Ұлттық мерзімді басылымдардың Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне жаңа көзқарасты қалыптастырудағы рөлі: тарихнамалық талдау (1985-2005 жж.)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақстан тарихының методологиялық және теориялық мәселелерінің баспасөзде көтерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.1 Отан тарихының өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық.концептуалдық және методологиялық негіздерінің баспасөзде көрініс
табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.2 Қазақстандағы балама тарих құбылысы және оған қатысты ой.
пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2 ҰЛТТЫҚ БАСПАСӨЗДІҢ БАЛАМА ТАРИХИ ОЙЛАУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.1 Қайта құру жылдарындағы жаңа тарихи көзқарастардың
баспасөзде насихатталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.2 Тарихи сананы қалыптастыру бағытында баспасөздегі талпыныстар ... 63
3 Баспасөз беттіндегі Қазақстан тарихына қатысты жаңа ой . пікірлер
мен ұстанымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
3.1 Отан тарихының өзекті мәселелерін баспасөз бетінде балама түрде
зерттеу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
3.2 Отан тарихын жазудағы жаңа бағыттар мен ұстанымдардың
баспасөзде жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 114
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 128
1 Қазақстан тарихының методологиялық және теориялық мәселелерінің баспасөзде көтерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.1 Отан тарихының өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық.концептуалдық және методологиялық негіздерінің баспасөзде көрініс
табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.2 Қазақстандағы балама тарих құбылысы және оған қатысты ой.
пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2 ҰЛТТЫҚ БАСПАСӨЗДІҢ БАЛАМА ТАРИХИ ОЙЛАУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.1 Қайта құру жылдарындағы жаңа тарихи көзқарастардың
баспасөзде насихатталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.2 Тарихи сананы қалыптастыру бағытында баспасөздегі талпыныстар ... 63
3 Баспасөз беттіндегі Қазақстан тарихына қатысты жаңа ой . пікірлер
мен ұстанымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
3.1 Отан тарихының өзекті мәселелерін баспасөз бетінде балама түрде
зерттеу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
3.2 Отан тарихын жазудағы жаңа бағыттар мен ұстанымдардың
баспасөзде жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 114
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 128
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекетке айналғанға дейін Отан тарихы КСРО тарихының құрамдас бір бөлшегі, тіпті “қосымшасы” деңгейінде болды. Қазақстан тарихы Мәскеудің империялық, отарлық, миссионерлік, экспансиялық саясатын бүркемелейтін идеология шеңберінде, маркстік-лениндік методология негізінде таптық көзқарас тұрғысынан зерттелді. Кеңестік Ресей тарихшылары жасаған тұжырымдар мен қорытындыларды, концепцияларды қазақстандық тарихшылар ешқандай талқылаусыз қабылдап, оларды өз еңбектерінің өзегі мен ғылыми негізіне айналдыруға мәжбүр болды. Қазақстан тарихының “өзекті мәселелері” тек қана Коммунистік партияның Орталық Комитеті жүргізіп отырған саясатын мадақтап, насихаттау тұрғысында ғана зерттеу нысанына айналды. Бұл үрдіске қарсылық білдірген тарихшылар қуғынға ұшырады. Қазақ топырағында болған барлық тарихи оқиғалар мен құбылыстар, мәдени-рухани процестер ұлыорыстық көзқараста жазылып, түсіндірілді. Қазақ халқы өзінің шынайы тарихынан қол үзіп, дүниені “ұлыорыс” халқының көзімен тануға мәжбүр болды.
Ұлттық тарихты тізгіндеген Коммунистік партия мен Кеңестік Ресей билеушілері осындай идеология негізінде орыстандыру саясатын белсенді түрде жүргізді. Тарих ғылымы дербес пән ретінде емес, Компартияның насихат құралы деңгейінде қалып қойды. Қазақ халқының тарихы тұтастай “ақтаңдақ” беттерге айналды. Ұлт тарихшылары қанша тырысқанымен коммунистік цензура аясында өз дәрежесінде дербес зерттеу жұмысын жүргізу мүмкін емес еді. Мұны аға буын тарихшы қауым жақсы түсінді.
Ата тарихы мен ұлттық санадан ажырап, ана тілін ұмытуға айналған қазақ халқын 1986 жылғы ұлттық бұлқыныс пен оның артынша жүргізілген қайта құру саясаты, көп ұзамай төтеден келген тәуелсіздіктің сақтап қалғаны жасырын емес. Қайта құру жылдарындағы серпіліс нәтижесінде Алаш қозғалысының кейбір өкілдері мен қазақ мәдениетіндегі қайталанбас дара тұлғалардың шығармашылығы мен өмірін зерттеуге мүмкіндік туды. Одақ көлемінде ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы жаңа тұрғыда зерделеніп, ұлттық мәдениет тарихы қайта қарастырыла бастады. Осы кезеңде Қазақстан тарихының ұлтымызға белгісіз беттері көптеп ашыла бастағанымен, отандық тарих ғылымының өзекті мәселелері әлі күнге дейін толық зерттеліп болған жоқ. Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның тарих ғылымы, бір жағынан, жаңа нысандарды зерттей отырып, қарқынды дамуды басынан кешірсе, екінші жағынан, теориялық-әдістемелік тұрғыдан дағдарысқа ұшырады. Сондықтан да, Қазақстан тарихы мен оның өзекті мәселелерінің зерттелу тарихын тарихнамалық талдауға алу аса қажетті болып табылады.
Қазақстан тарихының “ақтаңдақ” беттері мен тарих ғылымының өзекті мәселелері ең алғаш рет талқылауға түсіп, жұртшылық назарына ілігетін орны – мерзімді басылым құралдары. Отан тарихының “ақтаңдақ” беттеріне қатысты ең алғашқы мақалалар мен материалдар да баспасөз беттерінде жарияланды. Тарих ғылымының теориялық - әдістемелік мәселелеріне қатысты зерттеулер де алғаш баспасөз бетінде жарық көрді. Қайта құру және тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанның мерзімді басылым құралдары - Қазақстан тарихының даму
Ұлттық тарихты тізгіндеген Коммунистік партия мен Кеңестік Ресей билеушілері осындай идеология негізінде орыстандыру саясатын белсенді түрде жүргізді. Тарих ғылымы дербес пән ретінде емес, Компартияның насихат құралы деңгейінде қалып қойды. Қазақ халқының тарихы тұтастай “ақтаңдақ” беттерге айналды. Ұлт тарихшылары қанша тырысқанымен коммунистік цензура аясында өз дәрежесінде дербес зерттеу жұмысын жүргізу мүмкін емес еді. Мұны аға буын тарихшы қауым жақсы түсінді.
Ата тарихы мен ұлттық санадан ажырап, ана тілін ұмытуға айналған қазақ халқын 1986 жылғы ұлттық бұлқыныс пен оның артынша жүргізілген қайта құру саясаты, көп ұзамай төтеден келген тәуелсіздіктің сақтап қалғаны жасырын емес. Қайта құру жылдарындағы серпіліс нәтижесінде Алаш қозғалысының кейбір өкілдері мен қазақ мәдениетіндегі қайталанбас дара тұлғалардың шығармашылығы мен өмірін зерттеуге мүмкіндік туды. Одақ көлемінде ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы жаңа тұрғыда зерделеніп, ұлттық мәдениет тарихы қайта қарастырыла бастады. Осы кезеңде Қазақстан тарихының ұлтымызға белгісіз беттері көптеп ашыла бастағанымен, отандық тарих ғылымының өзекті мәселелері әлі күнге дейін толық зерттеліп болған жоқ. Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның тарих ғылымы, бір жағынан, жаңа нысандарды зерттей отырып, қарқынды дамуды басынан кешірсе, екінші жағынан, теориялық-әдістемелік тұрғыдан дағдарысқа ұшырады. Сондықтан да, Қазақстан тарихы мен оның өзекті мәселелерінің зерттелу тарихын тарихнамалық талдауға алу аса қажетті болып табылады.
Қазақстан тарихының “ақтаңдақ” беттері мен тарих ғылымының өзекті мәселелері ең алғаш рет талқылауға түсіп, жұртшылық назарына ілігетін орны – мерзімді басылым құралдары. Отан тарихының “ақтаңдақ” беттеріне қатысты ең алғашқы мақалалар мен материалдар да баспасөз беттерінде жарияланды. Тарих ғылымының теориялық - әдістемелік мәселелеріне қатысты зерттеулер де алғаш баспасөз бетінде жарық көрді. Қайта құру және тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанның мерзімді басылым құралдары - Қазақстан тарихының даму
1 Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Оқу құралы: – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 272 б.
2 Сенімділік – қайта құрудың тірегі. КПСС орталық комитетіндегі кездесу // Социалистік Қазақстан. – 1987. – 15 февраль.
3 Нұрғалиева Л.Р. 1917-1937 жылдардағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері баспасөзде: тарихнамалық талдау: тарих ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 1998. – 143 б.
4 Нұрғалиева Л.Р. Тарих және баспасөз. 1917-1937 жылдардағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері баспасөзде: тарихнамалық зерттеу. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2000. – 100 б.
5 Нартбаев Ш.Ж. Қазақстанда тәуелсіз тарихи және тарихнамалық ой-пікірлердің қалыптасуы (1991-2003 жж.): тарих ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2004. – 161 б.
6 Кентбеков С.К. Проблемы историографии и основные принципы периодизации истории до советского Казахстана: дис. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1997. – 182 с.
7 Алдамжар З. Тарих: пайым мен тағылым. – Алматы: Арыс, 2002. – 288 б.
8 Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-1917 гг.). – Алма-Ата: Наука, 1984. – 272 с.
9 Аманжолова Д.А. Партия Алаш: История и историография: Уч. пособие. – Семипалатинск: Семипалатинский пед. институт им. Шакарима, 1993. – 137 с.
10 Мамраева А.К. Общественно-политическое развитие Казахстана начала
ХХ века и Алихан Букейханов: дис. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1997. – 145 с.
11 Сейтов Э.Г. Букейханов А.Н. – как историк и общественно политический деятель: автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1996. – 28 с.
12 Нұрмағамбетова Р.К. Движение Алаш и Алаш Орда: Историография проблемы 1920-1990-е годы ХХ века. – Алматы, 2003. – 153 с.
13 Канафин К.К. Райымжан Марсеков. Формирование мировоззрения. Общественно-политическая деятельность. (1879-1922 гг.): дис. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1999. – 125 с.
14 Омарбеков Ш.Т. ХХ ғасырдың 20-30 – шы жылдарында саяси қуғындалған қазақ зиялыларының тарихи көзқарасы: тарих ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2002. – 29 б.
15 Рахимбекова Б.К. Проблемы истории Казахстана второй половины ХІХ – начала ХХ вв. В современной историографии (1985-2000 гг.): автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 2001. – 30 с.
16 Ковальская С.И. Проблемы историографии миграций населения Казахстана (ХVІІІ-ХХ вв.): автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1997. – 23 с.
17 Ешмуратов А.К. История изучения института собственности в Казахстане (вторая половина ХІХ - начало ХХ вв.): автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 2002. – 30 с.
18 Есмағамбетов К.Л. Зарубежная историография истории Казахстана (с древних времен до начала 90-х годов ХХ в.): автореф. ... д-ра ист. наук. – Алматы, 2000. – 48 с.
19 Несипбаева К.Р. Современная англо-американская историография русской экспансии и колонизации Центральной Азии (ХVІІІ – начало ХХ вв): автореф. ... д-ра ист. наук. – Алматы, 1999. – 49 с.
20 Мұхатова О.Х. Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы (ХІХ ғ. соңы – ХХ ғасыр): тарих ғыл. д-ры ... дис. – Алматы, 1999. – 355 б.
21 Мұхатова О.Х. Қазақстандағы ХХ – ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы аграрлық реформалар тарихнамасы (1900-1929 жылдар). – Алматы, 1998. – 119 б.
22 Мұхатова О.Х. Қазақстандағы ХХ ғасырдың 20-90 – жылдарындағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы. – Алматы: Ғылым, 1999. – 177 б.
23 Төлебаев Т.Ә. ХІХ ғ. ІІ жартысы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстанға капитализмнің енуінің тарихнамасы. – Алматы: ТОО Айдана, 2002. – 278 б.
24 Бырбаева Г.Б. Женщины Казахстана в годы Великой Отечественной войны (проблемы историографии): автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1996. – 25 с.
25 Сәбденова Г.Е. Қазақ хандығының тарихнамасы: халқының қалыптасуы, мемлекеттілігінің құрылуы және нығаюы (ХV ғ. ортасы - ХVІ ғ. бірінші ширегі): тарих ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2003. – 173 б.
26 Абдилдабекова А.М. Россия и Казахстан (ХVІІІ – начало ХХ века): вопросы историографии: Учебное пособие. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 124 с.
27 Атабаев Қ. Мерзімді басылым Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918 жж.): тарих ғыл. д-ры ... дис. – Алматы, 2000. – 286 б.
28 Шеретов С.Г. Теоретические проблемы мемуароведения (Российская историография 1917-1991 гг.): автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1996. – 27 с.
29 Тош Д. Стремление к истине. Как овладеть мастерством историка / Пер. с англ. – Москва: Издательство “Весь Мир”, 2000. – 296 с.
30 Поппер К. Тарихшылдық жұтаңдығы. – Алматы: Ғылым, 1997. – 152 б.
31 Историографии истории нового времени стран Европы и Америки. – Москва: Высшая школа, 1990. – 512 с.
32 Каримов О.К. История исторической науки Таджикистана: автореф. ...
д-ра ист. наук. – Душанбе, 2002. – 50 с.
33 Алымбаев Ж.Б. Историография завонвания Туркестана Россией ХІХ – начало ХХ вв: автореф. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 2001. – 31 с.
34 Ахмеджанов Г. Советская историография завоевания Туркестана и установление господства России в Средней Азии: автореф. ... д-ра ист. наук. – Ташкент, 1991. – 43 с.
35 Воробьева О.В. Учение А.Тойнби о цивилизациях в трактовках отечественной историографии: автореф. ... канд. ист. наук. – Липецк, 1999. – 26 с.
36 Гарипов Р.Г. Историография общественно-политических и национально-прогрессивных движений в Туркестане начало ХХ века (тенденции в изучении проблемы в тоталитарный период и в эпоху независимости): автореф. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 2001. – 29 с.
2 Сенімділік – қайта құрудың тірегі. КПСС орталық комитетіндегі кездесу // Социалистік Қазақстан. – 1987. – 15 февраль.
3 Нұрғалиева Л.Р. 1917-1937 жылдардағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері баспасөзде: тарихнамалық талдау: тарих ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 1998. – 143 б.
4 Нұрғалиева Л.Р. Тарих және баспасөз. 1917-1937 жылдардағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері баспасөзде: тарихнамалық зерттеу. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2000. – 100 б.
5 Нартбаев Ш.Ж. Қазақстанда тәуелсіз тарихи және тарихнамалық ой-пікірлердің қалыптасуы (1991-2003 жж.): тарих ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2004. – 161 б.
6 Кентбеков С.К. Проблемы историографии и основные принципы периодизации истории до советского Казахстана: дис. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1997. – 182 с.
7 Алдамжар З. Тарих: пайым мен тағылым. – Алматы: Арыс, 2002. – 288 б.
8 Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана (1861-1917 гг.). – Алма-Ата: Наука, 1984. – 272 с.
9 Аманжолова Д.А. Партия Алаш: История и историография: Уч. пособие. – Семипалатинск: Семипалатинский пед. институт им. Шакарима, 1993. – 137 с.
10 Мамраева А.К. Общественно-политическое развитие Казахстана начала
ХХ века и Алихан Букейханов: дис. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1997. – 145 с.
11 Сейтов Э.Г. Букейханов А.Н. – как историк и общественно политический деятель: автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1996. – 28 с.
12 Нұрмағамбетова Р.К. Движение Алаш и Алаш Орда: Историография проблемы 1920-1990-е годы ХХ века. – Алматы, 2003. – 153 с.
13 Канафин К.К. Райымжан Марсеков. Формирование мировоззрения. Общественно-политическая деятельность. (1879-1922 гг.): дис. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1999. – 125 с.
14 Омарбеков Ш.Т. ХХ ғасырдың 20-30 – шы жылдарында саяси қуғындалған қазақ зиялыларының тарихи көзқарасы: тарих ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2002. – 29 б.
15 Рахимбекова Б.К. Проблемы истории Казахстана второй половины ХІХ – начала ХХ вв. В современной историографии (1985-2000 гг.): автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 2001. – 30 с.
16 Ковальская С.И. Проблемы историографии миграций населения Казахстана (ХVІІІ-ХХ вв.): автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1997. – 23 с.
17 Ешмуратов А.К. История изучения института собственности в Казахстане (вторая половина ХІХ - начало ХХ вв.): автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 2002. – 30 с.
18 Есмағамбетов К.Л. Зарубежная историография истории Казахстана (с древних времен до начала 90-х годов ХХ в.): автореф. ... д-ра ист. наук. – Алматы, 2000. – 48 с.
19 Несипбаева К.Р. Современная англо-американская историография русской экспансии и колонизации Центральной Азии (ХVІІІ – начало ХХ вв): автореф. ... д-ра ист. наук. – Алматы, 1999. – 49 с.
20 Мұхатова О.Х. Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы (ХІХ ғ. соңы – ХХ ғасыр): тарих ғыл. д-ры ... дис. – Алматы, 1999. – 355 б.
21 Мұхатова О.Х. Қазақстандағы ХХ – ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы аграрлық реформалар тарихнамасы (1900-1929 жылдар). – Алматы, 1998. – 119 б.
22 Мұхатова О.Х. Қазақстандағы ХХ ғасырдың 20-90 – жылдарындағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы. – Алматы: Ғылым, 1999. – 177 б.
23 Төлебаев Т.Ә. ХІХ ғ. ІІ жартысы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстанға капитализмнің енуінің тарихнамасы. – Алматы: ТОО Айдана, 2002. – 278 б.
24 Бырбаева Г.Б. Женщины Казахстана в годы Великой Отечественной войны (проблемы историографии): автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1996. – 25 с.
25 Сәбденова Г.Е. Қазақ хандығының тарихнамасы: халқының қалыптасуы, мемлекеттілігінің құрылуы және нығаюы (ХV ғ. ортасы - ХVІ ғ. бірінші ширегі): тарих ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2003. – 173 б.
26 Абдилдабекова А.М. Россия и Казахстан (ХVІІІ – начало ХХ века): вопросы историографии: Учебное пособие. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 124 с.
27 Атабаев Қ. Мерзімді басылым Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918 жж.): тарих ғыл. д-ры ... дис. – Алматы, 2000. – 286 б.
28 Шеретов С.Г. Теоретические проблемы мемуароведения (Российская историография 1917-1991 гг.): автореф. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1996. – 27 с.
29 Тош Д. Стремление к истине. Как овладеть мастерством историка / Пер. с англ. – Москва: Издательство “Весь Мир”, 2000. – 296 с.
30 Поппер К. Тарихшылдық жұтаңдығы. – Алматы: Ғылым, 1997. – 152 б.
31 Историографии истории нового времени стран Европы и Америки. – Москва: Высшая школа, 1990. – 512 с.
32 Каримов О.К. История исторической науки Таджикистана: автореф. ...
д-ра ист. наук. – Душанбе, 2002. – 50 с.
33 Алымбаев Ж.Б. Историография завонвания Туркестана Россией ХІХ – начало ХХ вв: автореф. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 2001. – 31 с.
34 Ахмеджанов Г. Советская историография завоевания Туркестана и установление господства России в Средней Азии: автореф. ... д-ра ист. наук. – Ташкент, 1991. – 43 с.
35 Воробьева О.В. Учение А.Тойнби о цивилизациях в трактовках отечественной историографии: автореф. ... канд. ист. наук. – Липецк, 1999. – 26 с.
36 Гарипов Р.Г. Историография общественно-политических и национально-прогрессивных движений в Туркестане начало ХХ века (тенденции в изучении проблемы в тоталитарный период и в эпоху независимости): автореф. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 2001. – 29 с.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ: 050:94(574):930.2
Қолжазба құқығында
ЖҰМАДІЛ МАХАББАТ ТОҚТАРҚЫЗЫ
Ұлттық мерзімді басылымдардың Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне
жаңа көзқарасты қалыптастырудағы рөлі: тарихнамалық талдау (1985-2005 жж.)
07.00.09 – тарихнама, деректану
және тарихи зерттеу әдістері
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
Қазақстан Республикасы Ұлттық
ғылым академиясының академигі,
тарих ғылымдарының докторы,
профессор К.Н. Нұрпейіс
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақстан тарихының методологиялық және теориялық мәселелерінің
баспасөзде көтерілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 14
1.1 Отан тарихының өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-
концептуалдық және методологиялық негіздерінің баспасөзде көрініс
табуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.2 Қазақстандағы балама тарих құбылысы және оған қатысты ой-
пікірлер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2 ҰЛТТЫҚ БАСПАСӨЗДІҢ БАЛАМА ТАРИХИ ОЙЛАУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ШАРАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
2.1 Қайта құру жылдарындағы жаңа тарихи көзқарастардың
баспасөзде насихатталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 45
2.2 Тарихи сананы қалыптастыру бағытында баспасөздегі талпыныстар ...
63
3 Баспасөз беттіндегі Қазақстан тарихына қатысты жаңа ой – пікірлер
мен ұстанымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 92
3.1 Отан тарихының өзекті мәселелерін баспасөз бетінде балама түрде
зерттеу жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 92
3.2 Отан тарихын жазудағы жаңа бағыттар мен ұстанымдардың
баспасөзде жариялануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 114
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 128
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз
мемлекетке айналғанға дейін Отан тарихы КСРО тарихының құрамдас бір
бөлшегі, тіпті “қосымшасы” деңгейінде болды. Қазақстан тарихы Мәскеудің
империялық, отарлық, миссионерлік, экспансиялық саясатын бүркемелейтін
идеология шеңберінде, маркстік-лениндік методология негізінде таптық
көзқарас тұрғысынан зерттелді. Кеңестік Ресей тарихшылары жасаған
тұжырымдар мен қорытындыларды, концепцияларды қазақстандық тарихшылар
ешқандай талқылаусыз қабылдап, оларды өз еңбектерінің өзегі мен ғылыми
негізіне айналдыруға мәжбүр болды. Қазақстан тарихының “өзекті мәселелері”
тек қана Коммунистік партияның Орталық Комитеті жүргізіп отырған саясатын
мадақтап, насихаттау тұрғысында ғана зерттеу нысанына айналды. Бұл үрдіске
қарсылық білдірген тарихшылар қуғынға ұшырады. Қазақ топырағында болған
барлық тарихи оқиғалар мен құбылыстар, мәдени-рухани процестер ұлыорыстық
көзқараста жазылып, түсіндірілді. Қазақ халқы өзінің шынайы тарихынан қол
үзіп, дүниені “ұлыорыс” халқының көзімен тануға мәжбүр болды.
Ұлттық тарихты тізгіндеген Коммунистік партия мен Кеңестік Ресей
билеушілері осындай идеология негізінде орыстандыру саясатын белсенді түрде
жүргізді. Тарих ғылымы дербес пән ретінде емес, Компартияның насихат құралы
деңгейінде қалып қойды. Қазақ халқының тарихы тұтастай “ақтаңдақ” беттерге
айналды. Ұлт тарихшылары қанша тырысқанымен коммунистік цензура аясында өз
дәрежесінде дербес зерттеу жұмысын жүргізу мүмкін емес еді. Мұны аға буын
тарихшы қауым жақсы түсінді.
Ата тарихы мен ұлттық санадан ажырап, ана тілін ұмытуға айналған қазақ
халқын 1986 жылғы ұлттық бұлқыныс пен оның артынша жүргізілген қайта құру
саясаты, көп ұзамай төтеден келген тәуелсіздіктің сақтап қалғаны жасырын
емес. Қайта құру жылдарындағы серпіліс нәтижесінде Алаш қозғалысының кейбір
өкілдері мен қазақ мәдениетіндегі қайталанбас дара тұлғалардың
шығармашылығы мен өмірін зерттеуге мүмкіндік туды. Одақ көлемінде ұлт-
азаттық қозғалыстар тарихы жаңа тұрғыда зерделеніп, ұлттық мәдениет тарихы
қайта қарастырыла бастады. Осы кезеңде Қазақстан тарихының ұлтымызға
белгісіз беттері көптеп ашыла бастағанымен, отандық тарих ғылымының өзекті
мәселелері әлі күнге дейін толық зерттеліп болған жоқ. Тәуелсіздік жылдары
Қазақстанның тарих ғылымы, бір жағынан, жаңа нысандарды зерттей отырып,
қарқынды дамуды басынан кешірсе, екінші жағынан, теориялық-әдістемелік
тұрғыдан дағдарысқа ұшырады. Сондықтан да, Қазақстан тарихы мен оның өзекті
мәселелерінің зерттелу тарихын тарихнамалық талдауға алу аса қажетті болып
табылады.
Қазақстан тарихының “ақтаңдақ” беттері мен тарих ғылымының өзекті
мәселелері ең алғаш рет талқылауға түсіп, жұртшылық назарына ілігетін орны
– мерзімді басылым құралдары. Отан тарихының “ақтаңдақ” беттеріне қатысты
ең алғашқы мақалалар мен материалдар да баспасөз беттерінде жарияланды.
Тарих ғылымының теориялық - әдістемелік мәселелеріне қатысты зерттеулер де
алғаш баспасөз бетінде жарық көрді. Қайта құру және тәуелсіздік кезеңінде
Қазақстанның мерзімді басылым құралдары - Қазақстан тарихының даму барысы
мен “ақтаңдақтар” құпиясының ашылу тарихын, тәуелсіз тарихи және
тарихнамалық зерттеулердің жүргізілу тарихын, тарихи сана мен жаңаша ойдың
дамуын, тарихты зерттеуде жаңа бағыттар мен ұстанымдардың қалыптасуын,
теориялық-әдістемелік негіздердің қалыптасуы мен “ақтаңдақтардың”
ашылуындағы ортақ заңдылықтарды бейнелейтін бірден-бір дерек көзі болып
табылады. Сондықтан да, баспасөз бетіндегі тарихи еңбектерді тарихнамалық
тұрғыдан талдауға алу, осы арқылы отандық тарих ғылымының өзекті
мәселелерін айқындау, жаңа зерттеу нысандары мен бағыттарын ашу аса өзекті
мәселе болмақ.
Әсіресе, тәуелсіздік кезеңінде мерзімді басылым құралдарында Отан
тарихының өзекті мәселелеріне қатысты жарық көрген еңбектерге тарихнамалық
талдау жасай отырып, кеңестік кезеңде қазақ тарихы үшін қалыптастырып
берген қасаң тұжырымдар мен зерттеулердің теориялық-әдістемелік
негіздерінің, зерттеу әдістерінің қалайша өзгергенін, дамығанын, кеңейгенін
көруге болады. Сондай-ақ, тарихи білім мен тарихи сананың қазіргі деңгейі
айқындалады. Тарих ғылымының қазіргі жай-күйі мен тарихи өзекті
мәселелердің зерттелу дәрежесіне тарихнамалық талдау жасай отырып,
зерттеуді қажет ететін тақырыптар мен бағыттарды белгілеп беру, оларды
зерттеушілердің назарына елеп-екшеп ұсыну да тарихнама ғылымы үшін өзекті
мәселе болып табылады.
Сонымен қатар, баспасөз беттерінде жарық көрген Қазақстандағы тарих
ғылымының өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-концептуалдық және
методологиялық ұстанымдарын арнайы қарастырып, қазіргі кәсіби тарихшы қауым
үшін көкейкесті болып табылатын тарих ғылымының болашақтағы даму бағытының
негізделетінін ескерсек, тақырыптың өзектілігі тағы да арта түседі. Ал,
тәуелсіздіктің алғашқы жылдары мерзімді басылымдарда қылаң беріп, бүгінде
тереңдей түскен “балама тарих құбылысының” табиғаты мен оның даму
заңдылықтарына үңілу, қолдан тарих жасау бағытының қалай қалыптасатынын
анықтау ғылым үшін де, қоғамдық пікір жинақтауда да аса маңызды. Сондай-ақ,
балама ой-пікірлер мен тұжырымдар тартысының себептерін ашуға ұмтылыс –
біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігін тағы бір қырынан көрсетіп,
дәлелдей түседі.
Кәсіби тарихшылармен қатар Отан тарихының бұрын-соңды үстірт немесе
бұрмаланып зерттелген тұстарын ашу жолында әуесқой тарихшылар да көп
еңбектеніп, мерзімді басылымдарда өздерінің зерттеулерін, пайымдауларын
жариялады. Олардың қатарында барлық мамандық пен кәсіп иелерінің болғанын
ескерсек, тәуелсіздік кезеңінде тарихқа деген қызығушылықтың деңгейін
анықтауға болады. Алайда, олардың ғылыми деңгейін айқындауға тарихнамалық
талдау жасау арқылы ғана қол жеткізуге болады. Тарихнамалық талдау
негізінде, жансақ зерттеу бағыттары мен біржақты, жалаң көзқарастарды
анықтау, теріс пікірлер мен шалыс ойларды әшкерелеу біздің зерттеу
жұмысымыздың негізгі өзегі болып табылады.
Қайта құру жылдары мен тәуелсіздік кезеңіндегі мерзімді басылым
құралдарында жарық көрген Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне қатысты
баспасөз беттерінде жарияланған еңбектерді тарихнамалық талдаудың ғылыми-
практикалық маңызы зор екендігі дау тудырмаса керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы уақытқа дейін Отан тарихының әртүрлі
тарихнамалық кезеңдері мен тақырыптарына қатысты тарихнамалық зерттеу
жұмыстары жүргізілгенімен, Қазақстан тарихының “ақтаңдақ” беттері мен тарих
ғылымының өзекті мәселелеріне байланысты мерзімді басылым құралдарында
жарық көрген еңбектер арнайы тарихнамалық талдауға алынған жоқ болатын.
Мерзімді басылым құралдарында “тоқырау” жылдары айтылмай, жылы жабу
астында жасырылып келген мәселелердің көтеріліп, тарих ғылымында
“ақтаңдақтар” деген терминнің қолданыла бастауы – қайта құрудың екінші
кезеңіне (1987 жылдың ақпаны – 1988 жыл) жатады. Мұның өзі “демократия”,
“жариялылық” деген халыққа жаңа желпініс, жылы леп әкелген ұрандармен
байланысты болды. Кейін академик М. Қозыбаев: “Ақтаңдақ” беттер деген
терминнің өзі алғаш рет 1987 жылғы ақпанда қолданылған екен” [1, 9 б.], -
деп еске алды. Оны алғаш рет қолданысқа енгізген КСРО Орталық
комитетінің Бас хатшысы М.С. Горбачев болды. Ол: “...тарихты өзінің қаз-
қалпында көру керек. Бәрі де болды, қателіктер, тіпті ауыр қателіктер
болды. Тарихта да, әдебиетте де ұмытылған есімдер, ақтаңдақ орындар
болмауға тиіс. Әйтпесе бұл тарих та әдебиет те емес, жасанды құбылғыш
конструкциялар болып шығады” [2], - деген болатын.
Академик М. Қозыбаев ақтаңдақтарға “тарихтың бұрыс түсіндірілген
беттерін, зобалаңның астында қалған оқиғалары мен тұлғаларын” [1, 9 б.]
жатқызса, 1917-1937 жылдардағы Қазақстан тарихының “ақтаңдақтарын” арнайы
зерттеген Л. Нұрғалиева: “Ақтаңдақ” деген ұғымының өзі шартты түрде алынған
анықтама. Ғылыми-методологиялық тұрғыдан алғанда бұл ұғымға сол кездегі
саяси жүйенің қалыбына сыймаған, ол жүйенің идеологиялық негізіне қайшы
келетін, шын мәнінде тек тәуелсіздік тұрғысынан ғана зерделеу мүмкін
болатын мәселелер жатады... Сайып келгенде, “ақтаңдақтар” – қазақ тарихының
мүддесіне сай, бодандық пен отаршылық идеологиясына қарама-қайшы келетін
мәселелер” [3, 4-5 бб.], - деп анықтама береді.
Айта кетерлік бір жайт, “Ақтаңдақ” термині горбачевтік қоғамды қайта
құру және демократияландыру жылдары мен тәуелсіздіктің алғашқы сатысында
уақыт талабына байланысты өзекті болып саналып, ғылымда зерттеушілердің жиі
қолданатын сөзіне айналды. Дегенмен, төл тарихымыз терең зерттеліп,
бұрмаланған тұстары қалпына келтіп, тың деректер негізінде шынайы еңбектер
жазылу барысында бұл термин уақытша ғана қолданыста болғанын аңғарамыз.
“Ақтаңдақ” сөзі Отан тарихына қатысты біржақты термин екендігін, оның
мағынасы бұрын-соңды объективті түрде зерттелмей, бұрмаланып, саяси жүйелер
шеңберінде айтылмай келген мәселелерге ғана қатысты қолданылғаны тарихи
зерделеу көрсетіп берді. Сондықтан да, тарихта зерттеуді қажет ететін
мәселелерді ақтаңдақ дегеннен гөрі өзекті мәселелер деп атау қисынды екенін
тәуелсіздік кезеңіндегі ғылымның теориялық-әдістемелік негіздерінің
қалыптасуы мен дамуы дәлелдеп берді.
Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне қатысты баспасөзде жарияланған
еңбектерге ең алғаш тарихнамалық талдау жасауға тырысқан Л.Р. Нұрғалиева
болды. Ізденушінің диссертациялық жұмысы “1917-1937 жылдардағы Қазақстан
тарихының өзекті мәселелері баспасөзде: тарихнамалық зерттеу” [4] деп
аталғанымен, зерттеу жұмысының тарихнамалық деректері көп жағдайда баспасөз
материалдарына емес, арнайы зерттеулерге (монографиялар) негізделгені
байқалады. Сонымен қатар, зерттеліп отырған 1917-1937 жылдар аралығын
қамтитын тарихнамалық кезеңге қатысты баспасөз материалдары толық
қамтылмаған. Сондай-ақ, ізденушінің еңбегіне тарихнамалық талдау жасау
барысында 1917-1937 жылдардағы Отан тарихының күрделі, әрі қайшылықты
мәселелері тарихнамалық шолу деңгейімен шектелген. Бұл Қазақстанның
тарихнама ғылымының кеңестік кезеңде кенже қалып, оның әдістемелік
негіздерін ізденушілердің толық меңгере алмағандығын көрсетеді.
Тәуелсіз Қазақстан жағдайында тарихнама ғылымының теориялық және
әдістемелік мәселелерін алғаш рет арнайы қарастырып, Қазақстан тарихының
кейбір мәселелеріне жаңа көзқарастарды талдауға алған ізденуші
Ш.Ж. Нартбаев өз зерттеуінде [5] жаңа тарихи және тарихнамалық ой-
пікірлерге талдау жасап, құнды тұжырымдар мен ғылыми жағынан маңызды, нақты
ұсыныстар айтады. Бірақ, тарих ғылымының дамуы мен өзекті мәселелердің
зерттелу тарихы тарихнамалық талдаудан тыс қалды.
Зерттеу жұмысымызда қарастырылған әдістемелік мәселенің бірі – Отан
тарихын дәуірлеу мәселесі. Бұл тақырыппен арнайы айналысып, кандидаттық
диссертация қорғаған ізденуші С.К. Кентбеков болды. Автор өзінің зерттеу
жұмысында [6] тұңғыш рет тарихты кезеңдерге бөлудің формациялық, яғни
маркстік-лениндік методология ұстанымдарынан бас тартып, кезеңдерге бөлудің
жаңа нұсқасын әлемдік дәуірлеу теориясы негізінде ұсынды. Бірақ оның өзі,
мәселені түбегейлі шеше алмаған. Дегенмен ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі
Отан тарихын кезеңдерге бөлуде әзірше С. Кентбековтің зерттеуінен басқа
еңбектер, әзірше, ғылымнан орын алмай келеді.
Ал, тарих ғылымдарының докторы, профессор З. Алдамжар өзінің
монографиясында [7] тарих ғылымының өзекті мәселелерін талдай отырып,
отандық тарих ғылымы мен тарихнама ғылымының теориясын және методологиясын
толықтыра түсетін, жас зерттеушілерге бағыт-бағдар беретін құнды ғылыми
тұжырымдар жасаған.
Біз баспасөзде жарияланған, Отан тарихының Қазан төңкерісіне дейінгі
өзекті мәселелеріне және оларға қатысты тұжырымдардың айналасында болған
пікірталастар тарихына тарихнамалық талдау жасағанда, белгілі тарихнамашы,
ғалым Д. Дулатованың еңбегі [8] басшылыққа алынды. Осыған орай, белгілі
ғалымның жасаған ғылыми тұжырымдары біз қарастырып отырған мәселерге көп
қырынан жанасады деп айта аламыз.
ХХ ғасырдың басында Алаш қозғалысы мен зиялыларының қызметі тарихына
қатысты тарихнамалық зерттеу жүргізген ғалымдар Отан тарихының бұрын-соңды
бұрмаланған, әрі үстірт зерделенген мәселелерді ашуда және оларды
зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздерін қалыптастыруда үлкен еңбек
сіңірген Д.А. Аманжолованың [9], А.К. Мамраеваның [10],
Э.Г. Сейтовтың [11], Р.К. Нұрмағамбетованың [12], К.К. Канафиннің [13],
Ш.Т. Омарбековтың [14] еңбектерін ерекше ілтипатпен атап өткіміз келеді.
Олардың еңбектерінде мерзімді басылым беттерінде жарияланған зерттеулер,
ғылыми мақалалар талданбаған. Ізденушілер өздерінің алдына мұндай мақсат та
қоймаған. Бірақ, бұл еңбектер біз саралап отырған мәселенің теориялық-
әдістемелік тұстарын толықтыруда, мерзімді басылымдарда жарық көрген
әртүрлі пікірлерді таразылап, олардың объективтігін, тарихилығын айқындауда
мұрындық болады. Сондай-ақ, тарихқа балама көзқарастардың “ақ-қарасын”
анықтап, зерттеушілердің жаңа тарихи таным қалыптастыруда қосқан үлесін
бағамдауда бағыт-бағдар көрсете алады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстан тарихының
мәселелеріне қатысты 1985-2000 жылдар аралығын қамтитын тарихнамалық
кезеңнің материалдарына талдау жасаған Б. Рахымбекова Ресей империясының
Орта Азия елдері мен Қазақстанда жүргізген отарлық саясатының озбырлығын
кеңінен ашып көрсетеді [15]. Аталған зерттеу жұмысы да баспасөзде
жарияланған бала тарих құбылысының мәнін ашып, мазмұнын айқындауға септігін
тигізеді.
Қазақстанның көпұлтты мемлекетке айналуы, қазақ жеріне ХVІІІ - ХХ
ғасырларда басқа ұлттардың келіп, қоныстануы сияқты өзекті мәселенің
тарихнамасы С. Ковальскаяның диссертациясында [16] кеңінен көрініс тапқан.
Ал, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанда
меншік институтының қалыптасу тарихнамасын зерттеген А. Ешмуратов
Кеңес мемлекеті ыдырағаннан кейін меншіктің әртүрлі формалары қалыптасып
жатқан бүгінгі Қазақстан үшін маңызды мәселелерді анықтап, зерттеуді қажет
ететін өзекті тақырыптарды көрсетеді [17].
Қазақстан тарихына қатысты шетелдерде жарық көрген зерттеулерге
тарихнамалық талдау жасаған К. Есмағамбетов өзінің докторлық
диссертациясында [18] Қазақстандағы тарих ғылымын дамыту үшін шет елдерді
зерттеумен айналысатын ғылыми орталықтарды құру қажеттігін атап көрсетсе,
қазіргі ағылшын-американ әдебиеттінде ХVІІІ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы
орыс жаулауы мен отарлық саясатқа арналған еңбектерге өз докторлық
диссертациясында тарихнамалық талдау жасаған К. Несіпбаева шетелдік
тұжырымдарды Қазақстанда ғылыми айналымға енгізу арқылы тарих ғылымына
үлкен еңбек сіңірді [19]. Отан тарихы мәселелерінің шетелдердегі зерттелу
деңгейін көрсетуде осындай еңбектердің маңызы ерекше. Мұның өзі қазақ
тарихының өзекті мәселелерін зерделеуде өркениеттік бағыттарды тануға
септігін тигізеді. Ал, Қазақ тарихы өркениеттің бір бөлігі ретінде
қарастырыла бастады. Сондықтан да, К. Есмағамбетов пен Қ. Несіпбаеваның
еңбектері жарияланымдардағы мақалалардың заман талаптарына сәйкестіктерін
анықтауға көмектеседі.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырда Қазақстанда болған аграрлық
өзгерістердің тарихнамасын О. Мұхатова докторлық диссертациясында [20]
арнайы қарастырған. Ол Қазақстандағы аграрлық қатынастарды зерттеуде
алдымызда тұрған міндеттерді нақтылы көрсетіп берді. Ал оның монографиялары
[21; 22] отандық тарих ғылымында осы кездегі аграрлық қатынастар мен ондағы
өзгерістерді зерттеген ғалымдардың еңбегін тұңғыш рет тарихнамалық талдауға
алуымен құнды болып отыр. Сондай-ақ, тарихшы-ғалымның зерттеулері төл
тарихымызды ұлттық тұрғыда зерделеудің әдіс-тәсілдерін ұстануға мұрындық
болады, яғни біз талдап отырған мәселенің әлеуметтік мәнін түсінуге
септігін тигізеді.
Ал ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанға
капитализмнің енуін сипаттаған еңбектерге тарихнамалық талдау жасаған ғалым
Т. Төлебаев өз диссертациясының [23] теориялық-әдістемелік мәселелерге
арналған тарауында тарихнама ғылымын байыта түскен, көптеген ғылыми
тұжырымдар жасады. Сонымен қатар, ол “нарықтық қатынастар” деген ұғым
аясында дамып отырған, бүгінгі таңда капиталистік қатынастарды зерттеу үшін
тарих ғылымының маңызды мәселелерін көрсетеді. Ғалым-тарихшының зерттеуі
ғылымда кез-келген мәселенің қойылымын, оның маңызын, осы орайда мерзімді
басылым беттерінде жарияланған еңбектердің мақсаты мен мәнін ұғынуға негіз
болады. Мерзімді басылымдарда жарық көрген еңбектердің мақсаты мен
ұстанымдары әртүлі болып келгендіктен, оларды талдау күрделі мәселе болып
табылады. Сондықтан да, мұндай “ала-құла” шығармаларды салмақтауда нақты
ғылыми “тұғырдың” болуы шарт, өйткені ғылымда орныққан тұжырымдарсыз
олардың шынайылығына баға беру мүмкін емес.
Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстан әйелдерінің ерен еңбегіне арналған
зерттеулерге Г. Бырбаева өзінің кандидаттық диссертациясында [24]
тарихнамалық талдау жасады.
Қазақ халқының қалыптасуы, мемлекетінің құрылуы және нығаюы тарихнамасын
арнайы зерттеген Г. Сәбденова осы тақырыпың өзекті мәселелеріне
тарихшылардың назарын аударды [25].
Тарихшы А. Әбділдәбекованың монографиясы [26] Қазақстанның патшалық
Ресей бодандығын қабылдап, оның құрамына кіруі мен жаулап алынуына, сондай-
ақ Ресей империясы тарапынан жүргізілген отарлық саясат тарихнамасына
арналған. Ол осы мәселелерді тарихнамалық тұрғыдан талдай отырып, ХХ
ғасырдың 30-90 жылдары тарихнамада орын алған тұжырымдамалық эволюцияның
тарихын баяндайды және аталмыш мәселенің өзекті тұстарын көрсетеді.
Белгілі тарихшы Қ. Атабаевтың докторлық диссертациясы [27] деректану
ғылымының теориялық – методологиялық негіздерін
қалыптастырса,
С. Шеретовтың кандидаттық диссертациясы [28] естеліктану (мемуароведение)
саласының теориялық мәселелерін Ресей тарихнамасы негізінде талдауға
арналды. Тарихнама ғылымын теориялық-методологиялық тұрғыдан дамыта түсетін
мұндай зерттеулер біздің зерттеу нысанымыздың бір қыры болып табылады.
Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жазылған осындай зерттеу жұмыстары біздің
таңдап алған тақырыбымызға біршама жақын, өйткені онда мерзімді
басылымдарда жарық көрген еңбектерде қарастырылған мәселелердің жекелеген,
кейбір тұстары айтылады.
Сонымен қатар, тарих ғылымының теориялық-методологиялық негіздері мен
тарихты зерттеудің әдістеріне қатысты Д. Тош [29] және К. Поппер [30]
еңбектері біздің тарихнамалық талдауымызда қарастырған мәселелерді көтерген
болатын.
Бұрынғы Кеңес одағы мемлекеттерінде соңғы жылдары жүргізілген арнайы
тарихнамалық зерттеулер [31-37] біз қарастырып отырған мәселелерге
теориялық-тұжырымдамалық, әдістемелік қырлары жағынан қабысып жатыр.
Олардан жаңа ғылыми бағыттар мен кейбір тың тұжырымдарды ұтымды пайдалана
білсек, одан отандық тарихнама ғылымы байи түсері сөзсіз.
Біз өзіміздің зерттеу тақырыбымызға, теориялық-әдістемелік мәселелері
жақын және балама көзқарастар танытуда дәйекті, әрі ұтымды ғылыми
тұжырымдары бар еңбектерді ғана көрсетуге талпындық. Отан тарихының өзекті
мәселелерін қамтитын зерттеулерді кешенді түрде талдау – ғылым үшін өте
маңызды. Болашақта, осы бағытта арнайы ғылыми еңбектер шоғыры дайындалуы
тиіс деп ойлаймыз. Сонда ғана отандық тарихымыздың әлі де зерттелуі тиіс
қырлары анықталады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың өзектілігінен –
зерттеу жұмысының негізгі мақсаты туындайды. Қайта құру жылдары мен
тәуелсіздік кезеңіндегі мерзімді басалым құралдарында жарық көрген тарих
ғылымының өзекті мәселелеріне қатысты еңбектерді тарихнамалық талдау арқылы
қазіргі тарих ғылымының жай-күйіне баға беру және кәсіби тарихшы қауым үшін
өзекті болып табылатын тарих ғылымының болашақтағы даму бағытын анықтау –
диссертациялық жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады. Зерттеу
жұмысының негізгі мақсатына қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді шешу
жоспарланды:
- Қайта құру және тәуелсіздік жылдарындағы Отан тарихының өзекті
мәселелерін зерттеудің теориялық-тұжырымдамалық және методологиялық
негіздерінің баспасөзде көрініс табуын айқындау;
- Қазақстан тарихындағы “балама тарих құбылысы” мен оған қатысты
мерзімді басылымдардағы ой-пікірлерді салыстыра талдай отырып, оның алғы
шарттары мен туу себептерін, қалыптасу заңдылығын және тарих ғылымына,
халықтың тарихи зердесіне әсерін көрсету;
- қайта құру жылдарында жаңа тарихи көзқарастардың баспасөзде
насихатталуын талдау;
- мерзімді басылым материалдарының негізінде қазақ тарихындағы өзекті
мәселелерді зерделеу және тарихи сананы қалыптастыру бағытында баспасөздегі
талпыныстарды арнайы қарастырып, оларға баға беру;
- жарияланымдарда Отан тарихының көкейкесті мәселелерін қарастырылуының
жай-күйін, оларға қатысты пікірталастар мен тұжырымдарды жүйелеп сараптау;
- Қазақстан тарихын жазуда жаңа бағыттар мен ұстанымдардың баспасөзде
жариялануын айқындап, олардың ғылым үшін маңызын анықтау;
- Ұлттық мерзімді басылымдардың Қазақстан тарихының өзекті
мәселелеріне жаңа қөзқарастарды қалыптастырудағы рөлін көрсетіп,
тарихнамалық талдау арқылы зерттеуді қажет ететін тың тақырыптарды
белгілеу.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Зерттеу жұмысының хронологиялық
шегі 1985 – 2005 жылдар аралығын қамтиды. Бұл қайта құру жылдары мен
тәуелсіздіктің алғашқы кезеңдеріне тұспа-тұс келіп отыр. Дәл осы жылдары
еліміздің қоғамдық өмірінде үлкен өзгерістер басталып, “жаңаша ойлау”,
“жариялылық” сияқты алғашқы демократиялық нышандар идеология саласында
темір ноқтаның қыспағын бәсеңдетіп, қоғамдық ой – санада үлкен өзгерістер
туғызып, тарих пен әдебиетте белгісіз болып келген “ақтаңдақ” беттерді
ашуға бағытталған серпілістің басталған кезі. Қоғамдық өмірде болып жатқан
өзгерістер, әрине, тарих ғылымының дамуына ықпалын тигізбей қойған жоқ.
Бұрын зерттелмеген немесе бұрмаланған Отан тарихының мәселелеріне арналған
зерттеулер сол жылдары мерзімді басылым құралдарында көптеп басыла бастады.
Тарих ғылымының теориялық – әдістемелік мәселелеріне қатысты зерттеулер де
алғаш баспасөз беттерінде жарық көрді. Осы тарихнамалық кезеңде еліміздің
баспасөз беттерінен тарих ғылымының даму барысын, тарихты зерттеудегі жаңа
бағыттар мен ұстанымдардың, теориялық – әдістемелік негіздердің қалыптасуы
мен дамуын байқауға болады. Қайта құру жылдары басталған тарих ғылымының
өзекті мәселелерін зерттеу процесі бүгінгі күні де жалғасып жатқандықтан
тарихнамалық кезеңді 2005 жылға дейін жеткізу орынды деп ойлаймыз.
Зерттеу жұмысының деректік негізін құраған деректерді үш топқа жатқызуға
болады. Бірнші топты 1985-2005 жылдар аралығында тарих ғылымының өзекті
мәселелеріне қатысты жазылып, мерзімді басылым құралдарында қазақ және орыс
тілдерінде жарық көрген мақалалар мен зерттеулер құрады. Осыған орай
тарихнамалық дерек болып “Егемен Қазақстан”, “Казахстанская правда”,
“Ақиқат”, “Парасат”, “Мысль”, “Қазақ әдебиеті”, “Қазақ тарихы”, “Отан
тарихы”, т.б. республикалық ұлттық және қоғамдық-саяси мазмұндағы жетекші,
әрі беделді басылымдарда жарияланған шағын зерттеулер саналады.
Екінші топқа зерттеу жұмысының деректік негіздерін ұлттық мүддеде, жаңа
тарихи таным тұрғысында тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жарық көрген
К.Н. Нұрпейіс, М.Қ. Қойгелдиев, Т.О. Омарбеков, З. Алдамжар, Х. Әбжанов,
Қ.М. Атабаев т.б. тарихшы-ғалымдардың зерттеулері басшылыққа алынды.
Үшінші топқа ресми құжаттар – Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне,
Алаш зиялыларының шығармашылығы мен қызметіне байланысты тарихи
әділеттілікті қалпына келтіру мақсатында құрылып, жұмыс істеген Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті Комиссияларының Қорытындылары, қоғамдық
ғылымдарды дамыту мен тарихи сананы қалыптастыруға байланысты қабылданған
мемлекеттік тұжырымдар, ҚР Президентінің жарлықтары жатады.
Зерттеу жұмысының теориялық – әдістемелік негіздері. Зерттеу жұмысы
өркениеттік (цивилизациялық) және философиялық диалектика теорияларына
негізделіп жүргізілді. Зерттеу жұмысының методологиясы өркениеттік бағытқа
сәйкес құрылып, мерзімді басылымдарда жарияланған еңбектерді талдауда,
ғылымға қосқан үлесін айқындауда, пікірлер танытып, ой қорытуда
тарихнамадағы тарихилық, объективтілік принциптері қолданылды.
Зерттеуде нақтыланған міндеттерді толық шеше отырып алға қойған мақсатқа
жету үшін салыстырмалы талдау, жүйелеу, синтездеу, салыстырмалы-тарихи,
хронологиялық, өзектілік, проблемалық сияқты арнайы тарихнамалық әдістер
пайдаланылды. Сонымен қатар, ғылыми нәтижелерді жетілдіре түсу үшін
тарихшылдық, диалектикалық материализм, синергетика, дедукция, индукция,
жинақтау тәрізді жалпы ғылыми әдістер кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары. 1985-2005 жылдар аралығын
қамтитын кезеңнің тарихнамалық деректерін пайдалана отырып баспасөзде
жарық көрген тарих ғылымының өзекті мәселелеріне қатысты еңбектерді
тарихнамалық талдау барысында төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол
жеткізілді:
- Қайта құру және тәуелсіздік жылдарындағы жаңа тарихи көзқарастардың
баспасөзде көрініс табуының зерттелуі тарихнамалық деректер негізінде,
жүйелі баяндалып, отандық тарих ғылымындағы эволюциялық процесс және оның
алғышарттары мен заңдылықтары тұңғыш рет анықталып, талданды;
- Ұлттық басылымдардың Қазақстан тарихындағы “ақтаңдақтарды” қалпына
келтіру және халықтық тарихи зердені қалыптастыру бағытында атқарған
қызметі алғаш рет арнайы талданып, бүгінгі таңдағы халықтың тарихи білімі
мен зердесіне баға берілді;
- Отандық тарих ғылымының жағдайы мен өзекті мәселелерді зерттеудің
жаңаша теориялық-тұжырымдамалық және әдістемелік негіздеріне қатысты
жарияланған еңбектерге тұңғыш рет арнайы тарихнамалық талдау жасалып,
оларды шешудің жолдарын айқындалды;
- Ұлттық басылымдарда Қазақстанда қалыптасқан “балама тарих құбылысы”
мен оған қатысты ой-пікірлер бірінші рет тарихи-салыстырмалы принципі
негізінде дербес талданып, оның алғышарттары мен туу себептері, қалыптасу
заңдылығы және тарих ғылымы мен халықтың тарихи зердесіне әсері анықталды;
- Мерзімді басылым құралдарында жарық көрген Қазақстан тарихының
көкейкесті проблемаларына қатысты қарама-қарсы ой-пікірлер мен тұжырымдар,
пікірталастар мен айтыстардың тарихы алғаш рет тарихнамалық талдау нысанына
айналып, оның шығу себептері мен осы құбылыстың тарих ғылымына әсері
айқындалды;
- Баспасөздегі Отан тарихын жазуда кейбір жаңа бағыттар мен
ұстанымдарға, жаңа тақырыптар мен тың тұжырымдарға тарихнамалық талдау
жасалынып, нәтижесінде төл тарихымыздағы зерттеуді қажет ететін өзекті
тақырыптар анықталды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Қазақстан тарихының өзекті
мәселелеріне қатысты баспасөзде жарияланған еңбектерді тарихнамалық талдау
нәтижесінде қорғауға төмендегідей тұжырымдар ұсынылады:
– Ұлттық басылымда жарық көрген материалдар көрсеткендей, қайта құру
жылдары тарих ғылымы саясаттың құралынан дербес ғылымға айналып,
тәуелсіздік жылдары тарихи зерттеулерге жаңа теориялық, әдістемелік негіз
қаланды;
– Тарих ғылымы – біршама өзгерістерді бастан кешіргенімен, түбегейлі
реформадан тыс қалды. Соның нәтижесінде, қазақстандық тарих ғылымы, қазіргі
кезде, теориялық-әдістемелік тұрғыдағы дағдарыстан бірден шыға алмай отыр.
Оны ұлттық жарияланымдардың материалдары дәйектейді;
– Қазақстан тарих ғылымының дамуы – тарихи зерттеудің теориялық-
әдістемелік негіздерінің және деректану ғылымының дамуына тікелей тәуелді
болып отыр. Сонымен қатар, ұлттық басылымдардан көрінетіндей, отандық тарих
ғылымын дағдарыстан шығуына негіз беретін барлық алғышарттар қалыптасқан;
– Кәсіби тарихшылар тарих ғылымының теориялық-тұжырымдамалық және
әдістемелік мәселелеріне назар аударып, Қазақстан тарихын дәуірлеу және оны
әлем тарихының құрамдас бөлігі ретінде қарастыру мәселелері баспасөздегі
ғылыми мақалалардан көрініс тапты. Дегенмен, бұл түйін ғылымда әлі де толық
өз шешімін тапқан жоқ. Сондықтан да, Қазақстан тарихын дәуірлеуге қатысты
ғылыми тұжырымдар Отан тарихынан берік орын алуы тиіс;
– Балама тарих құбылысының етек алуы – кәсіби тарихшылар белсенділігінің
төмендігін көрсетеді. Сондықтан да, нақты деректерге негізделген, шынайы
тарих жазуды мұрат еткен, ұлттық мүддеге сай тұжырымдар түзе білетін
тарихшылар тобының қоғамдық пікір мен тарихи сананы қалыптастыру бағытында
белсенді жұмыс жүргізуі кезек күттірмес өзекті мәселе болып қала бермек;
– Тарихи тақырыптарға орай пікірталастардың болуы – ғылым тарихының
фактісі, прогрессивті құбылыс болып табылады. Сондықтан да, қарама-қарсы ой-
пікірлер мен тұжырымдардың тарихын тарихнамалық тұрғыдан талдау, Отан
тарихының көкейкесті мәселелерін зерттеуде жаңа бағыттар мен тұжырымдарды,
ұстанымдарды анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының нысаны – 1985-2005 жылдар аралығында ұлттық
басылымдарда жарияланған Отан тарихының өзекті мәселелеріне қатысты
еңбектер алынады.
Зерттеу жұмысының пәні – Қазақстан Республикасында 1985-2005 жылдар
аралығында мерзімді басылым құралдарында жарық көрген тарих ғылымының
өзекті мәселелеріне қатысты еңбектер тарихнамалық талдауға алынып, қазіргі
тарих ғылымының жай-күйіне баға беріледі және кәсіби тарихшылар қауымы үшін
тарих ғылымының болашақта даму бағыты анықталады.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Зерттеу жұмысында қол жеткізген
негізгі нәтижелері жоғары оқу орындарында Отан тарихы мәселелері бойынша
жалпы және арнайы курстар оқығанда, сонымен қатар, “Қазақстан тарихы” және
“Қазақстан тарихнамасы” пәндері бойынша оқулықтар мен оқу құралдарын жазу
үшін, кеңінен пайдалануға болады. Сонымен қатар, диссертациялық жұмыс
Қазақстанның 1985-2005 жылдары тарих ғылымының даму тарихымен айналысатын
зерттеушілерге бағыт-бағдар сілтеп, нұсқау беретін көмекші құрал бола
алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен мақұлдануы. Диссертация әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университеті тарих факультетінің Деректану және
тарихнама кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеу жұмысының
негізгі мәселелері мен нәтижелері бойынша 6 халықаралық ғылыми
конференцияда баяндалып, 4 ғылыми мақала жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ БАСПАСӨЗДЕ КӨТЕРІЛУІ
1.1 Отан тарихының өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-концептуалдық
және методологиялық негіздерінің баспасөзде көрініс табуы
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекетке айналуы Отан тарихының
ғылым ретінде дамуына және оны зерттеудің теориялық, методологиялық
негіздерінің қалыптасуына даңғыл жол ашып берді. Санаға салынған темір
құрсау - цензураның жойылуы отандық тарих ғылымында жаңа зерттеу
бағыттарының қалыптасуына негіз қалады. Сондай зерттеу бағыттарының бірі –
тарих ғылымының тарихын зерттеу немесе бұл ғылымның теориялық-
методологиялық мәселелерін қарастыру жұмысы басталды. Отан тарихында барлық
оқиғалар мен құбылыстарды таптық және ұлыорыстық көзқарас тұрғысынан
түсіндіру, маркстік-лениндік методология мен материалистік диалектиканың
теориялық негіздеріне сүйеніп талдау ұстанымы күйреп, тарих ғылымы мен
тарихты зерттеу кеңестік кезеңнің дәстүріне келмейтін, жаңа теориялық және
методологиялық негіздер ғылыми-зерттеу жұмыстарына өзек бола бастады.
Осыған орай, кәсіби тарихшылар қауымы тарих ғылымының теориялық-
концептуалдық және методологиялық мәселелеріне қатысты өз ой-пікірлері мен
нақты тұжырымдарын баспасөз бетінде жариялап отырды. Осындай мақалалар мен
ғылыми еңбектерге тарихнамалық талдау жасау – бүгінгі таңда отандық тарих
ғылымының өресін көрсететіні белгілі. Сондықтан да, біз осы бөлімде тарих
ғылымының теориясы мен методологиясына қатысты баспасөзде жарық көрген
еңбектерге талдау жасайтын боламыз.
1985-2005 жылдар аралығында мерзімді басылым беттерінде отандық
ғылымның, сонын ішінде тарихнаманың теориялық-методологиялық мәселелеріне
арналған бірқатар еңбектер жарияланды.
Мәселен, 1998 жылы “Қазақ тарихы” басылымының “журналға тұрақты автор
болып қатысып тұру үшін өзіңіз қандай мақалалар беруді жоспарлайсыз?” деген
сұрағына академик М. Қозыбаев: “Тарихнама мәселелері мені көбірек
толғандырады” [38], - деп жауап берген болатын. Шынында да, кеңестік
кезеңде тарихнама тарих ғылымының кенже қалған саласы болды. Бұл туралы
“Қазақстанда тәуелсіз тарихи және тарихнамалық ой-пікірлердің қалыптасуы
(1991-2003)” атты тақырып бойынша кандидаттық диссертация қорғаған Ш.
Нартбаев былай дейді: “...Қазақстанда тарихнама ғылымының өркендеуіне
кедергілердің басты себебі – оның төл жазба тарихының болмауында. Келесі
бір себебіне, Кеңес Одағы тұсында тарихнамалық зерттеулердің қатаң
коммунистік идеология құрсауында болып, ұлт тарихы туралы тәуелсіз ой-
пікірлердің жазба тарихымызда еркін көсіле алмауы жатты. Сонымен қатар,
кеңестік тоталитарлық жүйеде түркі этносы мен қазақ халқына байланысты
зерттеулерге жете көңіл бөлінбеді. Ал осы мәселелер төңірегінде зерттеу
жүргізген кейбір ғалымдар саяси жүйе тарапынан қысымда
болды” [39, 12 б.]. Сондықтан да, тәуелсіздік кезеңінде тарихнама теориясы
мен методологиясы мәселелері өзекті салаға айналды.
Тарихнама тарих ғылымының арнайы зерттеу бағыты ретінде Қазақстанда енді
ғана дами бастады деген тұжырым жасай отырып,
ізденушілер
Қ.Р. Несіпбаева мен К.А. Сқақова өздерінің арнайы мақаласында [40]
“тарихнама” түсінігіне немесе терминіне тоқталады және оны мәні мен
мағынасына орай жіктейді. Авторлар тарих ғылымының дамуы барысында
“тарихнама” термині өз мәнін өзгерткенін айта келіп, бүгінгі таңда
“тарихнаманың” төрт түрлі түсінігін немесе зерттеу бағытын көрсетуге болады
дейді. Оның біріншісіне, терминнің ең көне атауы әрі тікелей аудармасы –
“тарихты жазамын” сөзін жатқызады [40, 19 б.]. Бұрынғы уақытта
тарихшылардың “тарихнамашы” деген атты иеленгенін және қазіргі кезде де бұл
терминнің ішінара қолданылатынын айта отырып, “тарихнама” терминінің
төмендегідей маңызды мағыналарына тоқталады. “Тарихнама” терминінің екінші
мағынасы ретінде – жекелеген тарихи мәселелерге, жеке тұлғаларға, ілімге
арналған тарихи еңбектерді зерттеудің жиынтығын атайды. Мұндай тарихнаманы
“проблемалық тарихнама” немесе “функционалды тарихнама” деп атау
қалыптасқанын және Қазақстандағы тарихнамалық еңбектердің басым
көпшілігінің осы салаға арналатынын көрсетеді [40, 19 б.]. “Тарихнама”
терминінің үшінші мағынасы – белгілі бір кезеңнің, елдің тарихына арналған
тарихи еңбектердің жиынтығы дейді. Мысал ретінде “антикалық тарихнама”,
“орта ғасырлар тарихнамасы”, “жаңа заман тарихнамасы”, “қазіргі заман
тарихнамасы”, “АҚШ тарихнамасы”, “Франция тарихнамасы”, “Қазақстан
тарихнамасы” және т.б. Қазақстан тарих ғылымында қалыптасқан дәстүрлі
атауларды келтіреді. Тарихнаманың төртінші мағынасы – тарих ғылымының
тарихы немесе тарихнамасы, тарих ғылымының даму барысы мен оның
кезеңдеріндегі методологиялық, принциптік өзгерістердің, тарихи ой мен
білімнің тарихы деп тұжырымдайды. Тарих ғылымының тарихнамасы ғылымның
қалыптасуы мен даму тарихын, оның қоғамның рухани өмірінде алатын орны мен
маңызын, тарихи білімнің қалыптасу барысы мен тарих ғылымы арқылы
идеологиялық-саяси күрес жүргізу тәжірибесін зерттейді, - деп төртінші
мағынаның түпкі сырын ашады [40, 20 б.]. Осылайша ізденушілер Қазақстан
тарихнамасының негізгі бағыттарын айқындап, тарихнама мағынасының осы төрт
түсінікпен шектелмейтінін, тарих ғылымының әртүрлі кезеңдерде даму жағдайын
зерттеудің өзі тарихнаманың бір саласына айналуы мүмкін екенін айтады. Ал
ізденуші Ш. Нартбаев: “...тарихнама дегеніміз – тарихи құбылыстар мен
оқиғаларды, процестерді, жекелеген кезеңдер туралы зерттеулерді, еңбектерді
философиялық тұрғыдан танып білу, ой жүгірту, талдау, тұжырымдау,
қорытындылау. “Тарихнама” термині, біріншіден, тарих ғылымының тарихы,
екіншіден, белгілі бір тақырып пен тарихи кезең немесе дәуір туралы
зерттеулердің баршасының жиынтығы дейтін мағыналарды білдіреді. Бүгінгі
күндегі тәуелсіз тарихнама тарих ғылымының тарихы ғана емес, оның
философиясының да тарихы. “Тарихнама” терминінің мағынасын талдай келе,
тарихнама атауының баламасы ретінде тарих философиясы сөз тіркесі мен
тарихтану сөзін қолдануға болады деп тұжырым жасауға болады” [39, 12-13
бб.], – деген қорытынды жасады.
Ізденуші Ш. Нартбаевтың біз жоғарыда атап көрсеткен диссертациясының
“Тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы тарихнама ғылымының теориялық және
методологиялық мәселелері” деп аталатын бірінші тарауында Қазақстан
тарихнамасының теориялық негіздері мен методологиялық мәселелеріне
тарихнамалық талдау жасайды. Ш. Нартбаев бүгінгі таңда қалыптаса бастаған
тарихнамалық зерттеудің негізгі аспектілері ретінде төмендегідей
мәселелерді қарастыру қажет деп есептейді: 1) қоғамның даму барысында тарих
ғылымының әртүрлі кезеңдерін анықтау; 2) тарих ғылымының дамуына саяси-
әлеуметтік жағдайдың әсерінен басқа саяси қоғамдық жүйенің де әсерін
анықтау; 3) тәуелсіз тарихи танымның теориялық-методологиялық принциптерін
талдау, тарихи процесті зерттеуге негіз болатын теориялардың дамуы мен
өзгеруін анықтау; 4) деректердің ауқымы мен сипатын, оларды зерттеудің
нақты әдістемесін талдау; 5) тарихи зерттеудің өзектілігін анықтау [39, 13
б.]. Диссертант өз зерттеуінде тарихнама теориясының өзекті мәселелерін
осылайша айқын көрсетіп берді. Аталмыш тараудың “Методологиялық мәселелер”
атты екінші тармағында Қазақстан тарихнамасы методологиясының басты
принципі “тарих – адамның іс-әрекеті” болуы тиіс деген қорытынды жасай
отырып, тарихнамадағы методологиялық дағдарыстың әлі күнге дейін жалғасып
келе жатқанын, оған қазақстандық тарихнамашылардың маркстік методологиялық
принциптерден бас тартқанымен, жаңа, әрі тәуелсіз методологияға теориялық
дайындықтарының төмендігінен толық көше алмай отырғанын атап көрсетті.
Зерттеушінің бұл тұжырымдары ғылыми негізді, әрі дұрыс болып табылады деп
ойлаймыз.
Тарихнама мәселесіне қатысты өзекті мақала жариялаған авторлардың бірі –
Е. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың докторанты, Ш. Момынова болды. Ол өзінің
“Тарихнаманы жаңаша зерделесек” атты мақаласында [41] тарихнаманың кеңестік
кезеңде өзгеше рөл атқарғанын; өткенді “қалай болды” деп қадағалау, мүмкін
деген болжамға жол бергенін; мақсатқа жақындау үшін зерттеулерде ашық
беттер мен қателіктерді түзету қажет деп санағанын; сондықтан да
тарихнамалық қызметтің негізгі мазмұны бұрынғылардың еңбектерінде ақтаңдақ
беттері мен қателіктерді түзету болғанын айта отырып, тарихшыны,
біріншіден, абстракциялық жүйені жасауға, екіншіден, зерттеу арнасын
тарылтуға мәжбүр еткенін атап көрсетеді. Сонымен қатар, бұл күнде ондай
тарихнаманың өмір сүруінің негізгі, іргелі алғышарттарының күйрегенін, енді
оның ең жақсы үлгілерін қолданудың өзі тарих ғылымында дағдарысты жасыра
алмайтынын айта отырып, тарихнаманың тығырықтан шығуының болашағы, жалпы,
тарих ғылымының жаңғыруымен, ал кеңінен алғанда, ғылым мен ғылымилыққа
деген көзқарасты өзгертумен тығыз байланысты деген қорытынды жасайды.
Ізденуші Ш. Момынова ғылыми айналымға “жаңа тарихнама” деген терминді
енгізе отырып, оған қол жеткізу үшін ғалым өзінің дәстүрлі түсінігін
өзгертуі қажет дейді. Оған мысал ретінде еңбектері рационализм мен қатал
ғылыми методология негізінде жазылған, К. Поппердің пайдакүнемдік
философиядан бас тарту тұжырымдамасын қолданудың маңызды қорытындыларына
тоқталады. “Поппердің идеялары – дейді автор, - тарих ғылымына
контрабандалық жолмен басқа идеяларды енгізуді емес, қайта сол ғылымға
тарихнама процесінің дамуы үшін керек, ал өткенді қайталанбайтын тұрғыдан,
өз заманына сай тарих ғылымының амалымен зерттесе ғана мақсат орындалады”
[41, 45 б.]. Одан ары қарай, ізденуші, жаңа заманның логикасында таным
түсінумен теңестіріледі және осы сапада жағымды пікірден бас тарта отырып,
оған балама ретінде кейінгі кезде тарай бастаған түсінуді “ойлау үлгілерін”
құрудың ғылыми бағытын таңдап алуға болады дейді. “Тарихнамалық үлгілер”
құру тұжырымдамасы бүгінгі таңда өзге де ғалымдар тарапынан қолдау тауып
отырғанын айта келіп, тарихшылардың әрбір жаңа ұрпағы бұрын зерттелген
сюжеттерді іс жүзінде қайта зерттейтіні кездейсоқтық емес: уақыт өзгереді,
мәдениеттану ахуалы, сонымен қатар тарихи оқиғаларды түсінуге арналған
үлгілер (модельдер), яғни шын мәнінде метафоралар да өзгеріске түседі;
тарих ғылымын дамытуда осы көзқарасты ескеру тарихнаманың мағынасы мен
мәнін күшейтеді деген тұжырым жасайды.
Автор, тарихнаманың ғылыми артықшылығы ретінде, оның тек қана жалпы
актілерді емес, тарихи тұлғалардың нақтылы идеялық кешендерін де
зерттейтіндігін; ал дәстүрлі тарихнаманың бұл ерекшелікке мән бермей келе
жатқанын; жаңа үлгі осы орайда жаңа тарих ғылымының тәжірибесіне арқа сүйей
алатынын көрсете отырып, “Анналдар” мектебінің үшінші ұрпағына жататын Ж.М.
Гофф ұсынған, жаңартылған тарихи методологиялық зерттеудің қолдануға
тұратын үш бағытын көрсетеді: 1) интеллектуалдық дамуының тарихын зерттеу,
өйткені бұл әлеуметтік ойлау тәсілін зерттеу болып табылады; 2) ментальдық
тарихын, яғни ментальдық өрістегі ұжымдық автоматизмдердің тарихын зерттеу;
3) адамдар өміріндегі беталыс құндылықтарының тарихы. Беталыс құндылықтары
ұғымы тарихты зерттегенде динамиканы, өзгерістер желісін есепке алу
мүмкіндігін береді: ол адамдардың тілегімен ұмтылыстар феноменін және
этиканы тірілтеді, тарихнамалық зерттеудің бұрын болмаған дәрежедегі
тереңдігін тудырады, түсіндіруші үлгінің көлемділігін күшейтіп, оның
барабарлығы мен ұтымдылығына қосымша талаптар қояды деген қорытындыға
келеді [41, 46 б.]. Жаңа тарихнаманың үш деңгейін қолдану барысында
зерттелінетін автор үш қырынан көрінеді: оның көпшілікке мәлім
еңбектеріндегі идеялары сарапталып, сол кездегі басқа көзқарастармен
салыстырылады; зерттелінген автордың өзі сезінбеген ойлау қалыптары
(штамптары) анықталады, олардан басқа, сырттай қарама-қайшы тұжырымдар
тудырған авторлардың ойлау әдістемелері жағынан, құндылықтарды анықтау
тұрғысынан алғанда жақындығы (ұқсастығы) іздестіріледі; соңында құндылықтық
беталыс пен тұрғысын анықтау зерттелінетін тұлғаның еңбегіндегі идеяның
логикалық қарама-қайшылығын анықтауға мүмкіндік береді, дейді Ш. Момынова.
“Осылай алынған “тарихнама”, - дейді автор, - идеялар тарихына дейін
көтеріледі. Сонымен бірге, бұл жағдай тарихнаманың өрісіне кәсіби
тарихшыларды алумен қатар, өзекті мәселелерді ой толғауына салған қарапайым
адамдарды да зерттеуді мүмкін етеді. ...Жаңа тарихнаманың жаңа маңызды
принципі – диалог” [41, 46 б.]. Ізденуші ұсынған соны ойлар мен тыңғылықты
тұжырымдар отандық тарихнаманың дамуына өзіндік үлес қосатыны анық. Бірақ,
“жаңа тарихнама” деген термин төңірегінде тың ізденістер мен жаңа
тарихнамалық талдаулар жасау қажеттігі айқын сезілетін сияқты.
Тарихи және тарихнамалық зерттеулердің деректік негіздерінде үлкен
айырмашылықтарға назар аударған тарихшы-ғалым Т. Төлебаев болды. Ол өзінің
“Тарихнамалық деректер мен олардың ерекшеліктері” атты мақаласында [42]
тарих ғылымының саяси, дерекнамалық, демографиялық және жеке тұлғалар
тарихы бағытында жасалған зерттеу жұмыстарына баса көңіл аударып,
экономикалық және кейбір жағдайда әлеуметтік тарих мәселелеріне жеткілікті
көңіл бөлінбей отырғанын, сондықтан да, тарих ғылымы дамуының бұл сатысында
үйлестіру, жалпы қорытындылау мен синтездеу мәселелері күн санап үлкен
қажеттілікке айналып келеді деген қорытынды жасады. Сол себепті де, тарих
ғылымының ерекше саласы ретінде тарихнаманың маңызы арта түскенін атап
көрсетеді. “Өйткені, - дейді Т. Төлебаев, - әдістемелік тұрғыдан алғанда,
тарихи және тарихнамалық зерттеулердің әдіс-тәсілдерін ажырата қою қиын
болғанымен, тарихнамалық зерттеу әдістемесінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Тарих ғылымы кең түрде алғанда, қоғамдық қатынастардың даму заңдылықтарын
зерттесе, тарихнама сол дамудың танымдық заңдылықтарын зерттейді. Демек,
тарих ғылымының нысанасы сан қырлы адамзат қоғамы болса, тарих ғылымы
тарихының нысанасы сол тарих ғылымының өзі болып есептеледі” [42, 49 б.], –
деп, тарихи және тарихнамалық зерттеулердің деректік негіздерінде үлкен
айырмашылықтардың бар екендігіне назар аударады. Сонымен қатар, жекелеген
зерттеушілердің тарихнамалық факт және тарихнамалық дерек ұғымдарын әртүрлі
түсініп, әрқилы пайдаланатынын айта келіп, мысал ретінде М.В. Нечкинаның
тарихнамалық факт деп тарихшының кез-келген еңбегін атағандығын; ал С.О.
Шмидттің тарихнамалық фактінің тарихнамалық деректен айырмашылығы туралы
мәселеге жеткілікті дәрежеде көңіл бөлмегенін; ал, Г.М. Ивановтың тарихи
оқиғаларды ғана емес, оларға берілген бағаларды да тарихнамалық тұрғыдан
қарастыру қажет және олар тарихшы үшін тарихнамалық факт болып есептеледі
дегенін келтіреді.
Тарихшы Т. Төлебаев тарихи және тарихнамалық факт деген ұғымдардың ара
жігін ажыратуға тырысқан орыстың белгілі тарихшысы К.Н. Тарновскийдің
тарихи және тарихнамалық деректердің айырмашылықтарын тарих ғылымы мен
тарихнаманың пәндік айырмашылықтары негізінде сипаттағанын; оның тарих
ғылымы қоғамдық дамудың заңдылықтарын оқытады, ал тарихнама сол дамудың
танымдық заңдылықтарын оқытады деген пікірін келтіре отырып: “...тарих
ғылымының объектісі көпқырлы адамзат қоғамы болса, тарих ғылымы тарихының
объектісі сол ғылымның өзі. Нақтылы тарихи зерттеудің дерегі – зерттеушінің
өзіндік көзқарастар мен түсінік жүйелерін қалыптастыруына, пайымдаулар
жасауына мүмкіндік беретін әр түрлі мұрағаттық және жарияланған алғашқы
материалдар” [42, 51 б.], – деп тұжырым жасайды. Тарихшы-ғалым мәселеге
одан әрі тереңдей отырып, кез-келген ғылым саласының басты міндеті белгілі
бір құбылыстың пайда болу және даму заңдылықтарын ашу болса, ол заңдылықты
айқындау тұжырымдар арқылы жүзеге асады, тұжырымдар ғалымдардың бір немесе
бірнеше еңбектерінде айтылады, тұжырымдалады; жаңа деректердің ашылуы, жаңа
ойлардың қалыптасуы, зерттеу әдістерінің түзілуі, ғылыми еңбектердің жарық
көруі, пікірталастардың болуы ғылым тарихының фактілері болып саналады; сол
фактілердің өзара байланысы мен ықпалын айқындау барысында зерттеу
нысанасының ғылыми танымы құрылып, концептуалды тұжырымдама
қалыптастырылады; сол тұжырымдаманы құрайтын фактілер байланысын зерттеу
тарихнамалық зерттеудің ерекше міндеті болып есептеледі; тұжырымдаманы тану
және бағалау үшін тарих ғылымының методологиялық даму тарихын, теориялық
негізін зерттеу қажет деп, тарихнамалық деректерді зерттеудің теориялық
негізін түзеді. Ғылыми еңбектегі тұжырымдаманың қалай жасалғанын білу үшін
оның теориялық-методологиялық негіздерін талдау қажет, сонан соң
тұжырымдаманы талдау арқылы тарихи мәселенің зерттелуінің, жалпы тарих
ғылымының қоғамдық-саяси өмірдегі орны мен маңызын бағалауға мүмкіндік
туады дейді. Тарихшы Т. Төлебаевтың мұндай фундаментальді теориялық
тұжырымдарға Қазақстанда капиталистік қатынастар тарихнамасын қарастыру
барысында келгені байқалады. Автордың жоғарыда келтірген теориялық
тұжырымдарын тарихнамалық талдау жасау барысында кеңінен қолдану, нақты
ғылыми нәтижелерге қол жеткізуге үлкен септігін тигізетіні күмән
тудырмайды.
Т. Төлебаев өзінің ғылыми мақаласының соңына қарай тарихнамалық
деректерді жіктеп және оларды түрлеріне қарай топтап, анықтамалық талдау
жасай отырып, тарихнамалық деректерді екі үлкен топқа бөледі: біріншісі,
нақтылы зерттеу еңбектері – негізгі деректер; екіншісі, зерттеу
жұмыстарының ғылыми, идеологиялық мазмұнына әсер еткен жағдайларды
анықтауға мүмкіндік беретін, жарияланған және жарық көрмей қолжазба түрінде
сақталған қосалқы деректер дейді [42, 52 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ: 050:94(574):930.2
Қолжазба құқығында
ЖҰМАДІЛ МАХАББАТ ТОҚТАРҚЫЗЫ
Ұлттық мерзімді басылымдардың Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне
жаңа көзқарасты қалыптастырудағы рөлі: тарихнамалық талдау (1985-2005 жж.)
07.00.09 – тарихнама, деректану
және тарихи зерттеу әдістері
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
Қазақстан Республикасы Ұлттық
ғылым академиясының академигі,
тарих ғылымдарының докторы,
профессор К.Н. Нұрпейіс
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақстан тарихының методологиялық және теориялық мәселелерінің
баспасөзде көтерілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 14
1.1 Отан тарихының өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-
концептуалдық және методологиялық негіздерінің баспасөзде көрініс
табуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.2 Қазақстандағы балама тарих құбылысы және оған қатысты ой-
пікірлер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2 ҰЛТТЫҚ БАСПАСӨЗДІҢ БАЛАМА ТАРИХИ ОЙЛАУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ШАРАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
2.1 Қайта құру жылдарындағы жаңа тарихи көзқарастардың
баспасөзде насихатталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 45
2.2 Тарихи сананы қалыптастыру бағытында баспасөздегі талпыныстар ...
63
3 Баспасөз беттіндегі Қазақстан тарихына қатысты жаңа ой – пікірлер
мен ұстанымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 92
3.1 Отан тарихының өзекті мәселелерін баспасөз бетінде балама түрде
зерттеу жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 92
3.2 Отан тарихын жазудағы жаңа бағыттар мен ұстанымдардың
баспасөзде жариялануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 114
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 128
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз
мемлекетке айналғанға дейін Отан тарихы КСРО тарихының құрамдас бір
бөлшегі, тіпті “қосымшасы” деңгейінде болды. Қазақстан тарихы Мәскеудің
империялық, отарлық, миссионерлік, экспансиялық саясатын бүркемелейтін
идеология шеңберінде, маркстік-лениндік методология негізінде таптық
көзқарас тұрғысынан зерттелді. Кеңестік Ресей тарихшылары жасаған
тұжырымдар мен қорытындыларды, концепцияларды қазақстандық тарихшылар
ешқандай талқылаусыз қабылдап, оларды өз еңбектерінің өзегі мен ғылыми
негізіне айналдыруға мәжбүр болды. Қазақстан тарихының “өзекті мәселелері”
тек қана Коммунистік партияның Орталық Комитеті жүргізіп отырған саясатын
мадақтап, насихаттау тұрғысында ғана зерттеу нысанына айналды. Бұл үрдіске
қарсылық білдірген тарихшылар қуғынға ұшырады. Қазақ топырағында болған
барлық тарихи оқиғалар мен құбылыстар, мәдени-рухани процестер ұлыорыстық
көзқараста жазылып, түсіндірілді. Қазақ халқы өзінің шынайы тарихынан қол
үзіп, дүниені “ұлыорыс” халқының көзімен тануға мәжбүр болды.
Ұлттық тарихты тізгіндеген Коммунистік партия мен Кеңестік Ресей
билеушілері осындай идеология негізінде орыстандыру саясатын белсенді түрде
жүргізді. Тарих ғылымы дербес пән ретінде емес, Компартияның насихат құралы
деңгейінде қалып қойды. Қазақ халқының тарихы тұтастай “ақтаңдақ” беттерге
айналды. Ұлт тарихшылары қанша тырысқанымен коммунистік цензура аясында өз
дәрежесінде дербес зерттеу жұмысын жүргізу мүмкін емес еді. Мұны аға буын
тарихшы қауым жақсы түсінді.
Ата тарихы мен ұлттық санадан ажырап, ана тілін ұмытуға айналған қазақ
халқын 1986 жылғы ұлттық бұлқыныс пен оның артынша жүргізілген қайта құру
саясаты, көп ұзамай төтеден келген тәуелсіздіктің сақтап қалғаны жасырын
емес. Қайта құру жылдарындағы серпіліс нәтижесінде Алаш қозғалысының кейбір
өкілдері мен қазақ мәдениетіндегі қайталанбас дара тұлғалардың
шығармашылығы мен өмірін зерттеуге мүмкіндік туды. Одақ көлемінде ұлт-
азаттық қозғалыстар тарихы жаңа тұрғыда зерделеніп, ұлттық мәдениет тарихы
қайта қарастырыла бастады. Осы кезеңде Қазақстан тарихының ұлтымызға
белгісіз беттері көптеп ашыла бастағанымен, отандық тарих ғылымының өзекті
мәселелері әлі күнге дейін толық зерттеліп болған жоқ. Тәуелсіздік жылдары
Қазақстанның тарих ғылымы, бір жағынан, жаңа нысандарды зерттей отырып,
қарқынды дамуды басынан кешірсе, екінші жағынан, теориялық-әдістемелік
тұрғыдан дағдарысқа ұшырады. Сондықтан да, Қазақстан тарихы мен оның өзекті
мәселелерінің зерттелу тарихын тарихнамалық талдауға алу аса қажетті болып
табылады.
Қазақстан тарихының “ақтаңдақ” беттері мен тарих ғылымының өзекті
мәселелері ең алғаш рет талқылауға түсіп, жұртшылық назарына ілігетін орны
– мерзімді басылым құралдары. Отан тарихының “ақтаңдақ” беттеріне қатысты
ең алғашқы мақалалар мен материалдар да баспасөз беттерінде жарияланды.
Тарих ғылымының теориялық - әдістемелік мәселелеріне қатысты зерттеулер де
алғаш баспасөз бетінде жарық көрді. Қайта құру және тәуелсіздік кезеңінде
Қазақстанның мерзімді басылым құралдары - Қазақстан тарихының даму барысы
мен “ақтаңдақтар” құпиясының ашылу тарихын, тәуелсіз тарихи және
тарихнамалық зерттеулердің жүргізілу тарихын, тарихи сана мен жаңаша ойдың
дамуын, тарихты зерттеуде жаңа бағыттар мен ұстанымдардың қалыптасуын,
теориялық-әдістемелік негіздердің қалыптасуы мен “ақтаңдақтардың”
ашылуындағы ортақ заңдылықтарды бейнелейтін бірден-бір дерек көзі болып
табылады. Сондықтан да, баспасөз бетіндегі тарихи еңбектерді тарихнамалық
тұрғыдан талдауға алу, осы арқылы отандық тарих ғылымының өзекті
мәселелерін айқындау, жаңа зерттеу нысандары мен бағыттарын ашу аса өзекті
мәселе болмақ.
Әсіресе, тәуелсіздік кезеңінде мерзімді басылым құралдарында Отан
тарихының өзекті мәселелеріне қатысты жарық көрген еңбектерге тарихнамалық
талдау жасай отырып, кеңестік кезеңде қазақ тарихы үшін қалыптастырып
берген қасаң тұжырымдар мен зерттеулердің теориялық-әдістемелік
негіздерінің, зерттеу әдістерінің қалайша өзгергенін, дамығанын, кеңейгенін
көруге болады. Сондай-ақ, тарихи білім мен тарихи сананың қазіргі деңгейі
айқындалады. Тарих ғылымының қазіргі жай-күйі мен тарихи өзекті
мәселелердің зерттелу дәрежесіне тарихнамалық талдау жасай отырып,
зерттеуді қажет ететін тақырыптар мен бағыттарды белгілеп беру, оларды
зерттеушілердің назарына елеп-екшеп ұсыну да тарихнама ғылымы үшін өзекті
мәселе болып табылады.
Сонымен қатар, баспасөз беттерінде жарық көрген Қазақстандағы тарих
ғылымының өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-концептуалдық және
методологиялық ұстанымдарын арнайы қарастырып, қазіргі кәсіби тарихшы қауым
үшін көкейкесті болып табылатын тарих ғылымының болашақтағы даму бағытының
негізделетінін ескерсек, тақырыптың өзектілігі тағы да арта түседі. Ал,
тәуелсіздіктің алғашқы жылдары мерзімді басылымдарда қылаң беріп, бүгінде
тереңдей түскен “балама тарих құбылысының” табиғаты мен оның даму
заңдылықтарына үңілу, қолдан тарих жасау бағытының қалай қалыптасатынын
анықтау ғылым үшін де, қоғамдық пікір жинақтауда да аса маңызды. Сондай-ақ,
балама ой-пікірлер мен тұжырымдар тартысының себептерін ашуға ұмтылыс –
біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігін тағы бір қырынан көрсетіп,
дәлелдей түседі.
Кәсіби тарихшылармен қатар Отан тарихының бұрын-соңды үстірт немесе
бұрмаланып зерттелген тұстарын ашу жолында әуесқой тарихшылар да көп
еңбектеніп, мерзімді басылымдарда өздерінің зерттеулерін, пайымдауларын
жариялады. Олардың қатарында барлық мамандық пен кәсіп иелерінің болғанын
ескерсек, тәуелсіздік кезеңінде тарихқа деген қызығушылықтың деңгейін
анықтауға болады. Алайда, олардың ғылыми деңгейін айқындауға тарихнамалық
талдау жасау арқылы ғана қол жеткізуге болады. Тарихнамалық талдау
негізінде, жансақ зерттеу бағыттары мен біржақты, жалаң көзқарастарды
анықтау, теріс пікірлер мен шалыс ойларды әшкерелеу біздің зерттеу
жұмысымыздың негізгі өзегі болып табылады.
Қайта құру жылдары мен тәуелсіздік кезеңіндегі мерзімді басылым
құралдарында жарық көрген Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне қатысты
баспасөз беттерінде жарияланған еңбектерді тарихнамалық талдаудың ғылыми-
практикалық маңызы зор екендігі дау тудырмаса керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы уақытқа дейін Отан тарихының әртүрлі
тарихнамалық кезеңдері мен тақырыптарына қатысты тарихнамалық зерттеу
жұмыстары жүргізілгенімен, Қазақстан тарихының “ақтаңдақ” беттері мен тарих
ғылымының өзекті мәселелеріне байланысты мерзімді басылым құралдарында
жарық көрген еңбектер арнайы тарихнамалық талдауға алынған жоқ болатын.
Мерзімді басылым құралдарында “тоқырау” жылдары айтылмай, жылы жабу
астында жасырылып келген мәселелердің көтеріліп, тарих ғылымында
“ақтаңдақтар” деген терминнің қолданыла бастауы – қайта құрудың екінші
кезеңіне (1987 жылдың ақпаны – 1988 жыл) жатады. Мұның өзі “демократия”,
“жариялылық” деген халыққа жаңа желпініс, жылы леп әкелген ұрандармен
байланысты болды. Кейін академик М. Қозыбаев: “Ақтаңдақ” беттер деген
терминнің өзі алғаш рет 1987 жылғы ақпанда қолданылған екен” [1, 9 б.], -
деп еске алды. Оны алғаш рет қолданысқа енгізген КСРО Орталық
комитетінің Бас хатшысы М.С. Горбачев болды. Ол: “...тарихты өзінің қаз-
қалпында көру керек. Бәрі де болды, қателіктер, тіпті ауыр қателіктер
болды. Тарихта да, әдебиетте де ұмытылған есімдер, ақтаңдақ орындар
болмауға тиіс. Әйтпесе бұл тарих та әдебиет те емес, жасанды құбылғыш
конструкциялар болып шығады” [2], - деген болатын.
Академик М. Қозыбаев ақтаңдақтарға “тарихтың бұрыс түсіндірілген
беттерін, зобалаңның астында қалған оқиғалары мен тұлғаларын” [1, 9 б.]
жатқызса, 1917-1937 жылдардағы Қазақстан тарихының “ақтаңдақтарын” арнайы
зерттеген Л. Нұрғалиева: “Ақтаңдақ” деген ұғымының өзі шартты түрде алынған
анықтама. Ғылыми-методологиялық тұрғыдан алғанда бұл ұғымға сол кездегі
саяси жүйенің қалыбына сыймаған, ол жүйенің идеологиялық негізіне қайшы
келетін, шын мәнінде тек тәуелсіздік тұрғысынан ғана зерделеу мүмкін
болатын мәселелер жатады... Сайып келгенде, “ақтаңдақтар” – қазақ тарихының
мүддесіне сай, бодандық пен отаршылық идеологиясына қарама-қайшы келетін
мәселелер” [3, 4-5 бб.], - деп анықтама береді.
Айта кетерлік бір жайт, “Ақтаңдақ” термині горбачевтік қоғамды қайта
құру және демократияландыру жылдары мен тәуелсіздіктің алғашқы сатысында
уақыт талабына байланысты өзекті болып саналып, ғылымда зерттеушілердің жиі
қолданатын сөзіне айналды. Дегенмен, төл тарихымыз терең зерттеліп,
бұрмаланған тұстары қалпына келтіп, тың деректер негізінде шынайы еңбектер
жазылу барысында бұл термин уақытша ғана қолданыста болғанын аңғарамыз.
“Ақтаңдақ” сөзі Отан тарихына қатысты біржақты термин екендігін, оның
мағынасы бұрын-соңды объективті түрде зерттелмей, бұрмаланып, саяси жүйелер
шеңберінде айтылмай келген мәселелерге ғана қатысты қолданылғаны тарихи
зерделеу көрсетіп берді. Сондықтан да, тарихта зерттеуді қажет ететін
мәселелерді ақтаңдақ дегеннен гөрі өзекті мәселелер деп атау қисынды екенін
тәуелсіздік кезеңіндегі ғылымның теориялық-әдістемелік негіздерінің
қалыптасуы мен дамуы дәлелдеп берді.
Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне қатысты баспасөзде жарияланған
еңбектерге ең алғаш тарихнамалық талдау жасауға тырысқан Л.Р. Нұрғалиева
болды. Ізденушінің диссертациялық жұмысы “1917-1937 жылдардағы Қазақстан
тарихының өзекті мәселелері баспасөзде: тарихнамалық зерттеу” [4] деп
аталғанымен, зерттеу жұмысының тарихнамалық деректері көп жағдайда баспасөз
материалдарына емес, арнайы зерттеулерге (монографиялар) негізделгені
байқалады. Сонымен қатар, зерттеліп отырған 1917-1937 жылдар аралығын
қамтитын тарихнамалық кезеңге қатысты баспасөз материалдары толық
қамтылмаған. Сондай-ақ, ізденушінің еңбегіне тарихнамалық талдау жасау
барысында 1917-1937 жылдардағы Отан тарихының күрделі, әрі қайшылықты
мәселелері тарихнамалық шолу деңгейімен шектелген. Бұл Қазақстанның
тарихнама ғылымының кеңестік кезеңде кенже қалып, оның әдістемелік
негіздерін ізденушілердің толық меңгере алмағандығын көрсетеді.
Тәуелсіз Қазақстан жағдайында тарихнама ғылымының теориялық және
әдістемелік мәселелерін алғаш рет арнайы қарастырып, Қазақстан тарихының
кейбір мәселелеріне жаңа көзқарастарды талдауға алған ізденуші
Ш.Ж. Нартбаев өз зерттеуінде [5] жаңа тарихи және тарихнамалық ой-
пікірлерге талдау жасап, құнды тұжырымдар мен ғылыми жағынан маңызды, нақты
ұсыныстар айтады. Бірақ, тарих ғылымының дамуы мен өзекті мәселелердің
зерттелу тарихы тарихнамалық талдаудан тыс қалды.
Зерттеу жұмысымызда қарастырылған әдістемелік мәселенің бірі – Отан
тарихын дәуірлеу мәселесі. Бұл тақырыппен арнайы айналысып, кандидаттық
диссертация қорғаған ізденуші С.К. Кентбеков болды. Автор өзінің зерттеу
жұмысында [6] тұңғыш рет тарихты кезеңдерге бөлудің формациялық, яғни
маркстік-лениндік методология ұстанымдарынан бас тартып, кезеңдерге бөлудің
жаңа нұсқасын әлемдік дәуірлеу теориясы негізінде ұсынды. Бірақ оның өзі,
мәселені түбегейлі шеше алмаған. Дегенмен ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі
Отан тарихын кезеңдерге бөлуде әзірше С. Кентбековтің зерттеуінен басқа
еңбектер, әзірше, ғылымнан орын алмай келеді.
Ал, тарих ғылымдарының докторы, профессор З. Алдамжар өзінің
монографиясында [7] тарих ғылымының өзекті мәселелерін талдай отырып,
отандық тарих ғылымы мен тарихнама ғылымының теориясын және методологиясын
толықтыра түсетін, жас зерттеушілерге бағыт-бағдар беретін құнды ғылыми
тұжырымдар жасаған.
Біз баспасөзде жарияланған, Отан тарихының Қазан төңкерісіне дейінгі
өзекті мәселелеріне және оларға қатысты тұжырымдардың айналасында болған
пікірталастар тарихына тарихнамалық талдау жасағанда, белгілі тарихнамашы,
ғалым Д. Дулатованың еңбегі [8] басшылыққа алынды. Осыған орай, белгілі
ғалымның жасаған ғылыми тұжырымдары біз қарастырып отырған мәселерге көп
қырынан жанасады деп айта аламыз.
ХХ ғасырдың басында Алаш қозғалысы мен зиялыларының қызметі тарихына
қатысты тарихнамалық зерттеу жүргізген ғалымдар Отан тарихының бұрын-соңды
бұрмаланған, әрі үстірт зерделенген мәселелерді ашуда және оларды
зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздерін қалыптастыруда үлкен еңбек
сіңірген Д.А. Аманжолованың [9], А.К. Мамраеваның [10],
Э.Г. Сейтовтың [11], Р.К. Нұрмағамбетованың [12], К.К. Канафиннің [13],
Ш.Т. Омарбековтың [14] еңбектерін ерекше ілтипатпен атап өткіміз келеді.
Олардың еңбектерінде мерзімді басылым беттерінде жарияланған зерттеулер,
ғылыми мақалалар талданбаған. Ізденушілер өздерінің алдына мұндай мақсат та
қоймаған. Бірақ, бұл еңбектер біз саралап отырған мәселенің теориялық-
әдістемелік тұстарын толықтыруда, мерзімді басылымдарда жарық көрген
әртүрлі пікірлерді таразылап, олардың объективтігін, тарихилығын айқындауда
мұрындық болады. Сондай-ақ, тарихқа балама көзқарастардың “ақ-қарасын”
анықтап, зерттеушілердің жаңа тарихи таным қалыптастыруда қосқан үлесін
бағамдауда бағыт-бағдар көрсете алады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстан тарихының
мәселелеріне қатысты 1985-2000 жылдар аралығын қамтитын тарихнамалық
кезеңнің материалдарына талдау жасаған Б. Рахымбекова Ресей империясының
Орта Азия елдері мен Қазақстанда жүргізген отарлық саясатының озбырлығын
кеңінен ашып көрсетеді [15]. Аталған зерттеу жұмысы да баспасөзде
жарияланған бала тарих құбылысының мәнін ашып, мазмұнын айқындауға септігін
тигізеді.
Қазақстанның көпұлтты мемлекетке айналуы, қазақ жеріне ХVІІІ - ХХ
ғасырларда басқа ұлттардың келіп, қоныстануы сияқты өзекті мәселенің
тарихнамасы С. Ковальскаяның диссертациясында [16] кеңінен көрініс тапқан.
Ал, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанда
меншік институтының қалыптасу тарихнамасын зерттеген А. Ешмуратов
Кеңес мемлекеті ыдырағаннан кейін меншіктің әртүрлі формалары қалыптасып
жатқан бүгінгі Қазақстан үшін маңызды мәселелерді анықтап, зерттеуді қажет
ететін өзекті тақырыптарды көрсетеді [17].
Қазақстан тарихына қатысты шетелдерде жарық көрген зерттеулерге
тарихнамалық талдау жасаған К. Есмағамбетов өзінің докторлық
диссертациясында [18] Қазақстандағы тарих ғылымын дамыту үшін шет елдерді
зерттеумен айналысатын ғылыми орталықтарды құру қажеттігін атап көрсетсе,
қазіргі ағылшын-американ әдебиеттінде ХVІІІ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы
орыс жаулауы мен отарлық саясатқа арналған еңбектерге өз докторлық
диссертациясында тарихнамалық талдау жасаған К. Несіпбаева шетелдік
тұжырымдарды Қазақстанда ғылыми айналымға енгізу арқылы тарих ғылымына
үлкен еңбек сіңірді [19]. Отан тарихы мәселелерінің шетелдердегі зерттелу
деңгейін көрсетуде осындай еңбектердің маңызы ерекше. Мұның өзі қазақ
тарихының өзекті мәселелерін зерделеуде өркениеттік бағыттарды тануға
септігін тигізеді. Ал, Қазақ тарихы өркениеттің бір бөлігі ретінде
қарастырыла бастады. Сондықтан да, К. Есмағамбетов пен Қ. Несіпбаеваның
еңбектері жарияланымдардағы мақалалардың заман талаптарына сәйкестіктерін
анықтауға көмектеседі.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырда Қазақстанда болған аграрлық
өзгерістердің тарихнамасын О. Мұхатова докторлық диссертациясында [20]
арнайы қарастырған. Ол Қазақстандағы аграрлық қатынастарды зерттеуде
алдымызда тұрған міндеттерді нақтылы көрсетіп берді. Ал оның монографиялары
[21; 22] отандық тарих ғылымында осы кездегі аграрлық қатынастар мен ондағы
өзгерістерді зерттеген ғалымдардың еңбегін тұңғыш рет тарихнамалық талдауға
алуымен құнды болып отыр. Сондай-ақ, тарихшы-ғалымның зерттеулері төл
тарихымызды ұлттық тұрғыда зерделеудің әдіс-тәсілдерін ұстануға мұрындық
болады, яғни біз талдап отырған мәселенің әлеуметтік мәнін түсінуге
септігін тигізеді.
Ал ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанға
капитализмнің енуін сипаттаған еңбектерге тарихнамалық талдау жасаған ғалым
Т. Төлебаев өз диссертациясының [23] теориялық-әдістемелік мәселелерге
арналған тарауында тарихнама ғылымын байыта түскен, көптеген ғылыми
тұжырымдар жасады. Сонымен қатар, ол “нарықтық қатынастар” деген ұғым
аясында дамып отырған, бүгінгі таңда капиталистік қатынастарды зерттеу үшін
тарих ғылымының маңызды мәселелерін көрсетеді. Ғалым-тарихшының зерттеуі
ғылымда кез-келген мәселенің қойылымын, оның маңызын, осы орайда мерзімді
басылым беттерінде жарияланған еңбектердің мақсаты мен мәнін ұғынуға негіз
болады. Мерзімді басылымдарда жарық көрген еңбектердің мақсаты мен
ұстанымдары әртүлі болып келгендіктен, оларды талдау күрделі мәселе болып
табылады. Сондықтан да, мұндай “ала-құла” шығармаларды салмақтауда нақты
ғылыми “тұғырдың” болуы шарт, өйткені ғылымда орныққан тұжырымдарсыз
олардың шынайылығына баға беру мүмкін емес.
Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстан әйелдерінің ерен еңбегіне арналған
зерттеулерге Г. Бырбаева өзінің кандидаттық диссертациясында [24]
тарихнамалық талдау жасады.
Қазақ халқының қалыптасуы, мемлекетінің құрылуы және нығаюы тарихнамасын
арнайы зерттеген Г. Сәбденова осы тақырыпың өзекті мәселелеріне
тарихшылардың назарын аударды [25].
Тарихшы А. Әбділдәбекованың монографиясы [26] Қазақстанның патшалық
Ресей бодандығын қабылдап, оның құрамына кіруі мен жаулап алынуына, сондай-
ақ Ресей империясы тарапынан жүргізілген отарлық саясат тарихнамасына
арналған. Ол осы мәселелерді тарихнамалық тұрғыдан талдай отырып, ХХ
ғасырдың 30-90 жылдары тарихнамада орын алған тұжырымдамалық эволюцияның
тарихын баяндайды және аталмыш мәселенің өзекті тұстарын көрсетеді.
Белгілі тарихшы Қ. Атабаевтың докторлық диссертациясы [27] деректану
ғылымының теориялық – методологиялық негіздерін
қалыптастырса,
С. Шеретовтың кандидаттық диссертациясы [28] естеліктану (мемуароведение)
саласының теориялық мәселелерін Ресей тарихнамасы негізінде талдауға
арналды. Тарихнама ғылымын теориялық-методологиялық тұрғыдан дамыта түсетін
мұндай зерттеулер біздің зерттеу нысанымыздың бір қыры болып табылады.
Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жазылған осындай зерттеу жұмыстары біздің
таңдап алған тақырыбымызға біршама жақын, өйткені онда мерзімді
басылымдарда жарық көрген еңбектерде қарастырылған мәселелердің жекелеген,
кейбір тұстары айтылады.
Сонымен қатар, тарих ғылымының теориялық-методологиялық негіздері мен
тарихты зерттеудің әдістеріне қатысты Д. Тош [29] және К. Поппер [30]
еңбектері біздің тарихнамалық талдауымызда қарастырған мәселелерді көтерген
болатын.
Бұрынғы Кеңес одағы мемлекеттерінде соңғы жылдары жүргізілген арнайы
тарихнамалық зерттеулер [31-37] біз қарастырып отырған мәселелерге
теориялық-тұжырымдамалық, әдістемелік қырлары жағынан қабысып жатыр.
Олардан жаңа ғылыми бағыттар мен кейбір тың тұжырымдарды ұтымды пайдалана
білсек, одан отандық тарихнама ғылымы байи түсері сөзсіз.
Біз өзіміздің зерттеу тақырыбымызға, теориялық-әдістемелік мәселелері
жақын және балама көзқарастар танытуда дәйекті, әрі ұтымды ғылыми
тұжырымдары бар еңбектерді ғана көрсетуге талпындық. Отан тарихының өзекті
мәселелерін қамтитын зерттеулерді кешенді түрде талдау – ғылым үшін өте
маңызды. Болашақта, осы бағытта арнайы ғылыми еңбектер шоғыры дайындалуы
тиіс деп ойлаймыз. Сонда ғана отандық тарихымыздың әлі де зерттелуі тиіс
қырлары анықталады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың өзектілігінен –
зерттеу жұмысының негізгі мақсаты туындайды. Қайта құру жылдары мен
тәуелсіздік кезеңіндегі мерзімді басалым құралдарында жарық көрген тарих
ғылымының өзекті мәселелеріне қатысты еңбектерді тарихнамалық талдау арқылы
қазіргі тарих ғылымының жай-күйіне баға беру және кәсіби тарихшы қауым үшін
өзекті болып табылатын тарих ғылымының болашақтағы даму бағытын анықтау –
диссертациялық жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады. Зерттеу
жұмысының негізгі мақсатына қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді шешу
жоспарланды:
- Қайта құру және тәуелсіздік жылдарындағы Отан тарихының өзекті
мәселелерін зерттеудің теориялық-тұжырымдамалық және методологиялық
негіздерінің баспасөзде көрініс табуын айқындау;
- Қазақстан тарихындағы “балама тарих құбылысы” мен оған қатысты
мерзімді басылымдардағы ой-пікірлерді салыстыра талдай отырып, оның алғы
шарттары мен туу себептерін, қалыптасу заңдылығын және тарих ғылымына,
халықтың тарихи зердесіне әсерін көрсету;
- қайта құру жылдарында жаңа тарихи көзқарастардың баспасөзде
насихатталуын талдау;
- мерзімді басылым материалдарының негізінде қазақ тарихындағы өзекті
мәселелерді зерделеу және тарихи сананы қалыптастыру бағытында баспасөздегі
талпыныстарды арнайы қарастырып, оларға баға беру;
- жарияланымдарда Отан тарихының көкейкесті мәселелерін қарастырылуының
жай-күйін, оларға қатысты пікірталастар мен тұжырымдарды жүйелеп сараптау;
- Қазақстан тарихын жазуда жаңа бағыттар мен ұстанымдардың баспасөзде
жариялануын айқындап, олардың ғылым үшін маңызын анықтау;
- Ұлттық мерзімді басылымдардың Қазақстан тарихының өзекті
мәселелеріне жаңа қөзқарастарды қалыптастырудағы рөлін көрсетіп,
тарихнамалық талдау арқылы зерттеуді қажет ететін тың тақырыптарды
белгілеу.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Зерттеу жұмысының хронологиялық
шегі 1985 – 2005 жылдар аралығын қамтиды. Бұл қайта құру жылдары мен
тәуелсіздіктің алғашқы кезеңдеріне тұспа-тұс келіп отыр. Дәл осы жылдары
еліміздің қоғамдық өмірінде үлкен өзгерістер басталып, “жаңаша ойлау”,
“жариялылық” сияқты алғашқы демократиялық нышандар идеология саласында
темір ноқтаның қыспағын бәсеңдетіп, қоғамдық ой – санада үлкен өзгерістер
туғызып, тарих пен әдебиетте белгісіз болып келген “ақтаңдақ” беттерді
ашуға бағытталған серпілістің басталған кезі. Қоғамдық өмірде болып жатқан
өзгерістер, әрине, тарих ғылымының дамуына ықпалын тигізбей қойған жоқ.
Бұрын зерттелмеген немесе бұрмаланған Отан тарихының мәселелеріне арналған
зерттеулер сол жылдары мерзімді басылым құралдарында көптеп басыла бастады.
Тарих ғылымының теориялық – әдістемелік мәселелеріне қатысты зерттеулер де
алғаш баспасөз беттерінде жарық көрді. Осы тарихнамалық кезеңде еліміздің
баспасөз беттерінен тарих ғылымының даму барысын, тарихты зерттеудегі жаңа
бағыттар мен ұстанымдардың, теориялық – әдістемелік негіздердің қалыптасуы
мен дамуын байқауға болады. Қайта құру жылдары басталған тарих ғылымының
өзекті мәселелерін зерттеу процесі бүгінгі күні де жалғасып жатқандықтан
тарихнамалық кезеңді 2005 жылға дейін жеткізу орынды деп ойлаймыз.
Зерттеу жұмысының деректік негізін құраған деректерді үш топқа жатқызуға
болады. Бірнші топты 1985-2005 жылдар аралығында тарих ғылымының өзекті
мәселелеріне қатысты жазылып, мерзімді басылым құралдарында қазақ және орыс
тілдерінде жарық көрген мақалалар мен зерттеулер құрады. Осыған орай
тарихнамалық дерек болып “Егемен Қазақстан”, “Казахстанская правда”,
“Ақиқат”, “Парасат”, “Мысль”, “Қазақ әдебиеті”, “Қазақ тарихы”, “Отан
тарихы”, т.б. республикалық ұлттық және қоғамдық-саяси мазмұндағы жетекші,
әрі беделді басылымдарда жарияланған шағын зерттеулер саналады.
Екінші топқа зерттеу жұмысының деректік негіздерін ұлттық мүддеде, жаңа
тарихи таным тұрғысында тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жарық көрген
К.Н. Нұрпейіс, М.Қ. Қойгелдиев, Т.О. Омарбеков, З. Алдамжар, Х. Әбжанов,
Қ.М. Атабаев т.б. тарихшы-ғалымдардың зерттеулері басшылыққа алынды.
Үшінші топқа ресми құжаттар – Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне,
Алаш зиялыларының шығармашылығы мен қызметіне байланысты тарихи
әділеттілікті қалпына келтіру мақсатында құрылып, жұмыс істеген Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті Комиссияларының Қорытындылары, қоғамдық
ғылымдарды дамыту мен тарихи сананы қалыптастыруға байланысты қабылданған
мемлекеттік тұжырымдар, ҚР Президентінің жарлықтары жатады.
Зерттеу жұмысының теориялық – әдістемелік негіздері. Зерттеу жұмысы
өркениеттік (цивилизациялық) және философиялық диалектика теорияларына
негізделіп жүргізілді. Зерттеу жұмысының методологиясы өркениеттік бағытқа
сәйкес құрылып, мерзімді басылымдарда жарияланған еңбектерді талдауда,
ғылымға қосқан үлесін айқындауда, пікірлер танытып, ой қорытуда
тарихнамадағы тарихилық, объективтілік принциптері қолданылды.
Зерттеуде нақтыланған міндеттерді толық шеше отырып алға қойған мақсатқа
жету үшін салыстырмалы талдау, жүйелеу, синтездеу, салыстырмалы-тарихи,
хронологиялық, өзектілік, проблемалық сияқты арнайы тарихнамалық әдістер
пайдаланылды. Сонымен қатар, ғылыми нәтижелерді жетілдіре түсу үшін
тарихшылдық, диалектикалық материализм, синергетика, дедукция, индукция,
жинақтау тәрізді жалпы ғылыми әдістер кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары. 1985-2005 жылдар аралығын
қамтитын кезеңнің тарихнамалық деректерін пайдалана отырып баспасөзде
жарық көрген тарих ғылымының өзекті мәселелеріне қатысты еңбектерді
тарихнамалық талдау барысында төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол
жеткізілді:
- Қайта құру және тәуелсіздік жылдарындағы жаңа тарихи көзқарастардың
баспасөзде көрініс табуының зерттелуі тарихнамалық деректер негізінде,
жүйелі баяндалып, отандық тарих ғылымындағы эволюциялық процесс және оның
алғышарттары мен заңдылықтары тұңғыш рет анықталып, талданды;
- Ұлттық басылымдардың Қазақстан тарихындағы “ақтаңдақтарды” қалпына
келтіру және халықтық тарихи зердені қалыптастыру бағытында атқарған
қызметі алғаш рет арнайы талданып, бүгінгі таңдағы халықтың тарихи білімі
мен зердесіне баға берілді;
- Отандық тарих ғылымының жағдайы мен өзекті мәселелерді зерттеудің
жаңаша теориялық-тұжырымдамалық және әдістемелік негіздеріне қатысты
жарияланған еңбектерге тұңғыш рет арнайы тарихнамалық талдау жасалып,
оларды шешудің жолдарын айқындалды;
- Ұлттық басылымдарда Қазақстанда қалыптасқан “балама тарих құбылысы”
мен оған қатысты ой-пікірлер бірінші рет тарихи-салыстырмалы принципі
негізінде дербес талданып, оның алғышарттары мен туу себептері, қалыптасу
заңдылығы және тарих ғылымы мен халықтың тарихи зердесіне әсері анықталды;
- Мерзімді басылым құралдарында жарық көрген Қазақстан тарихының
көкейкесті проблемаларына қатысты қарама-қарсы ой-пікірлер мен тұжырымдар,
пікірталастар мен айтыстардың тарихы алғаш рет тарихнамалық талдау нысанына
айналып, оның шығу себептері мен осы құбылыстың тарих ғылымына әсері
айқындалды;
- Баспасөздегі Отан тарихын жазуда кейбір жаңа бағыттар мен
ұстанымдарға, жаңа тақырыптар мен тың тұжырымдарға тарихнамалық талдау
жасалынып, нәтижесінде төл тарихымыздағы зерттеуді қажет ететін өзекті
тақырыптар анықталды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Қазақстан тарихының өзекті
мәселелеріне қатысты баспасөзде жарияланған еңбектерді тарихнамалық талдау
нәтижесінде қорғауға төмендегідей тұжырымдар ұсынылады:
– Ұлттық басылымда жарық көрген материалдар көрсеткендей, қайта құру
жылдары тарих ғылымы саясаттың құралынан дербес ғылымға айналып,
тәуелсіздік жылдары тарихи зерттеулерге жаңа теориялық, әдістемелік негіз
қаланды;
– Тарих ғылымы – біршама өзгерістерді бастан кешіргенімен, түбегейлі
реформадан тыс қалды. Соның нәтижесінде, қазақстандық тарих ғылымы, қазіргі
кезде, теориялық-әдістемелік тұрғыдағы дағдарыстан бірден шыға алмай отыр.
Оны ұлттық жарияланымдардың материалдары дәйектейді;
– Қазақстан тарих ғылымының дамуы – тарихи зерттеудің теориялық-
әдістемелік негіздерінің және деректану ғылымының дамуына тікелей тәуелді
болып отыр. Сонымен қатар, ұлттық басылымдардан көрінетіндей, отандық тарих
ғылымын дағдарыстан шығуына негіз беретін барлық алғышарттар қалыптасқан;
– Кәсіби тарихшылар тарих ғылымының теориялық-тұжырымдамалық және
әдістемелік мәселелеріне назар аударып, Қазақстан тарихын дәуірлеу және оны
әлем тарихының құрамдас бөлігі ретінде қарастыру мәселелері баспасөздегі
ғылыми мақалалардан көрініс тапты. Дегенмен, бұл түйін ғылымда әлі де толық
өз шешімін тапқан жоқ. Сондықтан да, Қазақстан тарихын дәуірлеуге қатысты
ғылыми тұжырымдар Отан тарихынан берік орын алуы тиіс;
– Балама тарих құбылысының етек алуы – кәсіби тарихшылар белсенділігінің
төмендігін көрсетеді. Сондықтан да, нақты деректерге негізделген, шынайы
тарих жазуды мұрат еткен, ұлттық мүддеге сай тұжырымдар түзе білетін
тарихшылар тобының қоғамдық пікір мен тарихи сананы қалыптастыру бағытында
белсенді жұмыс жүргізуі кезек күттірмес өзекті мәселе болып қала бермек;
– Тарихи тақырыптарға орай пікірталастардың болуы – ғылым тарихының
фактісі, прогрессивті құбылыс болып табылады. Сондықтан да, қарама-қарсы ой-
пікірлер мен тұжырымдардың тарихын тарихнамалық тұрғыдан талдау, Отан
тарихының көкейкесті мәселелерін зерттеуде жаңа бағыттар мен тұжырымдарды,
ұстанымдарды анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының нысаны – 1985-2005 жылдар аралығында ұлттық
басылымдарда жарияланған Отан тарихының өзекті мәселелеріне қатысты
еңбектер алынады.
Зерттеу жұмысының пәні – Қазақстан Республикасында 1985-2005 жылдар
аралығында мерзімді басылым құралдарында жарық көрген тарих ғылымының
өзекті мәселелеріне қатысты еңбектер тарихнамалық талдауға алынып, қазіргі
тарих ғылымының жай-күйіне баға беріледі және кәсіби тарихшылар қауымы үшін
тарих ғылымының болашақта даму бағыты анықталады.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Зерттеу жұмысында қол жеткізген
негізгі нәтижелері жоғары оқу орындарында Отан тарихы мәселелері бойынша
жалпы және арнайы курстар оқығанда, сонымен қатар, “Қазақстан тарихы” және
“Қазақстан тарихнамасы” пәндері бойынша оқулықтар мен оқу құралдарын жазу
үшін, кеңінен пайдалануға болады. Сонымен қатар, диссертациялық жұмыс
Қазақстанның 1985-2005 жылдары тарих ғылымының даму тарихымен айналысатын
зерттеушілерге бағыт-бағдар сілтеп, нұсқау беретін көмекші құрал бола
алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен мақұлдануы. Диссертация әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университеті тарих факультетінің Деректану және
тарихнама кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеу жұмысының
негізгі мәселелері мен нәтижелері бойынша 6 халықаралық ғылыми
конференцияда баяндалып, 4 ғылыми мақала жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ БАСПАСӨЗДЕ КӨТЕРІЛУІ
1.1 Отан тарихының өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-концептуалдық
және методологиялық негіздерінің баспасөзде көрініс табуы
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекетке айналуы Отан тарихының
ғылым ретінде дамуына және оны зерттеудің теориялық, методологиялық
негіздерінің қалыптасуына даңғыл жол ашып берді. Санаға салынған темір
құрсау - цензураның жойылуы отандық тарих ғылымында жаңа зерттеу
бағыттарының қалыптасуына негіз қалады. Сондай зерттеу бағыттарының бірі –
тарих ғылымының тарихын зерттеу немесе бұл ғылымның теориялық-
методологиялық мәселелерін қарастыру жұмысы басталды. Отан тарихында барлық
оқиғалар мен құбылыстарды таптық және ұлыорыстық көзқарас тұрғысынан
түсіндіру, маркстік-лениндік методология мен материалистік диалектиканың
теориялық негіздеріне сүйеніп талдау ұстанымы күйреп, тарих ғылымы мен
тарихты зерттеу кеңестік кезеңнің дәстүріне келмейтін, жаңа теориялық және
методологиялық негіздер ғылыми-зерттеу жұмыстарына өзек бола бастады.
Осыған орай, кәсіби тарихшылар қауымы тарих ғылымының теориялық-
концептуалдық және методологиялық мәселелеріне қатысты өз ой-пікірлері мен
нақты тұжырымдарын баспасөз бетінде жариялап отырды. Осындай мақалалар мен
ғылыми еңбектерге тарихнамалық талдау жасау – бүгінгі таңда отандық тарих
ғылымының өресін көрсететіні белгілі. Сондықтан да, біз осы бөлімде тарих
ғылымының теориясы мен методологиясына қатысты баспасөзде жарық көрген
еңбектерге талдау жасайтын боламыз.
1985-2005 жылдар аралығында мерзімді басылым беттерінде отандық
ғылымның, сонын ішінде тарихнаманың теориялық-методологиялық мәселелеріне
арналған бірқатар еңбектер жарияланды.
Мәселен, 1998 жылы “Қазақ тарихы” басылымының “журналға тұрақты автор
болып қатысып тұру үшін өзіңіз қандай мақалалар беруді жоспарлайсыз?” деген
сұрағына академик М. Қозыбаев: “Тарихнама мәселелері мені көбірек
толғандырады” [38], - деп жауап берген болатын. Шынында да, кеңестік
кезеңде тарихнама тарих ғылымының кенже қалған саласы болды. Бұл туралы
“Қазақстанда тәуелсіз тарихи және тарихнамалық ой-пікірлердің қалыптасуы
(1991-2003)” атты тақырып бойынша кандидаттық диссертация қорғаған Ш.
Нартбаев былай дейді: “...Қазақстанда тарихнама ғылымының өркендеуіне
кедергілердің басты себебі – оның төл жазба тарихының болмауында. Келесі
бір себебіне, Кеңес Одағы тұсында тарихнамалық зерттеулердің қатаң
коммунистік идеология құрсауында болып, ұлт тарихы туралы тәуелсіз ой-
пікірлердің жазба тарихымызда еркін көсіле алмауы жатты. Сонымен қатар,
кеңестік тоталитарлық жүйеде түркі этносы мен қазақ халқына байланысты
зерттеулерге жете көңіл бөлінбеді. Ал осы мәселелер төңірегінде зерттеу
жүргізген кейбір ғалымдар саяси жүйе тарапынан қысымда
болды” [39, 12 б.]. Сондықтан да, тәуелсіздік кезеңінде тарихнама теориясы
мен методологиясы мәселелері өзекті салаға айналды.
Тарихнама тарих ғылымының арнайы зерттеу бағыты ретінде Қазақстанда енді
ғана дами бастады деген тұжырым жасай отырып,
ізденушілер
Қ.Р. Несіпбаева мен К.А. Сқақова өздерінің арнайы мақаласында [40]
“тарихнама” түсінігіне немесе терминіне тоқталады және оны мәні мен
мағынасына орай жіктейді. Авторлар тарих ғылымының дамуы барысында
“тарихнама” термині өз мәнін өзгерткенін айта келіп, бүгінгі таңда
“тарихнаманың” төрт түрлі түсінігін немесе зерттеу бағытын көрсетуге болады
дейді. Оның біріншісіне, терминнің ең көне атауы әрі тікелей аудармасы –
“тарихты жазамын” сөзін жатқызады [40, 19 б.]. Бұрынғы уақытта
тарихшылардың “тарихнамашы” деген атты иеленгенін және қазіргі кезде де бұл
терминнің ішінара қолданылатынын айта отырып, “тарихнама” терминінің
төмендегідей маңызды мағыналарына тоқталады. “Тарихнама” терминінің екінші
мағынасы ретінде – жекелеген тарихи мәселелерге, жеке тұлғаларға, ілімге
арналған тарихи еңбектерді зерттеудің жиынтығын атайды. Мұндай тарихнаманы
“проблемалық тарихнама” немесе “функционалды тарихнама” деп атау
қалыптасқанын және Қазақстандағы тарихнамалық еңбектердің басым
көпшілігінің осы салаға арналатынын көрсетеді [40, 19 б.]. “Тарихнама”
терминінің үшінші мағынасы – белгілі бір кезеңнің, елдің тарихына арналған
тарихи еңбектердің жиынтығы дейді. Мысал ретінде “антикалық тарихнама”,
“орта ғасырлар тарихнамасы”, “жаңа заман тарихнамасы”, “қазіргі заман
тарихнамасы”, “АҚШ тарихнамасы”, “Франция тарихнамасы”, “Қазақстан
тарихнамасы” және т.б. Қазақстан тарих ғылымында қалыптасқан дәстүрлі
атауларды келтіреді. Тарихнаманың төртінші мағынасы – тарих ғылымының
тарихы немесе тарихнамасы, тарих ғылымының даму барысы мен оның
кезеңдеріндегі методологиялық, принциптік өзгерістердің, тарихи ой мен
білімнің тарихы деп тұжырымдайды. Тарих ғылымының тарихнамасы ғылымның
қалыптасуы мен даму тарихын, оның қоғамның рухани өмірінде алатын орны мен
маңызын, тарихи білімнің қалыптасу барысы мен тарих ғылымы арқылы
идеологиялық-саяси күрес жүргізу тәжірибесін зерттейді, - деп төртінші
мағынаның түпкі сырын ашады [40, 20 б.]. Осылайша ізденушілер Қазақстан
тарихнамасының негізгі бағыттарын айқындап, тарихнама мағынасының осы төрт
түсінікпен шектелмейтінін, тарих ғылымының әртүрлі кезеңдерде даму жағдайын
зерттеудің өзі тарихнаманың бір саласына айналуы мүмкін екенін айтады. Ал
ізденуші Ш. Нартбаев: “...тарихнама дегеніміз – тарихи құбылыстар мен
оқиғаларды, процестерді, жекелеген кезеңдер туралы зерттеулерді, еңбектерді
философиялық тұрғыдан танып білу, ой жүгірту, талдау, тұжырымдау,
қорытындылау. “Тарихнама” термині, біріншіден, тарих ғылымының тарихы,
екіншіден, белгілі бір тақырып пен тарихи кезең немесе дәуір туралы
зерттеулердің баршасының жиынтығы дейтін мағыналарды білдіреді. Бүгінгі
күндегі тәуелсіз тарихнама тарих ғылымының тарихы ғана емес, оның
философиясының да тарихы. “Тарихнама” терминінің мағынасын талдай келе,
тарихнама атауының баламасы ретінде тарих философиясы сөз тіркесі мен
тарихтану сөзін қолдануға болады деп тұжырым жасауға болады” [39, 12-13
бб.], – деген қорытынды жасады.
Ізденуші Ш. Нартбаевтың біз жоғарыда атап көрсеткен диссертациясының
“Тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы тарихнама ғылымының теориялық және
методологиялық мәселелері” деп аталатын бірінші тарауында Қазақстан
тарихнамасының теориялық негіздері мен методологиялық мәселелеріне
тарихнамалық талдау жасайды. Ш. Нартбаев бүгінгі таңда қалыптаса бастаған
тарихнамалық зерттеудің негізгі аспектілері ретінде төмендегідей
мәселелерді қарастыру қажет деп есептейді: 1) қоғамның даму барысында тарих
ғылымының әртүрлі кезеңдерін анықтау; 2) тарих ғылымының дамуына саяси-
әлеуметтік жағдайдың әсерінен басқа саяси қоғамдық жүйенің де әсерін
анықтау; 3) тәуелсіз тарихи танымның теориялық-методологиялық принциптерін
талдау, тарихи процесті зерттеуге негіз болатын теориялардың дамуы мен
өзгеруін анықтау; 4) деректердің ауқымы мен сипатын, оларды зерттеудің
нақты әдістемесін талдау; 5) тарихи зерттеудің өзектілігін анықтау [39, 13
б.]. Диссертант өз зерттеуінде тарихнама теориясының өзекті мәселелерін
осылайша айқын көрсетіп берді. Аталмыш тараудың “Методологиялық мәселелер”
атты екінші тармағында Қазақстан тарихнамасы методологиясының басты
принципі “тарих – адамның іс-әрекеті” болуы тиіс деген қорытынды жасай
отырып, тарихнамадағы методологиялық дағдарыстың әлі күнге дейін жалғасып
келе жатқанын, оған қазақстандық тарихнамашылардың маркстік методологиялық
принциптерден бас тартқанымен, жаңа, әрі тәуелсіз методологияға теориялық
дайындықтарының төмендігінен толық көше алмай отырғанын атап көрсетті.
Зерттеушінің бұл тұжырымдары ғылыми негізді, әрі дұрыс болып табылады деп
ойлаймыз.
Тарихнама мәселесіне қатысты өзекті мақала жариялаған авторлардың бірі –
Е. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың докторанты, Ш. Момынова болды. Ол өзінің
“Тарихнаманы жаңаша зерделесек” атты мақаласында [41] тарихнаманың кеңестік
кезеңде өзгеше рөл атқарғанын; өткенді “қалай болды” деп қадағалау, мүмкін
деген болжамға жол бергенін; мақсатқа жақындау үшін зерттеулерде ашық
беттер мен қателіктерді түзету қажет деп санағанын; сондықтан да
тарихнамалық қызметтің негізгі мазмұны бұрынғылардың еңбектерінде ақтаңдақ
беттері мен қателіктерді түзету болғанын айта отырып, тарихшыны,
біріншіден, абстракциялық жүйені жасауға, екіншіден, зерттеу арнасын
тарылтуға мәжбүр еткенін атап көрсетеді. Сонымен қатар, бұл күнде ондай
тарихнаманың өмір сүруінің негізгі, іргелі алғышарттарының күйрегенін, енді
оның ең жақсы үлгілерін қолданудың өзі тарих ғылымында дағдарысты жасыра
алмайтынын айта отырып, тарихнаманың тығырықтан шығуының болашағы, жалпы,
тарих ғылымының жаңғыруымен, ал кеңінен алғанда, ғылым мен ғылымилыққа
деген көзқарасты өзгертумен тығыз байланысты деген қорытынды жасайды.
Ізденуші Ш. Момынова ғылыми айналымға “жаңа тарихнама” деген терминді
енгізе отырып, оған қол жеткізу үшін ғалым өзінің дәстүрлі түсінігін
өзгертуі қажет дейді. Оған мысал ретінде еңбектері рационализм мен қатал
ғылыми методология негізінде жазылған, К. Поппердің пайдакүнемдік
философиядан бас тарту тұжырымдамасын қолданудың маңызды қорытындыларына
тоқталады. “Поппердің идеялары – дейді автор, - тарих ғылымына
контрабандалық жолмен басқа идеяларды енгізуді емес, қайта сол ғылымға
тарихнама процесінің дамуы үшін керек, ал өткенді қайталанбайтын тұрғыдан,
өз заманына сай тарих ғылымының амалымен зерттесе ғана мақсат орындалады”
[41, 45 б.]. Одан ары қарай, ізденуші, жаңа заманның логикасында таным
түсінумен теңестіріледі және осы сапада жағымды пікірден бас тарта отырып,
оған балама ретінде кейінгі кезде тарай бастаған түсінуді “ойлау үлгілерін”
құрудың ғылыми бағытын таңдап алуға болады дейді. “Тарихнамалық үлгілер”
құру тұжырымдамасы бүгінгі таңда өзге де ғалымдар тарапынан қолдау тауып
отырғанын айта келіп, тарихшылардың әрбір жаңа ұрпағы бұрын зерттелген
сюжеттерді іс жүзінде қайта зерттейтіні кездейсоқтық емес: уақыт өзгереді,
мәдениеттану ахуалы, сонымен қатар тарихи оқиғаларды түсінуге арналған
үлгілер (модельдер), яғни шын мәнінде метафоралар да өзгеріске түседі;
тарих ғылымын дамытуда осы көзқарасты ескеру тарихнаманың мағынасы мен
мәнін күшейтеді деген тұжырым жасайды.
Автор, тарихнаманың ғылыми артықшылығы ретінде, оның тек қана жалпы
актілерді емес, тарихи тұлғалардың нақтылы идеялық кешендерін де
зерттейтіндігін; ал дәстүрлі тарихнаманың бұл ерекшелікке мән бермей келе
жатқанын; жаңа үлгі осы орайда жаңа тарих ғылымының тәжірибесіне арқа сүйей
алатынын көрсете отырып, “Анналдар” мектебінің үшінші ұрпағына жататын Ж.М.
Гофф ұсынған, жаңартылған тарихи методологиялық зерттеудің қолдануға
тұратын үш бағытын көрсетеді: 1) интеллектуалдық дамуының тарихын зерттеу,
өйткені бұл әлеуметтік ойлау тәсілін зерттеу болып табылады; 2) ментальдық
тарихын, яғни ментальдық өрістегі ұжымдық автоматизмдердің тарихын зерттеу;
3) адамдар өміріндегі беталыс құндылықтарының тарихы. Беталыс құндылықтары
ұғымы тарихты зерттегенде динамиканы, өзгерістер желісін есепке алу
мүмкіндігін береді: ол адамдардың тілегімен ұмтылыстар феноменін және
этиканы тірілтеді, тарихнамалық зерттеудің бұрын болмаған дәрежедегі
тереңдігін тудырады, түсіндіруші үлгінің көлемділігін күшейтіп, оның
барабарлығы мен ұтымдылығына қосымша талаптар қояды деген қорытындыға
келеді [41, 46 б.]. Жаңа тарихнаманың үш деңгейін қолдану барысында
зерттелінетін автор үш қырынан көрінеді: оның көпшілікке мәлім
еңбектеріндегі идеялары сарапталып, сол кездегі басқа көзқарастармен
салыстырылады; зерттелінген автордың өзі сезінбеген ойлау қалыптары
(штамптары) анықталады, олардан басқа, сырттай қарама-қайшы тұжырымдар
тудырған авторлардың ойлау әдістемелері жағынан, құндылықтарды анықтау
тұрғысынан алғанда жақындығы (ұқсастығы) іздестіріледі; соңында құндылықтық
беталыс пен тұрғысын анықтау зерттелінетін тұлғаның еңбегіндегі идеяның
логикалық қарама-қайшылығын анықтауға мүмкіндік береді, дейді Ш. Момынова.
“Осылай алынған “тарихнама”, - дейді автор, - идеялар тарихына дейін
көтеріледі. Сонымен бірге, бұл жағдай тарихнаманың өрісіне кәсіби
тарихшыларды алумен қатар, өзекті мәселелерді ой толғауына салған қарапайым
адамдарды да зерттеуді мүмкін етеді. ...Жаңа тарихнаманың жаңа маңызды
принципі – диалог” [41, 46 б.]. Ізденуші ұсынған соны ойлар мен тыңғылықты
тұжырымдар отандық тарихнаманың дамуына өзіндік үлес қосатыны анық. Бірақ,
“жаңа тарихнама” деген термин төңірегінде тың ізденістер мен жаңа
тарихнамалық талдаулар жасау қажеттігі айқын сезілетін сияқты.
Тарихи және тарихнамалық зерттеулердің деректік негіздерінде үлкен
айырмашылықтарға назар аударған тарихшы-ғалым Т. Төлебаев болды. Ол өзінің
“Тарихнамалық деректер мен олардың ерекшеліктері” атты мақаласында [42]
тарих ғылымының саяси, дерекнамалық, демографиялық және жеке тұлғалар
тарихы бағытында жасалған зерттеу жұмыстарына баса көңіл аударып,
экономикалық және кейбір жағдайда әлеуметтік тарих мәселелеріне жеткілікті
көңіл бөлінбей отырғанын, сондықтан да, тарих ғылымы дамуының бұл сатысында
үйлестіру, жалпы қорытындылау мен синтездеу мәселелері күн санап үлкен
қажеттілікке айналып келеді деген қорытынды жасады. Сол себепті де, тарих
ғылымының ерекше саласы ретінде тарихнаманың маңызы арта түскенін атап
көрсетеді. “Өйткені, - дейді Т. Төлебаев, - әдістемелік тұрғыдан алғанда,
тарихи және тарихнамалық зерттеулердің әдіс-тәсілдерін ажырата қою қиын
болғанымен, тарихнамалық зерттеу әдістемесінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Тарих ғылымы кең түрде алғанда, қоғамдық қатынастардың даму заңдылықтарын
зерттесе, тарихнама сол дамудың танымдық заңдылықтарын зерттейді. Демек,
тарих ғылымының нысанасы сан қырлы адамзат қоғамы болса, тарих ғылымы
тарихының нысанасы сол тарих ғылымының өзі болып есептеледі” [42, 49 б.], –
деп, тарихи және тарихнамалық зерттеулердің деректік негіздерінде үлкен
айырмашылықтардың бар екендігіне назар аударады. Сонымен қатар, жекелеген
зерттеушілердің тарихнамалық факт және тарихнамалық дерек ұғымдарын әртүрлі
түсініп, әрқилы пайдаланатынын айта келіп, мысал ретінде М.В. Нечкинаның
тарихнамалық факт деп тарихшының кез-келген еңбегін атағандығын; ал С.О.
Шмидттің тарихнамалық фактінің тарихнамалық деректен айырмашылығы туралы
мәселеге жеткілікті дәрежеде көңіл бөлмегенін; ал, Г.М. Ивановтың тарихи
оқиғаларды ғана емес, оларға берілген бағаларды да тарихнамалық тұрғыдан
қарастыру қажет және олар тарихшы үшін тарихнамалық факт болып есептеледі
дегенін келтіреді.
Тарихшы Т. Төлебаев тарихи және тарихнамалық факт деген ұғымдардың ара
жігін ажыратуға тырысқан орыстың белгілі тарихшысы К.Н. Тарновскийдің
тарихи және тарихнамалық деректердің айырмашылықтарын тарих ғылымы мен
тарихнаманың пәндік айырмашылықтары негізінде сипаттағанын; оның тарих
ғылымы қоғамдық дамудың заңдылықтарын оқытады, ал тарихнама сол дамудың
танымдық заңдылықтарын оқытады деген пікірін келтіре отырып: “...тарих
ғылымының объектісі көпқырлы адамзат қоғамы болса, тарих ғылымы тарихының
объектісі сол ғылымның өзі. Нақтылы тарихи зерттеудің дерегі – зерттеушінің
өзіндік көзқарастар мен түсінік жүйелерін қалыптастыруына, пайымдаулар
жасауына мүмкіндік беретін әр түрлі мұрағаттық және жарияланған алғашқы
материалдар” [42, 51 б.], – деп тұжырым жасайды. Тарихшы-ғалым мәселеге
одан әрі тереңдей отырып, кез-келген ғылым саласының басты міндеті белгілі
бір құбылыстың пайда болу және даму заңдылықтарын ашу болса, ол заңдылықты
айқындау тұжырымдар арқылы жүзеге асады, тұжырымдар ғалымдардың бір немесе
бірнеше еңбектерінде айтылады, тұжырымдалады; жаңа деректердің ашылуы, жаңа
ойлардың қалыптасуы, зерттеу әдістерінің түзілуі, ғылыми еңбектердің жарық
көруі, пікірталастардың болуы ғылым тарихының фактілері болып саналады; сол
фактілердің өзара байланысы мен ықпалын айқындау барысында зерттеу
нысанасының ғылыми танымы құрылып, концептуалды тұжырымдама
қалыптастырылады; сол тұжырымдаманы құрайтын фактілер байланысын зерттеу
тарихнамалық зерттеудің ерекше міндеті болып есептеледі; тұжырымдаманы тану
және бағалау үшін тарих ғылымының методологиялық даму тарихын, теориялық
негізін зерттеу қажет деп, тарихнамалық деректерді зерттеудің теориялық
негізін түзеді. Ғылыми еңбектегі тұжырымдаманың қалай жасалғанын білу үшін
оның теориялық-методологиялық негіздерін талдау қажет, сонан соң
тұжырымдаманы талдау арқылы тарихи мәселенің зерттелуінің, жалпы тарих
ғылымының қоғамдық-саяси өмірдегі орны мен маңызын бағалауға мүмкіндік
туады дейді. Тарихшы Т. Төлебаевтың мұндай фундаментальді теориялық
тұжырымдарға Қазақстанда капиталистік қатынастар тарихнамасын қарастыру
барысында келгені байқалады. Автордың жоғарыда келтірген теориялық
тұжырымдарын тарихнамалық талдау жасау барысында кеңінен қолдану, нақты
ғылыми нәтижелерге қол жеткізуге үлкен септігін тигізетіні күмән
тудырмайды.
Т. Төлебаев өзінің ғылыми мақаласының соңына қарай тарихнамалық
деректерді жіктеп және оларды түрлеріне қарай топтап, анықтамалық талдау
жасай отырып, тарихнамалық деректерді екі үлкен топқа бөледі: біріншісі,
нақтылы зерттеу еңбектері – негізгі деректер; екіншісі, зерттеу
жұмыстарының ғылыми, идеологиялық мазмұнына әсер еткен жағдайларды
анықтауға мүмкіндік беретін, жарияланған және жарық көрмей қолжазба түрінде
сақталған қосалқы деректер дейді [42, 52 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz