермен қауымға революцияның отты күндерінен елес
беріп, бостандық жолындағы қаһармандық күресін бейнелеуді мақсат тұтты.
Осындай игі мақсатпен жазылған пьеса Қазақстанның жасөспірімдер мен балалар
театрының сахнасына қойылды. Ұзақ ізденістен туған пьесаның алғашқы нұсқасы
сахнаға Біздің Ғани деген атпен шығып, бүкіл шығыс жастарының жалынды
жетекшісі, революцияның жас жауынгері Ғани Мұратбаевтың сахналық бейнесін
жасады. Алғашқы ұшқындар пьесасын жазу барысында автор Б.Кенжебаевтың
[4], Ө.Тұрманжановтың [5] және Ғанимен қоян қолтық араласқан адамдардың
еске алу, естелік әңгімелерін кеңінен қолданған.
Ал Үкілі Ыбырай пьесасын жазу барысында драматург қазақ әдебиетінде
өзіндік орыны бар, қазақ тарихына қатысты кесек-кесек шығармалар жазған
және солтүстік аймақтың әдеби тарихын зерттеуде елеулі орны бар белгілі
әдебиет тарихышысы С.Мұқановтың [6], кемеңгер ақын, қазақ кеңес
әдебиетінің негізін қалаушы С.Сейфуллиннің [7], әдебиетші-ғалым
Е.Ысмайловтың [8] ғылыми еңбектерін қолданғанын зерттеу барысында,
пьесадағы тарихи жағдайларды аталмыш еңбектермен салыстыра зерттеген кезде
байқадық. Драматург аталмыш шығарманы жазу барысында, А.Жұбановтың [9] да
ғылыми зерттеу еңбектерін біраз ақтарғанға ұқсайды. Кезінде Ш.Хұсайынов
А.Жұбановпен бірге фольклорлық-этнографиялық экспедицияда бірге болып,
халық ауыз әдебиетінің мол мұрасы, халық әндерін жинауға қатысқаны да
белгілі [2].
Драматург әр кез жалған сюжетке, көпірме суретке жаны қас табиғатынан
шындықты жақтаушы адам ретінде, пьесасын жазбас бұрын, жоспарлап алып,
ғылыми тұрғыдан зерттеген. Мәселен, Әбунәсір Әл-Фараби пьесасын жазған
кезінде тарихи тақырыпқа ғылыми тұрғыдан келіп, А.Көбесовтің [10]
А.Машановтың [11] еңбектері мен кеңестерін толық пайдаланған болатын.
Ш.Хұсайынов Амангелді пьесасын жазу барысында ғылыми-тарихи тұрғыдан
зерттеп, Амангелді Имановтың өмірі мен тіршілігіне байланысты материалдар
жинағаны өмір тарихынан белгілі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиетін әр алуан қырынан танып-
білуге ұмтылып отырған бүгінгі кезеңде 2006 жылы 100 жылдық мерейтойы өткен
көкшелік қаламгер, кәсіби драматург Ш.Хұсайыновтың шығармаларына қатысты
мәселелерді зерттеу қажеттілігі туындап отыр.
Қазақ әдебиетіндегі драматургия мәселесі жазушы-драматургтердің соның
ішінде Н.Ғабдуллин зерттеген Ғ.Мүсіреповтің драматургиясы (Ғ.Мүсірепов-
драматург), Р.Нұрғали зерделеген М.Әуезов драматургиясы (М.Әуезовтің
драматургиясы), Ж.Әбілұлының Қалтай Мұқамеджанов драматургиясы,
М.Әбдіқақовтың І.Жансүгіровтің драмалық шығармаларындағы тартыс пен
қаһарман, Ә.Шапауовтың Сәкен Жүнісов драматургиясы, Л.Аупбаеваның
Алғашқы қазақ пьесалары атты ғылыми еңбектері драмалық шығармаларды
талдауға арналған.
Алайда өзінің ұзақ жылғы шығармашылық жолында елуге тарта тартымды
драмалық туындылар берген, оларының көпшілігі сыншылар мен көрермендердің
ыстық ықыласына бөленгеніне қарамастан, драматург шығармашылығына арналған,
арнайы зерттеу жұмысы жоқтың қасы. Тек кейбір шығармаларына газет-журнал
беттерінде жарияланған сын пікірлер мен мүшел тойларына жазылған мақалалар,
1998 және 2004 жылдары Ғылым академиясынан шыққан 40-50 және 60 жылдардағы
Қазақ әдебиеті және Қазақ әдебиеті тарихының 8-томындағы драматург
шығармашылғына жасалған шолулар, деректер ғана бар.
Сонау қырқыншы жылдардың өзінде театр сүйер қауымды баурап алған
Марабай драмасымен жұртшылықты таңдантқан қаламгер еңбегі үшін бұл тым
мардымсыз. Ш.Хұсайыновтың қаламынан туған көркем дүниелер және қазақ
сахнасына шығарған туындылары болашақта мәдениетанушы, әдебиет
тарихшыларын қызықтыратындығы сөзсіз. Әйтсе де осы уақытқа дейін
драматургтің шығармалары жеке-жеке мақала көлемінде талданғаннан басқа
күрделі жұмыстың нысанасына айналған емес. Сол олқылықтың орнын толтыру
мақсатында жазылып отырған осы еңбекте драматургтің туындылары алғаш рет
көркемдік тұрғыдан талданды. Сондықтанда, бұл мәселелердің барлығы Ш.
Хұсайынов шығармашылығын зерттеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеудің дерек көздері. Бұл ретте Ш.Хұсайыновтың 1991 жылы Өнер
баспасынан жарық көрген Өнер өрімдері атты жинағын; 1972 жылы Жазушы
баспасынан шыққан Үкілі Ыбырай атты пьесалар жинағын және 1985-187 жылдар
аралығында шыққан үш томдық шығармалар жинағын, сонымен қатар, Жазушы
баспасынан 1967 жылы шыққан Сырымбет саласында атты жинағы мен Жазушы
баспасынан 1961 жылы шыққан Таныс адамдар атты жинағын атауға болады.
Зерттеудің нысаны. Диссертациялық жұмыстың зерттеу нысаны -
драматургтің Алғашқы ұшқындар, Үкілі Ыбырай, Әбунәсір Әл Фараби және
т.б пьесалары мен ғылыми еңбектері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты – қазақтың
майталман, кәсіби драматургі, көрнекті жазушысы, өнер зерттеушісі
Ш.Хұсайыновтың драматургиясымен таныстыру, драмалық шығармаларындағы
әлемдік ғылыми деңгейі бар ғұлама ғалым әл-Фараби, жалпақ қазақ даласына
аты мәлім көкшелік ұлы өнерпаз Үкілі Ыбырай, қазақ жастарының көшбастаушысы
Ғ.Мұратбаевтың бейнесін ашу, ғұмырнамаларын тарихи деректермен зерттей
отырып, пьесалардағы қолданылған көркемдеуші құралдардың берілу жолдарын
анықтау. Осы мақсаттарға жету үшін төмендегі нақты мәселелер шешуші
түйіндер ретінде міндетке алынды:
- драматургтің драма жанрындағы кейіпкер бейнесінің ашылу табиғатын
және негізгі ерекшеліктерін ажырату;
- қаламгердің тарихи тұлға бейнесін сомдаудағы ерекшеліктерін анықтай
отырып, Әл-Фараби образының тарихи шындық пен көркемдік шындық ауқымында
жан-жақты ашылуына тоқталу;
- драматургтің дарынды да майталман ақын, жыршы, өнерпаз Үкілі
Ыбырайдың образын берудегі көркемдік ерекшеліктерімен қоса сол заман
тарихын саралау, салыстыру, еңбегін зерделеу;
- драматургтің Ғ.Мұратбаев бейнесін сомдау ерекшелігіне тоқталу,
белгілі ғалымдардың, ақындардың тарихи тұлғаға деген көзқарастарына
тоқталу, саралау;
- өнер тарихындағы ірі тұлғалардың көркем әдебиеттегі образдарының
жасалу жолдарын анықтау және салыстыру;
Зерттеу жұмысының әдісі. Зерттеу барысында тарихи-салыстырмалы,
типологиялық-салыстырмалы, текстологиялық, кешенді талдау, қорыту секілді
тәсілдер басышылыққа алынды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмыстың зерттелу көздері ретінде
драматургия жанрына қатысты монографиялық еңбектер, түрлі басылымдарда
жарық көрген ғылыми мақалалар мен еске алу эсселері пайдаланылды. Солардың
ішінде Ш.Хұсайынов шығармашылығына тереңдеп еніп, автордың қазақ
әдебиетіне қосқан үлесін айқындауға ат салысқан көрнекті ғалымдарымыз:
Ә.Тәжібаев [3], Р. Нұрғали [14], М.Әуезов [15], Е.Ысмайлов [16], Б.
Құндақбаев [17], Қ.Қуандықов [18], С. Ордалиев [19], Ф. Оразаев [20], С.
Мәуленов [21] Н. Ыбыраев [35], А.Ысмағұлов [36] еңбектері ерекше.
М.Әуезов өзінің Марабай мен Мардан атты мақаласында. Марабай пьесасы
жайлы сыни пікірін білдірген[15]. Е.Ысмайлов Елудің өрінде атты
мақаласында Ш.Хұсайынов драматург болуымен бірге театр сыншысы. Оның
қазақ совет өнер тарихына қосқан үлесі Қазақ академиялық драма театрының
өсу жолы жайынан, белгілі актерлеріміздің шығармашылық өмірі туралы жазған
мақалалары, очерктері соңғы жиырма жыл ішінде газет-журналдарымызда үнемі
басылып келеді. Осы сыншылдық қызметі арқылы Шахмет қазақтың сахна өнерінің
дамуына едәуір үлес қосты [16] деп жазған. Ә.Тәжібаев Қазақ
драматургиясының дамуы мен қалыптасуы еңбегінде Ш.Хұсайыновтың Алдар
көсе пьесасына тоқталады. [3]. Р. Нұрғали 1991 жылы Жазушы баспасынан
шыққан екі томдық Арқау монографиясының екінші томында драматургтің
Біздің Ғани пьесасына тоқталып, аталмыш пьесаның тарихи-ғұмырнамалық
пьеса екенін көрсеткен және сыни пікірлермен қатар текстологиялық талдау
жасаған [14].
Алайда, бұл жазылған мақалалар, айтылған пікірлер Ш.Хұсайынов
драматургиясының ерекшеліктерін толық ашып бере алады деуге келмейді.
Сондықтан да, көрнекті драматург шығармашылығын арнайы зерттеу күн
тәртібіндегі мәселе деп білеміз.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негіздері. Драматургтің
шығармашылық жолын зерттеу барысында біз теориялық ғылыми еңбектерді,
ғалымдардың ғылыми зерттеу, ой-тұжырымдарын бағыт-бағдарлық, теориялық және
методологиялық әдістерін негіз ретінде қолданып, қажетті тұстарында кеңінен
пайдаландық. Зерттеу пәні ғылымының әр саласын дамытуды талап ететіндіктен
іздену барысында жүйелі, кешенді талдау әдісі пайдаланылды. Сол секілді
зерттеуде Е.Ысмайлов [8], А.Жұбанов [9], М. Әуезов [15], Н.Ғабдуллин [12],
Р. Нұрғали [14], Қ. Жұмалиев[23], М. Қаратаев [24], Б. Кенжебаев [25],
Ә.Қоңыратбаев, Т.Қоңыратбаев [26], Ә.Дербісалин [27], Т.Кәкішев [28],
М.Дүйсенов [29], Ы.Дүйсенов [30], С. Жүнісов [31], С.Негимов [32], М.
Жолдасбеков [33] А. Қыраубаева [34] сынды ғалымдардың ұлт руханиятына
қатысты көзқарастары, сөз өнерiнiң сыры мен сипатына байланысты толғам-
толғаныстары, жазушы шығармашылығы мен шеберлігі хақындағы еңбектері,
ғылыми тұжырымдары басшылыққа алынды.
Жұмыс барысында қазақ музыка тарихын зерттеген ғалым-өнертанушылардың
еңбектері де қаралып, ондағы құнды пікірлер мен тарихи жағдайлар аталмыш
ғылыми жұмыстың негізін құрады және сол ғалымдарды атап көрсетер болсақ:
А.Затаевич [37], А.Жұбанов[9], Б.Ерзакович[38], З.Қоспақов, Қ.Жүзбасов
[39], және т.б.
Сонымен қатар, аталмыш еңбекте Көкшетау өңірінің қазіргі таңдағы
зиялы қауымының негізін құрайтын құрметті ақсақалдары, ақын-жазушылары
Е.Мырзахметовтың [40], К.Салықовтың [41], жазушы-ақын Т.Қажыбаевтың[42],
журналистері: Н.Мағзұмовтың [43], Ж.Бекеновтың [44] естелік эсселері де
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияда қазақ әдебиеті тарихы
саласында алғаш рет Ш.Хұсайыновтың драмалық шығармалары зерттеу объектісіне
айналып, теориялық негізі анықталады. Шығармашының драма жанрын игерудегі
алғашқы қадамынан бастап, драматургия шарттылықтарына жауап бере алатын
толыққанды пьесасын дүниеге әкелгенге дейінгі жазушының үйрену, жетілу,
шеберлік шыңдауы тәрізді кезеңдері қаралды. Кейіпкер образын жасау мен
мінезін сомдау жолындағы автордың әдіс-тәсілдері айқындалды. Халық
тарихында өшпес із қалдырған, алдарына ұлы мақсат қойып, өнегелі іс
тындырған, ел үшін рухани игілік жасай білген даңқты ұлдарының сом бейнесін
жасау жолындағы драматургтің көркем шеберлікті меңгеру деңгейі зерделенді.
Сонымен қатар, Ш. Хұсайыновтың драмалық шығармалары арнайы ғылыми зерттеу
объектісі ретінде қаралды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
• Тарихи тұлғалар – Әл-Фараби, Үкілі Ыбырай, Ғ.Мұратбаев
бейнелерінің жан-жақты көркемдік деңгейі сомдалды;
• Ш.Хұсайынов шығармашылығындағы ғұмырнамалық туындылардың
көркемдік табиғаты ашылып, сарапталды;
• Ш.Хұсайыновтың жанр техникасын үйренудегі ғылыми тұғыры,
еңбектері, ізденістері айқындалды;
• Драматургтің кейіпкер бейнесін жасауы мен оның мінездік
ерекшелігін даралаудағы шеберлігі көрсетілді;
• Қаламгердің шығармашылығының идеологиялық болмысына баға беру
жүзеге асырылды;
• Тарихи оқиғаның шығармадан көрініс табуын салыстыра – салғастыра
қарастыру үрдісі көрініс тапқан;
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Жұмыс нәтижелерін ғылыми негіздегі қазақ әдебиетінің тарихын жазуда; жоғары
оқу орындарына арналған қазақ әдебиеті оқулығын жазуда; жоғарғы оқу
орындарында қазақ әдебиеті мамандығы бойынша арнайы курстар оқуға; өнер
тарихын зерттеушілерге көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының жарияланымы. Ғылыми жұмыстың мазмұны 2002-2006
жылдары өткізілген халықаралық және ғылыми-практикалық конференцияларда
баяндалды. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы
аттестациялау мен қадағалау комитеті бекіткен басылымдарда жарық көрді.
Зерттеудің теориялық мәселелері мен тұжырымдары:
1 Ш.Хұсайынов драматургиясындағы Ыбырай бейнесіШ.Уәлиханов атындағы
Көкшетау мемлекеттік университетінің 40 жылдығына арналған Шоқан тағлымы -
7 Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. – Көкшетау, 2002. – 36-39-б.
2 Әл-Фараби бейнесі драмадаКөкейкесті әдебиеттану. 2 кітап.
Ғ.Мүсіреповтің шығармашылық тағылымы атты Халықаралық ғылыми конференция.
– Астана, 2002. – 146-154-б.
3 Ғ.Мүсірепов пен Ш.Хұсайынов драматургиясындағы ұқсастық
Көкейкесті әдебиеттану. 4 кітап. Алаш қайраткерлері шығармашылық мұрасының
қазіргі мәдени-рухани және ғылыми дамумен сабақтастығы атты ғылыми-
практикалық конференция. – Астана, 2004. – 154-157-б.
4 Ш.Хұсайынов драматургиясы хақындаБ.Кенжебаев және қазақ әдебиеті
тарихының мәселелері” атты халықаралық ғылыми конференция. – Алматы, 2004.
– 304-309-б.
5 Қазақ жастарының көшбастаушысы Ғ. Мұратбаевтың Ш.Хұсайынов
драмасында көрінуіЕҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – Астана, 2004. № 2.
– 57-61-б.
6 Үкілі Ыбырай – тарихи тұлғаҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. –
Алматы, 2005. № 6. – 29-31-б.
7 Ш. Хұсайынов драматургиясындағы тарихи тұлғаларҚазҰУ хабаршысы.
Филология сериясы. – Алматы, 2006. №1. – 15-17-б.
8 Ш.Хұсайыновтың драмалық шығармаларының көркемдік ерекшелігі Ахмет
Байтұрсынұлы оқулары атты республикалық І ғылыми-теориялық конференция. –
Астана, 2006. – 243-249-б.
Зерттеу жұмысының құрылысы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан және
қорытынды бөлімнен тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған ғылыми және көркем
әдебиеттер тізімі берілген.
1 Ш. Хұсайынов драматургиясының негізгі арналары хақында
1.1 Шахмет Хұсайынов драматургиясына жалпы шолу.
Отызыншы жылдардан бастап, қалыптасып, іргесін бекіткен қазақ
драматургиясының көш бастаушыларының бірі болып, өз өмірінде ірілі-уақты
елуге тарта драмалық шығармаларын жазған, қазақ театрының туып-
қалыптасуының басы-қасында болған бірегей тұлға – Шахмет Хұсайынов.
Бала күндерінде жазған өлең жолдарының өзінде ақындықтан гөрі,
драмалық элементтердің басымдылығы байқалады. Бұл жайға кейін белгілі ғалым
Ысқақ Дүйсенбаевпен бірігіп жазған Қазақ ауыз әдебиеті және халық
ойындарындағы театр драмалық элементтер, - деген мақаласында өзі айтқан
ұлт ойындарындағы драмалық болмыстарға жастайынан ден қоюы әсер еткен де
болар. Өнерлі ортадан өнер сүюді үйренген болашақ үлкен дарын өнер биігінен
көріну үшін, білім қажеттілігін сезініп, оқуға аттанады. Шахметтің өзі ол
туралы былай сыр шертеді:
Жалаң аяқ, жалаң бас,
Ауылдан кеттік аяңдап,
Қарай бердім, артыма,
Жетсін деп досым аяңдап.
Дос та жетті,
Түн жарып,
Сапар шектік қалаға!
Сол жолы (1923 жылы) Қызылжар қаласына келіп, мұғалімдер техникумына
оқуға түскен Шахмет оны 1928 жылы аяқтайды. Өз заманындағы алдыңғы қатарлы
оқу орны саналатын бұл білім ордасы талай таланттарды қанаттандырды. Осында
жүріп ол рухани өміріне азық болған, оларға ұқсауға тырысқан ұлы жандармен
кездесті. Соның бірі және бірегейі – Мағжан еді. Кейін өз өмірін тәлкекке
салған, қиын кезеңде пәле боп жабысқан Мағжаншылдық оған осында жұққан
болатын. Өйткені ұлы ақын техникумның сүйікті ұстаздарының бірі еді.
Басқалар сияқты Шахмет те ұлы ақынға еліктеп, шығарма жаза бастайды.
Оның тұңғыш пьесасы Көк шыбық осында жүргенде жазылып, 1928 жылы
техникумды тәмамдау кешінде қойылды.
Шығармашылық жолы осылай басталған болашақ драматург, өзінің
шығармашылық арнасында тарихи тақырыптармен қатар, әлеуметтік шешуі кезек
күттірмейтін тақырыптарды да игерген.
Ш.Хұсайыновтың шығармашылық жолының барысын аңдай отырып,
шығармашылығын шартты түрде үлкен үш тақырыпқа бөліп қарастыруымызға
болады. Атап көрсетер болсақ, ол тақырыптар мыналар: біріншісі –
колхоздастыру және төңкеріс кезеңі; екіншісі – жаңа заман адамының
келбетін іздеу немесе соғыстан кейінгі орта мен қоғам өмірін көрсету;
үшіншісі – тарихи тақырыптар. Осы орайда сөзіміз құрғақ болмас үшін
автордың шығармаларын атап өтуімізге әбден болады.
Мәселен, тарихи тақырыптардағы пьесалары: Сырымбет саласында, Біздің
Ғани, Әбунәсір Әл-Фараби, Үкілі Ыбырай, Сертке-серт т.б.
Колхоздастыру және төңкеріс кезеңіне арналған тақырыптарда: Күн шуақта,
Дала жұлдызы, Бір колхозда, Қызыл бидай, Ағайынды Айназаровтар,
Боран т.б. жазылды. Жаңа заман адамының келбетін іздеуде драматург
мынандай пьесалар жазған: Есірткен ерке, Кеше мен бүгін, Көктем желі,
Құлпырма тон, Қилы-қилы тағдырлар т.б. жазылды.
Сол кездегі қазақ әдебиетінің ірі үш тақырыбын игеру үстінде автор
үлкен-үлкен табыстарға да жеткен. Олай дейтініміз, Ш.Хұсайыновтың бар
шығармалары сол кезеңде елдің барлық театрларының репертуарына енді. Сол
кезеңдегі көрермендер автордың аталмыш шығармаларын жақсы қабылдады.
Ш.Хұсайыновтың шығармашылығы өз бастауын 1928 жылы Қызылжар қаласында
педагогикалық техникумда оқып жүрген кезінен алады. Осы педагогика
техникумын аяқтаған кезінде ол қоштасу кешіне арнап Көк шыбық атты бір
актілі пьеса жазып, өз шығармашылық жолын анықтап қойған болатын.
1929-1931 жылдары ол Колхоз жолы (Көкшетауда), Советтік Қарағанды,
Алматыдағы Қазақ әдебиеті газеті мен Әдебиет майданы журналының
редакциясында қызмет істеп жүріп, өзінің жазушылық талантын жұртшылыққа
таныта түсті.
Драматургтің колхоз құрылысын, ауылдағы тап тартысын суреттеген ең
алғашқы елеулі драмалық шығармасы Шабуыл 1932 жылы басылып шықты. Осы
кезеңнен бастап Шахмет драмалық шығармалар жазуға біріңғай бет бұрады.
Драматургия көркем әдебиеттің ең қиын жанры екендігін ұққан Шахмет
Хұсайынов білімін тереңдету мақсатымен 1935-1937 жылдар аралығында
Москвадағы Луначарский атындағы театр институтында оқиды. Оқудан қайтып
келген соң (1937-1941) ол бірнеше жылдай Семей, Орал, Алматы театрларының
көркемдік жұмыс жағын басқарады. Жұмыс істей жүріп, бірнеше жаңа пьесалар
жазады. Отызыншы жылдары қазақ жазушылары төңкеріс жеңісі тақырыбын көбірек
көтереді. Шахмет Хұсайынов та осы тұста Боран пьесасын жазып, өзінің
жазушылық шеберлігін таныта түсті.
Бұл оның ой-өрісінің қалыптасқан, қаламы ұшталып, төселген жазушы
болып қалған кезі болатын. Колхоз тұрмысынан алып жазған Орақ үстінде,
Күләнда атты пьесалары идеялық-көркемдік жағынан оның драматургиядағы
елеулі табысы болатын. Ол пьесалар колхоз, совхоз театрларының репертуарына
енеді. Мұнан кейін Шахмет Боран (Азамат соғысы оқиғасынан алынған),
Шолпан (ұйғыр колхозшыларының өмірінен) атты көп актілі драмаларын
жазады. Автордың Боран драмасы тек Шахмет шығармашылығының ғана емес, сол
тұстағы қазақ совет әдебиетінің елеулі жетістігі, табысы еді. Боран
пьесасы драматургтің тарихи-төңкеріс тақырыбындағы алғаш байыпты түрде
қалам жұмсауы болатын. Пьесаның тарихи өзегі өмірдегі нақты адамдарға,
болған оқиғаға негізделген. Омбы, Қызылжар маңында темір жол жұмысшылары ақ
гвардияшылармен айқасқа шығады. Басты кейіпкер Боран орыс жұмысшыларының
арасында болып, Борис деген революционер – большевиктен тәлім алған. Ақыры
жас коммунист Боран қазақ жастарын ұйымдастырып, орыс жұмысшыларымен тізе
қосып, ақ гвардияшыларды талқандауға қатысады. Соңынан қызыл армияға келіп
қосылады. Автордың негізгі мақсаты қазақ жұмысшыларының, әсіресе, жастардың
таптық санасының белгілі бір заңдылықпен оянуын ашу еді. Пьеса бұл
мақсаттың сәтті орындалғанының дәлелі болды. Драматург осы туындысында жас
адамның психологиясына қанық екенін, соның ішкі иірімдерін тап басып
көрсете алатын қабілетін танытты. Драматургтің жас кейіпкерді мүсіндеуге
жанын сала кірісетін машығы сонау 30-жылдардан-ақ қалыптасқан болатын.
Ұлы Отан соғысы кезінде Шахмет Боран драмасындағы идеялық-
шығармашылық желісті Амангелді туралы жазған Сахара үстіндегі жалау атты
драмасында тереңдете түсті. Отан соғысы майданындағы жауынгерлердің ерлік
өмірінен алып Жұртын сүйген жүрек атты пьеса жазды.
Шахмет Хұсайыновтың соғыстан кейінгі бірсыпыра пьесаларында колхоздағы
жаңашыл адамдардың шығармашылық еңбектері суреттелген. Оның Дала жұлдызы,
Бір колхозда, Қызыл бидай, Ағайынды Айназаровтар, Нұрлы тас,
Құлпырма тон және басқа пьесалары республикалық, облыстық және колхоз,
совхоз театрларының репертуарларына енді.
Соғыс жылдарында жазылған комедиялық пьесалардың ішіндегі
Ш.Хұсайыновтың Алдар көсе пьесасы Қазақ академиялық драма театрында
қойылды. Осы пьеса жайлы сол кездің орталық басылымдарында біраз құнды
пікірлер айтылған болатын. Драматургия жанрын зерттеушілердің бірі
Ә.Тәжібаев пьеса жайлы өз ойын былай білдірген еді: Ш.Хұсайынов Алдар
көсе атты пьесасын 1943 жылы жазды. Содан бері бұл пьеса астаналық және
облыстық театрлардың бәрінде қойылып келеді. Бірінші: пьесаның аңызбен
(Мұхтар Әуезов түсіндірген) ұқсатығы, туыстығы сезіле ме? Мұхтар айтқандай
Алдар жүретін төңкеріске дейінгі қауымдық орта бар ма – деген сұрақтарға –
бар! – деп жауап беру керек. Бізге дейін сақталып жеткен Шығайбайға
байланысты (пьесада Шығай хан) оқиғалар – пьесаның да негізгі арқауы. Ал
Алдар көсенің Алаш ханды күлкі еткені көсенің өз ауызымен едәуір айтылады.
Аңыздағы шайтанға және неше түрлі сараңдар мен жемқорларға байланысты
істейтін айлалары да бар. Пьесаға шайтан кірмесе де, сайтан жейтін таяқты
оның туыстары мол-мол алып жүреді. Алдар көсенің көптеген айлалары халық
көзінше жасалып, оған қалың жұрт рақаттана араласып жүреді ғой, пьесада да
сондай: көсе халықпен тығыз байланысты қу мен халық бірін-бірі сүйеніш
етеді. Мен Алдар Көсемін деп айтып отырады. Одан кейін Көсенің халыққа
мәлім ірі қылықтары, айла-амалдары да әңгіме, кеңес үстінде Алдардың өз
аузымен айтылады. Қоғадайдың буаз қызының орнына Алаш ханның әумесер
баласына ұзатылып барғанымда, олар да маған бүкіл әлемде болмаған ең ауыр
жазаны кескен болатын, – деп көсе өзі айтады. Тәуіп, әулие ролін ойнау,
жынға, періге сенетін Шораяқты және әйелдерді алдау, олардың фанатик
сенгіштіктерін өлтіре мазақ ету пьесада да бар. Тағы бір қызығы пьесаның
негізі оқиғасынан, оның тартыс-таласынан шықпай отырып, Алдар Көсенің сөз
жарысына түскенде ұшқыр, ұтқыр айтатын жүйрік екенін көрсете білген. Сөз
жарысына жүйріктілігі, дәлелдер, мысалдарды аңыздан алып, пьесаға лайықты
және сыйымды түрде пайдалана білген. Мәселен, неге көсе болғанын
түсіндіретін Әрі әкеме, әрі шешеме ұқсағым келді дейтін жерлері және
жасым екіде деп дәлелдейтіні (әйелдіктен еркекке айналғанына екі жыл
толғанын баяндайтыны) пьесаның бойына нағыз табиғи түрде жарасып тұр.
...Пьесаның тағы бір ұтымдылығы – ол – Шығай ханнан бастап, Шораяқ
уәзір, ханның күйеу баласы Сырдаққа дейін Қарашаш сұлуға қызықса, хан қызы
Меңсұлу Алдар көсеге қызығады ... Ш.Хұсайынов Алдар көсеге лайық деген ірі
қимылдарды саханаға шығара отырып, Алдарға лайықты тілге де көңіл бөлген.
Ол тек қана күлдіргі сөйлемейді, өткір, кесір сөйлейді.
Мінеки, біз аңғарған Алдар көсе пьесасына тән жақсы қасиеттер осылар
сияқты. Тұла бойы күлкі, халық сүйіп әңгімелейтін Алдардың талай қызықты
жақтары пьесаға мол кіргізілген. Кейде автор Торсықбай, әсіресе Айдарбек
қуға байланысты күлкілерді де пайдаланып жібереді. Сондықтан болу керек,
біз осы комедияның бойынан басы артық нәрселерді де сезіп қалғандаймыз.
Мәселен, бірінші перде – бірінші суреттегі төртеудің (Сырдақ, Меңсұлу,
Алдар, Қарашаш) бір мезгілде сөйлесулері оқу үшін пәлендей қызықты болып
тұрған жоқ. Қайта оқуға, ұғынуға ауыр сияқты, – деп [3, 255-257-262-263
-б.] пьесаға және автор шығармашылығына ілтипатын білдіре отырып, сын
көзқарастарын зерттеуші терең бере білген.
Айдарбек қу мен Торсықбайлар жайлы автор өзінің белгілі ғылыми
еңбегінде былай айта кеткен еді: Дәл осы Шашубайдың ойнампаздығындай
ойыншы, күлдіргіш қу, Абай маңында болған атақты Мауқай, оны ұстаз етіп,
оның үлгісі жайлы Ағаш аяқ өлеңін шығарған. Рахымберділер мен Торсықбай,
Айдарбектің ел ішіндегі қулық аңыздары өте көп [1-102-103 бб]. Осылайша
белгілі аңызда болған адамдардың бейнесін Алдар образына тоқайластыруы
автордың елдегі әдеби тарихты жақсы білгенінің белгісі және осы бір
пьесадағы суретті ғылыми тұрғыдан қарастырған.
Хұсайынов драматургиясын тұтастай алып қарасақ, қандай
ерекшеліктерімен оқшауланар еді дегеніміз де, көпшілік қауымның және біздің
мойындайтын бір шындығымыз – драматургиясындағы комизмнің басымдылығы.
Драматург күле біледі, жұртты да күлдіре біледі, бірақ ол жеңіл күлкіге,
жеңілтектікке итермелемейді. Күлкіге астар береді және күлкі тудырар
оқиғаға мән береді. Нәтижесі – оның комедиялық кейіпкерлері күлдіре отырып,
ойға қалдыратын сипатқа ие болуында. Осындай даралық автордың өзіміз сөз
еткен Алдар көсе пьесасында жақсы байқалады.
Драматургтің елеулі пьесаларының бірі – Кеше мен бүгін немесе
Марабай. Қазіргі таңда бұл пьесаның алғашқы нұсқасын жазуда Ш.Хұсайынов
М.Қайыбалдинмен авторлықта болғандығы анықталып отыр. Осы сөзімізге орай,
Х.Ахетовтың пікіріне сүйенсек: Сол тұстағы дерек көздері көрсеткендей,
Марабай пьесасының авторлары Ш.Хұсайынов пен М.Қайыбалдин еді. М.Әуезов
өз мақаласында шығарма авторлары жайлы жазушылардың деп жалпылама берсе,
Ғ.Мүсірепов Жаңа тақырыпқа жаңа спектакль атты мақаласында шығарма
авторларын Ш.Хұсайынов пен М.Қайыбалдин, – деп анық жазады, - дейді [45,
97 б].
Пьеса жайлы өз көзқарасын М.Әуезов былай білдірген: Марабай
пьесасының ең үлкен түйіні Марабай басында. Бір топ адамның бір үйірім
өмірін алсақ, барлығының айналып-үйірілетін діңгегі – Марабай. Шығарманың
түп-тұлғасы, қазығы сол. Ендеше пьесаның барлық қасиеті де, кемшілігі де
осы Марабай маңызына қарай өлшенеді. Жаңа адам, жаңа күндерді суреттеуде
пьесаның талабы зор. Тапқан табысы да аз емес. Жазушылардың Марабайды
көрсетуі жалаң қабат емес, жан-жақты. Оның қоғамдық тірлігі, бас тіршілгі
де қатар жүріп, кең саламен беттейді. Және осы арқаулардың өзді-өзін жеке
алғанда да бір беткей емес. Жалғыз ғана сыртқы қимыл, тартыс қатынаспен
ғана көрінбейді. Адамның ішкі дүниесі, ой сезімі, әсіресе көп орындалып
отырады. Сонда әрі ақылды, мінезі әрі советтік өз азаматы Марабай ірі кісі
боп, сүйікті адам боп шығады. Марабай пьесасының азырақ кемістеу
көрінетін жағы – драматизмнің қоюлана түспеуінде. Барлық жағынан жақсы
әзірленіп келген Марабайға енді бір үй тұрмысында болсын, басқа қарым-
қатынастарында болсын немесе тіпті өзінің кеш оянған махаббаты сияқты
(мысал үшін) сезімінің жөнімен болсын, әйтеуір, бір драмалық әсерлі түйін
керек еді. Сонда пьесаның қызықтығы артар еді. Көрушіні толықтап, қозғау
салып, қызықтыра жеткізер еді. Осының жете қоймағандығынан Марабай көсіле
алмай, құлаш жаза алмай тұрған тәрізді. Әзірленіп, екпіндеп, сүйсіндіріп
келеді де енді бір шарқ ұратын шығар-ау десең, серіппей де секірмей де
қояды, – [15] дейді сыншы.
Автор 1956 жылы Марабай пьесасын өңдеп, қайта қарап, сыни
мақалалармен айтылған сын-ескертпелерді ескеріп, жаңартып, толықтырып
жазып шыққан болатын.
Кеше мен бүгін пьесасында да ескі мен жаңаның арасындағы бітпес
күрес суреттелген. Осы келелі мәселе пьесада Марабайдың образы алуан
драмалық тартыс, оқиғалар арқылы көрсетілген. Марабай – ақ ниетті адал жан.
Өз ісіне шын берілген көрнекті ғалым. Оның ой-мақсаты да Отаны мен халқына
қалтқысыз қызмет ету. Бұл жолда ол өз бойындағы жалынды жігері мен мол
білімін аямайды. Қоғамымыздың осындай үздік өкіліне пьесада мансапқор
Есіркеп, жағымпаз Сабатай, сөзінде дәйек, ісінде береке жоқ, тұрақсыз да
өсекшіл Үдері сияқты кешегі ескі дүние өкілдерінің іс-әрекеттері қарсы
қойылды. Ескі мен жаңаның арасында болатын бұл күресте Марабай жалғыз емес,
оның әділдігі мен адалдығына сенетін, оған қамқорлық жасап, идеясын
қорғайтын совхоз директоры Захаров және агроном Серік. Пьесадағы басты
кейіпкер Марабайдың бейнесін драматург шынайы бейнелеген, оның басында
болған кейбір психологиялық шақтарды автор көркемдік бояумен суреттеген.
Марабайдың әр алуан көңіл-күйі, күйініші мен сүйініші тартымды да, нанымды
оқиғалармен көрінген.
Марабай пьесасының бір жаңалығы – сол кездегі жау элементтерінің
өзі бұрынғы шығармаларындағыға ұқсамайтындығы. Мәселен, Есіркеп мінезін 30-
жылдардағы драматургиядан кездестіре бермейміз, Сабатай да өзінше жаңа
кейіпкер. Өмірде айттым – бітті, кестім – үзілді, ақ та – ақ, қара да –
ақ деп түсінетіндер аз емес, солардың бірі. Сөйтіп жүріп далада қалатындар
жоқ па? Бар. Олар – Сабатайлар.
1937-1938 жылдардағы қанды қырғында өзінің ең талатты өкілдерінен
айрылған қазақ әдебитеті соғыстан кейінгі дәуірде де бұрынғы қуатты қалпына
келе алмаған еді. Репрессиядан аман қалған бірді-екілі сақа қаламгер және
майданда жетіліп қанаттары қатайған он шақты жас жазушы идеологияның
қысымынан асып кете алмады.
1944 жылы 30 март күні Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының
ұжымы Ш.Хұсайыновтың Амангелді атты пьесасын оқыды. Оқуға Халық артистері
Қ.Қуанышбаев, С.Қожамқұлов, Республикаға еңбек сіңірген артистер Қармысов,
Айманов, Саттарова, Бөкеева, Оспанова және тағы да басқа артистер
қатынасты делінген автордың жеке мұрағатынан алынған құжатта.
Ш.Хұсайыновтың Амангелді пьесасы алғашында Сахара үстіндегі жалау деген
атаумен жарыққа шыққан. Автор пьесаны кейіннен қайта қарап, толықтырып,
жаңартып жаңа атпен астаналық театр репертуарына ұсынған кездегі театр
ұжымының пьеса жайлы пікірі жақсы болғандығын жоғарыда келтірілген мұрағат
құжаттан байқаймыз және пьеса жайлы автордың шығармашылығын кеңінен
зерттеген әдебиетші-ғалым Е.Ысмайловтың пікірі де орынды болғанға ұқсайды:
Жұртшылық асығып, ынтық болып күткен Амангелді пьесасы қазақ академиялық
драма театры сахнасында қойыла бастады. Мұнан бір жыл бұрын драматург
Ш.Хұсайынов жазған Амангелді драмасын оқығаннан кейін жұртшылықтың
академия театрында қойылатын бұл еңбектен күткен үміті, талабы зор
еді.Амангелді тек тарихи ғана емес, бүгінгі күннің күрделі, әлеуметтік
мәні зор, қазақ халқының өз бостандығы үшін күресін бейнелейтін тақырып.
Ш.Хұсайынов 1943 жылы Ғылым академиясы қазақ филиалының Амангелді туралы
Орталық Қазақстанға шығарған экспедициясына қатынасып, Амангелдінің өмірі,
ерлік күрестері жайындағы материалдарды әрі жинап, әрі кеңінен зерттеп
қайтты. Амангелді туралы бұрын жазылған шығармалардағы кемшіліктерден
сақтана отырып, өзінің жаңа драмасын жазды. Драмада қазақ қоғамының
революциялық заманындағы тарихи әлеуметтік бейнесі, тарихи адамдардың әр
алуан тұлғалары жарқын елестетіледі, айбынды халық көсемі, ақылды қолбасшы
Амангелдінің ісі мен өмірі айқын суреттеледі. Пьесада Амангелді халық
батыры, халық қолбасшысы бейнесінде сипатталады - делінген. [16].
Ал мына зерттеуде Амангелді пьесасы жайлы былай дейді:
Амангелді астаналық театрда қойылды. Авторлық мүдде мен режиссерлік
шешім үндестік тапты. Амангелді пьесада ежелгі халық батырларына тән
ерлігімен де, жаңаның лебін сезген, жаңара түскен ер мінезділігімен де
көріне алды. Екі түрлі қасиет бір кісінің бойына жігін таба қабысып,
жымдасып кетті. Әуелде тоң мойын, бәрін күшпен жеңгісі келіп тұратын батыр
спектакль барысында шым-шымдай, сатылай өзгеріп, көзі ашылған, большевиктік
санаға ие болған жарлы-жақыбайларды басқарушы деңгейіне көтерілді.
Спектакльде тәуір шешімдер, актерлік түйіндеулер аз емес, – [20,203]. Бұл
Ф.Оразаевтің драматург жайлы зерттеуінде айтылған ойы. Шынымен де, пьеса
тарихи тақырыпта жазылған автордың үлкен еңбектерінің бірі. Драматург қалам
тартқан тақырыптарын ғылыми тұрғыдан зерттеп барып, жазуға кірісетінін
Амангелді пьесасы жайлы алғашқылардың бірі болып пікірін білдірген ғалым
Е.Ысмайловтың айтқан пікірінен байқаймыз.
Амангелді Иманов жайлы пьесаны тек Шахмет Хұсайынов қана жазып қойған
жоқ, драматургиялық жолмен белгілі қаламгер Ғ.Мүсіреповтің де қаламынан
туған болатын.
Қаламгер бүгінгі күн келбетін, өз уақытының келелі мәселерін де
шығармашылығынан тыс қалдырмаған. Драматургтің ерекше қасиеттінің бірі –
уақыт талабын мұқият ескеріп, дәуір тудырған тақырыпты табуы және соған
ізін суытпай үн қоса білуі. Республикалық жасөспірімдер мен балалар
театрында қойылған Есірткен ерке пьесасы осы орайда алдымен аталмақ. Бұл
пьеса жастар театрының сахнасында едәуір уақыт өмір сүрген шығарма.
Балалар тәрбиелеу мәселесін кенеттен ірі планда көтерген бұл
пьеса жұртшылық назарын өзіне еріксіз аударды. Ұлы дәуірде жаңа адам
тәрбиелеп өсірудің жауапкершілігі бүкіл қауымның ортақ міндеті. Кеңес
мектебімен қатар, бұл мәселеде жанұяның да алатын орны ерекше үлкен.
Бетімен кеткен есірік еркеге шеше болысса, оның қылмысын жасырса, әке бала
өсірудегі өз міндетін дер кезінде ұғынбаса, шығарманың сахнадан көрермен
қауымға әсері мол болмақ қой. Оқымайтын, өтірікші, үйін майлауға келген
сылақшыларға ит қосатын, ақыры ұрлық жасауға кіріскен Марат, оған шық
жуытпайтын ақ саусақ, тоғышар шеше Гүлнәпіс барлық жиркенішті қылықтарымен
жұртшылықтың көзінше әшкереленеді. Ата-анасы тым еркелеткен баланың
есірік, артынан бұзақы, озбыр балаға айналғаны пьеса барысында байқалады.
Сонымен бірге, автор бала мінезінің өзгеруіне, тәртібінің нашарлауына ата-
анасының да қатысы бар екеніне назар аудартқан. Пьесаның негізгі кейіпкері
Марат не ішейін, не жейін дейтін жан емес. Онда бәрі бар. Алайда тәртібі
тым нашар. Шығарма басталғаннан-ақ Мараттың озбыр, бұзақы әрекеті ашыла
бастайды. Ол өзінің кластасы Мерхаттың дәптерін тартып алып бақылау жұмысын
көшіріп алады. Артынан біреуден көшіргенін жасыру мақсатында дәптерді
өртеп, досына қиянат жасауға дейін барады. Автор пьесасында Мараттың
мінезіндегі өзгерістер жай ғана еркелік емес, баланың психологиялық
бұзылуынан деп көрсетеді. Сонымен қатар, істегенін мойнымен көтеру тәрізді
қағидалар бала түгілі ата-анасы мен мектеп директорының да ойына кіріп
шықпайды. Ол істеген еркелігі болсын, бұзақылығы болсын ұлын тым
әспеттейтін ана көзіне ілінбейді де.
Осы пьеса жайлы Ә.Тәжібаевтің: Бүгінгі өмірді зерттеу, тану, ол
туралы сахнаға арналған пьеса жазудың қиын екенін Шахмет те жақсы сезінді.
Әйтпесе, ол Балуан Шолақ, ақын Мәди туралы жинаған материалдарын тоқтата
тұрып, бүгінгі балалар тәрбиесіне болысатын Есірткен еркені жазуға
кірісті. Шахметтің бұл пьесасы, әсіресе, Алматыда жасөспірімдер театры
ашылған тұста аса қажет болды, – дегеніне қарағанда белгілі драматургтің
бала тәрбиесіне аса көңіл бөліп, пьеса жазуға арнайы дайындықпен келгенін
және ұрпақ тәрбиесі кез-келген уақыттың негізгі міндеті деп ұғынғандығын
байқаймыз [2,4б].
Өзіміз байыптап отырғандай Ш.Хұсайыновтың шығармашылығының тең жартысы
демесек те, ауқымды бөлігі жаңа заманның бұлжымайтын бір бөлшегі болып
келген колхоздастыру тақырыбына арналған. Автордың осы тақырыпқа арналған
елеулі шығармаларының бірі - Рабиға (1960) пьесасы.
Драматургтің Рабиға пьесасы 1960 жылы республикамыздың
жасөспірімдер мен балалар театрында алғаш рет қойылды. Пьесада бұдан отыз
жыл бұрынғы оқиға – колхоздастыру дәуірі, тап тартысының шиелінскен кезеңі
көрсетілген. Партияның елді коллективтендіріп, колхоз ұйымдастыру саясатына
қазақ ауылындағы бай-кулактар қарсы шығып, санасы оянған кедейлерді тасадан
оқ атып, өлтірген кезеңі суреттелген. Пьесаның басты кейіпкері Сәруар –
дәл осындай ауыртпалықты кезеңді басынан кешірген, қазіргі кезде Еңбек Ері,
халық құрметіне бөленген депутат. Оқиға осы Сәруардің 1929 жылдары
колхоздастыру ісіне белсене араласқандығын баяндаудан басталады да,
біртіндеп-біртіндеп оның тарихи әңгімелері көрерменнің көз алдынан өтіп
жатады.
Шығармада іс-әрекеттерімен сүйсіндірген бір топ ұнамды кейіпкерлердің
бейнесі бар. Олар: дұшпан қолынан каза тапқан Рабиға, бай тепкісінде жүрген
жетімек Әтішбай, сүйгеніне қосыла алмай, күндестіктің күйігін тартқан Рәпіш
(Рабиғаның анасы), қараңғы халқын қайтсем сауаттандырамын деп күш салған
мұғалім Қобылан, байлардың жерін кедейлерге бөліп беріп жүрген Шақан,
артель бастығы Сүлеймен, бар затын ортаға салуға дайын қарт Бұрышпай, қара
қазаны ортаға түсіп кете ме деп тықпыштанып жүрген Алтынай.
Бұлардың бірігіп колхоз құрмақ болған адал ойына, игі мақсатына қарсы
тұрушылар да пьесада шынайы бейнеленген. Олар – Тілеп бай, Қақпан,
Сағындықтар. Пьесаның негізгі тартыс жүйесі Рабиға тағдырына өріле өрбиді.
Тілепбай бай Рәпіш деген тоқалынан туған қызы Рабиғаны малға сатпақ. Бірақ
Рабиға – заман өзгерісін тез аңғарған, әкесінің жат мінез-қылықтарынан ерте
безінген қыз. Тағдырының Қақпан, Сағындық тәрізді зұлымдардың қанды
шеңгеліне іліккелі тұрғанын жақсы түсінген сезімтал да ақылды жас. Рабиға
арын аяққа бастырмау үшін Қобылан, Жақан сияқты жігіттермен достаса,
ынтықтымаса отырып, әкесінің және оның сыбайластарының ұстаған жолына ашық
қарсы шығады. Сөйтіп, автор Рабиға өмірін суреттеу арқылы жаңа заманда
өзгерген адам санасын психологиялық жан толғаныстарымен көрсетеді. Жалпы,
Шахмет Хұсайыновтың бір ерекшелігі немесе шығармашылық шеберлігі деуге
тұрарлығы, ол – көрерменіне, оқырманына ойлануды, логикалық ойды түйсінте
білуінде және сездіруінде, сендіруінде.
Осы оймыздың растығын дәлелдеу үшін аталмыш шығармадан мысалдар
келтіре кетейік:
Кәрі демей, жас демей әліппені жаңа ғана бастап жатқан ауыл кедейлері.
Олардың үстіне кіріп келген Тілеп:
– Бұрышбай, немене, шұқырыңа бірдеңе қонатын түрі бар ма? (аз кідіріп)
Қиратарсыңдар түге! – дейді. Осы сөзінің өзімен-ақ автор Тілептің қыңыр
кейпін көрсетіп тұрған жоқ па. Қазақи менталитеттің бірі, біреуге айтқан
болып, бәрін кекеп отырған Тілептің образы арқылы білімге қол созған ауыл
кедейлерін мұқатқан сол кездегі типтік байлардың бейнесін көрсетіп тұр.
Бұрышбай болса, кешегі жүрсе жетегінде, айдаса алдында, илеуге көнгіш
тақыр кедей, енді соның да білім алам деп талпына қалғаны Тілепке ұнамайды,
қыдығына тиеді, жанын жегідей жейді. Кеше ғана таяғын ұстап, Тілептің
отымен кіріп, күлімен шыққан малайы, бүгінде үйге кіріп келген қожасын
елемесе, осының өзінде қаншама сыр жатыр. Сондықтан да кекке буынып, ыза
кернеген Тілеп бұл арада тек осылай ғана сөйлейді.
Ескілікке тосқауыл қойылып, малдан, дүниеден айрылған соң, Тілеп былай
күңіренеді: Қайран дүнием! Есіл дәулетім! Кеткенің бе қолды-қолға бытырап,
жаз – жайлауым, қыс – қыстауымды өрт неге шалмады екен, жау неге алмады
екен! Ажалымды неден күтем? Үйден бе, түзден бе? Қаңғырған адам қайтып
өледі? Қай төбенің астында қалады? Бала кетті, әйел безді., малдан айрылды,
дүниеден қол үзді, құр сүлде қаңқасы қалды. Ескі тозып, жаңа жетіледі
деген философия оның үш ұйықтаса ойында ма еді? Мол дәулет тасып келіп бұта
құрлы көрген жоқ, лезде-ақ қасіретті бір жағалауға лақтырды да тастады.
Тілеп секілді ағысы сарқылған байлардың осылай зарлануы сөзсіз. Тілептің
осы сөзінде оның бар өмір тарихы жатқандай. Дәл осы Тілеп сөзі тұсында
драматургтың да кейіпкерден кем қиналып, күйзелмегенін сезіп-ақ отырасың.
Миллион сөз ойлап, соның бірін таңдап алу қандай қиын деген екен ұлы
Толстой, осы сөзі еріксіз еске түседі [33].
Аталмыш пьесадағы Рабиғаның туған анасы Рәпіш қаһарлы бәйбішенің
сойылына жығылып, есі ауытқып, қансырап жатыр. Тосын келіп, абайсызда
тақсіретке тап болған Рабиға шешесін көре сала қалт-қалт етіп, діріл
қағып:
–Апа, апам, апашым, апатайым! – деп анасын айналып толғанып қасіреттің қара
қанын жұтады. Сонда да апа деген сөзге жалғанған қосымшалардың мәні бара-
бара сөздің мағанасын еселеп, анаға деген аяныштың, анаға деген махаббатың
шегін көрсетіп тұр. Апа деп басталған аянышты сөздің өзі Рәбиға қимылы
мен қатарласа алыстан келіп, ана жүрегінің тереңіне жеткендей. Көрерменді
селт еткізерлік әсерлі сезімді осылай жеткізе білу сөзсіз автордың ұтымды
әдісі екенінің көрсеткіші.
Автордың Күн шуақта (1955) атты пьесасының да басты кейіпкері –
кеңес өкіметін орнатуға, колхоздастыруға қатысқан адам. Ол - қазір колхоз
председателі. Байсал - Еңбек Ері атағын екі рет алған, ауыл, аудан,
аймағына белгілі құрметті адам. Ол – қазақ драматургиясындағы Жақып,
Телғара тәрізді масыққан, тасыған бастық емес, керісінше, өз қатесін өзі
түсініп, өз бойындағы кемшіліктермен батыл күресуге ақылы да, жігері де
жетерлік ақылды басшы. Өзі білмегенін ел-жұрты байқап сынаған екен, оған
Байсал намыстанбайды, қайта өзіне-өзі бағдар көзбен қарап, өз қатесін де,
өзі сияқты басқа да колхоз басшыларының қате, кемшіліктерін де дұрыс
ұғынады.
Автор колхоз өмірі, шопандар жағдайы арқылы сол кездегі замандас
бейнесінің даму диалектикасын, оның қимыл-әрекетіндегі әлеуметтік
құбылысты, азаматтық мәнін көрсетеді. Замандастың жалпы адамгершілік
мұратқа сай жақсы қасиеттері, мінезі, асыл қасиеттері кейіпкер әрекетінің
үстінде ашылуы – пьесаның көркемдік табысы. Байсал бейнесінің шоқтығы биік
болып шығуы да осында, – деп бағалайды белгілі өнертанушы ғалым
Б.Құндақбаев [59, 236 б].
Драматургтің қомақты шығармаларының бірі – Қилы-қилы тағдырлар (1970
ж.) пьесасы. Пьесаның басты тақырыбы – адамдар тағдыры және сол тағдырлар
арқылы көрінетін дәуір тартысы. Шығарманың басты кейіпкерлері – үш қыз –
апалы-сіңлілер. Оқиға осы үш қыздың тағдырына қатысты оқиғалар арқылы
өрбиді. Автор үш қызды бел байлатып, үлкен тартысқа түсіреді: күйреген
заманның күйігін тартпау, хазірет пен адвокат қылмысының құрбаны болмау,
азаматтық арын сақтау, жаңа заманның тең праволы мүшесі болу, өмірден
өздеріне лайықты орындарын табу. Міне, осы тілек-мақсатына жетуге олар
бойындағы күш-қуатын, жігер-қайратын жұмсайды, өмір өткелінің небір қиын
кезеңдеріне кезігеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 821.512.122-2’94342
Қолжазба құқығында
БЕКТАСОВА ЖОМАЖАН ТЕМІРБОЛАТҚЫЗЫ
Шахмет Хұсайынов драматургиясындағы
тарихи-ғұмырнамалық пьесалар
10.01.02 – қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
ҚР ҰАҒА академигі,
филология
ғылымдарының докторы,
профессор
Р.Н.Нұрғали
Қазақстан Республикасы
Астана, 2006
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ш.Хұсайынов драматургиясының негізгі арналары хақында
1.1 Ш.Хұсайынов драматургиясына жалпы шолу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 Алғашқы ұшқындар (Біздің Ғани) драмасындағы мінез бен тартыс... 37
2 “Үкілі Ыбырай” драмасындағы өнер адамы
2.1 Әдебиет және өнер тарихын зерттеуші ғалымдар
нысанасындағы Үкілі Ыбырай
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.2 Үкілі Ыбырай драмасының тарихи негіздері мен әдеби ерекшеліктері..
61
3 Әбунәсір Әл Фараби драмасындағы тарихи
шындық пен көркемдік шындық
3.1 Әбунәсір Әл Фараби драмасының әдеби-тарихи
негіздері ... ... ... ... ... ... 89
3.2 Әбунәсір Әл Фараби драмасының көркемдік
сипаттары ... ... ... ... ... ... . 115
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 123 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 130
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетінде драматургия
жанрының өрістеп дамуына елеулі үлес қосқан адамның бірі – Шахмет
Хұсайынов. Ол драма саласына өткен ғасырдағы жиырмасыншы жылдардың аяғында
келіп, өзінің саналы ғұмырын әдебиеттегі осы бір маңызды жанрға арнаған
қарымды қаламгер. Сонымен қатар, қазақ театры өнерінің даму тарихында
елеулі еңбек ете отырып, теориялық тұрғыдан зерттеп, ғылыми дамуына кең
өріс ашқан адамдардың бірі.
Әдебиетіміздің басқа салалары секілді драматургия да өзінің тарихи
даму барысында үнемі өзгеріп, жетіліп, кемелденіп келе жатқан жанр екені
белгілі. Әйгілі Шекспир ескіліктің эстетикасын бұзып, жаңа реалистік
драманы туғызса, Островский ХІХ ғасырда драматургиялық салаға өмірге
арналған пьесаларымен келген ғой; ал әдебиет әлеміне сол ғасырдың аяғында
келген Чехов дүниежүзілік драматургияда үлкен төңкеріс жасағаны мәлім.
Біздің төл әдебиетіміз өзінің бастау арнасын сонау халық әдебиетінен
алғандығын М. Әуезов пен Ш. Хұсайынов өздерінің ғылыми
еңбектерінде жақсы танытқан болатын. Сол секілді драма жанры да өзінің
негізгі бастауын халық әдебиетінен алғаны белгілі. Драма жанры қазақ
топырағында тыңғылықты түрде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында аса
дарынды адамдардың қатысуымен әлемдік әдебиет көшіне тез ілескені осыдан.
Дегенмен біз бұл ғылыми жұмысымызда драматургия саласы тәрізді әдебиеттің
үлкен ұғымына баға беріп, оның даму тарихын саралап жатудан аулақпыз.
Алайда осы жанрдың қазақ әдебиетінде қалай дамығанын, әрі оны
драматургияның көрнекті өкілдерінің бірі болып танылатын Ш. Хұсайынов
шығармашылығымен тығыз байланыстыра зерттегеніміз шындық. Онда да отыз
жылдан астамғы шығармашылық кезеңінің кішкене бір үзігі болып табылатын
тарихи-ғұмырнмалық пьесаларын ғана бөліп алып зерттегенімізді баса айтқымыз
келеді.
ХХ ғасырдың басынан бастау алған қазақ драматургия жанры қазіргі таңда
әлемдік драматургиямен қатар дамып келеді. Өткен мен жаңаның арасында, яғни
драматургия жанрының отызыншы және жетпісінші жылдары аралығында драма
жанрына, соның ішінде тұтастай әдебиеттің дамуына Ш.Хұсайынов елеулі үлес
қоса отырып, әсіресе тарихи тақырыптар мен бүгінгі күннің мәселесінен сөз
қозғауда батыл қадам жасады десек жансақтық болмас. Біз драматургтің басқа
да қазақ әдебиетінің ірі өкілдері тәрізді өз бастауын халық ауыз
әдебиетінен алғандығын драма жанрының даму жолдарын көрсеткен мына
еңбектерінен көреміз, олар: Қазақ ауыз әдебиеті және халық ойындарындағы
театр – драмалық элементтер, Шекспир, Революция және көркемөнердің
тууы [1].
Драматургтің шығармашылық жолында, жалпы өмірінде ақылшы, кеңесші
болған ірі тұлға – Ә. Тәжібаев. Ш. Хұсайыновтың пьесаларына баға беріп,
сын айтып, оның еңбектерінің жазылу тарихын, жалпы шығармашылығын
насихаттау-шы ретіндегі Ә. Тәжібаевтің еңбегі зор. Ә. Тәжібаев өзінің
Қазақ драматургиясы-ның дамуы мен қалыптасуы [3] еңбегінде Ш.
Хұсайыновтың Алдар көсе пьесасына кеңінен тоқталады. Ә. Тәжібаев
драматургтің үш томдық таңдамалы шығармасының алғы сөзін жазып, автордың
үлкен жанрдағы елеулі еңбегі жайлы тамаша сөздер айтады [2].
Драматург - театрда жастардың жалынды жаршысы болды. Ол Жастар
театрының репертуарын жасауға барынша мол еңбек сіңірген драматург, өз
шығармаларында жас көрермен қауымға революцияның отты күндерінен елес
беріп, бостандық жолындағы қаһармандық күресін бейнелеуді мақсат тұтты.
Осындай игі мақсатпен жазылған пьеса Қазақстанның жасөспірімдер мен балалар
театрының сахнасына қойылды. Ұзақ ізденістен туған пьесаның алғашқы нұсқасы
сахнаға Біздің Ғани деген атпен шығып, бүкіл шығыс жастарының жалынды
жетекшісі, революцияның жас жауынгері Ғани Мұратбаевтың сахналық бейнесін
жасады. Алғашқы ұшқындар пьесасын жазу барысында автор Б.Кенжебаевтың
[4], Ө.Тұрманжановтың [5] және Ғанимен қоян қолтық араласқан адамдардың
еске алу, естелік әңгімелерін кеңінен қолданған.
Ал Үкілі Ыбырай пьесасын жазу барысында драматург қазақ әдебиетінде
өзіндік орыны бар, қазақ тарихына қатысты кесек-кесек шығармалар жазған
және солтүстік аймақтың әдеби тарихын зерттеуде елеулі орны бар белгілі
әдебиет тарихышысы С.Мұқановтың [6], кемеңгер ақын, қазақ кеңес
әдебиетінің негізін қалаушы С.Сейфуллиннің [7], әдебиетші-ғалым
Е.Ысмайловтың [8] ғылыми еңбектерін қолданғанын зерттеу барысында,
пьесадағы тарихи жағдайларды аталмыш еңбектермен салыстыра зерттеген кезде
байқадық. Драматург аталмыш шығарманы жазу барысында, А.Жұбановтың [9] да
ғылыми зерттеу еңбектерін біраз ақтарғанға ұқсайды. Кезінде Ш.Хұсайынов
А.Жұбановпен бірге фольклорлық-этнографиялық экспедицияда бірге болып,
халық ауыз әдебиетінің мол мұрасы, халық әндерін жинауға қатысқаны да
белгілі [2].
Драматург әр кез жалған сюжетке, көпірме суретке жаны қас табиғатынан
шындықты жақтаушы адам ретінде, пьесасын жазбас бұрын, жоспарлап алып,
ғылыми тұрғыдан зерттеген. Мәселен, Әбунәсір Әл-Фараби пьесасын жазған
кезінде тарихи тақырыпқа ғылыми тұрғыдан келіп, А.Көбесовтің [10]
А.Машановтың [11] еңбектері мен кеңестерін толық пайдаланған болатын.
Ш.Хұсайынов Амангелді пьесасын жазу барысында ғылыми-тарихи тұрғыдан
зерттеп, Амангелді Имановтың өмірі мен тіршілігіне байланысты материалдар
жинағаны өмір тарихынан белгілі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиетін әр алуан қырынан танып-
білуге ұмтылып отырған бүгінгі кезеңде 2006 жылы 100 жылдық мерейтойы өткен
көкшелік қаламгер, кәсіби драматург Ш.Хұсайыновтың шығармаларына қатысты
мәселелерді зерттеу қажеттілігі туындап отыр.
Қазақ әдебиетіндегі драматургия мәселесі жазушы-драматургтердің соның
ішінде Н.Ғабдуллин зерттеген Ғ.Мүсіреповтің драматургиясы (Ғ.Мүсірепов-
драматург), Р.Нұрғали зерделеген М.Әуезов драматургиясы (М.Әуезовтің
драматургиясы), Ж.Әбілұлының Қалтай Мұқамеджанов драматургиясы,
М.Әбдіқақовтың І.Жансүгіровтің драмалық шығармаларындағы тартыс пен
қаһарман, Ә.Шапауовтың Сәкен Жүнісов драматургиясы, Л.Аупбаеваның
Алғашқы қазақ пьесалары атты ғылыми еңбектері драмалық шығармаларды
талдауға арналған.
Алайда өзінің ұзақ жылғы шығармашылық жолында елуге тарта тартымды
драмалық туындылар берген, оларының көпшілігі сыншылар мен көрермендердің
ыстық ықыласына бөленгеніне қарамастан, драматург шығармашылығына арналған,
арнайы зерттеу жұмысы жоқтың қасы. Тек кейбір шығармаларына газет-журнал
беттерінде жарияланған сын пікірлер мен мүшел тойларына жазылған мақалалар,
1998 және 2004 жылдары Ғылым академиясынан шыққан 40-50 және 60 жылдардағы
Қазақ әдебиеті және Қазақ әдебиеті тарихының 8-томындағы драматург
шығармашылғына жасалған шолулар, деректер ғана бар.
Сонау қырқыншы жылдардың өзінде театр сүйер қауымды баурап алған
Марабай драмасымен жұртшылықты таңдантқан қаламгер еңбегі үшін бұл тым
мардымсыз. Ш.Хұсайыновтың қаламынан туған көркем дүниелер және қазақ
сахнасына шығарған туындылары болашақта мәдениетанушы, әдебиет
тарихшыларын қызықтыратындығы сөзсіз. Әйтсе де осы уақытқа дейін
драматургтің шығармалары жеке-жеке мақала көлемінде талданғаннан басқа
күрделі жұмыстың нысанасына айналған емес. Сол олқылықтың орнын толтыру
мақсатында жазылып отырған осы еңбекте драматургтің туындылары алғаш рет
көркемдік тұрғыдан талданды. Сондықтанда, бұл мәселелердің барлығы Ш.
Хұсайынов шығармашылығын зерттеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеудің дерек көздері. Бұл ретте Ш.Хұсайыновтың 1991 жылы Өнер
баспасынан жарық көрген Өнер өрімдері атты жинағын; 1972 жылы Жазушы
баспасынан шыққан Үкілі Ыбырай атты пьесалар жинағын және 1985-187 жылдар
аралығында шыққан үш томдық шығармалар жинағын, сонымен қатар, Жазушы
баспасынан 1967 жылы шыққан Сырымбет саласында атты жинағы мен Жазушы
баспасынан 1961 жылы шыққан Таныс адамдар атты жинағын атауға болады.
Зерттеудің нысаны. Диссертациялық жұмыстың зерттеу нысаны -
драматургтің Алғашқы ұшқындар, Үкілі Ыбырай, Әбунәсір Әл Фараби және
т.б пьесалары мен ғылыми еңбектері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты – қазақтың
майталман, кәсіби драматургі, көрнекті жазушысы, өнер зерттеушісі
Ш.Хұсайыновтың драматургиясымен таныстыру, драмалық шығармаларындағы
әлемдік ғылыми деңгейі бар ғұлама ғалым әл-Фараби, жалпақ қазақ даласына
аты мәлім көкшелік ұлы өнерпаз Үкілі Ыбырай, қазақ жастарының көшбастаушысы
Ғ.Мұратбаевтың бейнесін ашу, ғұмырнамаларын тарихи деректермен зерттей
отырып, пьесалардағы қолданылған көркемдеуші құралдардың берілу жолдарын
анықтау. Осы мақсаттарға жету үшін төмендегі нақты мәселелер шешуші
түйіндер ретінде міндетке алынды:
- драматургтің драма жанрындағы кейіпкер бейнесінің ашылу табиғатын
және негізгі ерекшеліктерін ажырату;
- қаламгердің тарихи тұлға бейнесін сомдаудағы ерекшеліктерін анықтай
отырып, Әл-Фараби образының тарихи шындық пен көркемдік шындық ауқымында
жан-жақты ашылуына тоқталу;
- драматургтің дарынды да майталман ақын, жыршы, өнерпаз Үкілі
Ыбырайдың образын берудегі көркемдік ерекшеліктерімен қоса сол заман
тарихын саралау, салыстыру, еңбегін зерделеу;
- драматургтің Ғ.Мұратбаев бейнесін сомдау ерекшелігіне тоқталу,
белгілі ғалымдардың, ақындардың тарихи тұлғаға деген көзқарастарына
тоқталу, саралау;
- өнер тарихындағы ірі тұлғалардың көркем әдебиеттегі образдарының
жасалу жолдарын анықтау және салыстыру;
Зерттеу жұмысының әдісі. Зерттеу барысында тарихи-салыстырмалы,
типологиялық-салыстырмалы, текстологиялық, кешенді талдау, қорыту секілді
тәсілдер басышылыққа алынды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмыстың зерттелу көздері ретінде
драматургия жанрына қатысты монографиялық еңбектер, түрлі басылымдарда
жарық көрген ғылыми мақалалар мен еске алу эсселері пайдаланылды. Солардың
ішінде Ш.Хұсайынов шығармашылығына тереңдеп еніп, автордың қазақ
әдебиетіне қосқан үлесін айқындауға ат салысқан көрнекті ғалымдарымыз:
Ә.Тәжібаев [3], Р. Нұрғали [14], М.Әуезов [15], Е.Ысмайлов [16], Б.
Құндақбаев [17], Қ.Қуандықов [18], С. Ордалиев [19], Ф. Оразаев [20], С.
Мәуленов [21] Н. Ыбыраев [35], А.Ысмағұлов [36] еңбектері ерекше.
М.Әуезов өзінің Марабай мен Мардан атты мақаласында. Марабай пьесасы
жайлы сыни пікірін білдірген[15]. Е.Ысмайлов Елудің өрінде атты
мақаласында Ш.Хұсайынов драматург болуымен бірге театр сыншысы. Оның
қазақ совет өнер тарихына қосқан үлесі Қазақ академиялық драма театрының
өсу жолы жайынан, белгілі актерлеріміздің шығармашылық өмірі туралы жазған
мақалалары, очерктері соңғы жиырма жыл ішінде газет-журналдарымызда үнемі
басылып келеді. Осы сыншылдық қызметі арқылы Шахмет қазақтың сахна өнерінің
дамуына едәуір үлес қосты [16] деп жазған. Ә.Тәжібаев Қазақ
драматургиясының дамуы мен қалыптасуы еңбегінде Ш.Хұсайыновтың Алдар
көсе пьесасына тоқталады. [3]. Р. Нұрғали 1991 жылы Жазушы баспасынан
шыққан екі томдық Арқау монографиясының екінші томында драматургтің
Біздің Ғани пьесасына тоқталып, аталмыш пьесаның тарихи-ғұмырнамалық
пьеса екенін көрсеткен және сыни пікірлермен қатар текстологиялық талдау
жасаған [14].
Алайда, бұл жазылған мақалалар, айтылған пікірлер Ш.Хұсайынов
драматургиясының ерекшеліктерін толық ашып бере алады деуге келмейді.
Сондықтан да, көрнекті драматург шығармашылығын арнайы зерттеу күн
тәртібіндегі мәселе деп білеміз.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негіздері. Драматургтің
шығармашылық жолын зерттеу барысында біз теориялық ғылыми еңбектерді,
ғалымдардың ғылыми зерттеу, ой-тұжырымдарын бағыт-бағдарлық, теориялық және
методологиялық әдістерін негіз ретінде қолданып, қажетті тұстарында кеңінен
пайдаландық. Зерттеу пәні ғылымының әр саласын дамытуды талап ететіндіктен
іздену барысында жүйелі, кешенді талдау әдісі пайдаланылды. Сол секілді
зерттеуде Е.Ысмайлов [8], А.Жұбанов [9], М. Әуезов [15], Н.Ғабдуллин [12],
Р. Нұрғали [14], Қ. Жұмалиев[23], М. Қаратаев [24], Б. Кенжебаев [25],
Ә.Қоңыратбаев, Т.Қоңыратбаев [26], Ә.Дербісалин [27], Т.Кәкішев [28],
М.Дүйсенов [29], Ы.Дүйсенов [30], С. Жүнісов [31], С.Негимов [32], М.
Жолдасбеков [33] А. Қыраубаева [34] сынды ғалымдардың ұлт руханиятына
қатысты көзқарастары, сөз өнерiнiң сыры мен сипатына байланысты толғам-
толғаныстары, жазушы шығармашылығы мен шеберлігі хақындағы еңбектері,
ғылыми тұжырымдары басшылыққа алынды.
Жұмыс барысында қазақ музыка тарихын зерттеген ғалым-өнертанушылардың
еңбектері де қаралып, ондағы құнды пікірлер мен тарихи жағдайлар аталмыш
ғылыми жұмыстың негізін құрады және сол ғалымдарды атап көрсетер болсақ:
А.Затаевич [37], А.Жұбанов[9], Б.Ерзакович[38], З.Қоспақов, Қ.Жүзбасов
[39], және т.б.
Сонымен қатар, аталмыш еңбекте Көкшетау өңірінің қазіргі таңдағы
зиялы қауымының негізін құрайтын құрметті ақсақалдары, ақын-жазушылары
Е.Мырзахметовтың [40], К.Салықовтың [41], жазушы-ақын Т.Қажыбаевтың[42],
журналистері: Н.Мағзұмовтың [43], Ж.Бекеновтың [44] естелік эсселері де
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияда қазақ әдебиеті тарихы
саласында алғаш рет Ш.Хұсайыновтың драмалық шығармалары зерттеу объектісіне
айналып, теориялық негізі анықталады. Шығармашының драма жанрын игерудегі
алғашқы қадамынан бастап, драматургия шарттылықтарына жауап бере алатын
толыққанды пьесасын дүниеге әкелгенге дейінгі жазушының үйрену, жетілу,
шеберлік шыңдауы тәрізді кезеңдері қаралды. Кейіпкер образын жасау мен
мінезін сомдау жолындағы автордың әдіс-тәсілдері айқындалды. Халық
тарихында өшпес із қалдырған, алдарына ұлы мақсат қойып, өнегелі іс
тындырған, ел үшін рухани игілік жасай білген даңқты ұлдарының сом бейнесін
жасау жолындағы драматургтің көркем шеберлікті меңгеру деңгейі зерделенді.
Сонымен қатар, Ш. Хұсайыновтың драмалық шығармалары арнайы ғылыми зерттеу
объектісі ретінде қаралды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
• Тарихи тұлғалар – Әл-Фараби, Үкілі Ыбырай, Ғ.Мұратбаев
бейнелерінің жан-жақты көркемдік деңгейі сомдалды;
• Ш.Хұсайынов шығармашылығындағы ғұмырнамалық туындылардың
көркемдік табиғаты ашылып, сарапталды;
• Ш.Хұсайыновтың жанр техникасын үйренудегі ғылыми тұғыры,
еңбектері, ізденістері айқындалды;
• Драматургтің кейіпкер бейнесін жасауы мен оның мінездік
ерекшелігін даралаудағы шеберлігі көрсетілді;
• Қаламгердің шығармашылығының идеологиялық болмысына баға беру
жүзеге асырылды;
• Тарихи оқиғаның шығармадан көрініс табуын салыстыра – салғастыра
қарастыру үрдісі көрініс тапқан;
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Жұмыс нәтижелерін ғылыми негіздегі қазақ әдебиетінің тарихын жазуда; жоғары
оқу орындарына арналған қазақ әдебиеті оқулығын жазуда; жоғарғы оқу
орындарында қазақ әдебиеті мамандығы бойынша арнайы курстар оқуға; өнер
тарихын зерттеушілерге көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының жарияланымы. Ғылыми жұмыстың мазмұны 2002-2006
жылдары өткізілген халықаралық және ғылыми-практикалық конференцияларда
баяндалды. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы
аттестациялау мен қадағалау комитеті бекіткен басылымдарда жарық көрді.
Зерттеудің теориялық мәселелері мен тұжырымдары:
1 Ш.Хұсайынов драматургиясындағы Ыбырай бейнесіШ.Уәлиханов атындағы
Көкшетау мемлекеттік университетінің 40 жылдығына арналған Шоқан тағлымы -
7 Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. – Көкшетау, 2002. – 36-39-б.
2 Әл-Фараби бейнесі драмадаКөкейкесті әдебиеттану. 2 кітап.
Ғ.Мүсіреповтің шығармашылық тағылымы атты Халықаралық ғылыми конференция.
– Астана, 2002. – 146-154-б.
3 Ғ.Мүсірепов пен Ш.Хұсайынов драматургиясындағы ұқсастық
Көкейкесті әдебиеттану. 4 кітап. Алаш қайраткерлері шығармашылық мұрасының
қазіргі мәдени-рухани және ғылыми дамумен сабақтастығы атты ғылыми-
практикалық конференция. – Астана, 2004. – 154-157-б.
4 Ш.Хұсайынов драматургиясы хақындаБ.Кенжебаев және қазақ әдебиеті
тарихының мәселелері” атты халықаралық ғылыми конференция. – Алматы, 2004.
– 304-309-б.
5 Қазақ жастарының көшбастаушысы Ғ. Мұратбаевтың Ш.Хұсайынов
драмасында көрінуіЕҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – Астана, 2004. № 2.
– 57-61-б.
6 Үкілі Ыбырай – тарихи тұлғаҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. –
Алматы, 2005. № 6. – 29-31-б.
7 Ш. Хұсайынов драматургиясындағы тарихи тұлғаларҚазҰУ хабаршысы.
Филология сериясы. – Алматы, 2006. №1. – 15-17-б.
8 Ш.Хұсайыновтың драмалық шығармаларының көркемдік ерекшелігі Ахмет
Байтұрсынұлы оқулары атты республикалық І ғылыми-теориялық конференция. –
Астана, 2006. – 243-249-б.
Зерттеу жұмысының құрылысы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан және
қорытынды бөлімнен тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған ғылыми және көркем
әдебиеттер тізімі берілген.
1 Ш. Хұсайынов драматургиясының негізгі арналары хақында
1.1 Шахмет Хұсайынов драматургиясына жалпы шолу.
Отызыншы жылдардан бастап, қалыптасып, іргесін бекіткен қазақ
драматургиясының көш бастаушыларының бірі болып, өз өмірінде ірілі-уақты
елуге тарта драмалық шығармаларын жазған, қазақ театрының туып-
қалыптасуының басы-қасында болған бірегей тұлға – Шахмет Хұсайынов.
Бала күндерінде жазған өлең жолдарының өзінде ақындықтан гөрі,
драмалық элементтердің басымдылығы байқалады. Бұл жайға кейін белгілі ғалым
Ысқақ Дүйсенбаевпен бірігіп жазған Қазақ ауыз әдебиеті және халық
ойындарындағы театр драмалық элементтер, - деген мақаласында өзі айтқан
ұлт ойындарындағы драмалық болмыстарға жастайынан ден қоюы әсер еткен де
болар. Өнерлі ортадан өнер сүюді үйренген болашақ үлкен дарын өнер биігінен
көріну үшін, білім қажеттілігін сезініп, оқуға аттанады. Шахметтің өзі ол
туралы былай сыр шертеді:
Жалаң аяқ, жалаң бас,
Ауылдан кеттік аяңдап,
Қарай бердім, артыма,
Жетсін деп досым аяңдап.
Дос та жетті,
Түн жарып,
Сапар шектік қалаға!
Сол жолы (1923 жылы) Қызылжар қаласына келіп, мұғалімдер техникумына
оқуға түскен Шахмет оны 1928 жылы аяқтайды. Өз заманындағы алдыңғы қатарлы
оқу орны саналатын бұл білім ордасы талай таланттарды қанаттандырды. Осында
жүріп ол рухани өміріне азық болған, оларға ұқсауға тырысқан ұлы жандармен
кездесті. Соның бірі және бірегейі – Мағжан еді. Кейін өз өмірін тәлкекке
салған, қиын кезеңде пәле боп жабысқан Мағжаншылдық оған осында жұққан
болатын. Өйткені ұлы ақын техникумның сүйікті ұстаздарының бірі еді.
Басқалар сияқты Шахмет те ұлы ақынға еліктеп, шығарма жаза бастайды.
Оның тұңғыш пьесасы Көк шыбық осында жүргенде жазылып, 1928 жылы
техникумды тәмамдау кешінде қойылды.
Шығармашылық жолы осылай басталған болашақ драматург, өзінің
шығармашылық арнасында тарихи тақырыптармен қатар, әлеуметтік шешуі кезек
күттірмейтін тақырыптарды да игерген.
Ш.Хұсайыновтың шығармашылық жолының барысын аңдай отырып,
шығармашылығын шартты түрде үлкен үш тақырыпқа бөліп қарастыруымызға
болады. Атап көрсетер болсақ, ол тақырыптар мыналар: біріншісі –
колхоздастыру және төңкеріс кезеңі; екіншісі – жаңа заман адамының
келбетін іздеу немесе соғыстан кейінгі орта мен қоғам өмірін көрсету;
үшіншісі – тарихи тақырыптар. Осы орайда сөзіміз құрғақ болмас үшін
автордың шығармаларын атап өтуімізге әбден болады.
Мәселен, тарихи тақырыптардағы пьесалары: Сырымбет саласында, Біздің
Ғани, Әбунәсір Әл-Фараби, Үкілі Ыбырай, Сертке-серт т.б.
Колхоздастыру және төңкеріс кезеңіне арналған тақырыптарда: Күн шуақта,
Дала жұлдызы, Бір колхозда, Қызыл бидай, Ағайынды Айназаровтар,
Боран т.б. жазылды. Жаңа заман адамының келбетін іздеуде драматург
мынандай пьесалар жазған: Есірткен ерке, Кеше мен бүгін, Көктем желі,
Құлпырма тон, Қилы-қилы тағдырлар т.б. жазылды.
Сол кездегі қазақ әдебиетінің ірі үш тақырыбын игеру үстінде автор
үлкен-үлкен табыстарға да жеткен. Олай дейтініміз, Ш.Хұсайыновтың бар
шығармалары сол кезеңде елдің барлық театрларының репертуарына енді. Сол
кезеңдегі көрермендер автордың аталмыш шығармаларын жақсы қабылдады.
Ш.Хұсайыновтың шығармашылығы өз бастауын 1928 жылы Қызылжар қаласында
педагогикалық техникумда оқып жүрген кезінен алады. Осы педагогика
техникумын аяқтаған кезінде ол қоштасу кешіне арнап Көк шыбық атты бір
актілі пьеса жазып, өз шығармашылық жолын анықтап қойған болатын.
1929-1931 жылдары ол Колхоз жолы (Көкшетауда), Советтік Қарағанды,
Алматыдағы Қазақ әдебиеті газеті мен Әдебиет майданы журналының
редакциясында қызмет істеп жүріп, өзінің жазушылық талантын жұртшылыққа
таныта түсті.
Драматургтің колхоз құрылысын, ауылдағы тап тартысын суреттеген ең
алғашқы елеулі драмалық шығармасы Шабуыл 1932 жылы басылып шықты. Осы
кезеңнен бастап Шахмет драмалық шығармалар жазуға біріңғай бет бұрады.
Драматургия көркем әдебиеттің ең қиын жанры екендігін ұққан Шахмет
Хұсайынов білімін тереңдету мақсатымен 1935-1937 жылдар аралығында
Москвадағы Луначарский атындағы театр институтында оқиды. Оқудан қайтып
келген соң (1937-1941) ол бірнеше жылдай Семей, Орал, Алматы театрларының
көркемдік жұмыс жағын басқарады. Жұмыс істей жүріп, бірнеше жаңа пьесалар
жазады. Отызыншы жылдары қазақ жазушылары төңкеріс жеңісі тақырыбын көбірек
көтереді. Шахмет Хұсайынов та осы тұста Боран пьесасын жазып, өзінің
жазушылық шеберлігін таныта түсті.
Бұл оның ой-өрісінің қалыптасқан, қаламы ұшталып, төселген жазушы
болып қалған кезі болатын. Колхоз тұрмысынан алып жазған Орақ үстінде,
Күләнда атты пьесалары идеялық-көркемдік жағынан оның драматургиядағы
елеулі табысы болатын. Ол пьесалар колхоз, совхоз театрларының репертуарына
енеді. Мұнан кейін Шахмет Боран (Азамат соғысы оқиғасынан алынған),
Шолпан (ұйғыр колхозшыларының өмірінен) атты көп актілі драмаларын
жазады. Автордың Боран драмасы тек Шахмет шығармашылығының ғана емес, сол
тұстағы қазақ совет әдебиетінің елеулі жетістігі, табысы еді. Боран
пьесасы драматургтің тарихи-төңкеріс тақырыбындағы алғаш байыпты түрде
қалам жұмсауы болатын. Пьесаның тарихи өзегі өмірдегі нақты адамдарға,
болған оқиғаға негізделген. Омбы, Қызылжар маңында темір жол жұмысшылары ақ
гвардияшылармен айқасқа шығады. Басты кейіпкер Боран орыс жұмысшыларының
арасында болып, Борис деген революционер – большевиктен тәлім алған. Ақыры
жас коммунист Боран қазақ жастарын ұйымдастырып, орыс жұмысшыларымен тізе
қосып, ақ гвардияшыларды талқандауға қатысады. Соңынан қызыл армияға келіп
қосылады. Автордың негізгі мақсаты қазақ жұмысшыларының, әсіресе, жастардың
таптық санасының белгілі бір заңдылықпен оянуын ашу еді. Пьеса бұл
мақсаттың сәтті орындалғанының дәлелі болды. Драматург осы туындысында жас
адамның психологиясына қанық екенін, соның ішкі иірімдерін тап басып
көрсете алатын қабілетін танытты. Драматургтің жас кейіпкерді мүсіндеуге
жанын сала кірісетін машығы сонау 30-жылдардан-ақ қалыптасқан болатын.
Ұлы Отан соғысы кезінде Шахмет Боран драмасындағы идеялық-
шығармашылық желісті Амангелді туралы жазған Сахара үстіндегі жалау атты
драмасында тереңдете түсті. Отан соғысы майданындағы жауынгерлердің ерлік
өмірінен алып Жұртын сүйген жүрек атты пьеса жазды.
Шахмет Хұсайыновтың соғыстан кейінгі бірсыпыра пьесаларында колхоздағы
жаңашыл адамдардың шығармашылық еңбектері суреттелген. Оның Дала жұлдызы,
Бір колхозда, Қызыл бидай, Ағайынды Айназаровтар, Нұрлы тас,
Құлпырма тон және басқа пьесалары республикалық, облыстық және колхоз,
совхоз театрларының репертуарларына енді.
Соғыс жылдарында жазылған комедиялық пьесалардың ішіндегі
Ш.Хұсайыновтың Алдар көсе пьесасы Қазақ академиялық драма театрында
қойылды. Осы пьеса жайлы сол кездің орталық басылымдарында біраз құнды
пікірлер айтылған болатын. Драматургия жанрын зерттеушілердің бірі
Ә.Тәжібаев пьеса жайлы өз ойын былай білдірген еді: Ш.Хұсайынов Алдар
көсе атты пьесасын 1943 жылы жазды. Содан бері бұл пьеса астаналық және
облыстық театрлардың бәрінде қойылып келеді. Бірінші: пьесаның аңызбен
(Мұхтар Әуезов түсіндірген) ұқсатығы, туыстығы сезіле ме? Мұхтар айтқандай
Алдар жүретін төңкеріске дейінгі қауымдық орта бар ма – деген сұрақтарға –
бар! – деп жауап беру керек. Бізге дейін сақталып жеткен Шығайбайға
байланысты (пьесада Шығай хан) оқиғалар – пьесаның да негізгі арқауы. Ал
Алдар көсенің Алаш ханды күлкі еткені көсенің өз ауызымен едәуір айтылады.
Аңыздағы шайтанға және неше түрлі сараңдар мен жемқорларға байланысты
істейтін айлалары да бар. Пьесаға шайтан кірмесе де, сайтан жейтін таяқты
оның туыстары мол-мол алып жүреді. Алдар көсенің көптеген айлалары халық
көзінше жасалып, оған қалың жұрт рақаттана араласып жүреді ғой, пьесада да
сондай: көсе халықпен тығыз байланысты қу мен халық бірін-бірі сүйеніш
етеді. Мен Алдар Көсемін деп айтып отырады. Одан кейін Көсенің халыққа
мәлім ірі қылықтары, айла-амалдары да әңгіме, кеңес үстінде Алдардың өз
аузымен айтылады. Қоғадайдың буаз қызының орнына Алаш ханның әумесер
баласына ұзатылып барғанымда, олар да маған бүкіл әлемде болмаған ең ауыр
жазаны кескен болатын, – деп көсе өзі айтады. Тәуіп, әулие ролін ойнау,
жынға, періге сенетін Шораяқты және әйелдерді алдау, олардың фанатик
сенгіштіктерін өлтіре мазақ ету пьесада да бар. Тағы бір қызығы пьесаның
негізі оқиғасынан, оның тартыс-таласынан шықпай отырып, Алдар Көсенің сөз
жарысына түскенде ұшқыр, ұтқыр айтатын жүйрік екенін көрсете білген. Сөз
жарысына жүйріктілігі, дәлелдер, мысалдарды аңыздан алып, пьесаға лайықты
және сыйымды түрде пайдалана білген. Мәселен, неге көсе болғанын
түсіндіретін Әрі әкеме, әрі шешеме ұқсағым келді дейтін жерлері және
жасым екіде деп дәлелдейтіні (әйелдіктен еркекке айналғанына екі жыл
толғанын баяндайтыны) пьесаның бойына нағыз табиғи түрде жарасып тұр.
...Пьесаның тағы бір ұтымдылығы – ол – Шығай ханнан бастап, Шораяқ
уәзір, ханның күйеу баласы Сырдаққа дейін Қарашаш сұлуға қызықса, хан қызы
Меңсұлу Алдар көсеге қызығады ... Ш.Хұсайынов Алдар көсеге лайық деген ірі
қимылдарды саханаға шығара отырып, Алдарға лайықты тілге де көңіл бөлген.
Ол тек қана күлдіргі сөйлемейді, өткір, кесір сөйлейді.
Мінеки, біз аңғарған Алдар көсе пьесасына тән жақсы қасиеттер осылар
сияқты. Тұла бойы күлкі, халық сүйіп әңгімелейтін Алдардың талай қызықты
жақтары пьесаға мол кіргізілген. Кейде автор Торсықбай, әсіресе Айдарбек
қуға байланысты күлкілерді де пайдаланып жібереді. Сондықтан болу керек,
біз осы комедияның бойынан басы артық нәрселерді де сезіп қалғандаймыз.
Мәселен, бірінші перде – бірінші суреттегі төртеудің (Сырдақ, Меңсұлу,
Алдар, Қарашаш) бір мезгілде сөйлесулері оқу үшін пәлендей қызықты болып
тұрған жоқ. Қайта оқуға, ұғынуға ауыр сияқты, – деп [3, 255-257-262-263
-б.] пьесаға және автор шығармашылығына ілтипатын білдіре отырып, сын
көзқарастарын зерттеуші терең бере білген.
Айдарбек қу мен Торсықбайлар жайлы автор өзінің белгілі ғылыми
еңбегінде былай айта кеткен еді: Дәл осы Шашубайдың ойнампаздығындай
ойыншы, күлдіргіш қу, Абай маңында болған атақты Мауқай, оны ұстаз етіп,
оның үлгісі жайлы Ағаш аяқ өлеңін шығарған. Рахымберділер мен Торсықбай,
Айдарбектің ел ішіндегі қулық аңыздары өте көп [1-102-103 бб]. Осылайша
белгілі аңызда болған адамдардың бейнесін Алдар образына тоқайластыруы
автордың елдегі әдеби тарихты жақсы білгенінің белгісі және осы бір
пьесадағы суретті ғылыми тұрғыдан қарастырған.
Хұсайынов драматургиясын тұтастай алып қарасақ, қандай
ерекшеліктерімен оқшауланар еді дегеніміз де, көпшілік қауымның және біздің
мойындайтын бір шындығымыз – драматургиясындағы комизмнің басымдылығы.
Драматург күле біледі, жұртты да күлдіре біледі, бірақ ол жеңіл күлкіге,
жеңілтектікке итермелемейді. Күлкіге астар береді және күлкі тудырар
оқиғаға мән береді. Нәтижесі – оның комедиялық кейіпкерлері күлдіре отырып,
ойға қалдыратын сипатқа ие болуында. Осындай даралық автордың өзіміз сөз
еткен Алдар көсе пьесасында жақсы байқалады.
Драматургтің елеулі пьесаларының бірі – Кеше мен бүгін немесе
Марабай. Қазіргі таңда бұл пьесаның алғашқы нұсқасын жазуда Ш.Хұсайынов
М.Қайыбалдинмен авторлықта болғандығы анықталып отыр. Осы сөзімізге орай,
Х.Ахетовтың пікіріне сүйенсек: Сол тұстағы дерек көздері көрсеткендей,
Марабай пьесасының авторлары Ш.Хұсайынов пен М.Қайыбалдин еді. М.Әуезов
өз мақаласында шығарма авторлары жайлы жазушылардың деп жалпылама берсе,
Ғ.Мүсірепов Жаңа тақырыпқа жаңа спектакль атты мақаласында шығарма
авторларын Ш.Хұсайынов пен М.Қайыбалдин, – деп анық жазады, - дейді [45,
97 б].
Пьеса жайлы өз көзқарасын М.Әуезов былай білдірген: Марабай
пьесасының ең үлкен түйіні Марабай басында. Бір топ адамның бір үйірім
өмірін алсақ, барлығының айналып-үйірілетін діңгегі – Марабай. Шығарманың
түп-тұлғасы, қазығы сол. Ендеше пьесаның барлық қасиеті де, кемшілігі де
осы Марабай маңызына қарай өлшенеді. Жаңа адам, жаңа күндерді суреттеуде
пьесаның талабы зор. Тапқан табысы да аз емес. Жазушылардың Марабайды
көрсетуі жалаң қабат емес, жан-жақты. Оның қоғамдық тірлігі, бас тіршілгі
де қатар жүріп, кең саламен беттейді. Және осы арқаулардың өзді-өзін жеке
алғанда да бір беткей емес. Жалғыз ғана сыртқы қимыл, тартыс қатынаспен
ғана көрінбейді. Адамның ішкі дүниесі, ой сезімі, әсіресе көп орындалып
отырады. Сонда әрі ақылды, мінезі әрі советтік өз азаматы Марабай ірі кісі
боп, сүйікті адам боп шығады. Марабай пьесасының азырақ кемістеу
көрінетін жағы – драматизмнің қоюлана түспеуінде. Барлық жағынан жақсы
әзірленіп келген Марабайға енді бір үй тұрмысында болсын, басқа қарым-
қатынастарында болсын немесе тіпті өзінің кеш оянған махаббаты сияқты
(мысал үшін) сезімінің жөнімен болсын, әйтеуір, бір драмалық әсерлі түйін
керек еді. Сонда пьесаның қызықтығы артар еді. Көрушіні толықтап, қозғау
салып, қызықтыра жеткізер еді. Осының жете қоймағандығынан Марабай көсіле
алмай, құлаш жаза алмай тұрған тәрізді. Әзірленіп, екпіндеп, сүйсіндіріп
келеді де енді бір шарқ ұратын шығар-ау десең, серіппей де секірмей де
қояды, – [15] дейді сыншы.
Автор 1956 жылы Марабай пьесасын өңдеп, қайта қарап, сыни
мақалалармен айтылған сын-ескертпелерді ескеріп, жаңартып, толықтырып
жазып шыққан болатын.
Кеше мен бүгін пьесасында да ескі мен жаңаның арасындағы бітпес
күрес суреттелген. Осы келелі мәселе пьесада Марабайдың образы алуан
драмалық тартыс, оқиғалар арқылы көрсетілген. Марабай – ақ ниетті адал жан.
Өз ісіне шын берілген көрнекті ғалым. Оның ой-мақсаты да Отаны мен халқына
қалтқысыз қызмет ету. Бұл жолда ол өз бойындағы жалынды жігері мен мол
білімін аямайды. Қоғамымыздың осындай үздік өкіліне пьесада мансапқор
Есіркеп, жағымпаз Сабатай, сөзінде дәйек, ісінде береке жоқ, тұрақсыз да
өсекшіл Үдері сияқты кешегі ескі дүние өкілдерінің іс-әрекеттері қарсы
қойылды. Ескі мен жаңаның арасында болатын бұл күресте Марабай жалғыз емес,
оның әділдігі мен адалдығына сенетін, оған қамқорлық жасап, идеясын
қорғайтын совхоз директоры Захаров және агроном Серік. Пьесадағы басты
кейіпкер Марабайдың бейнесін драматург шынайы бейнелеген, оның басында
болған кейбір психологиялық шақтарды автор көркемдік бояумен суреттеген.
Марабайдың әр алуан көңіл-күйі, күйініші мен сүйініші тартымды да, нанымды
оқиғалармен көрінген.
Марабай пьесасының бір жаңалығы – сол кездегі жау элементтерінің
өзі бұрынғы шығармаларындағыға ұқсамайтындығы. Мәселен, Есіркеп мінезін 30-
жылдардағы драматургиядан кездестіре бермейміз, Сабатай да өзінше жаңа
кейіпкер. Өмірде айттым – бітті, кестім – үзілді, ақ та – ақ, қара да –
ақ деп түсінетіндер аз емес, солардың бірі. Сөйтіп жүріп далада қалатындар
жоқ па? Бар. Олар – Сабатайлар.
1937-1938 жылдардағы қанды қырғында өзінің ең талатты өкілдерінен
айрылған қазақ әдебитеті соғыстан кейінгі дәуірде де бұрынғы қуатты қалпына
келе алмаған еді. Репрессиядан аман қалған бірді-екілі сақа қаламгер және
майданда жетіліп қанаттары қатайған он шақты жас жазушы идеологияның
қысымынан асып кете алмады.
1944 жылы 30 март күні Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының
ұжымы Ш.Хұсайыновтың Амангелді атты пьесасын оқыды. Оқуға Халық артистері
Қ.Қуанышбаев, С.Қожамқұлов, Республикаға еңбек сіңірген артистер Қармысов,
Айманов, Саттарова, Бөкеева, Оспанова және тағы да басқа артистер
қатынасты делінген автордың жеке мұрағатынан алынған құжатта.
Ш.Хұсайыновтың Амангелді пьесасы алғашында Сахара үстіндегі жалау деген
атаумен жарыққа шыққан. Автор пьесаны кейіннен қайта қарап, толықтырып,
жаңартып жаңа атпен астаналық театр репертуарына ұсынған кездегі театр
ұжымының пьеса жайлы пікірі жақсы болғандығын жоғарыда келтірілген мұрағат
құжаттан байқаймыз және пьеса жайлы автордың шығармашылығын кеңінен
зерттеген әдебиетші-ғалым Е.Ысмайловтың пікірі де орынды болғанға ұқсайды:
Жұртшылық асығып, ынтық болып күткен Амангелді пьесасы қазақ академиялық
драма театры сахнасында қойыла бастады. Мұнан бір жыл бұрын драматург
Ш.Хұсайынов жазған Амангелді драмасын оқығаннан кейін жұртшылықтың
академия театрында қойылатын бұл еңбектен күткен үміті, талабы зор
еді.Амангелді тек тарихи ғана емес, бүгінгі күннің күрделі, әлеуметтік
мәні зор, қазақ халқының өз бостандығы үшін күресін бейнелейтін тақырып.
Ш.Хұсайынов 1943 жылы Ғылым академиясы қазақ филиалының Амангелді туралы
Орталық Қазақстанға шығарған экспедициясына қатынасып, Амангелдінің өмірі,
ерлік күрестері жайындағы материалдарды әрі жинап, әрі кеңінен зерттеп
қайтты. Амангелді туралы бұрын жазылған шығармалардағы кемшіліктерден
сақтана отырып, өзінің жаңа драмасын жазды. Драмада қазақ қоғамының
революциялық заманындағы тарихи әлеуметтік бейнесі, тарихи адамдардың әр
алуан тұлғалары жарқын елестетіледі, айбынды халық көсемі, ақылды қолбасшы
Амангелдінің ісі мен өмірі айқын суреттеледі. Пьесада Амангелді халық
батыры, халық қолбасшысы бейнесінде сипатталады - делінген. [16].
Ал мына зерттеуде Амангелді пьесасы жайлы былай дейді:
Амангелді астаналық театрда қойылды. Авторлық мүдде мен режиссерлік
шешім үндестік тапты. Амангелді пьесада ежелгі халық батырларына тән
ерлігімен де, жаңаның лебін сезген, жаңара түскен ер мінезділігімен де
көріне алды. Екі түрлі қасиет бір кісінің бойына жігін таба қабысып,
жымдасып кетті. Әуелде тоң мойын, бәрін күшпен жеңгісі келіп тұратын батыр
спектакль барысында шым-шымдай, сатылай өзгеріп, көзі ашылған, большевиктік
санаға ие болған жарлы-жақыбайларды басқарушы деңгейіне көтерілді.
Спектакльде тәуір шешімдер, актерлік түйіндеулер аз емес, – [20,203]. Бұл
Ф.Оразаевтің драматург жайлы зерттеуінде айтылған ойы. Шынымен де, пьеса
тарихи тақырыпта жазылған автордың үлкен еңбектерінің бірі. Драматург қалам
тартқан тақырыптарын ғылыми тұрғыдан зерттеп барып, жазуға кірісетінін
Амангелді пьесасы жайлы алғашқылардың бірі болып пікірін білдірген ғалым
Е.Ысмайловтың айтқан пікірінен байқаймыз.
Амангелді Иманов жайлы пьесаны тек Шахмет Хұсайынов қана жазып қойған
жоқ, драматургиялық жолмен белгілі қаламгер Ғ.Мүсіреповтің де қаламынан
туған болатын.
Қаламгер бүгінгі күн келбетін, өз уақытының келелі мәселерін де
шығармашылығынан тыс қалдырмаған. Драматургтің ерекше қасиеттінің бірі –
уақыт талабын мұқият ескеріп, дәуір тудырған тақырыпты табуы және соған
ізін суытпай үн қоса білуі. Республикалық жасөспірімдер мен балалар
театрында қойылған Есірткен ерке пьесасы осы орайда алдымен аталмақ. Бұл
пьеса жастар театрының сахнасында едәуір уақыт өмір сүрген шығарма.
Балалар тәрбиелеу мәселесін кенеттен ірі планда көтерген бұл
пьеса жұртшылық назарын өзіне еріксіз аударды. Ұлы дәуірде жаңа адам
тәрбиелеп өсірудің жауапкершілігі бүкіл қауымның ортақ міндеті. Кеңес
мектебімен қатар, бұл мәселеде жанұяның да алатын орны ерекше үлкен.
Бетімен кеткен есірік еркеге шеше болысса, оның қылмысын жасырса, әке бала
өсірудегі өз міндетін дер кезінде ұғынбаса, шығарманың сахнадан көрермен
қауымға әсері мол болмақ қой. Оқымайтын, өтірікші, үйін майлауға келген
сылақшыларға ит қосатын, ақыры ұрлық жасауға кіріскен Марат, оған шық
жуытпайтын ақ саусақ, тоғышар шеше Гүлнәпіс барлық жиркенішті қылықтарымен
жұртшылықтың көзінше әшкереленеді. Ата-анасы тым еркелеткен баланың
есірік, артынан бұзақы, озбыр балаға айналғаны пьеса барысында байқалады.
Сонымен бірге, автор бала мінезінің өзгеруіне, тәртібінің нашарлауына ата-
анасының да қатысы бар екеніне назар аудартқан. Пьесаның негізгі кейіпкері
Марат не ішейін, не жейін дейтін жан емес. Онда бәрі бар. Алайда тәртібі
тым нашар. Шығарма басталғаннан-ақ Мараттың озбыр, бұзақы әрекеті ашыла
бастайды. Ол өзінің кластасы Мерхаттың дәптерін тартып алып бақылау жұмысын
көшіріп алады. Артынан біреуден көшіргенін жасыру мақсатында дәптерді
өртеп, досына қиянат жасауға дейін барады. Автор пьесасында Мараттың
мінезіндегі өзгерістер жай ғана еркелік емес, баланың психологиялық
бұзылуынан деп көрсетеді. Сонымен қатар, істегенін мойнымен көтеру тәрізді
қағидалар бала түгілі ата-анасы мен мектеп директорының да ойына кіріп
шықпайды. Ол істеген еркелігі болсын, бұзақылығы болсын ұлын тым
әспеттейтін ана көзіне ілінбейді де.
Осы пьеса жайлы Ә.Тәжібаевтің: Бүгінгі өмірді зерттеу, тану, ол
туралы сахнаға арналған пьеса жазудың қиын екенін Шахмет те жақсы сезінді.
Әйтпесе, ол Балуан Шолақ, ақын Мәди туралы жинаған материалдарын тоқтата
тұрып, бүгінгі балалар тәрбиесіне болысатын Есірткен еркені жазуға
кірісті. Шахметтің бұл пьесасы, әсіресе, Алматыда жасөспірімдер театры
ашылған тұста аса қажет болды, – дегеніне қарағанда белгілі драматургтің
бала тәрбиесіне аса көңіл бөліп, пьеса жазуға арнайы дайындықпен келгенін
және ұрпақ тәрбиесі кез-келген уақыттың негізгі міндеті деп ұғынғандығын
байқаймыз [2,4б].
Өзіміз байыптап отырғандай Ш.Хұсайыновтың шығармашылығының тең жартысы
демесек те, ауқымды бөлігі жаңа заманның бұлжымайтын бір бөлшегі болып
келген колхоздастыру тақырыбына арналған. Автордың осы тақырыпқа арналған
елеулі шығармаларының бірі - Рабиға (1960) пьесасы.
Драматургтің Рабиға пьесасы 1960 жылы республикамыздың
жасөспірімдер мен балалар театрында алғаш рет қойылды. Пьесада бұдан отыз
жыл бұрынғы оқиға – колхоздастыру дәуірі, тап тартысының шиелінскен кезеңі
көрсетілген. Партияның елді коллективтендіріп, колхоз ұйымдастыру саясатына
қазақ ауылындағы бай-кулактар қарсы шығып, санасы оянған кедейлерді тасадан
оқ атып, өлтірген кезеңі суреттелген. Пьесаның басты кейіпкері Сәруар –
дәл осындай ауыртпалықты кезеңді басынан кешірген, қазіргі кезде Еңбек Ері,
халық құрметіне бөленген депутат. Оқиға осы Сәруардің 1929 жылдары
колхоздастыру ісіне белсене араласқандығын баяндаудан басталады да,
біртіндеп-біртіндеп оның тарихи әңгімелері көрерменнің көз алдынан өтіп
жатады.
Шығармада іс-әрекеттерімен сүйсіндірген бір топ ұнамды кейіпкерлердің
бейнесі бар. Олар: дұшпан қолынан каза тапқан Рабиға, бай тепкісінде жүрген
жетімек Әтішбай, сүйгеніне қосыла алмай, күндестіктің күйігін тартқан Рәпіш
(Рабиғаның анасы), қараңғы халқын қайтсем сауаттандырамын деп күш салған
мұғалім Қобылан, байлардың жерін кедейлерге бөліп беріп жүрген Шақан,
артель бастығы Сүлеймен, бар затын ортаға салуға дайын қарт Бұрышпай, қара
қазаны ортаға түсіп кете ме деп тықпыштанып жүрген Алтынай.
Бұлардың бірігіп колхоз құрмақ болған адал ойына, игі мақсатына қарсы
тұрушылар да пьесада шынайы бейнеленген. Олар – Тілеп бай, Қақпан,
Сағындықтар. Пьесаның негізгі тартыс жүйесі Рабиға тағдырына өріле өрбиді.
Тілепбай бай Рәпіш деген тоқалынан туған қызы Рабиғаны малға сатпақ. Бірақ
Рабиға – заман өзгерісін тез аңғарған, әкесінің жат мінез-қылықтарынан ерте
безінген қыз. Тағдырының Қақпан, Сағындық тәрізді зұлымдардың қанды
шеңгеліне іліккелі тұрғанын жақсы түсінген сезімтал да ақылды жас. Рабиға
арын аяққа бастырмау үшін Қобылан, Жақан сияқты жігіттермен достаса,
ынтықтымаса отырып, әкесінің және оның сыбайластарының ұстаған жолына ашық
қарсы шығады. Сөйтіп, автор Рабиға өмірін суреттеу арқылы жаңа заманда
өзгерген адам санасын психологиялық жан толғаныстарымен көрсетеді. Жалпы,
Шахмет Хұсайыновтың бір ерекшелігі немесе шығармашылық шеберлігі деуге
тұрарлығы, ол – көрерменіне, оқырманына ойлануды, логикалық ойды түйсінте
білуінде және сездіруінде, сендіруінде.
Осы оймыздың растығын дәлелдеу үшін аталмыш шығармадан мысалдар
келтіре кетейік:
Кәрі демей, жас демей әліппені жаңа ғана бастап жатқан ауыл кедейлері.
Олардың үстіне кіріп келген Тілеп:
– Бұрышбай, немене, шұқырыңа бірдеңе қонатын түрі бар ма? (аз кідіріп)
Қиратарсыңдар түге! – дейді. Осы сөзінің өзімен-ақ автор Тілептің қыңыр
кейпін көрсетіп тұрған жоқ па. Қазақи менталитеттің бірі, біреуге айтқан
болып, бәрін кекеп отырған Тілептің образы арқылы білімге қол созған ауыл
кедейлерін мұқатқан сол кездегі типтік байлардың бейнесін көрсетіп тұр.
Бұрышбай болса, кешегі жүрсе жетегінде, айдаса алдында, илеуге көнгіш
тақыр кедей, енді соның да білім алам деп талпына қалғаны Тілепке ұнамайды,
қыдығына тиеді, жанын жегідей жейді. Кеше ғана таяғын ұстап, Тілептің
отымен кіріп, күлімен шыққан малайы, бүгінде үйге кіріп келген қожасын
елемесе, осының өзінде қаншама сыр жатыр. Сондықтан да кекке буынып, ыза
кернеген Тілеп бұл арада тек осылай ғана сөйлейді.
Ескілікке тосқауыл қойылып, малдан, дүниеден айрылған соң, Тілеп былай
күңіренеді: Қайран дүнием! Есіл дәулетім! Кеткенің бе қолды-қолға бытырап,
жаз – жайлауым, қыс – қыстауымды өрт неге шалмады екен, жау неге алмады
екен! Ажалымды неден күтем? Үйден бе, түзден бе? Қаңғырған адам қайтып
өледі? Қай төбенің астында қалады? Бала кетті, әйел безді., малдан айрылды,
дүниеден қол үзді, құр сүлде қаңқасы қалды. Ескі тозып, жаңа жетіледі
деген философия оның үш ұйықтаса ойында ма еді? Мол дәулет тасып келіп бұта
құрлы көрген жоқ, лезде-ақ қасіретті бір жағалауға лақтырды да тастады.
Тілеп секілді ағысы сарқылған байлардың осылай зарлануы сөзсіз. Тілептің
осы сөзінде оның бар өмір тарихы жатқандай. Дәл осы Тілеп сөзі тұсында
драматургтың да кейіпкерден кем қиналып, күйзелмегенін сезіп-ақ отырасың.
Миллион сөз ойлап, соның бірін таңдап алу қандай қиын деген екен ұлы
Толстой, осы сөзі еріксіз еске түседі [33].
Аталмыш пьесадағы Рабиғаның туған анасы Рәпіш қаһарлы бәйбішенің
сойылына жығылып, есі ауытқып, қансырап жатыр. Тосын келіп, абайсызда
тақсіретке тап болған Рабиға шешесін көре сала қалт-қалт етіп, діріл
қағып:
–Апа, апам, апашым, апатайым! – деп анасын айналып толғанып қасіреттің қара
қанын жұтады. Сонда да апа деген сөзге жалғанған қосымшалардың мәні бара-
бара сөздің мағанасын еселеп, анаға деген аяныштың, анаға деген махаббатың
шегін көрсетіп тұр. Апа деп басталған аянышты сөздің өзі Рәбиға қимылы
мен қатарласа алыстан келіп, ана жүрегінің тереңіне жеткендей. Көрерменді
селт еткізерлік әсерлі сезімді осылай жеткізе білу сөзсіз автордың ұтымды
әдісі екенінің көрсеткіші.
Автордың Күн шуақта (1955) атты пьесасының да басты кейіпкері –
кеңес өкіметін орнатуға, колхоздастыруға қатысқан адам. Ол - қазір колхоз
председателі. Байсал - Еңбек Ері атағын екі рет алған, ауыл, аудан,
аймағына белгілі құрметті адам. Ол – қазақ драматургиясындағы Жақып,
Телғара тәрізді масыққан, тасыған бастық емес, керісінше, өз қатесін өзі
түсініп, өз бойындағы кемшіліктермен батыл күресуге ақылы да, жігері де
жетерлік ақылды басшы. Өзі білмегенін ел-жұрты байқап сынаған екен, оған
Байсал намыстанбайды, қайта өзіне-өзі бағдар көзбен қарап, өз қатесін де,
өзі сияқты басқа да колхоз басшыларының қате, кемшіліктерін де дұрыс
ұғынады.
Автор колхоз өмірі, шопандар жағдайы арқылы сол кездегі замандас
бейнесінің даму диалектикасын, оның қимыл-әрекетіндегі әлеуметтік
құбылысты, азаматтық мәнін көрсетеді. Замандастың жалпы адамгершілік
мұратқа сай жақсы қасиеттері, мінезі, асыл қасиеттері кейіпкер әрекетінің
үстінде ашылуы – пьесаның көркемдік табысы. Байсал бейнесінің шоқтығы биік
болып шығуы да осында, – деп бағалайды белгілі өнертанушы ғалым
Б.Құндақбаев [59, 236 б].
Драматургтің қомақты шығармаларының бірі – Қилы-қилы тағдырлар (1970
ж.) пьесасы. Пьесаның басты тақырыбы – адамдар тағдыры және сол тағдырлар
арқылы көрінетін дәуір тартысы. Шығарманың басты кейіпкерлері – үш қыз –
апалы-сіңлілер. Оқиға осы үш қыздың тағдырына қатысты оқиғалар арқылы
өрбиді. Автор үш қызды бел байлатып, үлкен тартысқа түсіреді: күйреген
заманның күйігін тартпау, хазірет пен адвокат қылмысының құрбаны болмау,
азаматтық арын сақтау, жаңа заманның тең праволы мүшесі болу, өмірден
өздеріне лайықты орындарын табу. Міне, осы тілек-мақсатына жетуге олар
бойындағы күш-қуатын, жігер-қайратын жұмсайды, өмір өткелінің небір қиын
кезеңдеріне кезігеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz