Ноғайлы дәуіріндегі жырлардың тілдік ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НОҒАЙЛЫ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ТІЛІ . ҚАЗАҚ АУЫЗША
ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ БІРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.1 Ноғайлы.дәуірі және ноғайлы әдебиеті туралы ұғымның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2 Түркі тілдерінің ноғайлы.қыпшақ бұтағы тілдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
1.2.1 Түркі тілдері элементтерін салыстыру арқылы түсінілетін
лексемалар, фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
1.2.2 Ноғайлы дәуіріне тән және түркі тілдеріне ортақ
ономостикалық атаулар (кісі, жер.су т.б. атаулар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2 НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІ ТІЛІНІҢ ЛИНГВОМӘТІНТАНЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
2.1 Ноғайлы дәуірінде туған әдеби туындылар
жарияланымдарының салыстырмалы тілдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
2.2 Ноғайлы дәуірінде туған әдеби туындылар
жарияланымдарының лексикалық қабаттарына тән ерекшеліктер ... ... ... .. 63
2.2.1 Көне түркілік қабат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
2.2.2 Бөгде тілдік элементтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 88
2.2.3 Төл тілдік элементтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
2.3 Мәтінтанымдық түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 113
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 117
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 120
1 НОҒАЙЛЫ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ТІЛІ . ҚАЗАҚ АУЫЗША
ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ БІРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.1 Ноғайлы.дәуірі және ноғайлы әдебиеті туралы ұғымның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2 Түркі тілдерінің ноғайлы.қыпшақ бұтағы тілдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
1.2.1 Түркі тілдері элементтерін салыстыру арқылы түсінілетін
лексемалар, фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
1.2.2 Ноғайлы дәуіріне тән және түркі тілдеріне ортақ
ономостикалық атаулар (кісі, жер.су т.б. атаулар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2 НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІ ТІЛІНІҢ ЛИНГВОМӘТІНТАНЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
2.1 Ноғайлы дәуірінде туған әдеби туындылар
жарияланымдарының салыстырмалы тілдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
2.2 Ноғайлы дәуірінде туған әдеби туындылар
жарияланымдарының лексикалық қабаттарына тән ерекшеліктер ... ... ... .. 63
2.2.1 Көне түркілік қабат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
2.2.2 Бөгде тілдік элементтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 88
2.2.3 Төл тілдік элементтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
2.3 Мәтінтанымдық түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 113
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 117
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 120
Зерттеудің өзектілігі. Тіл – қоғамдық құбылыс, ол-халық өмірінің, тарихының айнасы. Тарихта, қоғамда болып жатқан өзгеріс, жаңалық атаулының барлығы әуелі тілден көрініс табады, орнығады, сосын халық мұрасына айналады. Тілді зерттеу арқылы, оның түп негізін тексеру арқылы халық, ұлт өмірінің кезеңдерін, тарихын анықтауға болса, тарихы арқылы тілде болған өзгерістерді танып білуге болады. Қоғам даму кезеңдерін зерделеу арқылы тілдің эволюциялық өсу өрісін саралай, жіктей аламыз.
Халық тарихын алсақ та, тіл тарихын қарастырсақ та қалыптасу, даму үрдісі барлық уақытта бір қалыпты жүріп отырмайтыны белгілі. Қазақ тілі тарихынан да осыны анық аңғара аламыз. Тіліміз өз бастауын сонау есте жоқ ескі замандардан алады да, тайпалық, рулық қарым-қатынас құралы ретінде дамып, кезеңінде түрлі қауымдастықтар, хандықтар мен құрылымдарға, ірі мемлекеттерге қызмет еткен. Халық басынан өткен тарихи дәуірлер ізі тілімізде сақталып, бізге жетіп отыр. Сонымен қатар, тілдік қордың баюы мен молаюына өз үлесін қосып отырды.
Қазіргі таңның өзінде қазақ әдеби тілінің барлық мәселелерінің, әсіресе, оның тарихына байланысты туу, қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдеріне, дәуірлеу қағидаларына қатыстылары толық шешімін тапты деп айта алмаймыз. Халықтың бір күнде немесе бір жылда қалыптаса қоймайтыны сияқты, оның тілі де даму деңгейінің жоғары сатысына бір күнде жете салмайды. Тіл өз тарихында дамудың ұзақ үрдісін басынан кешіреді. Белгілі ірі этникалық топтардың бірігуі арқылы халық пайда болса, оның жалпы халықтық тілінің жоғары сапалы түрі – сұрыпталған әдеби тіл бір күнде пайда болмай, сол ірі этникалық топтардың тілдік мұралары негізінде қалыптасады. Олай болса, халық болып құралғанға дейінгі сұрыпталған тіл, жазба нұсқалар тілі кейінгі кезеңде әдеби тілдің қалыптасуына, тұрақтануына әсер етуі немесе оған негіз де болуы ықтимал.
Тіл тарихында елеулі із қалдырған, бүгінде ғылыми зерттеу нысанына айналған дәуірдің бірі – Ноғайлы дәуірі, сол кезде дүниеге келген әдеби мұралар. Көненің көзіндей ұрпақтан-ұрпаққа жеткен рухани дүниемізді, әдеби мұраларды жинап, жариялау, оның байыбына барып зерттеу ісі тек әдебиеттану ғылымы үшін ғана емес, тіл тарихын зерттеу үшін де маңызды. Тіл тарихшысының өткен ғасырлар тілінің лексикалық қазынасын, грамматикалық құрылысын, тілдегі құбылтулар мен айшықтауларды және сол кездегі әдеби тіл нормаларын зерттеу үшін жүгінері сол дәуірдің мұралары болмақ.
Еділден Донға дейінгі Кубанның кең даласын, Арал теңізі мен Каспий жағасын, Қырым мен Кавказ арасын ен жайлаған ноғай-қыпшақ ұлыстарының тілі мен қазақ әдеби тілі арасындағы сәйкестіктер мен ортақтықтар болса, олардың арасындағы жалғастық дәстүрдің бар екенін көрсетіп, қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы мұның рөлін, оған қандай дәрежеде негіз болғанын ашу қажет. Бұл - бүгінгі күн талабынан туындап отырған қажеттілік. Халықтың
Халық тарихын алсақ та, тіл тарихын қарастырсақ та қалыптасу, даму үрдісі барлық уақытта бір қалыпты жүріп отырмайтыны белгілі. Қазақ тілі тарихынан да осыны анық аңғара аламыз. Тіліміз өз бастауын сонау есте жоқ ескі замандардан алады да, тайпалық, рулық қарым-қатынас құралы ретінде дамып, кезеңінде түрлі қауымдастықтар, хандықтар мен құрылымдарға, ірі мемлекеттерге қызмет еткен. Халық басынан өткен тарихи дәуірлер ізі тілімізде сақталып, бізге жетіп отыр. Сонымен қатар, тілдік қордың баюы мен молаюына өз үлесін қосып отырды.
Қазіргі таңның өзінде қазақ әдеби тілінің барлық мәселелерінің, әсіресе, оның тарихына байланысты туу, қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдеріне, дәуірлеу қағидаларына қатыстылары толық шешімін тапты деп айта алмаймыз. Халықтың бір күнде немесе бір жылда қалыптаса қоймайтыны сияқты, оның тілі де даму деңгейінің жоғары сатысына бір күнде жете салмайды. Тіл өз тарихында дамудың ұзақ үрдісін басынан кешіреді. Белгілі ірі этникалық топтардың бірігуі арқылы халық пайда болса, оның жалпы халықтық тілінің жоғары сапалы түрі – сұрыпталған әдеби тіл бір күнде пайда болмай, сол ірі этникалық топтардың тілдік мұралары негізінде қалыптасады. Олай болса, халық болып құралғанға дейінгі сұрыпталған тіл, жазба нұсқалар тілі кейінгі кезеңде әдеби тілдің қалыптасуына, тұрақтануына әсер етуі немесе оған негіз де болуы ықтимал.
Тіл тарихында елеулі із қалдырған, бүгінде ғылыми зерттеу нысанына айналған дәуірдің бірі – Ноғайлы дәуірі, сол кезде дүниеге келген әдеби мұралар. Көненің көзіндей ұрпақтан-ұрпаққа жеткен рухани дүниемізді, әдеби мұраларды жинап, жариялау, оның байыбына барып зерттеу ісі тек әдебиеттану ғылымы үшін ғана емес, тіл тарихын зерттеу үшін де маңызды. Тіл тарихшысының өткен ғасырлар тілінің лексикалық қазынасын, грамматикалық құрылысын, тілдегі құбылтулар мен айшықтауларды және сол кездегі әдеби тіл нормаларын зерттеу үшін жүгінері сол дәуірдің мұралары болмақ.
Еділден Донға дейінгі Кубанның кең даласын, Арал теңізі мен Каспий жағасын, Қырым мен Кавказ арасын ен жайлаған ноғай-қыпшақ ұлыстарының тілі мен қазақ әдеби тілі арасындағы сәйкестіктер мен ортақтықтар болса, олардың арасындағы жалғастық дәстүрдің бар екенін көрсетіп, қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы мұның рөлін, оған қандай дәрежеде негіз болғанын ашу қажет. Бұл - бүгінгі күн талабынан туындап отырған қажеттілік. Халықтың
1 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Рауан, 1991. – 295 б.
2 Земская Е., Ширяев Е. Устная публичная речь: разговорная или кодифицированная? // Вопросы языкознания. – 1980. – № 2. – С. 8-10.
3 Әуезов М. Қазақтың әдеби тілі туралы // Әдебиет және искусство. – 1951. – № 4. – 55-59 бб.
4 Виноградов В.В. Проблемы литературных языков и закономерностей их образования и развития. – М.: Просвещение, 1967. – 116 с.
5 Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін: 5 томдық / Жауапты ред. А. Қойгелдиев. – Алматы: Ғылым, 1983. – 1 т. – 225 б.
6 Мағауин М. Ғасырлар бедері: Әдеби зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432 б.
7 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. –
368 б.
8 Ораз Н. Талқандалған тарихат. – Астана: Фолиант, 2003. – 488 б.
9 Қазақ фольклористикасы / Жалпы ред. басқ. проф. М. Ғабдуллин. – Алматы: Ғылым, 1972. – 297 б.
10 Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті // Шығармалар: 6 томдық. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас., 1964. – 6 т. – 455 б.
11 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1958. – 201 б.
12 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
13 Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432 б.
14 Жұбанов Е. Эпос тілінің өрнектері. – Алматы: Ғылым, 1978. – 163 б.
15 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 320 б.
16 Украсин З.Г. Фразеология башкирского языка. – М.: Наука, 1975. – 192 с.
17 Сыздықова Р. Ашып алар жәйттар көп // Қазақ әдебиеті. – 1980. – 28 наурыз.
18 Будагов Р. Литературные языки и языковые стили. – М.: Просвещение, 1967. – 345 с.
19 Қазақ Совет Энциклопедиясы: 12 томдық / Жауапты ред. М. Қаратаев. – Алматы: Ғылым, 1975. – 5 т. – 695 б.
20 Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Наречие крымского полуострова. – СПб., 1896. – 455 с.
21 Қашқари М. Түрік сөздігі: 3 томдық. – Алматы: Арыс, 1999. – 1 т. – 534 б.
22 Ноғай халық йыры / Бас ред. А. Ахматов. – Уфа: Наука, 1995. – 575 б.
23 Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі / Құраст. Ж. Досқараев. – Алматы: Ғылым, 1955. – 300 б.
24 Радлов В.В. Опыт Словаря тюркских наречии: 6-и т. – СПб., 1893. – Т.1. – 345 с.
25 Казахские имена / Отв. ред. Т. Жанұзақов. – Алматы: Кочевники, 2004. – 455 с.
26 Жанұзақов Т. Есіміңіз кім? – Алматы: Қазақстан, 1995. – 355 б.
27 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Бас ред. А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1978. – 5 т. – 685 б.
28 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Бас ред. А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1976. – 2 т. – 679 б.
29 Абдрахманов А. Об этимологии некоторых казахских антропонимов восходящих к общетюркскими источниками // Изв. АН КазССР. Серия филологическая. – 1989. – № 4. – С. 29-31.
30 Нұрмағамбетов Ә. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы: Ғылым, 1978. – 237 б.
31 Ядренцев Н.М. Сибирские инородцы, их быт и современное положение. – СПб., 1891. – 221 с.
32 Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. – М.: Наука, 1974. – 194 с.
33 Джанузаков Т. Материалы древней топонимии Казахстана как база для этимологических исследований // В кн.: Проблемы этимологии тюркских языков. – Алматы: Мектеп, 1999. – 298 с.
34 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Санат, 1994. – 272 б.
35 Тілепов Ж. Елім деп еңіреген ерлер жыры. – Алматы: Білім, 1995. – 210 б.
36 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алма-Ата: Наука, 1959. – 569 с.
37 Древнетюркский словарь. / Сост. Ермина В.И. – Л.: Наука, 1969. - 676 с.
38 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1997. – 775 б.
39 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. –368 б.
40 Әбіласан Ә. Құпия шежіре. – Алматы: Мектеп, 2000. – 150 б.
41 Сотников В.Л. Кулан. – М.: Изд. вост. лит., 1987. – 80 с.
42 Өмірәлиев Қ. ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. – Алматы: Ғылым, 1976. – 270 б.
43 Алдаспан. Көне қазақ поэзиясының антологиясы / Құраст. Қ. Өмірәлиев. – Алматы: Жазушы, 1971. – 375 б.
44 Бес ғасыр жырлайды: 3 томдық / Құраст. Қ. Өмірәлиев. – Алматы: Жазушы, 1989. – Т. 1. – 384 б.
45 Досқараев Ж. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. Лексика: І, ІІ бөлім. – Алматы: Ғылым, 1955. – ІІ бөлім. – 243 б.
46 Валиханов Ч.Ч. Кашкарские записи / Собрание сочинений: В 5-и т. – Алма-Ата: Наука, 1961. – Т.1. – 455 с.
47 Узбекско-русский словарь / Под ред. Н. Кононов. – М.: Наука, 1959. – 450 с.
48 Атеистический словарь / Сост. А. Алексеев. – М.: Наука, 1986. – 177 с.
49 Халидов Қ. Тауарих Хамса. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 190 б.
50 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 202 б.
2 Земская Е., Ширяев Е. Устная публичная речь: разговорная или кодифицированная? // Вопросы языкознания. – 1980. – № 2. – С. 8-10.
3 Әуезов М. Қазақтың әдеби тілі туралы // Әдебиет және искусство. – 1951. – № 4. – 55-59 бб.
4 Виноградов В.В. Проблемы литературных языков и закономерностей их образования и развития. – М.: Просвещение, 1967. – 116 с.
5 Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін: 5 томдық / Жауапты ред. А. Қойгелдиев. – Алматы: Ғылым, 1983. – 1 т. – 225 б.
6 Мағауин М. Ғасырлар бедері: Әдеби зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432 б.
7 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. –
368 б.
8 Ораз Н. Талқандалған тарихат. – Астана: Фолиант, 2003. – 488 б.
9 Қазақ фольклористикасы / Жалпы ред. басқ. проф. М. Ғабдуллин. – Алматы: Ғылым, 1972. – 297 б.
10 Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті // Шығармалар: 6 томдық. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас., 1964. – 6 т. – 455 б.
11 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1958. – 201 б.
12 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
13 Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432 б.
14 Жұбанов Е. Эпос тілінің өрнектері. – Алматы: Ғылым, 1978. – 163 б.
15 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 320 б.
16 Украсин З.Г. Фразеология башкирского языка. – М.: Наука, 1975. – 192 с.
17 Сыздықова Р. Ашып алар жәйттар көп // Қазақ әдебиеті. – 1980. – 28 наурыз.
18 Будагов Р. Литературные языки и языковые стили. – М.: Просвещение, 1967. – 345 с.
19 Қазақ Совет Энциклопедиясы: 12 томдық / Жауапты ред. М. Қаратаев. – Алматы: Ғылым, 1975. – 5 т. – 695 б.
20 Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Наречие крымского полуострова. – СПб., 1896. – 455 с.
21 Қашқари М. Түрік сөздігі: 3 томдық. – Алматы: Арыс, 1999. – 1 т. – 534 б.
22 Ноғай халық йыры / Бас ред. А. Ахматов. – Уфа: Наука, 1995. – 575 б.
23 Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі / Құраст. Ж. Досқараев. – Алматы: Ғылым, 1955. – 300 б.
24 Радлов В.В. Опыт Словаря тюркских наречии: 6-и т. – СПб., 1893. – Т.1. – 345 с.
25 Казахские имена / Отв. ред. Т. Жанұзақов. – Алматы: Кочевники, 2004. – 455 с.
26 Жанұзақов Т. Есіміңіз кім? – Алматы: Қазақстан, 1995. – 355 б.
27 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Бас ред. А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1978. – 5 т. – 685 б.
28 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Бас ред. А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1976. – 2 т. – 679 б.
29 Абдрахманов А. Об этимологии некоторых казахских антропонимов восходящих к общетюркскими источниками // Изв. АН КазССР. Серия филологическая. – 1989. – № 4. – С. 29-31.
30 Нұрмағамбетов Ә. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы: Ғылым, 1978. – 237 б.
31 Ядренцев Н.М. Сибирские инородцы, их быт и современное положение. – СПб., 1891. – 221 с.
32 Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. – М.: Наука, 1974. – 194 с.
33 Джанузаков Т. Материалы древней топонимии Казахстана как база для этимологических исследований // В кн.: Проблемы этимологии тюркских языков. – Алматы: Мектеп, 1999. – 298 с.
34 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Санат, 1994. – 272 б.
35 Тілепов Ж. Елім деп еңіреген ерлер жыры. – Алматы: Білім, 1995. – 210 б.
36 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алма-Ата: Наука, 1959. – 569 с.
37 Древнетюркский словарь. / Сост. Ермина В.И. – Л.: Наука, 1969. - 676 с.
38 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1997. – 775 б.
39 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. –368 б.
40 Әбіласан Ә. Құпия шежіре. – Алматы: Мектеп, 2000. – 150 б.
41 Сотников В.Л. Кулан. – М.: Изд. вост. лит., 1987. – 80 с.
42 Өмірәлиев Қ. ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. – Алматы: Ғылым, 1976. – 270 б.
43 Алдаспан. Көне қазақ поэзиясының антологиясы / Құраст. Қ. Өмірәлиев. – Алматы: Жазушы, 1971. – 375 б.
44 Бес ғасыр жырлайды: 3 томдық / Құраст. Қ. Өмірәлиев. – Алматы: Жазушы, 1989. – Т. 1. – 384 б.
45 Досқараев Ж. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. Лексика: І, ІІ бөлім. – Алматы: Ғылым, 1955. – ІІ бөлім. – 243 б.
46 Валиханов Ч.Ч. Кашкарские записи / Собрание сочинений: В 5-и т. – Алма-Ата: Наука, 1961. – Т.1. – 455 с.
47 Узбекско-русский словарь / Под ред. Н. Кононов. – М.: Наука, 1959. – 450 с.
48 Атеистический словарь / Сост. А. Алексеев. – М.: Наука, 1986. – 177 с.
49 Халидов Қ. Тауарих Хамса. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 190 б.
50 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 202 б.
Әл-Фараби атындағы Қазаќ ұлттық университеті
ӘОЖ 811.512.122’367 Қолжазба
құқығында
Симбаева Салима
Ноғайлы дәуіріндегі жырлардың тілдік ерекшеліктері
10.02.06 – түркі тілдері
Филология ғылымдарының кандидаттық ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші
филология
ғылымдарының
докторы, профессор Б.Қ. Момынова
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 НОҒАЙЛЫ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ТІЛІ – ҚАЗАҚ АУЫЗША
ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ
БІРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 Ноғайлы.дәуірі және ноғайлы әдебиеті туралы ұғымның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Түркі тілдерінің ноғайлы-қыпшақ бұтағы тілдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.2.1 Түркі тілдері элементтерін салыстыру арқылы түсінілетін
лексемалар,
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 33
1.2.2 Ноғайлы дәуіріне тән және түркі тілдеріне ортақ
ономостикалық атаулар (кісі, жер-су т.б.
атаулар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2 НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІ ТІЛІНІҢ
ЛИНГВОМӘТІНТАНЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 58
2.1 Ноғайлы дәуірінде туған әдеби туындылар
жарияланымдарының салыстырмалы тілдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
2.2 Ноғайлы дәуірінде туған әдеби туындылар
жарияланымдарының лексикалық қабаттарына тән ерекшеліктер ... ... ... ..
63
2.2.1 Көне түркілік
қабат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 66
2.2.2 Бөгде тілдік
элементтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 88
2.2.3 Төл тілдік
элементтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 102
2.3 Мәтінтанымдық
түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
113
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 117
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
120
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Тіл – қоғамдық құбылыс, ол-халық өмірінің,
тарихының айнасы. Тарихта, қоғамда болып жатқан өзгеріс, жаңалық атаулының
барлығы әуелі тілден көрініс табады, орнығады, сосын халық мұрасына
айналады. Тілді зерттеу арқылы, оның түп негізін тексеру арқылы халық, ұлт
өмірінің кезеңдерін, тарихын анықтауға болса, тарихы арқылы тілде болған
өзгерістерді танып білуге болады. Қоғам даму кезеңдерін зерделеу арқылы
тілдің эволюциялық өсу өрісін саралай, жіктей аламыз.
Халық тарихын алсақ та, тіл тарихын қарастырсақ та қалыптасу, даму
үрдісі барлық уақытта бір қалыпты жүріп отырмайтыны белгілі. Қазақ тілі
тарихынан да осыны анық аңғара аламыз. Тіліміз өз бастауын сонау есте жоқ
ескі замандардан алады да, тайпалық, рулық қарым-қатынас құралы ретінде
дамып, кезеңінде түрлі қауымдастықтар, хандықтар мен құрылымдарға, ірі
мемлекеттерге қызмет еткен. Халық басынан өткен тарихи дәуірлер ізі
тілімізде сақталып, бізге жетіп отыр. Сонымен қатар, тілдік қордың баюы мен
молаюына өз үлесін қосып отырды.
Қазіргі таңның өзінде қазақ әдеби тілінің барлық мәселелерінің, әсіресе,
оның тарихына байланысты туу, қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдеріне,
дәуірлеу қағидаларына қатыстылары толық шешімін тапты деп айта алмаймыз.
Халықтың бір күнде немесе бір жылда қалыптаса қоймайтыны сияқты, оның тілі
де даму деңгейінің жоғары сатысына бір күнде жете салмайды. Тіл өз
тарихында дамудың ұзақ үрдісін басынан кешіреді. Белгілі ірі этникалық
топтардың бірігуі арқылы халық пайда болса, оның жалпы халықтық тілінің
жоғары сапалы түрі – сұрыпталған әдеби тіл бір күнде пайда болмай, сол ірі
этникалық топтардың тілдік мұралары негізінде қалыптасады. Олай болса,
халық болып құралғанға дейінгі сұрыпталған тіл, жазба нұсқалар тілі кейінгі
кезеңде әдеби тілдің қалыптасуына, тұрақтануына әсер етуі немесе оған негіз
де болуы ықтимал.
Тіл тарихында елеулі із қалдырған, бүгінде ғылыми зерттеу нысанына
айналған дәуірдің бірі – Ноғайлы дәуірі, сол кезде дүниеге келген әдеби
мұралар. Көненің көзіндей ұрпақтан-ұрпаққа жеткен рухани дүниемізді, әдеби
мұраларды жинап, жариялау, оның байыбына барып зерттеу ісі тек әдебиеттану
ғылымы үшін ғана емес, тіл тарихын зерттеу үшін де маңызды. Тіл
тарихшысының өткен ғасырлар тілінің лексикалық қазынасын, грамматикалық
құрылысын, тілдегі құбылтулар мен айшықтауларды және сол кездегі әдеби тіл
нормаларын зерттеу үшін жүгінері сол дәуірдің мұралары болмақ.
Еділден Донға дейінгі Кубанның кең даласын, Арал теңізі мен Каспий
жағасын, Қырым мен Кавказ арасын ен жайлаған ноғай-қыпшақ ұлыстарының тілі
мен қазақ әдеби тілі арасындағы сәйкестіктер мен ортақтықтар болса, олардың
арасындағы жалғастық дәстүрдің бар екенін көрсетіп, қазақ әдеби тілін
қалыптастырудағы мұның рөлін, оған қандай дәрежеде негіз болғанын ашу
қажет. Бұл - бүгінгі күн талабынан туындап отырған қажеттілік. Халықтың
ертеректегі әдебиеті мен әдеби тіліне бүгінгі күн тұрғысынан, әдеби тілдің
қазіргі жеткен деңгейінен қарау оған жасаған қиянат болар еді.
ХІҮ-ХҮ ғғ. және одан кейініректегі қазақ поэзиясы Ноғай Ордасында
туындағандықтан да оны сол бірлестікте болған қазіргі ұлттардың өлең-жыр
үлгілерімен, ауыз әдебиеті тілімен салыстыра зерттеу ақын-жыраулар поэзиясы
тілін жан-жақты тануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, Ноғайлы дәуірінде
туындаған әдеби мұраларға сол кезге дейінгі әдебиеттің тигізген ықпалын да
назардан тыс қалдыруға болмайды. Бұл факторды ескеру әдеби мұралардың тілін
жан-жақты талдап қарауға мүмкіндік береді.
Қазіргі түркі тілдерінен қазақ тілінен басқа қарақалпақ тілінде осы
қыпшақ-ноғай элементтері болуы мүмкін. Себебі Астана қаласы Фолиант
баспасынан 2002 жылы жарық көрген Түркі тілдері энциклопедиялық
басылымда: Қарақалпақ тілі – қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай топшасына жататын
түркі тілдерінің бірі. Қарақалпақ тілі туыс үш халық: ноғайлар, қазақтар
мен қарақалпақтар бөлініп шыққан Алтын Орда мен Үлкен Ноғай Ордасының
құрамында болған қыпшақ тайпаларының арасында қалыптасқан деген мәлімет
берілген. Сонымен қатар, Алабұғат татарлары (ноғайлар) деп Қалмақ жері
Каспий ауданы Ұлан-Холл бекетіндегі Северный қыстағында тұратын
салыстырмалы түрде алғанда шағын этникалық топ өкілдерін айтамыз. Ресми
құжаттар мен тарихи әдебиетте бұл топ көшпенді алабұғат татарлары деп
берілген. Алабұғат татарларының этникалық тобы ноғай, өзбек, түркмен,
қазақ, қазан татарлары мен қалмақтар сияқты түрік және монғол тектес
этникалық топтардың сіңісуі нәтижесінде қалыптасқан. Алабұғат татарларының
этногенезінде ноғай компоненті басым болса керек, олар да өздерін ноғайлар
санайды.
Сонымен, алабұғат татарларының тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына
жатады делінген. Міне, осындай деректерге сүйене отырып, бір кездері
ноғайлылықтар деп есептелген тұтас бір ұлыс өкілдерінің қазіргі таңда әр
тектес, бірақ туыстас халықтар құрамында өмір сүріп жатқанына көз
жеткіземіз.
Ноғайлы дәуіріне жататын қазақ әдебиетінің мол да құнарлы саласы –
жыраулар мен ақындар шығармашылығы мен эпостык жырлар. Ноғайлы дәуіріндегі
әдебиет жанрларының тіліне, оның әдеби тілге қатысына байланысты әлі
зерттей түсуді күтетін мәселелер бар. Сондай соны зерттеулердің, дәлелді
шешімдердің негізінде әдеби тілдің даму кезеңдерін дәуірлеуді жаңа қырынан
қарастыра отырып, тіліміздегі семантикасы беймәлім сөздердің сыры ашылмақ.
Әдеби тіліміздің қалыптасып, даму сатысында белгілі ізін қалдырған ноғайлы-
қыпшақ жырларында кездесетін ономастика, топонимдер мен зоонимдер сырына
үңіле отырып, олардың көмескіленген сипатын ашу арқылы тіліміздегі қолданыс
белсенділігін арттыруға болады. Семантикасы көмескі сөздердің белсенді
қолданысқа түсе қоюы екіталай.
Қазақ тілі өзге де түркі тілдері сияқты ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында
ғана зерттеу нысанына айнала бастаған. Содан бері жарық көрген зерттеу
еңбектерінде тілдің түрлі мәселелері әртүрлі көзқарас негізінде талқыланып,
ғылыми бағасын алды. Тіл – қоғамдық құбылыс, ал қоғам үнемі жаңғырып,
жаңарып отырады, соған байланысты бағаланып, жаңа түйіндер жасалады. Тілге
де қатысты осы ойды айтпақпыз. Ноғайлы-қыпшақ жырларының тілдік
ерекшеліктерін жан-жақты қарастыра отырып, қолданыстағы белсенділігін
арттыру - бүгінгі күн талабы. Онда кездесетін жалқы есімдер мен ұғымдар
терминжасамда, ұлттық тілдің лексикалық қабаттарын дамыта түсуде маңызды
рөлге ие.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы әдеби тіл анықтамасы, оның арналары
туралы Р. Сыздықованың Қазақ әдеби тілінің тарихы,
С. Аманжоловтың Вопросы диалектологии и истории казахского языка,
С. Исаевтың Қазақ әдеби тілінің тарихы т.б. еңбектерде
қарастырылған. Ал ноғайлы жырларының тілдік ерекшелігі Қ. Өмірәлиевтің ХҮ-
ХІХ ғасырлардағы әдеби тілінің тарихы, Р. Сыздықованың Сөздер сөйлейді
еңбектерінде сөз болған. Сондай-ақ, Г. Боранбаеваның XV-XVIII ғ. қазақ
поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер атты кандидаттық диссертациясын атауға
болады.
Зерттеудің нысаны. Ноғайлы дәуіріндегі жырлар мен ақын-жыраулар
толғауларының тілдік ерекшелігі.
Зерттеу пәні. Ноғайлы дәуіріндегі жырлардың тілдік ерекшелігі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты -
ноғайлы дәуірі тудырған жырлар мен толғаулардың қазақ әдеби тілінің
қалыптасу үрдісіндегі үлес-салмағын көрсету, жырда кездесетін антропоним,
топоним, зоонимиялардың семантикасын анықтап, терминжасам үрдісінде
белсенді қолданысқа түсіру, мәтіндегі сөздер сырын ашу.
Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға мынадай міндеттер қойылды:
- қазіргі қазақ әдеби тілінің басты арналарының бірі - ноғайлы-қыпшақ
жырларының тілі екенін көрсету;
- жырлар мен толғауларда кездесетін көнерген сөздер;
- антропонимдер мен топонимдер сырын ашу;
- араб-парсы сөздерінің кеңінен қолданыс табу себептерін анықтап,
семантикасына талдау жасау;
- сан есім, соның ішінде түркі халқы үшін қасиетті болып табылатын
сандардың қолданылу ерекшелігін көрсету;
- мәтінде кездесетін түр-түс атауларын қазіргі қолданысымен салыстыру.
Зерттеудің дереккөздері. Р. Сыздықованың Қазақ әдеби тілінің тарихы,
Р. Сыздықованың Сөздер сөйлейді, С. Аманжоловтың Вопросы
диалектологии и истории казахского языка, С. Исаевтың Қазақ әдеби тілінің
тарихы, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (10 томдық), М. Қашқаридың
Түркі тілінің сөздігі, Л. Рустемовтің Казахско-русский толковый словарь
арабско-иранских заимствованных слов, Н. Оңдасыновтың Парсыша-қазақша
түсіндірме сөздігі сияқты зерттеу еңбектер әдеби тіл тұжырымдамасын
жүйелеуде және ноғайлы дәуірі жырларында кездесетін семантикасы күңгірт
сөздерді анықтау мақсатында пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ноғайлы-қыпшақ дәуіріндегі жырлар мен
толғаулардың стильдік, тілдік ерекшеліктері алғаш рет жинақталып, жүйеленіп
қарастырылып отыр. Орақ-Мамай, Ер Қосай, Ер Көкше сияқты зерттеу
нысанына іліне қоймаған жырлардың тіліне талдау жасай отырып, сол кезеңнің
сөз қолданыс ерекшелігі көрсетілді. Ноғайлы жыр-толғаулары тілінің қазақ
әдеби тілінің қалыптасу үрдісіне тигізген ықпалы анықталды.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер ноғайлы-қыпшақ бірлестігі дәуіріндегі
әдеби туындылар тіліне лингвистикалық талдау жасалып, семантикасы беймәлім
сөздерге түсінік берілетін болса, онда түркі дүниесінен бері желі тартып
келе жатқан ұғым мен түсініктердің беймәлім сыры ашылмақ. Сөйтіп, олар
белсенді қолданысқа түседі. Жоғары, орта арнайы оқу орындарының
бағдарламасы бойынша оқытылатын жырлар мен ақын-жыраулар толғауларының
мәтінін оқып, түсіну, талдау жұмыстары сапалы деңгейге көтерілмек.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысында әдеби
тілге қатысты пікір айтқан, зерттеу жүргізген шетелдік ғалымдар еңбегі,
ұлттық лингвистикадағы салмақты да маңызды зерттеулер мен тұжырымдар
негізгі тірек болды. Ұлттық лингвистика бойынша қазақ әдеби тілі
зерттелуінің негізін қалаған С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, Қ. Жұбановтармен
қатар, зерттеулерді жаңа белеске көтерген Р. Сыздықова, Ә. Әбілқасымов, С.
Исаев, Қ. Өмірәлиев, Б. Момынова және түркі тілдері туралы толымды ой-
пікірлер айтқан Л.Н. Гумилев, Б. Базылхан, В.В. Виноградов
т.б. теоретик ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми іс-тәжірибелік мәні. Ноғайлы жыр, толғауларының
тілдік ерекшелігі туралы мәселелерді зерделеген бұл жұмыс нәтижелерін қазақ
эпосы және жыраулар толғауларының тілі, қазақ әдеби тіліне қатысты ғылыми
зерттеулер жүргізгенде, жоғарғы оқу орындарының қазақ филология
бөлімдерінде тіл білімінің лексикология саласы бойынша арнаулы курстар мен
семинар сабақтарды оқытқанда, қазіргі терминжасам үрдісінің белсенді қолға
алынып жатқан тұсында терминдерді аудару кезінде көмекші құрал ретінде
пайдалануға болады.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысының барысында талдау, жинақтау және
салыстыру, түсіндірмелі әдістер қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ әдеби тілі туралы түсінік бергенде халық тарихына шолу жасай
отырып, ру, тайпа, қауымдастықтар мен бірлестіктердің рөліне тоқталу
дұрыс болып табылады;
- әдеби тіл туралы тұжырым жасағанда оған бүгінгі күн тұрғысынан
қарамай, бүкіл жүріп өткен ұзақ тарихын түгелдей саралап өткен жөн;
- қазіргі ұлттық тілімізге бөгде элементтердің ену, қалыптасу жолдары
мен кезеңдерін көрсету – бірден-бір дұрыс қағида;
- ноғайлы-қыпшақ жырларының тілі - қазіргі қазақ әдеби тілінің негізгі
арналарының бірі екендігі дау тудырмайтын мәселе;
- Ноғайлы ордасында дүниеге келіп, көптеген түркі тектес халықтардың
ортақ әдеби мұрасына айналған дүниелердің тілдік ерекшелігін көрсету –
оларды өз дәрежесінде дұрыс түсіндіріп оқытуға мүмкіндік тудырады;
- семантикасы түсінікті сөздер қолданысқа белсенді түсе алады;
- зерттеу нысанына алынып отырған дәуір әдебиетінде кездесетін сан
есімдер жүйесін қарастыра отырып, халқымыздың дүниетанымы мен
көзқарасын тануға болады;
- сол кезеңде қолданыс тапқан түр-түс атауларын бүгінгі қолданысымен
салыстыра келіп, қалыптасу, орнығу ерекшеліктерін көрсету – олардың
этимологиясын зерделеуге мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен мақұлдануы. Ноғайлы жырларының тілдік
ерекшелігін қарастырған зерттеу жұмысының мазмұны республика көлемінде
жарияланған ғылыми басылымдардағы мақалалар мазмұнынан және халықаралық,
республикалық ғылыми-теориялық, ғылыми – іс-тәжірибелік конференцияларда
жасалған баяндамаларда көрініс тапты. Атап айтқанда, С. Аманжолов атындағы
Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінде өткен Мемлекеттік тілдің
ахуалы, проблемалары және оны шешу жолдары атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда Ноғайлы-қазақ жырларында кездесетін
ономастикалар мен қазіргі қолданыстағы терминдердің арақатынасы, Өскемен
қаласындағы Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық
университетінде өткізілген Тәуелсіз Қазақстан: тарих және қазіргі заман
атты ғылыми-тәжірибелік конференциясында Ноғайлы дәуіріндегі жырларда
кездесетін сан есімдердегі түркілік дүниетаным көрінісі, С. Аманжолов
атындағы ШҚМУ 55-жылдығына арналған Аманжолов оқулары-2007 атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясфнда Ноғайлы дәуіріндегі
толғаулар мәтінінде кездесетін фразеологизмдер семантикасы тақырыптарында
баяндама жасалды. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысында Ноғайлы дәуірі
тудырған әдеби мұраларда кездесетін антропонимдер сипаты, Ноғайлы дәуірі
әдебиетінде кездесетін антропонимдердегі халық дүниетанымының көрінісі,
Ноғайлы дәуірі әдебиеті үлгілерінде кездесетін зоонимияның
этнолингвистикалық сипаты атты мақалалар жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 НОҒАЙЛЫ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ТІЛІ – ҚАЗАҚ АУЫЗША ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ
БІРІ
1.1 Ноғайлы дәуірі және ноғайлы әдебиеті туралы ұғымның қалыптасуы
Сан ғасырлық тарихы бар, миллиондаған адамға қызмет етіп отырған,
мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған қазақ тілі сияқты дербес құбылыстың
тарихын танып білу үшін, оның белгілі бір кезеңдердегі күйі мен қалпын
сипаттау, жеке ескерткіштер тіліне талдау жасау, әр қаламгердің рөлі мен
үлесін көрсету, белгілі бір кезең қолтаңбасын айқындау, әр дәуірдің
қағидалары мен бағыттарын дұрыс табу сияқты мәселелерді қарастыру өте
маңызды.
Қазіргі уақытта қазақ тілінің тарихын көне түркі, орта ғасыр, әдеби
ескерткіштері материалдары негізінде зерттеу үлгісі қалыптасты. Қазақ
халқы, оның тілі туыстас түркі халықтары мен этностары тарихы сияқты көне
түркі, орта түркі дәуірлерінен, көне тілдер мен дәстүрлерден бастау алады.
Дегенмен, қазақ тілінің тарихи тамырларының бірі болып табылатын қыпшақ
тілінде жазылған мол әдеби мұралардың барлығы бірдей толығынан ғылыми
айналысқа түсті, олардың тілдік ерекшеліктеріне қатысты мәселелер толығымен
шешімін тапты деп айтуға әлі де болса ертерек. Қазіргі қыпшақ тілдері
тобына жатқызылып жүрген қазақ, татар, қарақалпақ, құмық, башқұрт, қырғыз
тілдерінің өз алдына жеке ұлт, халық тілі болып қалыптасуына Ноғайлы
дәуірінің әдебиеті де ұйтқы болды.
Әдеби тіліміздің даму жолы көркем әдебиет тарихымен ұштасып жатады және
оның көптеген мәселелері ұлт поэзиясын танып-білумен де шешіледі. Халықтың
әдеби тілінің қалыптасып, дамуы сол халықтың әлеуметтік тарихымен тығыз
байланысты. Саяси-территориялық бөліктерге бөлініп тіршілік етуі де тілге
өз ықпалын тигізеді. Әдеби тілді зерттеу үшін сол халықтың рухани-мәдени
дүниесінің тарихымен жақсы танысу қажет. Көптеген халықтардың тарихында
оның әдеби тілінің қалыптасып, дамуы көркем әдебиетінің, оның ішінде
поэзиясының бары мен барысына тікелей қатысты болып келетінін бүгінгі
тілтану теориясы мақұлдайды.
Қазіргі қазақ әдеби тілі қоғамға жазбаша және ауызша түрде қызмет етеді.
Жазба әдебиеттің дамуы, кітап шығару ісінің орасан өсуі, баспасөздің
молаюы, ғылымның бірқатар саласының қазақ тілінде зерттелуі, іс-
қағаздарының мемлекеттік тілде жүргізіле бастауы, қазақ мектептері мен
жоғары оқу орындарын оқулықтармен және өзге де әр алуан құралдармен
жабдықтаудың жолға қойылуы сияқты мәдени-әлеуметтік шаралардың кеңінен
жүзеге асуы қазақ әдеби тілінің жазбаша түрде дамуына қандай жағдай жасаса,
ауызша түрде қолданылуына жасалған жағдайлар одан кем емес. Ең алдымен, әр
түрлі жиын, жиналыс, мәслихаттарда баяндамалар жасау, ғылыми тақырыптардағы
дәрістердің оқылуы – осылардың барлығы да қазақтың әдеби тілінің ауызша
түрі.
Әдеби тілдің ауызша түрі ел тарихында тым ертеден бастап бар.
ХІҮ-ХҮІІ ғасырлардағы халқымыздың мәдени-рухани өмірінде жаңа құрала
бастаған халықтың сөйлеу тілі мен оны құраған ру-тайпалардың әріден келе
жатқан поэзиясы тілінің негізінде ауызша дамыған әдеби тіл қызмет етті.
Яғни, ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталатын қазақтың төл жазба әдеби тіліне
дейін оның ауызша тараған әдеби тілі өмір сүрді. Сонымен қатар ортаазиялық
түркі әдеби тілі дәстүріне негізделген жазба әдеби тілі де болған. Әдеби
тілдің бұл екі типі қазақтың төл, ұлттық жазба тілінің тез қалыптасып, әрі
қарай дұрыс дамуына бірден-бір жол ашып, арнасын салды [1, 16 б.].
Әдеби тілдің ауызша түрі - өзінің атқаратын қызметі, тілдік-стильдік
элементтерді пайдалану қағидалары, кімдерге қарата айтылатындығы т.б.
жағынан жазба тілден де, ауызекі сөйлеу тілінен де бөлек танылатын құбылыс.
Соңғы жылдардағы еңбектерде радио мен телевизия тілін, лекторлар мен
үгітші-насихатшылар, сондай-ақ баяндамашылар тілін әдеби тілдің топ алдында
айтылатын ауызша түрі (устная речь), ал күнделікті тұрмыстағы сөйлеу тілін
ауызекі сөйлеу тілі (разговорная речь) [2] деп санаушылық бар.
Әдеби тіл жайын арнайы сөз еткен М. Әуезов: Қазақтың әдеби тілін
Абайдан басталады дейтін тілшілерге дау айтамыз. Абайдың алдындағы қазақ
халқының көп ғасырдан келе жатқан мол эпостарындағы, ұзынды-қысқалы
салттық, тарихтық жырларындағы шебер, көркем өлең үлгілеріндегі тілдерді
ұмытуға бола ма? - деген өте құнды пікірімен сөзсіз келісеміз [3, 60-61
бб.].
Қауымдық (қоғамдық) мүдделерді топ алдында көздейтін жағдайлардың болуы,
яғни жер дауы, жесір дауы, құн дауы сияқты дау-шарларды жиын алдында шешу,
өлгенге көңіл айту, тірілерді мадақтау тәрізді тұрмыстық сөздердің де
көбінесе ауыл адамдарынан, туған-туыстардан құралған үлкенді-кішілі ұжым
алдында айтылуы, үлкендер мен аузы дуалылар тарапынан қара сөзбен не
өлеңдетпей, тақпақтап айтылатын үлгі-өнеге, өсиет сөздердің де бір адамға
емес, көпке арналатындығы қазақ өмірінде әдеби тілдің ауызша түрінің
дамуына әрі ұзақ уақыт сақталып келуіне себепкер болған. Екінші жағынан,
бұрын қазақтарда айтар сөзін жазып алып, мәтін бойынша сөйлеу дәстүрінің
болмауы да көп әсер еткен. Қазақ топырағында шешендік дәстүр күшті дамып
келді. Оның тәжірибесі болды, бірақ теориясы болған жоқ, яғни қазақта
Демосфен мен Цицерон туралы естімеген шешендердің өздерінің сөздері қуатты
шығып отыратын. Кейінірек авторлы ауызша поэзияны тудырушы-ақын-жыраулар
осы дәстүрді дамыта түсті.
Зерттеушілердің көпшілігі әдеби тіл ұғымы тарихи жағынан құбылмалы деп
таниды. Демек, ол жөніндегі бір ғана таным-анықтама барлық тілдердің әдеби
түрінің даму барысындағы күллі дәуіріне бірдей сай келуі шарт емес.
Сондықтан кейбір халықтардың жазу дәстүрі тумаған немесе өрбімеген, я
болмаса бір кездерде жазуы болып, кейін әр түрлі себептермен дамымай қалған
дәуірлерінде де әдеби тілі болуы мүмкін деген пікірлер де орын алып жүр [4,
11 б.]. Әдеби тіл деген ұғым қазақ тілі үшін де тарихи, құбылмалы
түсінік. Қазіргі қазақ тілі үшін оның жазба түрінің болуы, сан салалы
стильдерге тарамдалуы, қоғам өмірінің барша саласына түгел қызмет етуі –
заңды шарттар. Ал бұл шарттарға қазақ топырағында қызмет еткен әдеби тілдер
әрдайым барлық дәуірлерде бірдей жауап бере алмаған. Және әдеби болуы үшін
бұл белгілердің түгел болуы міндетті де емес, мүмкін де емес [1, 10 б.].
Халықтың әдеби тілінің қалыптасып, дамуы, сол халықтың әлеуметтік
тарихымен тығыз байланысты. Қауымның ру-тайпалық дәуірін былай қойғанда,
бірнеше саяси-терртториялық бөліктерге бөлініп, бытырап келген феодалдық
дәуіріндегі әдеби тілі мен ұлт болып құралған кездегі әдеби тілінің бірдей
болмайтынын білеміз.
Қазақ халқы әр түрлі тайпалық одақтар мен ұлыстардың құрамында болған
бір тектес түрік руларынан құралды. Осындай тілі ортақ, әдет, салты ортақ
рулардың бір тобы қазақтарға Ноғай Ордасынан қосылды. Ал бұл орданың екі-үш
ғасыр бойында өмір сүріп тұрғаны тарихтан белгілі.
Моңғол дәуірінде батыста атақты Алтын Орда мемлекеті қалыптасты. Жошы
ұлысына қарайтын бұл мемлекеттің құрамына орыс жері, Бұлғария, Дешті
Қыпшақ, Қырым, Солтүстік Кавказ, Хорезм жері кірді. ХV ғасырда Алтын Орда
үш хандыққа – 1420 ж. Қырым хандығына, 1433 ж. Қазан хандығына, 1466 ж.
Астрахань хандығына бөлшектенеді және оның құрамынан көшпелі өзбектер
тайпалы одағы мен ноғайлар (маңғыттар) бөлініп шығады.
Алтын Орданың ыдырауы және Ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстан
территориясында пайда болған ірі мемлекеттік құрылымдардың бірі Ноғай
Ордасы болды. Ноғай аталған халықтың негізін монғол жаулаушыларының
құрамында болған рулар қалыптастырған. Олар жергілікті қыпшақ тектес
елдермен араласып, уақыт өте келе жеке халық ретінде дүниеге келген. Ал
Ноғай Ордасының нышаны Алтын Орда әлсіреп, құлдырауға бет алған кезде
байқала бастаған.
Ноғай Ордасы ХІІІ ғасырдың екінші жартысында бөлектене бастады. Бұл
үрдіс Едіге би тұсында ХІҮ ғасырда да жалғасып, оның баласы Нұр ад-диннің
кезінде аяқталды. Ноғай Ордасындағы үстем тайпа маңғыттар болды. Ноғай,
ноғайлықтар, Ноғай Ордасы деген терминдер алғаш рет
ХҮІ ғасырдың басында ғана пайда болды. Ноғайлықтар өздерін маңғыт деп,
ал өз ұлысын – Маңғыт жұрты деп атаған. Оларды көрші халықтар осы атымен
білген.
ХІІІ ғасырдың екінші жартысында маңғыттар Алтын Орданың уақытша
билеушісі түмен басы Ноғай иелігінің құрамына кіреді. Осыдан барып Ноғай
Ордасы ұғымы шыққан [5, 188-189 бб.].
Ноғай Ордасының негізгі территориясы Волга мен Жайықтың арасындағы
жазықта, оның орталығы Волганың төменгі бойында немесе Сарайшық (Жайықта)
ауданында болатын. Шығыста ноғайлар Жайықтың сол жағалауы бойында көшіп-
қонып жүрді, солтүстік-батыста олардың көшіп-қонып жүрген жерлері Қазанға
дейін, оңтүстік-батыста Арал өңірі мен Каспий өңірінің солтүстігіне дейін,
ал кейде олар Маңғыстау мен Хорезмге жететін.
Ақ Орда құрамында болашақта ноғай, қарақалпақ, өзбек, қазақ халқының
құрылу үрдісінде негізгі роль ойнаған тайпалар болды. Сол кезде батыстағы
Ноғай хандығы мен шығыстағы Моғолстан жеріне дейінгі кең байтақ өңірде
қоныстанған халық қазақ тайпалары еді. Ноғай Ордасының құрамына
маңғыттармен бірге қоңырат, найман, арғын, қаңлы, алшын, қыпшақ, кенгерес,
қарлұқ, алаш, тама және басқалары енді. Ноғайлы Ордасының негізін қалаған
Едігеге, оның ұрпағы Нұраддынға, ноғай батырлары Орақ, Мамай, Қарасай,
Қази, Нәрік, Шора, Ер Көкше, Ер Қосай, Айсанның ұлы Әметке арналған жырлар
осы мемлекеттік иелікте дүниеге келді. Ноғай Ордасын мекендеген тайпалар
қазіргі Ставрополь өлкесінде, Дағыстанда, Қарашай-Черкес облысында тұратын
ноғай ұлтының, Қырым татарларының, қазақ халқының этникалық құрамына енді.
Сол кездегі Орда басшылары арасында билік пен жайлау үшін үнемі күрес
жүріп жатты. Алтын Орданың қираған тамтығынан құрылған басқа да
бірлестіктер тәрізді Ноғай Ордасы да этникалық құрылым емес, көбіне саяси
құрылым болды. Ноғай Ордасын мекендеген тайпалар қазақ халқы қалыптасуының
күрделі этникалық үрдісіне тікелей қатысты.
ХҮІ ғасырда Ноғай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық және
саяси байланыстары бірте-бірте қалыптаса бастады. Ноғайлықтардың ХҮ-ХҮІ
ғасырларда бұрынғы Алтын Орда империясы жерінде елеулі күшке айналғанын
көрші ірі мемлекеттер қатты ескерген. Ресей де, Түркия да оларды ішке
тартып, өз жақтарына шығаруға ұмтылған. Әсіресе орыс патшалығының ноғай
күштерін өздерінің түпкілікті мақсаттары жолында икемді түрде пайдаланып,
жауларының бірін екіншісінің таяғымен есеңгіретіп тастап отырғаны, өздеріне
керек адамдарды көзден таса қылмай, оларға сый-сыяпат беріп, кейде Ресейге
көшіріп әкелгені, одақтастары айнып кетпес үшін аманаттар алып отырғаны
терең ойластырылған қадам еді. Ресей мемлекеті қанатын кең жайып, көрші
елдерді бодан ете бастаған шақта әскер күшіне ғана емес, әлгі елдерге
өштігі бар үлкен рулар мен тайпаларға да сүйенген. Ноғайлар Алтын Орданың
ыдырауы дәуірінде негізінен осындай қызмет атқарған. Басқа мысалға
тоқталмағанда, Едігенің Тоқтамыс ханға күресі Алтын Орданың шаңырағын
шайқалтуға көп әсер еткені мәлім. Ноғайлы тарихын сөз еткенде, ол халықтың
Алтын Орда керегесін құлатуға атсалысқан, кейде Ресей мүддесіне қайшы
келген жерлері де кездесіп отырады.
ХҮІ ғасырдың екінші жартысында Қазан және Астрахань хандықтарының
Ресейге қосылғанынан кейін, Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырады,
оның ыдырау үрдісінде халықтың бір бөлегі қазақтың Кіші жүзінің құрамына
енді.
Ноғай Ордасының қазақ хандығы құрылуы кезіндегі және әдебиеті мен
тарихындағы үлес салмағын осы Кіші жүз құрамына енген топпен өлшеу
жеткіліксіз.
Ноғайлар Солтүстік Кавказға іргелес далалықтарды, Еділ, Жайық бойларын
қоныстанғаны белгілі. Ал қазақтар Еділдің төменгі ағысына дейінгі жерлерді
иемденетін. Ноғайлар мен қазақтар аралас-құралас отыра берген; кей ауылдар
бірге көшіп те жүрген, кейде қазақ хандары мен ноғай билері қыз алысып, қыз
берісіп тұрған. Ара-тұра жайлау-қыстаулар үшін, олжа үшін соғысып қалып
отырғанымен, ноғайлар мен қазақтар біршама тату көршілік құрғанға ұқсайды.
Өзара туыс екі Орда – ноғайлар мен қазақтардың бірге көшіп жүрген уағы қой
үстіне боз торғай жұмыртқалаған алтын заман ретінде еске алынады деп
жазады Шоқан.
Қазақтар мен ноғайлар кейде тіпті жауға бірге аттанатын болған. Екі
халықтың этникалық құрамы бірдей-тін де, тіліндегі, салтындағы айырмашылық
жоққа тән еді. Сондықтан көңіліне билеушісі жақпаған рулар бір ұлыстан
екінші ұлысқа ауысып өте берген. Бұл ағым көбіне қазақтан ноғайға қарай
емес, керісінше болған. Алаштан қазақ тараған, Ноғайлыға қараған, Жауға
алдырмай ноғайлар, Бір-біріне жараған, Ноғайдан қазақ бөлініп, Үш жүз болып
тараған... деген жолдар осындай тарихи жағдайлар кезінде айтылса керек.
Ноғай ордасындағы түрік руларының қазақ хандығының құрамына көптеп өткен
бір уағы – ХҮІ ғасырдың 50-жылдары. Орыстарға қарсы партияның басшысы –
қазақ эпостарында Орақ деген атпен мәлім Жүсіп би мен Исмайыл бидің
арасындағы күрес Жүсіп өлімімен аяқталады. Осы аласапыран кезінде Жүсіп пен
оның ағасы Мамайдың, немере ағасы Жаңбыршының жақтастарының көбі қазақ
хандығына өтіп кетеді.
Ноғай Ордасындағы бірталай түрік руларының қазақ халқының құрамына енген
тағы бір уағы – ХҮІІ ғасырдың орта шені. Торғауыттар Еділге келгенде
ноғайдың біраз рулары осы қалмақтардың қол астына қарап қалған да, негізгі
бөлігі Еділдің Қырым бетіне өтіп кеткен. Бірнеше жылдан соң қалмақтардың
қол астында қалған рулар түгелдей дерлік қазақтарға қосылады.
Ноғай Ордасының белгілі билері мен мырзалары: Мұса, Жаңбыршы, Мамай,
Орақ, Алшы Смайыл (Исмайыл), Қазы, Телағыстар қазақ эпосының қаһармандарына
айналды. Бұл құбылыстың себебін түсінбеген проф. П.А.
Фалев қазақ батырлар жыры түгелдей ноғайлардан алынған деген теріс
қорытындыға келеді. Бұл жерде біз қазақтар мен ноғайлардың ұзақ уақыт бойы
Алтын Орданың құрамында бірге болғандығын, екі халықтың бірлігінің ХҮІІ
ғасырға дейін үзілмегенін, сондықтан біздің фольклорымыздың, әдебиетіміздің
түп тамыры ортақ екендігін еске саламыз [6, 34-35 бб.].
Жалпы ноғай Ордасының Қазақ хандықтарының қалыптасуына үлкен әсері
болған. Қарақалпақ халқы да осы Орданың құрамына кірген халықтар негізінде
пайда болды. Бүгінгі таңда Солтүстік Кавказда осы орда құрамына кірген
құмық, балқар, қарашай халықтары тұрады.
Бұл күнде бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі
қазақ әдебиетінің қорына қосылып, оның төл туындылары болып кеткен. Тілдік
ерекшеліктерінен де бәлендей көзге ұрып тұрған өзгешеліктер бірден байқала
қоймайды. Мысалы, Ер Төстік, Жиренше шешен, Алдар Көсе т.б. ертегі,
аңыздар мен Алпамыс, Қобыланды батыр, Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ер
Қосай, Ер Сайын, Едіге, Қырымның қырық батыры, Ер Жабай, Ер
Шора, Орақ-Мамай сияқты эпостық жырлар – сол ноғайлы заманының мұралары.
Аталған жырлардың негізгі кейіпкерлері - ноғайлыдан шыққан адамдар. Әрбір
жыр өз қаһармандарын ноғайлы батыры не ноғайлының атақты адамдары деп
танытады. Мәселен, Қамбар батыр дастанында Қамбардың тегі туралы Қазақ
емес, сарт емес, Қамбардың түбі-ноғайлы... делінген. Осы жырдағы Назым
сұлудың әкесі Әзімбай – он екі баулы өзбектен дей келіп, оның елін де
ноғайлы еді дейді. Сондай-ақ, Ер Сайынның әкесі Бозмұнай да ноғайлының –
жүз отыз жас жасаған қариясы, Қара Қыпшақ Қобыланды да ноғайлы. Естерекұлы
Ер Тарғын мен Қоңырат елінің батыры Алпамыстың әкелері де қалың ноғайлы
елінен. Он сан ноғай Орманбет би заманында Қарабай мен Сарыбай деген бай
болыпты деген сөздер Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырында да кездеседі.
Ноғайлы дәуіріне жататын қазақ әдебиетінің мол да құнарлы саласы –
жыраулар мен ақындар шығармашылығы. Ежелден аттары әйгілі боп келген қазақ
жырауларын ел ноғайлы немесе ноғайлыдан шыққан деп аңыздайды. Мысалы,
Тоқтамыс хан тұсында өмір сүрген ноғайлының Сұрғылтайұғлы Сыпыра жырау,
Жәнібектің тұстасы Асанқайғы мен Жиренше шешендер ноғайлы елінен шыққан. Ел
аузында сақталған бір өлеңде : Тегінде ноғай-қазақ түбіміз бір, Алтай,
Ертіс, Оралды қылған дүбір... делінуі тегін емес. Қазтуған, Доспамбет,
Шалкиіз жыраулардың қай-қайсысы да ноғайлы елі атынан сөйлеп отырады.
Олардың шығармаларында Ноғайлының ауыр жұрт, Орманбет би өлген күн, он
сан ноғай бөлген күн, Шалкиіз Қара ханға, Ер Шобан, Темір биге
толғауларында аталатын тоғыз батырдың бәрі де ноғайлының аты шулы, аруақты
ерлері боп баяндалады. Демек, жоғарыда аталған Сыпыра жырау, Асанқайғы,
Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз жыраулар жасаған 14-16 ғасырлардағы қазақ
поэзиясы түгел дерлік ноғайлы дәуір әдебиетіне жатады.
Ноғайлы эпосы Алтай, монғол, өзбек халықтарында жоқ, Алтын Ордаға
қараған Сібір, Кавказ, Қырым ноғайларында, одан қалса батыстық қазақ
тайпаларында ғана кездеседі. Онда Алтын Орданың күйреуі, ноғайлының бүлінуі
дейтін оқиғалар ғана бар. Бірінші белгіні еске алушылар, ноғайлы эпосы қай
түрде болса да Алтын Орданың құлауымен байланысты туған жырлар, сол үшін
тарихи-обьективтік мәні болды десе, Ноғайлының бүлінуі дегенді обьект
етушілер оны Орманбет ханның өлтірілуімен байланыстырады. Бірақ олар қазақ
сюжеті ме, сол жырлардың қайсысы қай мазмұнда болды дегенді жіктемей, екі
түрлі оқиғаны тарих сахнасына тұтас қойып, тұтас әңгімелейді. Аз зерттелген
ноғайлы эпосының несін аламыз, несін алмаймыз деген мәселенің өзі бізде
арнайы сөз болмаған.
Бізде ноғайлы эпосы – қазақ эпосының бір саласы. Ноғайлы эпосында Орақ,
Қарасай, Қази есімдері бар. Кейбіреулер бұл есімдерді аттап өту керек, егер
оған мүмкіндік болмаса, сол төрт жырдан қашу керек деседі. Екінші біреулер
тек Едіге жырын тастап, өзгесін алсақ дейді. Менімше, нені де болса ғылыми
тұрғыда сөз етіп, дәлелдеу керек [7, 190-191 бб.].
Енді ноғайлы дегеніміз кімдер деген таза этностық мәселеге келейік.
Ноғайлар төрт түрлі: 1. Сары ноғай. Бұлар 1380 жылдан соң ислам дінін
алып, батысқа кетіп, Қазан, Қырым, Қасимов (Еділ) хандықтарын жасайды.
Өздерін татар (монғол) деген. 2. Қара ноғай. ХҮІ ғасырда бұлар он сан ноғай
хандығын орнатқан. Ноғай-қазақ бүлінгенде, оның ханы Орманбетті қазақтар
өлтірген (1560 ж.). Олардың елі – барабы татарлары. 3. Маңғыт ноғайлары.
Бұлар Маңғыстау жерінде тұрып, көп заман қазақтармен жерлес, тілдес болған.
Едіге, Орақ, Қарасай-Қази маңғыттан шыққан. Ноғай (маңғыт) ордасына Кіші
жүз қазақтары түгел қараған еді [7, 348 б.].
Ал ноғай сөзінің семантикасын анықтау үшін Әуелбек Қоңыратбаевтың
Қазақ эпосы және түркология деген еңбегі мен Нұрғожа Ораздың
Талқандалған тарихат деген еңбегіндегі берілген мәліметтерге иек
артпақпыз. Бірінші автор Ноғай деген сөздің түбірі - ноқай, ол монғол
сөзі болса керек. Ноқай шақшаға қан толтырып алып, соны ұрттап түкіріп,
көкірек аурумын деп Тоқтамыс билігі үшін таласқандардың бірі. Ноқай Қырым
хандығына арқа сүйеп, Алтын Ордаға хан болсам деп ойлаған. Бірақ өзі
өлтірілген [8, 194 б.]. деген мәлімет берсе, екінші автор: ноғай халқы
мен қазақ, қарақалпақ тілдерінің арғы түбі бір. Академик Н.А. Баскаковтың
тіл классификациясы солай, шындығында халық өзін Ноғай батыр жұртынанбыз,
ноғайлықтармыз десе, еркіндік, бостандық сүйгіштікті содан алған. Ноғай
еркін де, ержүрек, еш жанға – тіпті ханға да бағынбай өмір кешуді мақсат
еткен нағыз қаһарман адам. Оның соңындағы халық сол дәстүрді тікелей
көшіріп алғанға ұқсайды дейді. Қарасақ, екі автордың да ойлары мен
пікірлері бір-бірінен алшақ кете қоймайды. Соған қарап, ноғай сөзінің
мағынасы еркіндік пен ержүректілікті білдіретінге саяды деген пікір
айтқымыз келеді. Жалпы халқымыздың сондай қасиеттерге ие екендігін сандаған
ғасырлар қойнауына жұтылып жатқан тарихи оқиғалар да айғақтап бермеді ме.
Олай болса, тіл тарихы мен табиғатын танытатын зерттеу еңбектерден осы
сөздің семантикасына байланысты басқа мәлімет болмағандықтан, жоғарыдағы
авторлардың пікірлері шындыққа жанасады демекпіз.
Зерттеушілеріміздің көпшілігінің пікірі қазақ эпосы елдің тілдік,
халықтық тұтастығы орныққан дәуірлерде туған. Оның басы ноғайлы дәуірі (ХҮ-
ХҮІ ғғ.), аяғы ХҮІІІ ғасырдағы қазақ халықтары болды деген анықтама береді.
Бірақ қай кезде болмасын, барлық тірлік, даму тенденциялары, алдымен,
тайпа, ұлысқа ұйысқан, хандардан тәуелсіз болғысы келген, өздерінің
еркіндігі үшін сан заман Қытай мен Монғол, Иран мен Араб империясымен
күрескен тайпалар ортасында болған. Сол үшін де қазақ эпосының басы
тайпалық одақ дәуірінен басталған деген пікір басымырақ.
Ноғайлы эпосында реалдық тарих басым. Онда ноғайлы мырзалары мен
батырлары тақ таласы кезінде суреттеледі. Мұрын жырау ноғайлы батырларының
ұрпақтарын бүгінге дейін алып келеді (Аңшыбай, Қарадөң, Асан ұрпақтары). Ал
оғыз-қыпшақ заманында туып, ноғайлы дәуірінің оқиғалары қосылып қайта
жырланған эпостардың кейіпкерлері Алпамыс, Қобыланды ұрпақтары айтылмайды.
Ноғайлы жырларына біз көбінесе Батыс Қазақстан тұрғындарының арасында туып,
сақталған Мұса, Мамай, Орақ, Қарасай, Қази жырларын жаткызамыз.
Қаһармандық эпостардың көп үлгілері ертегілерден пайда болды деген
түсінік бар. Оны орыс кеңес ғалымы В.М. Жирмунский өзінің түркі тілдес
халықтардың фольклоры туралы зерттеулерінде осы түбірлеп дәлелдеп берілген.
Әсіресе ол батырлық ертегілердің белгілері эпос құрамына етене араласып,
жаңа сапаға ие болатынын мол деректерге сүйене отырып айтқан. Халықтың
тарихын, тағдырын, түп негіздерін тану үшін, ауыздан ауызға таралып келген,
уақыт шаңына көміліп қалмай, саф алтындай сараланып жеткен жырлардың мәні
зор. Әрине эпостар тарих оқулығының орнына жүре алмайды, олардан болып
өткен оқиғалардың дәл жылы мен айын анықтап білу қиын. Сонда да болса
жырлар шежіре тізбегінің ұлы көшінен адастырмайтын, ақиқатты тек өзіне ғана
тән тәсілдермен жаңғыртып елестететін аса қымбатты куәлік болып табылады.
Онда елдің белгілі бір дәуірлер мен оқиғалар, тарихи қайраткерлер жөнінде
өз түсінігі, бағасы сақталған. Халықтың дүниетанымы, салт-санасы, тілі,
діні көрініс тапқан.
Ал жамағат жадында сақталған халық әдебиеті туындыларының үлгілері
белгілі дәрежеде әсіреленіп берілетіні – ежелден келе жатқан шарт. Қиял
араласпаса, жамағатшылықтың ерекше ілтипаты болмаса және сан рет қайталанып
айтылмаса, шындық дегеннің өзі бірте-бірте көмескіленіп, ақырында мүлде
ұмытылып кетуі ғажап емес. Сол себептен де болса керек, сонау Қорқыт ата
дәуірінен желі тартып келе жатқан Алпамыс батыр жыры да ноғайлы дәуірінде
қайта жырланып, сол кездің оқиғалары арқау бола отырып, ноғайлы дәуір
әдебиеті деген атаумен орнығып отырғаны. Осы пікірді Қобыланды батыр
жырына қатысты да айтуға болады.
Жырдағы Қобыланды мен Қараманның достығы – қият-қыпшақ этносының
бірлігінен хабар береді. Сонда ол шамамен ІХ-ХҮІ ғасырлар аралығындағы
оқиға болып шықпақ. Бұл екеуінің Қазанға қарсы аттануы ноғайлы емес, оғыз
дәуірінің оқиғаларынан хабар берсе, эпос айтушылары оны ІХ-ХҮІ ғасырлар
шеңберіне қойып жырлаған.
Қалай дегенде де өткен замандар жайында жазба деректері көп сақталмаған
қазақ халқының бұрынғы кезеңдерін неғұрлым толығырақ пайымдау үшін,
жырлардың маңызы үлкен. Мәселе солардың дәні мен нәрін, танымдық және
тәрбиелік қасиетін зерек ықыласпен талғап алуға байланысты. Шындығына
келгенде ауызша таралып келген халық жәдігерлері көне ғасырлардың жасырын
қалған қаншама құпиясын ашуға жарайды. Бір замандарда халқымыздың наным-
сенім, салт-санасы, тіршілік кәсібі, өмір мен табиғат туралы ұғымының
қандай болғандығын ауыз әдебиетінің ескерткіштері анықтап бере алады. Тіпті
олардан халықтың ерте кездегі өмір кешкен мекені, араласқан елдері, достары
мен дұшпандары жайлы қымбат деректерді табамыз. Көптеген елді мекен,
кейіпкерлердің аттары мен есімдеріне этнолингвистикалық талдаулар жасай
отырып, халықтың таным - түсінігінің тілге тигізген ықпалы ашылады.
Қазақтың қаһармандық жырларының бәрінде бомаса да, көбінде туысы да,
қонысы да тағдыры да бір ел ретінде ноғайлар аталады да, жырлардың көбі сол
ноғайлы дәуірінің туындысы ретінде қарастырылады. Ноғайлы дәуірі әдебиеті
туралы алғашқылардың бірі болып Шоқан Уәлиханов та ХІХ ғ. сөз еткен еді. Ол
өзінің еңбектерінде қазақтың батырлық эпосы Ноғай ордасы заманында туған
деп тұжырымдайды [9, 138 б.] Бұндай қорытынды жасауға көп жырларда Ноғай
ордасы кезінде жасаған кейбір тарихи адамдардың аты аталуы себеп болса
керек. Және Шоқан Торғай даласынан Ер Көкше, Едіге, Орақ жырларын
жазып алады.
Кейіннен Сәкен Сейфуллин осындай жағдайларды ескере келіп, эпикалық
аңыздауларға Ноғайлы дәуірінің туындылары деп сипаттама берген [10, 138
б.]. Автордың бағдарлауынша, біздегі эпостық жырлардың көпшілігі қазіргі
қазақ атанып отырған рулар Ноғай, Ноғайлы атанып жүрген замандағы
Ноғай, Ноғайлы батырларын әңгімелеген.
Қазақтағы батырлар жырының дені Ноғайлы дәуірінде туды дей келе,
пікірін дәлелдеу үшін сол дәуір жайында тарихи деректер келтіреді. Сонымен
қатар жырлардың Ноғайлы дәуірінде туғандығын көрсету үшін бірнеше жырдан
(Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Қамбар батыр, Ер Сайын, Қобыланды батыр,
Ер Тарғын, Ер Көкше, Жабай батыр т.б. сөзіне дәлел ретінде үзінділер
алады.
Сәкен еңбегінде қазақта эпостық жырлар тек Ноғайлы дәуірінде туған
деген пікір баса айтылады. Әрбір шығарманың тарихын тәптіштеп зерттеген
уақытта С. Сейфуллиин тың ғылыми тұжырым жасап отырған. Қазақ эпосын ұлы,
кіші батыр деп топтауға болмайтындығын және оларды белгілі бір елдің басы
бүтін иемденуіне, бауыр басуына тарихи негіз жоқ екендігін ашық айтады.
Қазіргі Қырым, Астрахань, Қазан, Еділ бойлары, Башқұртстан, Өзбекстан,
Қарақалпақ және басқа жерлердегі түркі-монғол руларының ол заманда ноғайлы
елі атанғандары – ертедегі ноғайлы батырлары туралы айтылған жырларды,
әңгімелерді біздікі еді десе, - айтуларына болады. Олай айтуға хақылыры
бар. Ноғайлы заманынындағы ноғайлының батырлар әңгімесіне бәрі де ортақ
деуге болады. Оларға қазіргі қазақ та ортақ деген пікірін тарихи
деректермен дәлелдеп айтып, әр батырдың шыққан тегіне үңіледі.
Сәкен өз тұжырымдарын бекіте түсетін мағлұматтарды түркі тілдес елдердің
шығармаларын көп жинап, өзінің түйінді пікірін айтқан, бүкіл шығыстану
ғылымына үлкен үлес қосқан В. Радловтың, қазақ ауыз әдебиетін зерттеу,
жариялау саласында ұлан-ғайыр еңбек еткен Ә. Диваевтың аттарын зор
ілтипатпен атап, қажетті жағдайда пайдаланып отырады [11, 161 б.].
Ноғайлы әдебиеті туралы пікір айтқан тағы бір ғалымымыз Қажым Жұмалиев
қазақ эпостарының жасалыну жолдарын ХІҮ-ХҮІ ғасырлардағы Алтын Орда
дәуірімен байланыстырған Шоқан Уәлиханов пікіріне сүйенеді. Оның: Қазақ,
қырғыз, өзбек, ноғайдың ауыз әдебиеттерінің бір түрі батырлар туралы
жырлар. Бұл жырлардың көбі Алтын Орда дәуірінде болған тарихи адамдар
туралы. Соған қарағанда бұл жырлар ХІІІ ғасырдың ақырында, ХҮ-ХҮІ
ғасырларда жасалған сияқты [11, 10-11 бб.] деген пікірін дәлелге
келтіреді. Шоқанның бұл айтқандары барлық эпос туралы болмаса да, бірқатар
эпостар жөнінде дәл деуге болады деген пікір түйеді. Ғалым батырлар жырының
ішінен Қобыланды, Ер Тарғын, Қамбар, Алпамыс батыр жырларын алып
талдаулар жасаған.
Ғалым Қ. Жұмалиев Қобыланды батыр жырының Марабай, Мергенбай, Айса,
Нұрпейіс айтқан нұсқаларын В.В. Радлов нұсқасымен салыстыра қарастырады.
Жырдағы оқиғалардың қай жерде, қай жылдары, кімге қарсы болғандығы жайлы өз
пікірін білдіреді.
Қазақтың батырлар жырының ішіндегі өзінің мазмұны мен көркемдік
ерекшелігі жағынан айрықша орын алатын жырлардың бірі – Ер Тарғын. Ол -
ел арасына көп тараған жырлардың бірі. Алғашқы рет 1862 жылы Қазанда
басылып шыққан. Жырды Марабай ақыннан жазып алып, бастырып шығарған Н.
Ильминский еді. Профессор Қ. Жұмалиев сегіз рет басылып шыққан Ер Тарғын
жырының жеке-жеке нұсқаларын өзара салыстыра келіп, сөйтіп, Ер Тарғын
жырының екі-ақ нұсқасы бар. Бірі: И. Ильминский бастырған Марабай нұсқасы
да, екіншісі В. Радловтың Қырым елінен жинаған, Ер Тарғын атты аңыз-
әңгімесі деуге болады деген түйін жасайды [11, 111 б.].
Ғалым осы эпостың тууына себеп болған тарихи жағдайларды талдауда
қызықты дәлелдер келтірген. Жырдың өзін негізге ала отырып, оның қай кезде,
қай жерде туған жыр екендігін анықтайды. Эпостың сюжетіне қарай отырып
оқиғаның Еділ, Жайық, Шаған бойларында ХҮ ғасырда өмір сүрген Ноғай
хандығынан кейін туған жыр екендігін дәлелдейді. Қамбардың да ноғайлы
батыры екенін жырдың мәтініне сүйене отырып анықтайды. Ол үшін қыз
Назымның аузынан шыққан:
Туғызып сіздей сұлтан ноғайлыдан,
Құдайдан айналайын батыр қылған, –
деген сөздерді келтіреді. Жырдың идеясына талдау жасай келе, басқа
эпостармен салыстырып, қазақтың төл туындысы, тек туған заманы Ноғайлы
ордасы билік құрған кез екенін айтады. Сөйтіп, ғалым бұл жырлардың шығу
тарихы мен болған жерін мәтінде айтылған мәліметтермен байланыстыра отырып
зерттейді. Ер Тарғын да, Қамбар батыр жыры да сол ноғайлы дәуіріндегі
қалмақ пен ноғайлылардың араларындағы қарым-қатынастардың негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 811.512.122’367 Қолжазба
құқығында
Симбаева Салима
Ноғайлы дәуіріндегі жырлардың тілдік ерекшеліктері
10.02.06 – түркі тілдері
Филология ғылымдарының кандидаттық ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші
филология
ғылымдарының
докторы, профессор Б.Қ. Момынова
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 НОҒАЙЛЫ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ТІЛІ – ҚАЗАҚ АУЫЗША
ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ
БІРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 Ноғайлы.дәуірі және ноғайлы әдебиеті туралы ұғымның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Түркі тілдерінің ноғайлы-қыпшақ бұтағы тілдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.2.1 Түркі тілдері элементтерін салыстыру арқылы түсінілетін
лексемалар,
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 33
1.2.2 Ноғайлы дәуіріне тән және түркі тілдеріне ортақ
ономостикалық атаулар (кісі, жер-су т.б.
атаулар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2 НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІ ТІЛІНІҢ
ЛИНГВОМӘТІНТАНЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 58
2.1 Ноғайлы дәуірінде туған әдеби туындылар
жарияланымдарының салыстырмалы тілдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
2.2 Ноғайлы дәуірінде туған әдеби туындылар
жарияланымдарының лексикалық қабаттарына тән ерекшеліктер ... ... ... ..
63
2.2.1 Көне түркілік
қабат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 66
2.2.2 Бөгде тілдік
элементтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 88
2.2.3 Төл тілдік
элементтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 102
2.3 Мәтінтанымдық
түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
113
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 117
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
120
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Тіл – қоғамдық құбылыс, ол-халық өмірінің,
тарихының айнасы. Тарихта, қоғамда болып жатқан өзгеріс, жаңалық атаулының
барлығы әуелі тілден көрініс табады, орнығады, сосын халық мұрасына
айналады. Тілді зерттеу арқылы, оның түп негізін тексеру арқылы халық, ұлт
өмірінің кезеңдерін, тарихын анықтауға болса, тарихы арқылы тілде болған
өзгерістерді танып білуге болады. Қоғам даму кезеңдерін зерделеу арқылы
тілдің эволюциялық өсу өрісін саралай, жіктей аламыз.
Халық тарихын алсақ та, тіл тарихын қарастырсақ та қалыптасу, даму
үрдісі барлық уақытта бір қалыпты жүріп отырмайтыны белгілі. Қазақ тілі
тарихынан да осыны анық аңғара аламыз. Тіліміз өз бастауын сонау есте жоқ
ескі замандардан алады да, тайпалық, рулық қарым-қатынас құралы ретінде
дамып, кезеңінде түрлі қауымдастықтар, хандықтар мен құрылымдарға, ірі
мемлекеттерге қызмет еткен. Халық басынан өткен тарихи дәуірлер ізі
тілімізде сақталып, бізге жетіп отыр. Сонымен қатар, тілдік қордың баюы мен
молаюына өз үлесін қосып отырды.
Қазіргі таңның өзінде қазақ әдеби тілінің барлық мәселелерінің, әсіресе,
оның тарихына байланысты туу, қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдеріне,
дәуірлеу қағидаларына қатыстылары толық шешімін тапты деп айта алмаймыз.
Халықтың бір күнде немесе бір жылда қалыптаса қоймайтыны сияқты, оның тілі
де даму деңгейінің жоғары сатысына бір күнде жете салмайды. Тіл өз
тарихында дамудың ұзақ үрдісін басынан кешіреді. Белгілі ірі этникалық
топтардың бірігуі арқылы халық пайда болса, оның жалпы халықтық тілінің
жоғары сапалы түрі – сұрыпталған әдеби тіл бір күнде пайда болмай, сол ірі
этникалық топтардың тілдік мұралары негізінде қалыптасады. Олай болса,
халық болып құралғанға дейінгі сұрыпталған тіл, жазба нұсқалар тілі кейінгі
кезеңде әдеби тілдің қалыптасуына, тұрақтануына әсер етуі немесе оған негіз
де болуы ықтимал.
Тіл тарихында елеулі із қалдырған, бүгінде ғылыми зерттеу нысанына
айналған дәуірдің бірі – Ноғайлы дәуірі, сол кезде дүниеге келген әдеби
мұралар. Көненің көзіндей ұрпақтан-ұрпаққа жеткен рухани дүниемізді, әдеби
мұраларды жинап, жариялау, оның байыбына барып зерттеу ісі тек әдебиеттану
ғылымы үшін ғана емес, тіл тарихын зерттеу үшін де маңызды. Тіл
тарихшысының өткен ғасырлар тілінің лексикалық қазынасын, грамматикалық
құрылысын, тілдегі құбылтулар мен айшықтауларды және сол кездегі әдеби тіл
нормаларын зерттеу үшін жүгінері сол дәуірдің мұралары болмақ.
Еділден Донға дейінгі Кубанның кең даласын, Арал теңізі мен Каспий
жағасын, Қырым мен Кавказ арасын ен жайлаған ноғай-қыпшақ ұлыстарының тілі
мен қазақ әдеби тілі арасындағы сәйкестіктер мен ортақтықтар болса, олардың
арасындағы жалғастық дәстүрдің бар екенін көрсетіп, қазақ әдеби тілін
қалыптастырудағы мұның рөлін, оған қандай дәрежеде негіз болғанын ашу
қажет. Бұл - бүгінгі күн талабынан туындап отырған қажеттілік. Халықтың
ертеректегі әдебиеті мен әдеби тіліне бүгінгі күн тұрғысынан, әдеби тілдің
қазіргі жеткен деңгейінен қарау оған жасаған қиянат болар еді.
ХІҮ-ХҮ ғғ. және одан кейініректегі қазақ поэзиясы Ноғай Ордасында
туындағандықтан да оны сол бірлестікте болған қазіргі ұлттардың өлең-жыр
үлгілерімен, ауыз әдебиеті тілімен салыстыра зерттеу ақын-жыраулар поэзиясы
тілін жан-жақты тануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, Ноғайлы дәуірінде
туындаған әдеби мұраларға сол кезге дейінгі әдебиеттің тигізген ықпалын да
назардан тыс қалдыруға болмайды. Бұл факторды ескеру әдеби мұралардың тілін
жан-жақты талдап қарауға мүмкіндік береді.
Қазіргі түркі тілдерінен қазақ тілінен басқа қарақалпақ тілінде осы
қыпшақ-ноғай элементтері болуы мүмкін. Себебі Астана қаласы Фолиант
баспасынан 2002 жылы жарық көрген Түркі тілдері энциклопедиялық
басылымда: Қарақалпақ тілі – қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай топшасына жататын
түркі тілдерінің бірі. Қарақалпақ тілі туыс үш халық: ноғайлар, қазақтар
мен қарақалпақтар бөлініп шыққан Алтын Орда мен Үлкен Ноғай Ордасының
құрамында болған қыпшақ тайпаларының арасында қалыптасқан деген мәлімет
берілген. Сонымен қатар, Алабұғат татарлары (ноғайлар) деп Қалмақ жері
Каспий ауданы Ұлан-Холл бекетіндегі Северный қыстағында тұратын
салыстырмалы түрде алғанда шағын этникалық топ өкілдерін айтамыз. Ресми
құжаттар мен тарихи әдебиетте бұл топ көшпенді алабұғат татарлары деп
берілген. Алабұғат татарларының этникалық тобы ноғай, өзбек, түркмен,
қазақ, қазан татарлары мен қалмақтар сияқты түрік және монғол тектес
этникалық топтардың сіңісуі нәтижесінде қалыптасқан. Алабұғат татарларының
этногенезінде ноғай компоненті басым болса керек, олар да өздерін ноғайлар
санайды.
Сонымен, алабұғат татарларының тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына
жатады делінген. Міне, осындай деректерге сүйене отырып, бір кездері
ноғайлылықтар деп есептелген тұтас бір ұлыс өкілдерінің қазіргі таңда әр
тектес, бірақ туыстас халықтар құрамында өмір сүріп жатқанына көз
жеткіземіз.
Ноғайлы дәуіріне жататын қазақ әдебиетінің мол да құнарлы саласы –
жыраулар мен ақындар шығармашылығы мен эпостык жырлар. Ноғайлы дәуіріндегі
әдебиет жанрларының тіліне, оның әдеби тілге қатысына байланысты әлі
зерттей түсуді күтетін мәселелер бар. Сондай соны зерттеулердің, дәлелді
шешімдердің негізінде әдеби тілдің даму кезеңдерін дәуірлеуді жаңа қырынан
қарастыра отырып, тіліміздегі семантикасы беймәлім сөздердің сыры ашылмақ.
Әдеби тіліміздің қалыптасып, даму сатысында белгілі ізін қалдырған ноғайлы-
қыпшақ жырларында кездесетін ономастика, топонимдер мен зоонимдер сырына
үңіле отырып, олардың көмескіленген сипатын ашу арқылы тіліміздегі қолданыс
белсенділігін арттыруға болады. Семантикасы көмескі сөздердің белсенді
қолданысқа түсе қоюы екіталай.
Қазақ тілі өзге де түркі тілдері сияқты ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында
ғана зерттеу нысанына айнала бастаған. Содан бері жарық көрген зерттеу
еңбектерінде тілдің түрлі мәселелері әртүрлі көзқарас негізінде талқыланып,
ғылыми бағасын алды. Тіл – қоғамдық құбылыс, ал қоғам үнемі жаңғырып,
жаңарып отырады, соған байланысты бағаланып, жаңа түйіндер жасалады. Тілге
де қатысты осы ойды айтпақпыз. Ноғайлы-қыпшақ жырларының тілдік
ерекшеліктерін жан-жақты қарастыра отырып, қолданыстағы белсенділігін
арттыру - бүгінгі күн талабы. Онда кездесетін жалқы есімдер мен ұғымдар
терминжасамда, ұлттық тілдің лексикалық қабаттарын дамыта түсуде маңызды
рөлге ие.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы әдеби тіл анықтамасы, оның арналары
туралы Р. Сыздықованың Қазақ әдеби тілінің тарихы,
С. Аманжоловтың Вопросы диалектологии и истории казахского языка,
С. Исаевтың Қазақ әдеби тілінің тарихы т.б. еңбектерде
қарастырылған. Ал ноғайлы жырларының тілдік ерекшелігі Қ. Өмірәлиевтің ХҮ-
ХІХ ғасырлардағы әдеби тілінің тарихы, Р. Сыздықованың Сөздер сөйлейді
еңбектерінде сөз болған. Сондай-ақ, Г. Боранбаеваның XV-XVIII ғ. қазақ
поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер атты кандидаттық диссертациясын атауға
болады.
Зерттеудің нысаны. Ноғайлы дәуіріндегі жырлар мен ақын-жыраулар
толғауларының тілдік ерекшелігі.
Зерттеу пәні. Ноғайлы дәуіріндегі жырлардың тілдік ерекшелігі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты -
ноғайлы дәуірі тудырған жырлар мен толғаулардың қазақ әдеби тілінің
қалыптасу үрдісіндегі үлес-салмағын көрсету, жырда кездесетін антропоним,
топоним, зоонимиялардың семантикасын анықтап, терминжасам үрдісінде
белсенді қолданысқа түсіру, мәтіндегі сөздер сырын ашу.
Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға мынадай міндеттер қойылды:
- қазіргі қазақ әдеби тілінің басты арналарының бірі - ноғайлы-қыпшақ
жырларының тілі екенін көрсету;
- жырлар мен толғауларда кездесетін көнерген сөздер;
- антропонимдер мен топонимдер сырын ашу;
- араб-парсы сөздерінің кеңінен қолданыс табу себептерін анықтап,
семантикасына талдау жасау;
- сан есім, соның ішінде түркі халқы үшін қасиетті болып табылатын
сандардың қолданылу ерекшелігін көрсету;
- мәтінде кездесетін түр-түс атауларын қазіргі қолданысымен салыстыру.
Зерттеудің дереккөздері. Р. Сыздықованың Қазақ әдеби тілінің тарихы,
Р. Сыздықованың Сөздер сөйлейді, С. Аманжоловтың Вопросы
диалектологии и истории казахского языка, С. Исаевтың Қазақ әдеби тілінің
тарихы, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (10 томдық), М. Қашқаридың
Түркі тілінің сөздігі, Л. Рустемовтің Казахско-русский толковый словарь
арабско-иранских заимствованных слов, Н. Оңдасыновтың Парсыша-қазақша
түсіндірме сөздігі сияқты зерттеу еңбектер әдеби тіл тұжырымдамасын
жүйелеуде және ноғайлы дәуірі жырларында кездесетін семантикасы күңгірт
сөздерді анықтау мақсатында пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ноғайлы-қыпшақ дәуіріндегі жырлар мен
толғаулардың стильдік, тілдік ерекшеліктері алғаш рет жинақталып, жүйеленіп
қарастырылып отыр. Орақ-Мамай, Ер Қосай, Ер Көкше сияқты зерттеу
нысанына іліне қоймаған жырлардың тіліне талдау жасай отырып, сол кезеңнің
сөз қолданыс ерекшелігі көрсетілді. Ноғайлы жыр-толғаулары тілінің қазақ
әдеби тілінің қалыптасу үрдісіне тигізген ықпалы анықталды.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер ноғайлы-қыпшақ бірлестігі дәуіріндегі
әдеби туындылар тіліне лингвистикалық талдау жасалып, семантикасы беймәлім
сөздерге түсінік берілетін болса, онда түркі дүниесінен бері желі тартып
келе жатқан ұғым мен түсініктердің беймәлім сыры ашылмақ. Сөйтіп, олар
белсенді қолданысқа түседі. Жоғары, орта арнайы оқу орындарының
бағдарламасы бойынша оқытылатын жырлар мен ақын-жыраулар толғауларының
мәтінін оқып, түсіну, талдау жұмыстары сапалы деңгейге көтерілмек.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысында әдеби
тілге қатысты пікір айтқан, зерттеу жүргізген шетелдік ғалымдар еңбегі,
ұлттық лингвистикадағы салмақты да маңызды зерттеулер мен тұжырымдар
негізгі тірек болды. Ұлттық лингвистика бойынша қазақ әдеби тілі
зерттелуінің негізін қалаған С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, Қ. Жұбановтармен
қатар, зерттеулерді жаңа белеске көтерген Р. Сыздықова, Ә. Әбілқасымов, С.
Исаев, Қ. Өмірәлиев, Б. Момынова және түркі тілдері туралы толымды ой-
пікірлер айтқан Л.Н. Гумилев, Б. Базылхан, В.В. Виноградов
т.б. теоретик ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми іс-тәжірибелік мәні. Ноғайлы жыр, толғауларының
тілдік ерекшелігі туралы мәселелерді зерделеген бұл жұмыс нәтижелерін қазақ
эпосы және жыраулар толғауларының тілі, қазақ әдеби тіліне қатысты ғылыми
зерттеулер жүргізгенде, жоғарғы оқу орындарының қазақ филология
бөлімдерінде тіл білімінің лексикология саласы бойынша арнаулы курстар мен
семинар сабақтарды оқытқанда, қазіргі терминжасам үрдісінің белсенді қолға
алынып жатқан тұсында терминдерді аудару кезінде көмекші құрал ретінде
пайдалануға болады.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысының барысында талдау, жинақтау және
салыстыру, түсіндірмелі әдістер қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ әдеби тілі туралы түсінік бергенде халық тарихына шолу жасай
отырып, ру, тайпа, қауымдастықтар мен бірлестіктердің рөліне тоқталу
дұрыс болып табылады;
- әдеби тіл туралы тұжырым жасағанда оған бүгінгі күн тұрғысынан
қарамай, бүкіл жүріп өткен ұзақ тарихын түгелдей саралап өткен жөн;
- қазіргі ұлттық тілімізге бөгде элементтердің ену, қалыптасу жолдары
мен кезеңдерін көрсету – бірден-бір дұрыс қағида;
- ноғайлы-қыпшақ жырларының тілі - қазіргі қазақ әдеби тілінің негізгі
арналарының бірі екендігі дау тудырмайтын мәселе;
- Ноғайлы ордасында дүниеге келіп, көптеген түркі тектес халықтардың
ортақ әдеби мұрасына айналған дүниелердің тілдік ерекшелігін көрсету –
оларды өз дәрежесінде дұрыс түсіндіріп оқытуға мүмкіндік тудырады;
- семантикасы түсінікті сөздер қолданысқа белсенді түсе алады;
- зерттеу нысанына алынып отырған дәуір әдебиетінде кездесетін сан
есімдер жүйесін қарастыра отырып, халқымыздың дүниетанымы мен
көзқарасын тануға болады;
- сол кезеңде қолданыс тапқан түр-түс атауларын бүгінгі қолданысымен
салыстыра келіп, қалыптасу, орнығу ерекшеліктерін көрсету – олардың
этимологиясын зерделеуге мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен мақұлдануы. Ноғайлы жырларының тілдік
ерекшелігін қарастырған зерттеу жұмысының мазмұны республика көлемінде
жарияланған ғылыми басылымдардағы мақалалар мазмұнынан және халықаралық,
республикалық ғылыми-теориялық, ғылыми – іс-тәжірибелік конференцияларда
жасалған баяндамаларда көрініс тапты. Атап айтқанда, С. Аманжолов атындағы
Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінде өткен Мемлекеттік тілдің
ахуалы, проблемалары және оны шешу жолдары атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда Ноғайлы-қазақ жырларында кездесетін
ономастикалар мен қазіргі қолданыстағы терминдердің арақатынасы, Өскемен
қаласындағы Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық
университетінде өткізілген Тәуелсіз Қазақстан: тарих және қазіргі заман
атты ғылыми-тәжірибелік конференциясында Ноғайлы дәуіріндегі жырларда
кездесетін сан есімдердегі түркілік дүниетаным көрінісі, С. Аманжолов
атындағы ШҚМУ 55-жылдығына арналған Аманжолов оқулары-2007 атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясфнда Ноғайлы дәуіріндегі
толғаулар мәтінінде кездесетін фразеологизмдер семантикасы тақырыптарында
баяндама жасалды. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысында Ноғайлы дәуірі
тудырған әдеби мұраларда кездесетін антропонимдер сипаты, Ноғайлы дәуірі
әдебиетінде кездесетін антропонимдердегі халық дүниетанымының көрінісі,
Ноғайлы дәуірі әдебиеті үлгілерінде кездесетін зоонимияның
этнолингвистикалық сипаты атты мақалалар жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 НОҒАЙЛЫ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ТІЛІ – ҚАЗАҚ АУЫЗША ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ
БІРІ
1.1 Ноғайлы дәуірі және ноғайлы әдебиеті туралы ұғымның қалыптасуы
Сан ғасырлық тарихы бар, миллиондаған адамға қызмет етіп отырған,
мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған қазақ тілі сияқты дербес құбылыстың
тарихын танып білу үшін, оның белгілі бір кезеңдердегі күйі мен қалпын
сипаттау, жеке ескерткіштер тіліне талдау жасау, әр қаламгердің рөлі мен
үлесін көрсету, белгілі бір кезең қолтаңбасын айқындау, әр дәуірдің
қағидалары мен бағыттарын дұрыс табу сияқты мәселелерді қарастыру өте
маңызды.
Қазіргі уақытта қазақ тілінің тарихын көне түркі, орта ғасыр, әдеби
ескерткіштері материалдары негізінде зерттеу үлгісі қалыптасты. Қазақ
халқы, оның тілі туыстас түркі халықтары мен этностары тарихы сияқты көне
түркі, орта түркі дәуірлерінен, көне тілдер мен дәстүрлерден бастау алады.
Дегенмен, қазақ тілінің тарихи тамырларының бірі болып табылатын қыпшақ
тілінде жазылған мол әдеби мұралардың барлығы бірдей толығынан ғылыми
айналысқа түсті, олардың тілдік ерекшеліктеріне қатысты мәселелер толығымен
шешімін тапты деп айтуға әлі де болса ертерек. Қазіргі қыпшақ тілдері
тобына жатқызылып жүрген қазақ, татар, қарақалпақ, құмық, башқұрт, қырғыз
тілдерінің өз алдына жеке ұлт, халық тілі болып қалыптасуына Ноғайлы
дәуірінің әдебиеті де ұйтқы болды.
Әдеби тіліміздің даму жолы көркем әдебиет тарихымен ұштасып жатады және
оның көптеген мәселелері ұлт поэзиясын танып-білумен де шешіледі. Халықтың
әдеби тілінің қалыптасып, дамуы сол халықтың әлеуметтік тарихымен тығыз
байланысты. Саяси-территориялық бөліктерге бөлініп тіршілік етуі де тілге
өз ықпалын тигізеді. Әдеби тілді зерттеу үшін сол халықтың рухани-мәдени
дүниесінің тарихымен жақсы танысу қажет. Көптеген халықтардың тарихында
оның әдеби тілінің қалыптасып, дамуы көркем әдебиетінің, оның ішінде
поэзиясының бары мен барысына тікелей қатысты болып келетінін бүгінгі
тілтану теориясы мақұлдайды.
Қазіргі қазақ әдеби тілі қоғамға жазбаша және ауызша түрде қызмет етеді.
Жазба әдебиеттің дамуы, кітап шығару ісінің орасан өсуі, баспасөздің
молаюы, ғылымның бірқатар саласының қазақ тілінде зерттелуі, іс-
қағаздарының мемлекеттік тілде жүргізіле бастауы, қазақ мектептері мен
жоғары оқу орындарын оқулықтармен және өзге де әр алуан құралдармен
жабдықтаудың жолға қойылуы сияқты мәдени-әлеуметтік шаралардың кеңінен
жүзеге асуы қазақ әдеби тілінің жазбаша түрде дамуына қандай жағдай жасаса,
ауызша түрде қолданылуына жасалған жағдайлар одан кем емес. Ең алдымен, әр
түрлі жиын, жиналыс, мәслихаттарда баяндамалар жасау, ғылыми тақырыптардағы
дәрістердің оқылуы – осылардың барлығы да қазақтың әдеби тілінің ауызша
түрі.
Әдеби тілдің ауызша түрі ел тарихында тым ертеден бастап бар.
ХІҮ-ХҮІІ ғасырлардағы халқымыздың мәдени-рухани өмірінде жаңа құрала
бастаған халықтың сөйлеу тілі мен оны құраған ру-тайпалардың әріден келе
жатқан поэзиясы тілінің негізінде ауызша дамыған әдеби тіл қызмет етті.
Яғни, ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталатын қазақтың төл жазба әдеби тіліне
дейін оның ауызша тараған әдеби тілі өмір сүрді. Сонымен қатар ортаазиялық
түркі әдеби тілі дәстүріне негізделген жазба әдеби тілі де болған. Әдеби
тілдің бұл екі типі қазақтың төл, ұлттық жазба тілінің тез қалыптасып, әрі
қарай дұрыс дамуына бірден-бір жол ашып, арнасын салды [1, 16 б.].
Әдеби тілдің ауызша түрі - өзінің атқаратын қызметі, тілдік-стильдік
элементтерді пайдалану қағидалары, кімдерге қарата айтылатындығы т.б.
жағынан жазба тілден де, ауызекі сөйлеу тілінен де бөлек танылатын құбылыс.
Соңғы жылдардағы еңбектерде радио мен телевизия тілін, лекторлар мен
үгітші-насихатшылар, сондай-ақ баяндамашылар тілін әдеби тілдің топ алдында
айтылатын ауызша түрі (устная речь), ал күнделікті тұрмыстағы сөйлеу тілін
ауызекі сөйлеу тілі (разговорная речь) [2] деп санаушылық бар.
Әдеби тіл жайын арнайы сөз еткен М. Әуезов: Қазақтың әдеби тілін
Абайдан басталады дейтін тілшілерге дау айтамыз. Абайдың алдындағы қазақ
халқының көп ғасырдан келе жатқан мол эпостарындағы, ұзынды-қысқалы
салттық, тарихтық жырларындағы шебер, көркем өлең үлгілеріндегі тілдерді
ұмытуға бола ма? - деген өте құнды пікірімен сөзсіз келісеміз [3, 60-61
бб.].
Қауымдық (қоғамдық) мүдделерді топ алдында көздейтін жағдайлардың болуы,
яғни жер дауы, жесір дауы, құн дауы сияқты дау-шарларды жиын алдында шешу,
өлгенге көңіл айту, тірілерді мадақтау тәрізді тұрмыстық сөздердің де
көбінесе ауыл адамдарынан, туған-туыстардан құралған үлкенді-кішілі ұжым
алдында айтылуы, үлкендер мен аузы дуалылар тарапынан қара сөзбен не
өлеңдетпей, тақпақтап айтылатын үлгі-өнеге, өсиет сөздердің де бір адамға
емес, көпке арналатындығы қазақ өмірінде әдеби тілдің ауызша түрінің
дамуына әрі ұзақ уақыт сақталып келуіне себепкер болған. Екінші жағынан,
бұрын қазақтарда айтар сөзін жазып алып, мәтін бойынша сөйлеу дәстүрінің
болмауы да көп әсер еткен. Қазақ топырағында шешендік дәстүр күшті дамып
келді. Оның тәжірибесі болды, бірақ теориясы болған жоқ, яғни қазақта
Демосфен мен Цицерон туралы естімеген шешендердің өздерінің сөздері қуатты
шығып отыратын. Кейінірек авторлы ауызша поэзияны тудырушы-ақын-жыраулар
осы дәстүрді дамыта түсті.
Зерттеушілердің көпшілігі әдеби тіл ұғымы тарихи жағынан құбылмалы деп
таниды. Демек, ол жөніндегі бір ғана таным-анықтама барлық тілдердің әдеби
түрінің даму барысындағы күллі дәуіріне бірдей сай келуі шарт емес.
Сондықтан кейбір халықтардың жазу дәстүрі тумаған немесе өрбімеген, я
болмаса бір кездерде жазуы болып, кейін әр түрлі себептермен дамымай қалған
дәуірлерінде де әдеби тілі болуы мүмкін деген пікірлер де орын алып жүр [4,
11 б.]. Әдеби тіл деген ұғым қазақ тілі үшін де тарихи, құбылмалы
түсінік. Қазіргі қазақ тілі үшін оның жазба түрінің болуы, сан салалы
стильдерге тарамдалуы, қоғам өмірінің барша саласына түгел қызмет етуі –
заңды шарттар. Ал бұл шарттарға қазақ топырағында қызмет еткен әдеби тілдер
әрдайым барлық дәуірлерде бірдей жауап бере алмаған. Және әдеби болуы үшін
бұл белгілердің түгел болуы міндетті де емес, мүмкін де емес [1, 10 б.].
Халықтың әдеби тілінің қалыптасып, дамуы, сол халықтың әлеуметтік
тарихымен тығыз байланысты. Қауымның ру-тайпалық дәуірін былай қойғанда,
бірнеше саяси-терртториялық бөліктерге бөлініп, бытырап келген феодалдық
дәуіріндегі әдеби тілі мен ұлт болып құралған кездегі әдеби тілінің бірдей
болмайтынын білеміз.
Қазақ халқы әр түрлі тайпалық одақтар мен ұлыстардың құрамында болған
бір тектес түрік руларынан құралды. Осындай тілі ортақ, әдет, салты ортақ
рулардың бір тобы қазақтарға Ноғай Ордасынан қосылды. Ал бұл орданың екі-үш
ғасыр бойында өмір сүріп тұрғаны тарихтан белгілі.
Моңғол дәуірінде батыста атақты Алтын Орда мемлекеті қалыптасты. Жошы
ұлысына қарайтын бұл мемлекеттің құрамына орыс жері, Бұлғария, Дешті
Қыпшақ, Қырым, Солтүстік Кавказ, Хорезм жері кірді. ХV ғасырда Алтын Орда
үш хандыққа – 1420 ж. Қырым хандығына, 1433 ж. Қазан хандығына, 1466 ж.
Астрахань хандығына бөлшектенеді және оның құрамынан көшпелі өзбектер
тайпалы одағы мен ноғайлар (маңғыттар) бөлініп шығады.
Алтын Орданың ыдырауы және Ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстан
территориясында пайда болған ірі мемлекеттік құрылымдардың бірі Ноғай
Ордасы болды. Ноғай аталған халықтың негізін монғол жаулаушыларының
құрамында болған рулар қалыптастырған. Олар жергілікті қыпшақ тектес
елдермен араласып, уақыт өте келе жеке халық ретінде дүниеге келген. Ал
Ноғай Ордасының нышаны Алтын Орда әлсіреп, құлдырауға бет алған кезде
байқала бастаған.
Ноғай Ордасы ХІІІ ғасырдың екінші жартысында бөлектене бастады. Бұл
үрдіс Едіге би тұсында ХІҮ ғасырда да жалғасып, оның баласы Нұр ад-диннің
кезінде аяқталды. Ноғай Ордасындағы үстем тайпа маңғыттар болды. Ноғай,
ноғайлықтар, Ноғай Ордасы деген терминдер алғаш рет
ХҮІ ғасырдың басында ғана пайда болды. Ноғайлықтар өздерін маңғыт деп,
ал өз ұлысын – Маңғыт жұрты деп атаған. Оларды көрші халықтар осы атымен
білген.
ХІІІ ғасырдың екінші жартысында маңғыттар Алтын Орданың уақытша
билеушісі түмен басы Ноғай иелігінің құрамына кіреді. Осыдан барып Ноғай
Ордасы ұғымы шыққан [5, 188-189 бб.].
Ноғай Ордасының негізгі территориясы Волга мен Жайықтың арасындағы
жазықта, оның орталығы Волганың төменгі бойында немесе Сарайшық (Жайықта)
ауданында болатын. Шығыста ноғайлар Жайықтың сол жағалауы бойында көшіп-
қонып жүрді, солтүстік-батыста олардың көшіп-қонып жүрген жерлері Қазанға
дейін, оңтүстік-батыста Арал өңірі мен Каспий өңірінің солтүстігіне дейін,
ал кейде олар Маңғыстау мен Хорезмге жететін.
Ақ Орда құрамында болашақта ноғай, қарақалпақ, өзбек, қазақ халқының
құрылу үрдісінде негізгі роль ойнаған тайпалар болды. Сол кезде батыстағы
Ноғай хандығы мен шығыстағы Моғолстан жеріне дейінгі кең байтақ өңірде
қоныстанған халық қазақ тайпалары еді. Ноғай Ордасының құрамына
маңғыттармен бірге қоңырат, найман, арғын, қаңлы, алшын, қыпшақ, кенгерес,
қарлұқ, алаш, тама және басқалары енді. Ноғайлы Ордасының негізін қалаған
Едігеге, оның ұрпағы Нұраддынға, ноғай батырлары Орақ, Мамай, Қарасай,
Қази, Нәрік, Шора, Ер Көкше, Ер Қосай, Айсанның ұлы Әметке арналған жырлар
осы мемлекеттік иелікте дүниеге келді. Ноғай Ордасын мекендеген тайпалар
қазіргі Ставрополь өлкесінде, Дағыстанда, Қарашай-Черкес облысында тұратын
ноғай ұлтының, Қырым татарларының, қазақ халқының этникалық құрамына енді.
Сол кездегі Орда басшылары арасында билік пен жайлау үшін үнемі күрес
жүріп жатты. Алтын Орданың қираған тамтығынан құрылған басқа да
бірлестіктер тәрізді Ноғай Ордасы да этникалық құрылым емес, көбіне саяси
құрылым болды. Ноғай Ордасын мекендеген тайпалар қазақ халқы қалыптасуының
күрделі этникалық үрдісіне тікелей қатысты.
ХҮІ ғасырда Ноғай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық және
саяси байланыстары бірте-бірте қалыптаса бастады. Ноғайлықтардың ХҮ-ХҮІ
ғасырларда бұрынғы Алтын Орда империясы жерінде елеулі күшке айналғанын
көрші ірі мемлекеттер қатты ескерген. Ресей де, Түркия да оларды ішке
тартып, өз жақтарына шығаруға ұмтылған. Әсіресе орыс патшалығының ноғай
күштерін өздерінің түпкілікті мақсаттары жолында икемді түрде пайдаланып,
жауларының бірін екіншісінің таяғымен есеңгіретіп тастап отырғаны, өздеріне
керек адамдарды көзден таса қылмай, оларға сый-сыяпат беріп, кейде Ресейге
көшіріп әкелгені, одақтастары айнып кетпес үшін аманаттар алып отырғаны
терең ойластырылған қадам еді. Ресей мемлекеті қанатын кең жайып, көрші
елдерді бодан ете бастаған шақта әскер күшіне ғана емес, әлгі елдерге
өштігі бар үлкен рулар мен тайпаларға да сүйенген. Ноғайлар Алтын Орданың
ыдырауы дәуірінде негізінен осындай қызмет атқарған. Басқа мысалға
тоқталмағанда, Едігенің Тоқтамыс ханға күресі Алтын Орданың шаңырағын
шайқалтуға көп әсер еткені мәлім. Ноғайлы тарихын сөз еткенде, ол халықтың
Алтын Орда керегесін құлатуға атсалысқан, кейде Ресей мүддесіне қайшы
келген жерлері де кездесіп отырады.
ХҮІ ғасырдың екінші жартысында Қазан және Астрахань хандықтарының
Ресейге қосылғанынан кейін, Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырады,
оның ыдырау үрдісінде халықтың бір бөлегі қазақтың Кіші жүзінің құрамына
енді.
Ноғай Ордасының қазақ хандығы құрылуы кезіндегі және әдебиеті мен
тарихындағы үлес салмағын осы Кіші жүз құрамына енген топпен өлшеу
жеткіліксіз.
Ноғайлар Солтүстік Кавказға іргелес далалықтарды, Еділ, Жайық бойларын
қоныстанғаны белгілі. Ал қазақтар Еділдің төменгі ағысына дейінгі жерлерді
иемденетін. Ноғайлар мен қазақтар аралас-құралас отыра берген; кей ауылдар
бірге көшіп те жүрген, кейде қазақ хандары мен ноғай билері қыз алысып, қыз
берісіп тұрған. Ара-тұра жайлау-қыстаулар үшін, олжа үшін соғысып қалып
отырғанымен, ноғайлар мен қазақтар біршама тату көршілік құрғанға ұқсайды.
Өзара туыс екі Орда – ноғайлар мен қазақтардың бірге көшіп жүрген уағы қой
үстіне боз торғай жұмыртқалаған алтын заман ретінде еске алынады деп
жазады Шоқан.
Қазақтар мен ноғайлар кейде тіпті жауға бірге аттанатын болған. Екі
халықтың этникалық құрамы бірдей-тін де, тіліндегі, салтындағы айырмашылық
жоққа тән еді. Сондықтан көңіліне билеушісі жақпаған рулар бір ұлыстан
екінші ұлысқа ауысып өте берген. Бұл ағым көбіне қазақтан ноғайға қарай
емес, керісінше болған. Алаштан қазақ тараған, Ноғайлыға қараған, Жауға
алдырмай ноғайлар, Бір-біріне жараған, Ноғайдан қазақ бөлініп, Үш жүз болып
тараған... деген жолдар осындай тарихи жағдайлар кезінде айтылса керек.
Ноғай ордасындағы түрік руларының қазақ хандығының құрамына көптеп өткен
бір уағы – ХҮІ ғасырдың 50-жылдары. Орыстарға қарсы партияның басшысы –
қазақ эпостарында Орақ деген атпен мәлім Жүсіп би мен Исмайыл бидің
арасындағы күрес Жүсіп өлімімен аяқталады. Осы аласапыран кезінде Жүсіп пен
оның ағасы Мамайдың, немере ағасы Жаңбыршының жақтастарының көбі қазақ
хандығына өтіп кетеді.
Ноғай Ордасындағы бірталай түрік руларының қазақ халқының құрамына енген
тағы бір уағы – ХҮІІ ғасырдың орта шені. Торғауыттар Еділге келгенде
ноғайдың біраз рулары осы қалмақтардың қол астына қарап қалған да, негізгі
бөлігі Еділдің Қырым бетіне өтіп кеткен. Бірнеше жылдан соң қалмақтардың
қол астында қалған рулар түгелдей дерлік қазақтарға қосылады.
Ноғай Ордасының белгілі билері мен мырзалары: Мұса, Жаңбыршы, Мамай,
Орақ, Алшы Смайыл (Исмайыл), Қазы, Телағыстар қазақ эпосының қаһармандарына
айналды. Бұл құбылыстың себебін түсінбеген проф. П.А.
Фалев қазақ батырлар жыры түгелдей ноғайлардан алынған деген теріс
қорытындыға келеді. Бұл жерде біз қазақтар мен ноғайлардың ұзақ уақыт бойы
Алтын Орданың құрамында бірге болғандығын, екі халықтың бірлігінің ХҮІІ
ғасырға дейін үзілмегенін, сондықтан біздің фольклорымыздың, әдебиетіміздің
түп тамыры ортақ екендігін еске саламыз [6, 34-35 бб.].
Жалпы ноғай Ордасының Қазақ хандықтарының қалыптасуына үлкен әсері
болған. Қарақалпақ халқы да осы Орданың құрамына кірген халықтар негізінде
пайда болды. Бүгінгі таңда Солтүстік Кавказда осы орда құрамына кірген
құмық, балқар, қарашай халықтары тұрады.
Бұл күнде бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі
қазақ әдебиетінің қорына қосылып, оның төл туындылары болып кеткен. Тілдік
ерекшеліктерінен де бәлендей көзге ұрып тұрған өзгешеліктер бірден байқала
қоймайды. Мысалы, Ер Төстік, Жиренше шешен, Алдар Көсе т.б. ертегі,
аңыздар мен Алпамыс, Қобыланды батыр, Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ер
Қосай, Ер Сайын, Едіге, Қырымның қырық батыры, Ер Жабай, Ер
Шора, Орақ-Мамай сияқты эпостық жырлар – сол ноғайлы заманының мұралары.
Аталған жырлардың негізгі кейіпкерлері - ноғайлыдан шыққан адамдар. Әрбір
жыр өз қаһармандарын ноғайлы батыры не ноғайлының атақты адамдары деп
танытады. Мәселен, Қамбар батыр дастанында Қамбардың тегі туралы Қазақ
емес, сарт емес, Қамбардың түбі-ноғайлы... делінген. Осы жырдағы Назым
сұлудың әкесі Әзімбай – он екі баулы өзбектен дей келіп, оның елін де
ноғайлы еді дейді. Сондай-ақ, Ер Сайынның әкесі Бозмұнай да ноғайлының –
жүз отыз жас жасаған қариясы, Қара Қыпшақ Қобыланды да ноғайлы. Естерекұлы
Ер Тарғын мен Қоңырат елінің батыры Алпамыстың әкелері де қалың ноғайлы
елінен. Он сан ноғай Орманбет би заманында Қарабай мен Сарыбай деген бай
болыпты деген сөздер Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырында да кездеседі.
Ноғайлы дәуіріне жататын қазақ әдебиетінің мол да құнарлы саласы –
жыраулар мен ақындар шығармашылығы. Ежелден аттары әйгілі боп келген қазақ
жырауларын ел ноғайлы немесе ноғайлыдан шыққан деп аңыздайды. Мысалы,
Тоқтамыс хан тұсында өмір сүрген ноғайлының Сұрғылтайұғлы Сыпыра жырау,
Жәнібектің тұстасы Асанқайғы мен Жиренше шешендер ноғайлы елінен шыққан. Ел
аузында сақталған бір өлеңде : Тегінде ноғай-қазақ түбіміз бір, Алтай,
Ертіс, Оралды қылған дүбір... делінуі тегін емес. Қазтуған, Доспамбет,
Шалкиіз жыраулардың қай-қайсысы да ноғайлы елі атынан сөйлеп отырады.
Олардың шығармаларында Ноғайлының ауыр жұрт, Орманбет би өлген күн, он
сан ноғай бөлген күн, Шалкиіз Қара ханға, Ер Шобан, Темір биге
толғауларында аталатын тоғыз батырдың бәрі де ноғайлының аты шулы, аруақты
ерлері боп баяндалады. Демек, жоғарыда аталған Сыпыра жырау, Асанқайғы,
Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз жыраулар жасаған 14-16 ғасырлардағы қазақ
поэзиясы түгел дерлік ноғайлы дәуір әдебиетіне жатады.
Ноғайлы эпосы Алтай, монғол, өзбек халықтарында жоқ, Алтын Ордаға
қараған Сібір, Кавказ, Қырым ноғайларында, одан қалса батыстық қазақ
тайпаларында ғана кездеседі. Онда Алтын Орданың күйреуі, ноғайлының бүлінуі
дейтін оқиғалар ғана бар. Бірінші белгіні еске алушылар, ноғайлы эпосы қай
түрде болса да Алтын Орданың құлауымен байланысты туған жырлар, сол үшін
тарихи-обьективтік мәні болды десе, Ноғайлының бүлінуі дегенді обьект
етушілер оны Орманбет ханның өлтірілуімен байланыстырады. Бірақ олар қазақ
сюжеті ме, сол жырлардың қайсысы қай мазмұнда болды дегенді жіктемей, екі
түрлі оқиғаны тарих сахнасына тұтас қойып, тұтас әңгімелейді. Аз зерттелген
ноғайлы эпосының несін аламыз, несін алмаймыз деген мәселенің өзі бізде
арнайы сөз болмаған.
Бізде ноғайлы эпосы – қазақ эпосының бір саласы. Ноғайлы эпосында Орақ,
Қарасай, Қази есімдері бар. Кейбіреулер бұл есімдерді аттап өту керек, егер
оған мүмкіндік болмаса, сол төрт жырдан қашу керек деседі. Екінші біреулер
тек Едіге жырын тастап, өзгесін алсақ дейді. Менімше, нені де болса ғылыми
тұрғыда сөз етіп, дәлелдеу керек [7, 190-191 бб.].
Енді ноғайлы дегеніміз кімдер деген таза этностық мәселеге келейік.
Ноғайлар төрт түрлі: 1. Сары ноғай. Бұлар 1380 жылдан соң ислам дінін
алып, батысқа кетіп, Қазан, Қырым, Қасимов (Еділ) хандықтарын жасайды.
Өздерін татар (монғол) деген. 2. Қара ноғай. ХҮІ ғасырда бұлар он сан ноғай
хандығын орнатқан. Ноғай-қазақ бүлінгенде, оның ханы Орманбетті қазақтар
өлтірген (1560 ж.). Олардың елі – барабы татарлары. 3. Маңғыт ноғайлары.
Бұлар Маңғыстау жерінде тұрып, көп заман қазақтармен жерлес, тілдес болған.
Едіге, Орақ, Қарасай-Қази маңғыттан шыққан. Ноғай (маңғыт) ордасына Кіші
жүз қазақтары түгел қараған еді [7, 348 б.].
Ал ноғай сөзінің семантикасын анықтау үшін Әуелбек Қоңыратбаевтың
Қазақ эпосы және түркология деген еңбегі мен Нұрғожа Ораздың
Талқандалған тарихат деген еңбегіндегі берілген мәліметтерге иек
артпақпыз. Бірінші автор Ноғай деген сөздің түбірі - ноқай, ол монғол
сөзі болса керек. Ноқай шақшаға қан толтырып алып, соны ұрттап түкіріп,
көкірек аурумын деп Тоқтамыс билігі үшін таласқандардың бірі. Ноқай Қырым
хандығына арқа сүйеп, Алтын Ордаға хан болсам деп ойлаған. Бірақ өзі
өлтірілген [8, 194 б.]. деген мәлімет берсе, екінші автор: ноғай халқы
мен қазақ, қарақалпақ тілдерінің арғы түбі бір. Академик Н.А. Баскаковтың
тіл классификациясы солай, шындығында халық өзін Ноғай батыр жұртынанбыз,
ноғайлықтармыз десе, еркіндік, бостандық сүйгіштікті содан алған. Ноғай
еркін де, ержүрек, еш жанға – тіпті ханға да бағынбай өмір кешуді мақсат
еткен нағыз қаһарман адам. Оның соңындағы халық сол дәстүрді тікелей
көшіріп алғанға ұқсайды дейді. Қарасақ, екі автордың да ойлары мен
пікірлері бір-бірінен алшақ кете қоймайды. Соған қарап, ноғай сөзінің
мағынасы еркіндік пен ержүректілікті білдіретінге саяды деген пікір
айтқымыз келеді. Жалпы халқымыздың сондай қасиеттерге ие екендігін сандаған
ғасырлар қойнауына жұтылып жатқан тарихи оқиғалар да айғақтап бермеді ме.
Олай болса, тіл тарихы мен табиғатын танытатын зерттеу еңбектерден осы
сөздің семантикасына байланысты басқа мәлімет болмағандықтан, жоғарыдағы
авторлардың пікірлері шындыққа жанасады демекпіз.
Зерттеушілеріміздің көпшілігінің пікірі қазақ эпосы елдің тілдік,
халықтық тұтастығы орныққан дәуірлерде туған. Оның басы ноғайлы дәуірі (ХҮ-
ХҮІ ғғ.), аяғы ХҮІІІ ғасырдағы қазақ халықтары болды деген анықтама береді.
Бірақ қай кезде болмасын, барлық тірлік, даму тенденциялары, алдымен,
тайпа, ұлысқа ұйысқан, хандардан тәуелсіз болғысы келген, өздерінің
еркіндігі үшін сан заман Қытай мен Монғол, Иран мен Араб империясымен
күрескен тайпалар ортасында болған. Сол үшін де қазақ эпосының басы
тайпалық одақ дәуірінен басталған деген пікір басымырақ.
Ноғайлы эпосында реалдық тарих басым. Онда ноғайлы мырзалары мен
батырлары тақ таласы кезінде суреттеледі. Мұрын жырау ноғайлы батырларының
ұрпақтарын бүгінге дейін алып келеді (Аңшыбай, Қарадөң, Асан ұрпақтары). Ал
оғыз-қыпшақ заманында туып, ноғайлы дәуірінің оқиғалары қосылып қайта
жырланған эпостардың кейіпкерлері Алпамыс, Қобыланды ұрпақтары айтылмайды.
Ноғайлы жырларына біз көбінесе Батыс Қазақстан тұрғындарының арасында туып,
сақталған Мұса, Мамай, Орақ, Қарасай, Қази жырларын жаткызамыз.
Қаһармандық эпостардың көп үлгілері ертегілерден пайда болды деген
түсінік бар. Оны орыс кеңес ғалымы В.М. Жирмунский өзінің түркі тілдес
халықтардың фольклоры туралы зерттеулерінде осы түбірлеп дәлелдеп берілген.
Әсіресе ол батырлық ертегілердің белгілері эпос құрамына етене араласып,
жаңа сапаға ие болатынын мол деректерге сүйене отырып айтқан. Халықтың
тарихын, тағдырын, түп негіздерін тану үшін, ауыздан ауызға таралып келген,
уақыт шаңына көміліп қалмай, саф алтындай сараланып жеткен жырлардың мәні
зор. Әрине эпостар тарих оқулығының орнына жүре алмайды, олардан болып
өткен оқиғалардың дәл жылы мен айын анықтап білу қиын. Сонда да болса
жырлар шежіре тізбегінің ұлы көшінен адастырмайтын, ақиқатты тек өзіне ғана
тән тәсілдермен жаңғыртып елестететін аса қымбатты куәлік болып табылады.
Онда елдің белгілі бір дәуірлер мен оқиғалар, тарихи қайраткерлер жөнінде
өз түсінігі, бағасы сақталған. Халықтың дүниетанымы, салт-санасы, тілі,
діні көрініс тапқан.
Ал жамағат жадында сақталған халық әдебиеті туындыларының үлгілері
белгілі дәрежеде әсіреленіп берілетіні – ежелден келе жатқан шарт. Қиял
араласпаса, жамағатшылықтың ерекше ілтипаты болмаса және сан рет қайталанып
айтылмаса, шындық дегеннің өзі бірте-бірте көмескіленіп, ақырында мүлде
ұмытылып кетуі ғажап емес. Сол себептен де болса керек, сонау Қорқыт ата
дәуірінен желі тартып келе жатқан Алпамыс батыр жыры да ноғайлы дәуірінде
қайта жырланып, сол кездің оқиғалары арқау бола отырып, ноғайлы дәуір
әдебиеті деген атаумен орнығып отырғаны. Осы пікірді Қобыланды батыр
жырына қатысты да айтуға болады.
Жырдағы Қобыланды мен Қараманның достығы – қият-қыпшақ этносының
бірлігінен хабар береді. Сонда ол шамамен ІХ-ХҮІ ғасырлар аралығындағы
оқиға болып шықпақ. Бұл екеуінің Қазанға қарсы аттануы ноғайлы емес, оғыз
дәуірінің оқиғаларынан хабар берсе, эпос айтушылары оны ІХ-ХҮІ ғасырлар
шеңберіне қойып жырлаған.
Қалай дегенде де өткен замандар жайында жазба деректері көп сақталмаған
қазақ халқының бұрынғы кезеңдерін неғұрлым толығырақ пайымдау үшін,
жырлардың маңызы үлкен. Мәселе солардың дәні мен нәрін, танымдық және
тәрбиелік қасиетін зерек ықыласпен талғап алуға байланысты. Шындығына
келгенде ауызша таралып келген халық жәдігерлері көне ғасырлардың жасырын
қалған қаншама құпиясын ашуға жарайды. Бір замандарда халқымыздың наным-
сенім, салт-санасы, тіршілік кәсібі, өмір мен табиғат туралы ұғымының
қандай болғандығын ауыз әдебиетінің ескерткіштері анықтап бере алады. Тіпті
олардан халықтың ерте кездегі өмір кешкен мекені, араласқан елдері, достары
мен дұшпандары жайлы қымбат деректерді табамыз. Көптеген елді мекен,
кейіпкерлердің аттары мен есімдеріне этнолингвистикалық талдаулар жасай
отырып, халықтың таным - түсінігінің тілге тигізген ықпалы ашылады.
Қазақтың қаһармандық жырларының бәрінде бомаса да, көбінде туысы да,
қонысы да тағдыры да бір ел ретінде ноғайлар аталады да, жырлардың көбі сол
ноғайлы дәуірінің туындысы ретінде қарастырылады. Ноғайлы дәуірі әдебиеті
туралы алғашқылардың бірі болып Шоқан Уәлиханов та ХІХ ғ. сөз еткен еді. Ол
өзінің еңбектерінде қазақтың батырлық эпосы Ноғай ордасы заманында туған
деп тұжырымдайды [9, 138 б.] Бұндай қорытынды жасауға көп жырларда Ноғай
ордасы кезінде жасаған кейбір тарихи адамдардың аты аталуы себеп болса
керек. Және Шоқан Торғай даласынан Ер Көкше, Едіге, Орақ жырларын
жазып алады.
Кейіннен Сәкен Сейфуллин осындай жағдайларды ескере келіп, эпикалық
аңыздауларға Ноғайлы дәуірінің туындылары деп сипаттама берген [10, 138
б.]. Автордың бағдарлауынша, біздегі эпостық жырлардың көпшілігі қазіргі
қазақ атанып отырған рулар Ноғай, Ноғайлы атанып жүрген замандағы
Ноғай, Ноғайлы батырларын әңгімелеген.
Қазақтағы батырлар жырының дені Ноғайлы дәуірінде туды дей келе,
пікірін дәлелдеу үшін сол дәуір жайында тарихи деректер келтіреді. Сонымен
қатар жырлардың Ноғайлы дәуірінде туғандығын көрсету үшін бірнеше жырдан
(Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Қамбар батыр, Ер Сайын, Қобыланды батыр,
Ер Тарғын, Ер Көкше, Жабай батыр т.б. сөзіне дәлел ретінде үзінділер
алады.
Сәкен еңбегінде қазақта эпостық жырлар тек Ноғайлы дәуірінде туған
деген пікір баса айтылады. Әрбір шығарманың тарихын тәптіштеп зерттеген
уақытта С. Сейфуллиин тың ғылыми тұжырым жасап отырған. Қазақ эпосын ұлы,
кіші батыр деп топтауға болмайтындығын және оларды белгілі бір елдің басы
бүтін иемденуіне, бауыр басуына тарихи негіз жоқ екендігін ашық айтады.
Қазіргі Қырым, Астрахань, Қазан, Еділ бойлары, Башқұртстан, Өзбекстан,
Қарақалпақ және басқа жерлердегі түркі-монғол руларының ол заманда ноғайлы
елі атанғандары – ертедегі ноғайлы батырлары туралы айтылған жырларды,
әңгімелерді біздікі еді десе, - айтуларына болады. Олай айтуға хақылыры
бар. Ноғайлы заманынындағы ноғайлының батырлар әңгімесіне бәрі де ортақ
деуге болады. Оларға қазіргі қазақ та ортақ деген пікірін тарихи
деректермен дәлелдеп айтып, әр батырдың шыққан тегіне үңіледі.
Сәкен өз тұжырымдарын бекіте түсетін мағлұматтарды түркі тілдес елдердің
шығармаларын көп жинап, өзінің түйінді пікірін айтқан, бүкіл шығыстану
ғылымына үлкен үлес қосқан В. Радловтың, қазақ ауыз әдебиетін зерттеу,
жариялау саласында ұлан-ғайыр еңбек еткен Ә. Диваевтың аттарын зор
ілтипатпен атап, қажетті жағдайда пайдаланып отырады [11, 161 б.].
Ноғайлы әдебиеті туралы пікір айтқан тағы бір ғалымымыз Қажым Жұмалиев
қазақ эпостарының жасалыну жолдарын ХІҮ-ХҮІ ғасырлардағы Алтын Орда
дәуірімен байланыстырған Шоқан Уәлиханов пікіріне сүйенеді. Оның: Қазақ,
қырғыз, өзбек, ноғайдың ауыз әдебиеттерінің бір түрі батырлар туралы
жырлар. Бұл жырлардың көбі Алтын Орда дәуірінде болған тарихи адамдар
туралы. Соған қарағанда бұл жырлар ХІІІ ғасырдың ақырында, ХҮ-ХҮІ
ғасырларда жасалған сияқты [11, 10-11 бб.] деген пікірін дәлелге
келтіреді. Шоқанның бұл айтқандары барлық эпос туралы болмаса да, бірқатар
эпостар жөнінде дәл деуге болады деген пікір түйеді. Ғалым батырлар жырының
ішінен Қобыланды, Ер Тарғын, Қамбар, Алпамыс батыр жырларын алып
талдаулар жасаған.
Ғалым Қ. Жұмалиев Қобыланды батыр жырының Марабай, Мергенбай, Айса,
Нұрпейіс айтқан нұсқаларын В.В. Радлов нұсқасымен салыстыра қарастырады.
Жырдағы оқиғалардың қай жерде, қай жылдары, кімге қарсы болғандығы жайлы өз
пікірін білдіреді.
Қазақтың батырлар жырының ішіндегі өзінің мазмұны мен көркемдік
ерекшелігі жағынан айрықша орын алатын жырлардың бірі – Ер Тарғын. Ол -
ел арасына көп тараған жырлардың бірі. Алғашқы рет 1862 жылы Қазанда
басылып шыққан. Жырды Марабай ақыннан жазып алып, бастырып шығарған Н.
Ильминский еді. Профессор Қ. Жұмалиев сегіз рет басылып шыққан Ер Тарғын
жырының жеке-жеке нұсқаларын өзара салыстыра келіп, сөйтіп, Ер Тарғын
жырының екі-ақ нұсқасы бар. Бірі: И. Ильминский бастырған Марабай нұсқасы
да, екіншісі В. Радловтың Қырым елінен жинаған, Ер Тарғын атты аңыз-
әңгімесі деуге болады деген түйін жасайды [11, 111 б.].
Ғалым осы эпостың тууына себеп болған тарихи жағдайларды талдауда
қызықты дәлелдер келтірген. Жырдың өзін негізге ала отырып, оның қай кезде,
қай жерде туған жыр екендігін анықтайды. Эпостың сюжетіне қарай отырып
оқиғаның Еділ, Жайық, Шаған бойларында ХҮ ғасырда өмір сүрген Ноғай
хандығынан кейін туған жыр екендігін дәлелдейді. Қамбардың да ноғайлы
батыры екенін жырдың мәтініне сүйене отырып анықтайды. Ол үшін қыз
Назымның аузынан шыққан:
Туғызып сіздей сұлтан ноғайлыдан,
Құдайдан айналайын батыр қылған, –
деген сөздерді келтіреді. Жырдың идеясына талдау жасай келе, басқа
эпостармен салыстырып, қазақтың төл туындысы, тек туған заманы Ноғайлы
ордасы билік құрған кез екенін айтады. Сөйтіп, ғалым бұл жырлардың шығу
тарихы мен болған жерін мәтінде айтылған мәліметтермен байланыстыра отырып
зерттейді. Ер Тарғын да, Қамбар батыр жыры да сол ноғайлы дәуіріндегі
қалмақ пен ноғайлылардың араларындағы қарым-қатынастардың негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz