Қазақстандағы омыртқасыз жануарлардың түрлері
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім:
1) Шаянтәрізділер
2) Өрмекшітәрізділер
3) Молллюскалар
4) Насекомдар
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер
II. Негізгі бөлім:
1) Шаянтәрізділер
2) Өрмекшітәрізділер
3) Молллюскалар
4) Насекомдар
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер
Омыртқасыз жануарларды Қызыл кітапқа енгізу 1993 жылы желтоқсанда Қаз ССС ҒА зоология институтында өткен сирек кездесетін, жойылып бара жатқан жануарлар түрлері жайлы II Республикалық кеңесте талқыланып, дұрыс шешімін тапқан еді.
Алғашқыда Қызыл кітапқа омыртқасыз жануарлардың 650 түрін енгізу ұсынылған болатын, оның 615 түрі насекомдар еді. Көптеген талқылаулардан кейін 105 түрі іріктелініп алынды да, 1991 жылы аз санды ротопринтті Қызыл кітап жарық көрді.
1988 жылы Қазақстан Қызыл кітабының 3 басылымының 1 томын (жануарлар) II бөлімін жеке (омыртқасыздар) басылымға үлкен мамандар тобы дайындады. Омыртқасыз жануарлар атты қосымша кітапты көп тиражда шығаруға шешім қабылдады. Мұнда барлық омыртқасыз жануарлар жайлы қысқаша мәліметтер берілген (А. Б. Жданко, И. И. Кабак, С. Р. Қадырбеков, С. Р. Насырова, В. П. Казенас т.б.).
Омыртқасыздар барлық жерде: топырақта, тұщы және тұзды су қоймаларында кездеседі, көптеген түрлері басқа организмдерде масыл болып тіршілік етеді. Омыртқасыз жануарлар табиғатта зат айналымында маңызды қызмет атқарады.
Омыртқасыздардың көптеген түрелерінің эстетикалық мағызы бар, олар табиғатқа сән беріп, әуесқойлық жинақтардың нысанасы (моллюскалар, жарғаққанаттылар, көбелектер, қоңыздар, тікқанаттылар т.б.) болып табылады.
Омыртқасыздар ғылымда жалпы биологиялық құбылыстарды зерттеуде кең қолданылады. Мысалы, жеміс шыбынын алатын болсақ, ол маңызды генетикалық көптеген жануарларды ашуға көмектесті.
Табиғи ресурстар, соның ішінде омыртқасыз жануарлар ресурстары ұлт байлығы, еліміздің гүлденуі мен материалдық байлығының маңызды көзінің бірі болып табылады.
Біздің елімізде бағалы омыртқасыздардың үлкен қоры бар. Ең алдымен олар - өсімдіктерді тозаңдандырушылар.
Біздің заманымызда көптеген омыртқасыз жануарлар адамның шаруашылық әрекетінің әсерінен қатты зардап шегуде. Оның басты себебі - өндірістің, ауыл шаруашылығының дамуы нәтижесінде жаңа жерді игеру, су қоймаларын, атмосфераны және т.б. ластау. Осы жағдайлар біздің елімізде де омыртқасыздар фаунасына кері әсерін тигізуде.
Алғашқыда Қызыл кітапқа омыртқасыз жануарлардың 650 түрін енгізу ұсынылған болатын, оның 615 түрі насекомдар еді. Көптеген талқылаулардан кейін 105 түрі іріктелініп алынды да, 1991 жылы аз санды ротопринтті Қызыл кітап жарық көрді.
1988 жылы Қазақстан Қызыл кітабының 3 басылымының 1 томын (жануарлар) II бөлімін жеке (омыртқасыздар) басылымға үлкен мамандар тобы дайындады. Омыртқасыз жануарлар атты қосымша кітапты көп тиражда шығаруға шешім қабылдады. Мұнда барлық омыртқасыз жануарлар жайлы қысқаша мәліметтер берілген (А. Б. Жданко, И. И. Кабак, С. Р. Қадырбеков, С. Р. Насырова, В. П. Казенас т.б.).
Омыртқасыздар барлық жерде: топырақта, тұщы және тұзды су қоймаларында кездеседі, көптеген түрлері басқа организмдерде масыл болып тіршілік етеді. Омыртқасыз жануарлар табиғатта зат айналымында маңызды қызмет атқарады.
Омыртқасыздардың көптеген түрелерінің эстетикалық мағызы бар, олар табиғатқа сән беріп, әуесқойлық жинақтардың нысанасы (моллюскалар, жарғаққанаттылар, көбелектер, қоңыздар, тікқанаттылар т.б.) болып табылады.
Омыртқасыздар ғылымда жалпы биологиялық құбылыстарды зерттеуде кең қолданылады. Мысалы, жеміс шыбынын алатын болсақ, ол маңызды генетикалық көптеген жануарларды ашуға көмектесті.
Табиғи ресурстар, соның ішінде омыртқасыз жануарлар ресурстары ұлт байлығы, еліміздің гүлденуі мен материалдық байлығының маңызды көзінің бірі болып табылады.
Біздің елімізде бағалы омыртқасыздардың үлкен қоры бар. Ең алдымен олар - өсімдіктерді тозаңдандырушылар.
Біздің заманымызда көптеген омыртқасыз жануарлар адамның шаруашылық әрекетінің әсерінен қатты зардап шегуде. Оның басты себебі - өндірістің, ауыл шаруашылығының дамуы нәтижесінде жаңа жерді игеру, су қоймаларын, атмосфераны және т.б. ластау. Осы жағдайлар біздің елімізде де омыртқасыздар фаунасына кері әсерін тигізуде.
1. М. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казанас
Ғажайып омыртқасыздар
Қазақстан Қызыл кітабы беттерінен
Алматы, 2005
Ғажайып омыртқасыздар
Қазақстан Қызыл кітабы беттерінен
Алматы, 2005
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ – ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
БИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Тақырыбы: Қазақстандағы
омыртқасыз жануарлардың түрлері
Орындаған:
Қамысбаева П. С.
050113 - биология
301 топ
Тексерген: Ералиева Ж.
М.
Алматы, 2009
ЖОСПАР
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім:
1) Шаянтәрізділер
2) Өрмекшітәрізділер
3) Молллюскалар
4) Насекомдар
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Омыртқасыз жануарларды Қызыл кітапқа енгізу 1993 жылы желтоқсанда Қаз
ССС ҒА зоология институтында өткен сирек кездесетін, жойылып бара жатқан
жануарлар түрлері жайлы II Республикалық кеңесте талқыланып, дұрыс шешімін
тапқан еді.
Алғашқыда Қызыл кітапқа омыртқасыз жануарлардың 650 түрін енгізу
ұсынылған болатын, оның 615 түрі насекомдар еді. Көптеген талқылаулардан
кейін 105 түрі іріктелініп алынды да, 1991 жылы аз санды ротопринтті Қызыл
кітап жарық көрді.
1988 жылы Қазақстан Қызыл кітабының 3 басылымының 1 томын (жануарлар)
II бөлімін жеке (омыртқасыздар) басылымға үлкен мамандар тобы дайындады.
Омыртқасыз жануарлар атты қосымша кітапты көп тиражда шығаруға шешім
қабылдады. Мұнда барлық омыртқасыз жануарлар жайлы қысқаша мәліметтер
берілген (А. Б. Жданко, И. И. Кабак, С. Р. Қадырбеков, С. Р. Насырова, В.
П. Казенас т.б.).
Омыртқасыздар барлық жерде: топырақта, тұщы және тұзды су
қоймаларында кездеседі, көптеген түрлері басқа организмдерде масыл болып
тіршілік етеді. Омыртқасыз жануарлар табиғатта зат айналымында маңызды
қызмет атқарады.
Омыртқасыздардың көптеген түрелерінің эстетикалық мағызы бар, олар
табиғатқа сән беріп, әуесқойлық жинақтардың нысанасы (моллюскалар,
жарғаққанаттылар, көбелектер, қоңыздар, тікқанаттылар т.б.) болып табылады.
Омыртқасыздар ғылымда жалпы биологиялық құбылыстарды зерттеуде кең
қолданылады. Мысалы, жеміс шыбынын алатын болсақ, ол маңызды генетикалық
көптеген жануарларды ашуға көмектесті.
Табиғи ресурстар, соның ішінде омыртқасыз жануарлар ресурстары ұлт
байлығы, еліміздің гүлденуі мен материалдық байлығының маңызды көзінің бірі
болып табылады.
Біздің елімізде бағалы омыртқасыздардың үлкен қоры бар. Ең алдымен
олар - өсімдіктерді тозаңдандырушылар.
Біздің заманымызда көптеген омыртқасыз жануарлар адамның шаруашылық
әрекетінің әсерінен қатты зардап шегуде. Оның басты себебі - өндірістің,
ауыл шаруашылығының дамуы нәтижесінде жаңа жерді игеру, су қоймаларын,
атмосфераны және т.б. ластау. Осы жағдайлар біздің елімізде де
омыртқасыздар фаунасына кері әсерін тигізуде.
ПОЛЯК КАРМИН СЫМЫРЫ
Поляк сымыры Насекомдар класы (Insecta), теңқанаттылар отряды
(Homoptera), кокцидтер немесе сымырлар отряд тармағы (Coccinea), алып және
кармин сымырлары (Margarodidae) тұқымдасына жатады. Бұл – кең таралған, көп
кездесетін, көпқоректі түр. ОЛ Еуразияның Орталық Еуропадан Шығыс
Моңғолияға дейін және оңтүстікте Солтүстік және Батыс Тянь – Шань арқылы
Гиссар жоталарына дейінгі далалы, орманды далалы табиғи аймақтарының көп
жерлерінде тіршілік етеді.
Ересек аналықтардың сыртқы пішіні есек құртқа ұқсас. Оның денесі қою
қызыл түсті,сопақша, ұзындығы 8 мм-ге дейін, денесі бас, кеуде, құрсаққа
бөлінбеген, бунақтары анық. Алдыңғы аяқтары қазуға бейімделген, ортаңғы
және артқы аяқтарына қарағанда ірілеу. Аталығы қою қызыл күрең түсті,
ұзындығы 4 мм-ге дейін, денесі бас, кеуде және құрсаққа анық бөлінген.
Алдыңғы қанаттары жақсы жетілген, артқы қанаттары толық жетілмеген,
құрсағының соңында ұзын, ақ, шыны тәрізді шоқ құйрық жіпшелері болады.
Поляк кармин сымыры жылына бір рет ұрпақ береді. Қоректік өсімдігінің
тамыр қуысында, топырақта қыстан шыққан бірінші даму сатысындағы дернәсілі
көктемде тамырға жорғалап шығып, түлейді. Сөйтіп, екінші даму сатысындағы
дернәсілге ауысады, оны циста деп атайды. Бұл циста тәрізді дернәсілдер
қозғалмайды, шеңбері 2 – 8 мм шар тәрізді болады, олар топырақ қабатымен
немесе өсімдік ұлпаларымен жабылған, бұл дернәсілдердің мұртшалары, аяқтары
және көздерінің бастамасы ғана болады. Цистның түсі жылтыраған қызғылт
күлгін түсті болады, сондықтан оларды топырақ маржандары деп атайды.
Бірінші даму сатысындағы дернәсілдің негізгі қызметі – қоректік өсімдігін
іздеу (оларды сонымен қатар қаңғымалар деп те атайды), ал цистаның
қызметі – қоректену, осы уақытта олар ересекке айналу және көбею үшін күш
жинайды. Олар ұзын тұмсығымен қоректік өсімдігінің шырынын сорып
қоректенеді. Поляк сымыры дамуының басқа сатыларында қоректенбейді. Одан
әрі маусым ортасы мен шілдеде ұсақ цистаның біразы аталықтың қозғалғыш
дернәсіліне айналады, оның сыртқы пішіні аналыққа ұқсас болады, бірақ
мөлшері ұсақ және денесі ұзындау болады. Аталықтың қозғалғыш дернәсілдері
бірнеше күннен кейін, аталықтың қозғалмайтын нимфаларына айналады, олардан
ересек аталықтар шығады. Аналықтар мен аталықтар бір мезгілде пайда болады.
Таңертең және кешке аталық пен аналық жер бетіне көбею үшін шығады. Осыдан
кейін аналық топырақтың беткі қабатына қайта кіріп көміледі, сөйтіп
денесінің айналасына ақ түк бөліп шығарады да, өледі. Денесі кеуіп қалған
аналықтың ішіндегі жұмыртқадан бірінші сатыдағы дернәсіл пайда болады. Оның
біразы келер көктемге дейін осында қалады, ал қалғандары қоректік
өсімдігінің тамырына қыстау үшін жылжып шығады.
Аналық пен аталық шағылысу үшін топырақ бетіне таңертең (сағат
8:00-ден 11:00-ге дейін) немесе кешке (сағат 18:00 – 20:00w) шығады. Жарық
аз болған кезде, таңертең мен кеште ересек аналықтар мен аталықтар топырақ
бетінде жарыққа қарай қозғалады. Біраз уақыттан кейін күндізгі жарық
(жоғарғы температура) сымырды қайтадан топырақ астына кетуге мәжбүр етеді.
Аналықтарының көзі дұрыс жетілмеген, тек қызыл дақ ретінде ғана болады. Тек
жарық, қараңғы немесе өте жарықты айыра алады. Аталықтарының жұп
көзшелерінен басқа, аналықтарын іздеуге қажетті күрделі фасеткалы көздері
болады. Қуаң дала жағдайында поляк сымырының аналығы қысқа күйттеу ойынынан
кейін, бірден топыраққа қайта енеді. Көп уақыт жер бетінде өткізетін далалы
жер аналықтары осынысымен ерекшеленеді. Осы кезде олар насекомқоректі
омыртқалылар (әр түрлі құстар) мен жыртқыш омыртқасыздардың (кенелер мен
құмырсқалар) жемтігіне айналады.
Поляк сымыры Порфирофора туысының 50 түрлі кармин сымырының ішіндегі
ең көпқоректісі болып табылады; 17 тұқымдас өсімдігімен қоректенеді.
Еуропада бұл түр 15 тұқымдасқа жататын 60 қоректік өсімдігінің тамырында
қоректенеді, мысалы, астық тұқымдастар (Poacea), қалампыр тұқымдастар
(Caryophyllaceae), раушангүлдер тұқымдасы (Rosaceae), қазтамақтар тұқымдасы
(Geraniaceae), сарғалдақтар тұқымдасы (Ranunculaceae), шатыргүлдер
тұқымдасы (Apiaceae), күрделігүлділер тұқымдасы (Asyeceae), ерінгүлділер
тұқымдасы (Lamiaceae) және т.б.
Қазақстанда бұл түр 5 тұқымдас, 9 туыс, 13 түрлі өсімдіктен
(қалампырлар, рашангүлдер, астрагүлдер, т.б.) белгілі. Әдетте бұл түр
Қазақстанда қазтабан (Potentilla bifurca) тамырында тіршілік етеді. Поляк
сымыры Моңғолияда қараған (Caragana) туысының 5 түрінің тамырында
қоректенеді.
Поляк кармин сымырын (осы туыстың басқа түрлері сияқты) ерте
уақытттан бері адам қызыл түсті бояу, яғни кармин өндірудің шикізат көзі
ретінде пайдаланды. Кармин соңғы үш мың жылда маталарды, кілемдерді, азық –
түлікті және косметиканың шикізаттарын бояуға пайдаланылды. Бұл көптеген
Еуропа және Азия халықтарының мәдениетінде терең із қалдырды. Қалаған
іздің тереңдігі сонша, көптеген тарихи түсініспеушіліктер және боямық
атауына байланысты қателіктер тудырды. Себебі Еуропада Америка ашылғаннан
кейін поляк кармин сымырының жаңа аты поляк кошенилі пайда болды, ол
Мексика боямығына ұқсас. Өйткені бұл да Америка жерінде кармин бояуының
табиғи көзі еді. Бұл сұраққа жауап беру үшін қызыл түсті жануарлар
бояуларының шығу тегін қарастырамыз.
Қызыл түсті жануарлар бояуы кокцидтер мен моллюскалардан
алынады. Қара қошқыл түс – ежелгі бояу, ол біздің дәуірімізге
дейінгі 1600 жылы Крит аралында тарихшылар мен археологтардың
мәліметтерінен пайда болған. Жерорта теңізінде тіршілік ететін Murex
туысы (M. brandaris, M. frunculus) моллюскаларының бездерінің
бөлінулерінен алынады. Қызыл түсті қалған табиғи жануарлар бояулары
(лак-дей, негізін кармин немесе кермес қышқылдары құрайтын бояулар) әр
түрлі кокцид түрінен алынады. Жер бетінде төрт мыңға жуық кокцид түрі
бар, олар 16 тұқымдасқа жатады. Бояу шикізаты ретінде сымырдың
үш туысынан (Kerria lacca, K. myrorensis, K. Nagoliensis және т.б)
өндіріледі. Лак сымырлары Азияның оңтүстік және шығыс бөліктерінде тіршілік
етеді. Оларда бояуды ерте кезден бері алады, ең алдымен Қытай мен Индияда
алынды. Энтомологиялық әдебиеттерде кермес деп Kermes туысы түрлерін
белгілейді, олар емен ағашында қоректенеді және Жерорта теңізі мен Қиыр
Шығыста тіршілік етеді. Тарихи әдебиеттердегі кермес атауы – Kermes
vermilio сымыры, мұнан да қызыл бояу алған. Молекулалық құрылысы жағынан
карминге ұқсас бояйтын зат кермес қышқылы болып табылады. Бояу қасиеті
Kermes туысының тек бір түрінде ғана Kermes vermilio-да бар. Ол Португалия,
Испания, Оңтүстік Франция, Солтүстік Италия, бұрынғы Югославиядан белгілі
және Quercus coccifera еменімен қоректенеді.
Кармин бояуын маргародид (Margarodidae, Porphyrophora туысы) және
дактилопиид (Dactylopiidae, Dactylopius туысы) тұқымдастырының екі туысының
өкілдерінен алады. Мексикан боямығы деп Opuntia және Nopala туысына жататын
кактусте қоректенетін Dactylopius coccus, сонымен қатар осы тустың басқа
түрлерін (D. confectus, D. austrinus, D. salmianus, D. opuntiae, D.
tomentosus, D. zimmermanni және т.б.) айтады. Сымырдың бұл түрлері Орталық
Америкада тіршілік етеді. Соңғы екі ғасырда Dactylopius coccus Испания,
Канар аралдары, Корсик, Солтүстік Африка, Сирия, Индия, Индонезия және
Австралияға апарылды. Еуропалықтардың Американы ашқанынан кейін,
испандықтар Мексикадан Еуропаға ең бірінші рет мексика боямығын әкелді.
Испандық жаулап алушылардың айтысына қарағанда, бояу өз отанына ношезли
деген атпен белгілі және ацтектер әдеттегі үй бояуы және тоқыма бояуы
ретінде ертеден пайдаланып келген және салық ретінде төлеген. Испандықтар
жаңа тапқан олжаға әзілмен қарап, бұл сымырларды өздерінше cochinilla,
қысқаша cochina, яғни кішкене шошқа деп атады. Сochinilla сөзі одан
әрі осы насекомдарға тұрақты атау болып, тіпті кокцидтердің басқа
тұқымдастарының өкілдеріне де таралды. Кейінірек осыдан әдебиеттерде поляк
боямығы, армян (арарат) боямығы деген түсініктер пайда болды. Испания
монополияда мексика боямығын тиімді пайдалана білді. Сөйтіп, XIX
ғасырда поляк және армян боямықтарын өндірістен ығыстырып шығарды. Үш мың
жыл бойы жұмыс жасап келген осы екі түрдің кармин өндірісі құлдырады.
Кармин сымырларын пайдаланған туралы мәліметтер бірінші және ең
ежелгі тарихи құжат Таурат мәтіні болып табылады. Көне Өсиет шамамен біздің
дәуірімізге дейін XVI – XV ғасырларда құрылған. Моисейдің бес кітабында
кармин кәсібінің дамығанын растайтын мәліметтер бар. Көпке белгілі, Алдыңғы
Азия және Солтүстік Африкада Таураттық көріністер бұрмаланып беріледі,
сондықтан бояу шикізаты ретінде тек жергілікті табиғи ресурстардың
пайдалануы мүмкін, яғни Porphyrophora туысы түрлері, мүмкін, керместер. XV
ғасырдың соңында еуропалықтармен ашылған мексика боямығы мен Қытайдағы
белгілі лак сымырының Жерорта теңізінің шығыс бөлігінде қолданылуы мүмкін
емес еді. Көне Өсиетте кармин сымырымен боялған өнімдер туралы 14 рет
айтылады. Висоннан иірілген және көгілдір, қара қошқыл және құртпен, яғни
сымырмен боялған жүннен жасалған он жапқыштан скин жаса, оларға шебер
орындалған херувим жаса (Қорытынды, 26.1 тарау). Олар көгілдір, қара
қошқыл және құртпен, яғни сымырланған жүннен жасады... (Қорытынды, 39.1
тарау). Мұндай сөздермен Тауратта сымырмен боялған жүн өнімдерін айтады,
червленная шерсть (яғни, қара қошқылмен боялған) мағынасы жағынан бөлекше.
Сондықтан ертедегі шеберлер бояулар тәсілдері мен олардың түсінің
айырмашылығын жақсы білген. Сымырмен боялған жүн деген сияқты сөздер
Қорытынды кітабының басқа бөлімдерінде де кездеседі (25.4 тарауы; 39.2
тарауы), сонымен қатар Сан кітабында (19.6 тарау) да кездеседі.
Левит кітаптарында (14.4, 6, 49, 51, 52) сымырланған жіп туралы
айтылады, мысалы, Дін қызметшісі самырсын ағашын тазалаған екі құс үшін
сымырланған жіп пен иссоп алуды бұйырады (14.4 тарау) және Қорытынды
(39.3, 4 тарау). Бұдан басқа Иисус Навин кітабында (2.18, 21 тарау)
сымырланған жіп жайлы айтылады. Мысалы, Біз бұл жерге келгенде, сен
сымырланған жіпті бізді жіберген жерге, яғни терезеге байла (2.18 тарау)
және Иеремия кітабында қызыл бояу жайында (өзіне терезе тесіп, самырсынмен
жиектеп кесіп, қызыл бояумен бояйды). Сымырланған жіп өзіне еріксіз
назар аудартады, себебі бояумен боялған жіп, басқаларға қарағанда тығыз әрі
берік болатын болып тұр.
Көне өсиет жазуының мағынасын дұрыс түсіну үшін оның ежелгі еврей
тілінен дұрыс аудармасы болғаны дұрыс. Сымырланған (құртпен боялған)
деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ – ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
БИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Тақырыбы: Қазақстандағы
омыртқасыз жануарлардың түрлері
Орындаған:
Қамысбаева П. С.
050113 - биология
301 топ
Тексерген: Ералиева Ж.
М.
Алматы, 2009
ЖОСПАР
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім:
1) Шаянтәрізділер
2) Өрмекшітәрізділер
3) Молллюскалар
4) Насекомдар
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Омыртқасыз жануарларды Қызыл кітапқа енгізу 1993 жылы желтоқсанда Қаз
ССС ҒА зоология институтында өткен сирек кездесетін, жойылып бара жатқан
жануарлар түрлері жайлы II Республикалық кеңесте талқыланып, дұрыс шешімін
тапқан еді.
Алғашқыда Қызыл кітапқа омыртқасыз жануарлардың 650 түрін енгізу
ұсынылған болатын, оның 615 түрі насекомдар еді. Көптеген талқылаулардан
кейін 105 түрі іріктелініп алынды да, 1991 жылы аз санды ротопринтті Қызыл
кітап жарық көрді.
1988 жылы Қазақстан Қызыл кітабының 3 басылымының 1 томын (жануарлар)
II бөлімін жеке (омыртқасыздар) басылымға үлкен мамандар тобы дайындады.
Омыртқасыз жануарлар атты қосымша кітапты көп тиражда шығаруға шешім
қабылдады. Мұнда барлық омыртқасыз жануарлар жайлы қысқаша мәліметтер
берілген (А. Б. Жданко, И. И. Кабак, С. Р. Қадырбеков, С. Р. Насырова, В.
П. Казенас т.б.).
Омыртқасыздар барлық жерде: топырақта, тұщы және тұзды су
қоймаларында кездеседі, көптеген түрлері басқа организмдерде масыл болып
тіршілік етеді. Омыртқасыз жануарлар табиғатта зат айналымында маңызды
қызмет атқарады.
Омыртқасыздардың көптеген түрелерінің эстетикалық мағызы бар, олар
табиғатқа сән беріп, әуесқойлық жинақтардың нысанасы (моллюскалар,
жарғаққанаттылар, көбелектер, қоңыздар, тікқанаттылар т.б.) болып табылады.
Омыртқасыздар ғылымда жалпы биологиялық құбылыстарды зерттеуде кең
қолданылады. Мысалы, жеміс шыбынын алатын болсақ, ол маңызды генетикалық
көптеген жануарларды ашуға көмектесті.
Табиғи ресурстар, соның ішінде омыртқасыз жануарлар ресурстары ұлт
байлығы, еліміздің гүлденуі мен материалдық байлығының маңызды көзінің бірі
болып табылады.
Біздің елімізде бағалы омыртқасыздардың үлкен қоры бар. Ең алдымен
олар - өсімдіктерді тозаңдандырушылар.
Біздің заманымызда көптеген омыртқасыз жануарлар адамның шаруашылық
әрекетінің әсерінен қатты зардап шегуде. Оның басты себебі - өндірістің,
ауыл шаруашылығының дамуы нәтижесінде жаңа жерді игеру, су қоймаларын,
атмосфераны және т.б. ластау. Осы жағдайлар біздің елімізде де
омыртқасыздар фаунасына кері әсерін тигізуде.
ПОЛЯК КАРМИН СЫМЫРЫ
Поляк сымыры Насекомдар класы (Insecta), теңқанаттылар отряды
(Homoptera), кокцидтер немесе сымырлар отряд тармағы (Coccinea), алып және
кармин сымырлары (Margarodidae) тұқымдасына жатады. Бұл – кең таралған, көп
кездесетін, көпқоректі түр. ОЛ Еуразияның Орталық Еуропадан Шығыс
Моңғолияға дейін және оңтүстікте Солтүстік және Батыс Тянь – Шань арқылы
Гиссар жоталарына дейінгі далалы, орманды далалы табиғи аймақтарының көп
жерлерінде тіршілік етеді.
Ересек аналықтардың сыртқы пішіні есек құртқа ұқсас. Оның денесі қою
қызыл түсті,сопақша, ұзындығы 8 мм-ге дейін, денесі бас, кеуде, құрсаққа
бөлінбеген, бунақтары анық. Алдыңғы аяқтары қазуға бейімделген, ортаңғы
және артқы аяқтарына қарағанда ірілеу. Аталығы қою қызыл күрең түсті,
ұзындығы 4 мм-ге дейін, денесі бас, кеуде және құрсаққа анық бөлінген.
Алдыңғы қанаттары жақсы жетілген, артқы қанаттары толық жетілмеген,
құрсағының соңында ұзын, ақ, шыны тәрізді шоқ құйрық жіпшелері болады.
Поляк кармин сымыры жылына бір рет ұрпақ береді. Қоректік өсімдігінің
тамыр қуысында, топырақта қыстан шыққан бірінші даму сатысындағы дернәсілі
көктемде тамырға жорғалап шығып, түлейді. Сөйтіп, екінші даму сатысындағы
дернәсілге ауысады, оны циста деп атайды. Бұл циста тәрізді дернәсілдер
қозғалмайды, шеңбері 2 – 8 мм шар тәрізді болады, олар топырақ қабатымен
немесе өсімдік ұлпаларымен жабылған, бұл дернәсілдердің мұртшалары, аяқтары
және көздерінің бастамасы ғана болады. Цистның түсі жылтыраған қызғылт
күлгін түсті болады, сондықтан оларды топырақ маржандары деп атайды.
Бірінші даму сатысындағы дернәсілдің негізгі қызметі – қоректік өсімдігін
іздеу (оларды сонымен қатар қаңғымалар деп те атайды), ал цистаның
қызметі – қоректену, осы уақытта олар ересекке айналу және көбею үшін күш
жинайды. Олар ұзын тұмсығымен қоректік өсімдігінің шырынын сорып
қоректенеді. Поляк сымыры дамуының басқа сатыларында қоректенбейді. Одан
әрі маусым ортасы мен шілдеде ұсақ цистаның біразы аталықтың қозғалғыш
дернәсіліне айналады, оның сыртқы пішіні аналыққа ұқсас болады, бірақ
мөлшері ұсақ және денесі ұзындау болады. Аталықтың қозғалғыш дернәсілдері
бірнеше күннен кейін, аталықтың қозғалмайтын нимфаларына айналады, олардан
ересек аталықтар шығады. Аналықтар мен аталықтар бір мезгілде пайда болады.
Таңертең және кешке аталық пен аналық жер бетіне көбею үшін шығады. Осыдан
кейін аналық топырақтың беткі қабатына қайта кіріп көміледі, сөйтіп
денесінің айналасына ақ түк бөліп шығарады да, өледі. Денесі кеуіп қалған
аналықтың ішіндегі жұмыртқадан бірінші сатыдағы дернәсіл пайда болады. Оның
біразы келер көктемге дейін осында қалады, ал қалғандары қоректік
өсімдігінің тамырына қыстау үшін жылжып шығады.
Аналық пен аталық шағылысу үшін топырақ бетіне таңертең (сағат
8:00-ден 11:00-ге дейін) немесе кешке (сағат 18:00 – 20:00w) шығады. Жарық
аз болған кезде, таңертең мен кеште ересек аналықтар мен аталықтар топырақ
бетінде жарыққа қарай қозғалады. Біраз уақыттан кейін күндізгі жарық
(жоғарғы температура) сымырды қайтадан топырақ астына кетуге мәжбүр етеді.
Аналықтарының көзі дұрыс жетілмеген, тек қызыл дақ ретінде ғана болады. Тек
жарық, қараңғы немесе өте жарықты айыра алады. Аталықтарының жұп
көзшелерінен басқа, аналықтарын іздеуге қажетті күрделі фасеткалы көздері
болады. Қуаң дала жағдайында поляк сымырының аналығы қысқа күйттеу ойынынан
кейін, бірден топыраққа қайта енеді. Көп уақыт жер бетінде өткізетін далалы
жер аналықтары осынысымен ерекшеленеді. Осы кезде олар насекомқоректі
омыртқалылар (әр түрлі құстар) мен жыртқыш омыртқасыздардың (кенелер мен
құмырсқалар) жемтігіне айналады.
Поляк сымыры Порфирофора туысының 50 түрлі кармин сымырының ішіндегі
ең көпқоректісі болып табылады; 17 тұқымдас өсімдігімен қоректенеді.
Еуропада бұл түр 15 тұқымдасқа жататын 60 қоректік өсімдігінің тамырында
қоректенеді, мысалы, астық тұқымдастар (Poacea), қалампыр тұқымдастар
(Caryophyllaceae), раушангүлдер тұқымдасы (Rosaceae), қазтамақтар тұқымдасы
(Geraniaceae), сарғалдақтар тұқымдасы (Ranunculaceae), шатыргүлдер
тұқымдасы (Apiaceae), күрделігүлділер тұқымдасы (Asyeceae), ерінгүлділер
тұқымдасы (Lamiaceae) және т.б.
Қазақстанда бұл түр 5 тұқымдас, 9 туыс, 13 түрлі өсімдіктен
(қалампырлар, рашангүлдер, астрагүлдер, т.б.) белгілі. Әдетте бұл түр
Қазақстанда қазтабан (Potentilla bifurca) тамырында тіршілік етеді. Поляк
сымыры Моңғолияда қараған (Caragana) туысының 5 түрінің тамырында
қоректенеді.
Поляк кармин сымырын (осы туыстың басқа түрлері сияқты) ерте
уақытттан бері адам қызыл түсті бояу, яғни кармин өндірудің шикізат көзі
ретінде пайдаланды. Кармин соңғы үш мың жылда маталарды, кілемдерді, азық –
түлікті және косметиканың шикізаттарын бояуға пайдаланылды. Бұл көптеген
Еуропа және Азия халықтарының мәдениетінде терең із қалдырды. Қалаған
іздің тереңдігі сонша, көптеген тарихи түсініспеушіліктер және боямық
атауына байланысты қателіктер тудырды. Себебі Еуропада Америка ашылғаннан
кейін поляк кармин сымырының жаңа аты поляк кошенилі пайда болды, ол
Мексика боямығына ұқсас. Өйткені бұл да Америка жерінде кармин бояуының
табиғи көзі еді. Бұл сұраққа жауап беру үшін қызыл түсті жануарлар
бояуларының шығу тегін қарастырамыз.
Қызыл түсті жануарлар бояуы кокцидтер мен моллюскалардан
алынады. Қара қошқыл түс – ежелгі бояу, ол біздің дәуірімізге
дейінгі 1600 жылы Крит аралында тарихшылар мен археологтардың
мәліметтерінен пайда болған. Жерорта теңізінде тіршілік ететін Murex
туысы (M. brandaris, M. frunculus) моллюскаларының бездерінің
бөлінулерінен алынады. Қызыл түсті қалған табиғи жануарлар бояулары
(лак-дей, негізін кармин немесе кермес қышқылдары құрайтын бояулар) әр
түрлі кокцид түрінен алынады. Жер бетінде төрт мыңға жуық кокцид түрі
бар, олар 16 тұқымдасқа жатады. Бояу шикізаты ретінде сымырдың
үш туысынан (Kerria lacca, K. myrorensis, K. Nagoliensis және т.б)
өндіріледі. Лак сымырлары Азияның оңтүстік және шығыс бөліктерінде тіршілік
етеді. Оларда бояуды ерте кезден бері алады, ең алдымен Қытай мен Индияда
алынды. Энтомологиялық әдебиеттерде кермес деп Kermes туысы түрлерін
белгілейді, олар емен ағашында қоректенеді және Жерорта теңізі мен Қиыр
Шығыста тіршілік етеді. Тарихи әдебиеттердегі кермес атауы – Kermes
vermilio сымыры, мұнан да қызыл бояу алған. Молекулалық құрылысы жағынан
карминге ұқсас бояйтын зат кермес қышқылы болып табылады. Бояу қасиеті
Kermes туысының тек бір түрінде ғана Kermes vermilio-да бар. Ол Португалия,
Испания, Оңтүстік Франция, Солтүстік Италия, бұрынғы Югославиядан белгілі
және Quercus coccifera еменімен қоректенеді.
Кармин бояуын маргародид (Margarodidae, Porphyrophora туысы) және
дактилопиид (Dactylopiidae, Dactylopius туысы) тұқымдастырының екі туысының
өкілдерінен алады. Мексикан боямығы деп Opuntia және Nopala туысына жататын
кактусте қоректенетін Dactylopius coccus, сонымен қатар осы тустың басқа
түрлерін (D. confectus, D. austrinus, D. salmianus, D. opuntiae, D.
tomentosus, D. zimmermanni және т.б.) айтады. Сымырдың бұл түрлері Орталық
Америкада тіршілік етеді. Соңғы екі ғасырда Dactylopius coccus Испания,
Канар аралдары, Корсик, Солтүстік Африка, Сирия, Индия, Индонезия және
Австралияға апарылды. Еуропалықтардың Американы ашқанынан кейін,
испандықтар Мексикадан Еуропаға ең бірінші рет мексика боямығын әкелді.
Испандық жаулап алушылардың айтысына қарағанда, бояу өз отанына ношезли
деген атпен белгілі және ацтектер әдеттегі үй бояуы және тоқыма бояуы
ретінде ертеден пайдаланып келген және салық ретінде төлеген. Испандықтар
жаңа тапқан олжаға әзілмен қарап, бұл сымырларды өздерінше cochinilla,
қысқаша cochina, яғни кішкене шошқа деп атады. Сochinilla сөзі одан
әрі осы насекомдарға тұрақты атау болып, тіпті кокцидтердің басқа
тұқымдастарының өкілдеріне де таралды. Кейінірек осыдан әдебиеттерде поляк
боямығы, армян (арарат) боямығы деген түсініктер пайда болды. Испания
монополияда мексика боямығын тиімді пайдалана білді. Сөйтіп, XIX
ғасырда поляк және армян боямықтарын өндірістен ығыстырып шығарды. Үш мың
жыл бойы жұмыс жасап келген осы екі түрдің кармин өндірісі құлдырады.
Кармин сымырларын пайдаланған туралы мәліметтер бірінші және ең
ежелгі тарихи құжат Таурат мәтіні болып табылады. Көне Өсиет шамамен біздің
дәуірімізге дейін XVI – XV ғасырларда құрылған. Моисейдің бес кітабында
кармин кәсібінің дамығанын растайтын мәліметтер бар. Көпке белгілі, Алдыңғы
Азия және Солтүстік Африкада Таураттық көріністер бұрмаланып беріледі,
сондықтан бояу шикізаты ретінде тек жергілікті табиғи ресурстардың
пайдалануы мүмкін, яғни Porphyrophora туысы түрлері, мүмкін, керместер. XV
ғасырдың соңында еуропалықтармен ашылған мексика боямығы мен Қытайдағы
белгілі лак сымырының Жерорта теңізінің шығыс бөлігінде қолданылуы мүмкін
емес еді. Көне Өсиетте кармин сымырымен боялған өнімдер туралы 14 рет
айтылады. Висоннан иірілген және көгілдір, қара қошқыл және құртпен, яғни
сымырмен боялған жүннен жасалған он жапқыштан скин жаса, оларға шебер
орындалған херувим жаса (Қорытынды, 26.1 тарау). Олар көгілдір, қара
қошқыл және құртпен, яғни сымырланған жүннен жасады... (Қорытынды, 39.1
тарау). Мұндай сөздермен Тауратта сымырмен боялған жүн өнімдерін айтады,
червленная шерсть (яғни, қара қошқылмен боялған) мағынасы жағынан бөлекше.
Сондықтан ертедегі шеберлер бояулар тәсілдері мен олардың түсінің
айырмашылығын жақсы білген. Сымырмен боялған жүн деген сияқты сөздер
Қорытынды кітабының басқа бөлімдерінде де кездеседі (25.4 тарауы; 39.2
тарауы), сонымен қатар Сан кітабында (19.6 тарау) да кездеседі.
Левит кітаптарында (14.4, 6, 49, 51, 52) сымырланған жіп туралы
айтылады, мысалы, Дін қызметшісі самырсын ағашын тазалаған екі құс үшін
сымырланған жіп пен иссоп алуды бұйырады (14.4 тарау) және Қорытынды
(39.3, 4 тарау). Бұдан басқа Иисус Навин кітабында (2.18, 21 тарау)
сымырланған жіп жайлы айтылады. Мысалы, Біз бұл жерге келгенде, сен
сымырланған жіпті бізді жіберген жерге, яғни терезеге байла (2.18 тарау)
және Иеремия кітабында қызыл бояу жайында (өзіне терезе тесіп, самырсынмен
жиектеп кесіп, қызыл бояумен бояйды). Сымырланған жіп өзіне еріксіз
назар аудартады, себебі бояумен боялған жіп, басқаларға қарағанда тығыз әрі
берік болатын болып тұр.
Көне өсиет жазуының мағынасын дұрыс түсіну үшін оның ежелгі еврей
тілінен дұрыс аудармасы болғаны дұрыс. Сымырланған (құртпен боялған)
деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz