Қазақстандағы «Жасыл энергетиканың» өзекті мәселелері мен болашақтағы дамуы

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

Серғалиқызы А.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ «ЖАСЫЛ ЭНЕРГЕТИКАНЫҢ» ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҚТАҒЫ ДАМУЫ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы - «5В060900-География»

Алматы, 2015

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

«Қорғауға жіберілді»

« »

География, жерге орналастыру

және кадастр кафедрасының

меңгерушісі г. ғ. д., проф. Нүсіпова Г. Н.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ «ЖАСЫЛ ЭНЕРГЕТИКАНЫҢ» ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҚТАҒЫ ДАМУЫ»

Мамандығы - « 5В060900-География »

Орындаған Серғалиқызы А.

Ғылыми жетекші

г. ғ. к., доцент Мылқайдаров Ә. Т.

Норма бақылаушы

г. ғ. к., доцент Сағымбай Ө. Ж.

Алматы, 2015

«Бекітемін»

География, жерге орналастыру және

кадастр кафедрасының меңгерушісі

г. ғ. д., проф. Нүсіпова Г. Н.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасының «5В060900-География» мамандығының 4 курс студенті Серғалиқызы Айсараның «Қазақстандағы «жасыл энергетиканың» өзекті мәселелері мен болашақтағы дамуы» дипломдық жұмысын орындауға

Тапсырма

Тапсырманы алған Серғалиқызы А.

Ғылыми жетекші г. ғ. к., доцент Мылқайдаров Ә. Т.

РЕФЕРАТ

Дипломдық жұмыстың тақырыбы : «Қазақстандағы «жасыл энергетиканың» өзекті мәселелері мен болашақтағы дамуы»

Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар мен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиет тізімінен, 6 кестеден, 4 суреттен, барлығы 68 беттен тұрады.

Негізгі зерттелу аймағы - Қазақстан Республикасы.

Кіріспеде тақырыптың жалпы сипаттамасы, оның зерттелу дәрежесі көрсетіліп, мақсат пен міндеттер тұжырымдалған, зерттеудің объектілері мен әдістері айқындалып, зерттеудің ғылыми жаңалығы берілген, мақұлдануы мен зерттеу нәтижесінің жүзеге асырылуы жайлы мәліметтер келтірілген.

Бірінші тарауда жалпы баламалы энергия көздерінің негізінде жұмыс жасайтын электр станцияларына сипаттама берілген. Оның ішінде боашағы зор күн, жел және биомасса энергиясына ауқымды талдау жасалған.

Екінші тарауда еліміздегі «жасыл энергтиканың» қазіргі жағдайы мен баламалы энергия негізінде жұмыс атқаратын электр станцияларының даму жағдайы мен таралуына толықтай талдау жасалды. Сонымен қатар Қазақстандағы жел әлеуетіне салыстырмалы сипаттама берілді.

««Жасыл энергетиканың» өзекті мәселелері мен болашақтағы дамуы» атты үшінші тарауда жаңғыртылатын көздердегі энергетика дамуының экологиялық салдарлары, Қазақстандағы «жасыл энергетиканың» өзекті мәселелері мен болашақтағы дамуы, атомдық энергетиканы дамытудың пайдалы жағы мен кері әсері, 2017 жылы елімізде өткізілетін «Expo-2017» көрмесі жайлы баяндалған. Жұмыс соңында негізгі қорытындылар мен ұсыныстар баяндалады.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты дәстүрлі энергетикалық қуат шикізаттарына тиімді балама табу, жаңа балама қуат көздерін игеруге халықаралық қоғамдастықтың назарын аудару. Осы мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылды:

● Баламалы энергия көздерінің негізінде жұмыс жасайтын электростанцияларды анықтау.

● Қазақстандағы «жасыл энергетиканың» қазіргі жағдайын бағалау.

● Еліміздегі «жасыл энергетиканың» дамуы мен таралуына талдау жасау.

● Қазақстандағы жел энергиясының әлеуетіне баға беру.

● Қазақстандағы «жасыл энергетиканың» өзекті мәселелері мен болашақтағы дамуын сараптау.

● Қазақстандағы күн, жел, геотермалды, биомасса және гидроэнергетика секторындағы энергияның жаңғыртылатын көздеріне баға беру.

Зерттеу объектілері : баламалы энергия көздері.

Түйінді сөздер: баламалы энергия көздері, жасыл энергетика, күн панельдері, геотермалды энергия көздері, гидроэнергетика, биомасса, жел генераторлары, ресурстық әлеует, болашақтың энергиясы, атомдық банк, энергетикалық жүйе.

Кіріспе

Заман көші алға озып, экономика дамыған сайын қоршаған ортаны қорғау қиынға соғып барады. Өндірісті дамытпаса, экономика алға баспайтыны белгілі. Ал өндірісті дамыту үшін электр энергиясы қажет. Сонымен қатар, үстіміздегі мыңжылдықта адамзаттың энергияға деген сұранысын қанағаттандыру қиынға соғып барады. ХХІ ғасырда жаhандық экономика энергетикалық жағынан жеткілікті қамтамасыз етілмейінше дами алмайды. Мамандардың есептеуінше, тек алдағы 2 онжылдықтың ішінде адамзаттың қуатты қажетсінуі 40 пайызға өседі. Бүгінде 2 миллиард адамның электрге мүлдем қолы жетпейді. Бұл жолдан өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай аман-есен алып шығудың жалғыз жолы - «жасыл энергетиканы» дамытудың маңызы зор.

Дүниежүзіндегі талай мемлекеттің дамуына тың серпін берген «жасыл энергетикаға» Қазақстан да қадам басып, тың серпінмен ірі жобаларды іске асыруда. Елбасының бастамасымен жүзеге аса бастаған бұл бағдарлама аймақтарда да жалғасын табуда. Осы ретте біздерге Астана қаласында өтетін «ЭКСПО - 2017» халықаралық көрмесі дәстүрлі емес қуат көздерін өндіруге ерекше серпіліс береді.

Қазақстанда балама энергия көздерін дамытудың әлеуеті аса жоғары екені даусыз. Мамандар еліміздің гидроэнергия, жел және күн энергиясынан алынатын қуат көзінің ресурстық әлеуеті 1 трлн. кВт/сағатқа тең келетінін айтқан болатын. Қазірдің өзінде Қазақстанда балама энергия көздерін дамыту мақсатында оннан астам жобалар жүзеге асырылуда. Олар негізінен шағын қуаттағы қанатқақты жобалар болғанымен, «жасыл энергетиканы» дамытуда ерекше серпін беретіні сөзсіз.

Адамзаттың ертеңі - «Жасыл энергетика». Астанада өтетін ЕХРО-2017-нің басты ұраны - «Болашақтың энергиясы». Бүгінде бұл барлық саналы адамзатты толғандырып отырған көкейкесті мәселе. Жұмыр жерді мекендейтін жеті миллиард адамның күннен-күнге өсіп бара жатқан энергетикалық сұранысын қанағаттандыру планетамыздың болашақтағы ең бір өзекті проблемасына айналып бара жатыр. Электр қуатын өндіру үшін көмірсутегі шикізатын көптеп пайдалану - ауаны ластап, атмосферадағы тепе-теңдікті бұзды. Сондықтан бүгінгі таңдағы түйінді мәселе - дәстүрлі энергетикалық қуат шикізаттарына тиімді балама табу. Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен өмірге келген Астана ЕХРО-2017-нің басты ұраны - «Болашақтың энергиясы» болып отырғандығы да тегін емес. Қазірдің өзінде Қазақстан бұл көкейкесті мәселе бойынша бірқатар ғылыми жаңалықтар мен озық ойларды алға тартуда. Әрине, «Болашақтың энергиясы» тақырыбының ауқымы өте кең. Бұл - негізінен болашақта адамзат игілігіне айналатын балама қуат көздерін ашу үшін жаңа технологияларды өмірге әкелу. Бұл - жаңа балама қуат көздерін игеруге халықаралық қоғамдастықтың назарын аудару. Дәстүрлі энергетикалық қуат шикізаттарына тиімді балама табу, жаңа балама қуат көздерін игеруге халықаралық қоғамдастықтың назарын аудару.

1 БАЛАМАЛЫ ЭНЕРГИЯ КӨЗДЕРІНІҢ НЕГІЗІНДЕ ЖҰМЫС ЖАСАЙТЫН ЭЛЕКТРОСТАНЦИЯЛАР

Жаңғыртылатын энергия көздеріне энергияның мынандай түрлері жатады: күн энергиясы, геотермалды энергия, жел энергиясы, теңіз толқындарының энергиясы, мұхит суының ағысынан туындайтын энергия, мұхит суының көтерілуі мен төмендеуі кезінде қалыптасатын энергия, биомасса энергиясы, гидро (су) энергиясы, төмен әлеуетті жылу энергиясы және жаңартылатын энергияның басқа да түрлері.

Шартты түрде жаңартылатын эенргия көздерін 2 топқа бөледі:

1. Дәстүрлі - бұл топқа қуаттылығы кем дегенде 30 МВт-ты құрайтын СЭС-тардан алынатын су энергиясы; жылу алу үшін отынды, торфты және пештерде жанатын жанармай отынның басқа да түрлерін дәстүрлі жолмен жағу арқылы алынатын биомасса энергиясы; сонымен бірге геотермалды энергия жатады.
2. Дәстүрлі емес - бұл топқа күн энергиясы; жел энергиясы; мұхит пен теңіз суының толқындарының, ағыстарының және суының өз деңгейінен көтерілуі кезінде қалыптасатын энергия; кіші және микро СЭС-терден алынатын су энергиясы; дәстүрлі жағу әдісінсіз алынатын биомасса энергиясы; төмен әлеуетті жылу энергиясы және жаңартылатын энергияның басқа да түрлері жатады.

Қазіргі таңда адамзат баласының 1/3-нен астамы тиісті энергетикалық инфраструктураның болмауының нәтижесінде электр энергиясына қолдары жетпейді. Органикалық отынның шектен тыс жануы ғаламдық климатқа орны толмас әлеуметтік және экономикалық зардаптар әкелуде, адам денсаулығына қауіп төндіруде. Сонымен қатар, дәстүрлі органикалық отын көздері үстіміздегі үшінші мыңжылдықта таусылудың алдында тұр. Ал дәстүрлі емес органикалық отынның түрлерін, мысалы, мұнайлы құмдақты қолдану біріншіден - энергия тасмалдағыштардың бағасының анағұрлым жоғарылауына алып келсе, екіншіден - қоршаған ортаны қосымша ластайды. Жоғарыда аталған деректердің салдарынан меншікті дәстүрлі энергетикалық ресурстары жоқ елдердің электр энергисын импорттауға деген қажеттілігі екі есеге өседі. Ал бұл жағдай болашақта халықаралық шиеленіс пен жанжалға алып келуі мүмкін. Қалыптасқан жағдайда көп елдер мақсатты түрде атом энергиясын ары қарай дамыту жолдарын іздестіруі ықтимал. Ядролық отынды қолдану туралы бір-біріне қарама-қайшы екі көзқарас бар: біріншілері бұл электр қуатын өндіру технологиясының қалыпты жақсы жақтарын атап көрсетсе, екіншілері ядролық апаттардың салдарынан туындайтын күрделі мәселелер мен атомдық қарудың таралу қаупін, ядролық қалдықтардың зиянын алға тартады.

Тап осы сәтте белгілі-бір елдер мен аймақтарда 2 миллиард адам электр қуатынсыз өмір сүріп жатқанда, ядролық отынды қоспағанда, жаңғыртылатын энергия көздерінен өндірілетін электр энергиясын қалыпты бағамен немесе дәстүрлі энергия көздері беретін электр энергиясының бағасынан да төмен бағамен алуға мүмкіндік береді. Бірақ өкінішке орай, бүкіл әлемде «жасыл энергетиканы» зерттеу жұмыстарына, «жасыл энергетиканы» дамытуға, энергетикалық орталықтарды салу мен баламалы энергия нарығын құру мәселелері тиісті қолдау таппай, лайықты назарда болмауда. Баламалы энергия көздерінің табиғи әлеуеті ешқашан таусылмайды және органикалық энергия мен ядролық энергияның жалпы жылдық табысын бірнеше мың рет асып түседі, ал бұл дегеніміз дәстүрлі энергия көздерін түгелімен әрі тұтастай алмастыруға мүмкіндік береді. Ал баламалы энергия көздерінің экономикалық әлеуетіне, пайдасына келетін болсақ, уақыт өте келе оның экономикалық тиімділігі сөзсіз арта түседі. Сондықтан алдағы уақытта баламалы энергия көздерін өндіретін электр станциялары кең ауқымда таралады және технологилық жағынан дамиды. Ал дәстүрлі энергия көздерінің бағасы оның қорының аздығы мен қоршаған ортаны ластауы себебінен күннен-күнге жоғарылайды. Қазірдің өзінде, әсіресе біріккен энергиялық жүйесі жоқ аудандарда баламалы энергия көздерін артық шығынсыз қолданысқа енгізуге мүмкіндік бар.

Баламалы энергия көздерін кең түрде қолданысқа енгізу мен энергия тиімділігін арттыруға бағытталған саясаттың негізгі назарында қоршаған ортаны қорғау, табиғат байлықтарын сақтау, энергетикалық қауіпсіздік пен баламалы энергия көздерінің экономикалық дамуы, кедейліктің азаюы, табиғи қорларға бола туындайтын дау-дамайлар мен экономикалық дағдарыстың қаупін ауыздықтау және басқа да энергетика мен табиғи қорларға байланысты туындайтын мәселелер болуы шарт. Жоғарыда аталып кеткен мәселелерді шешу үшін заңнамалық бастамалардың болуы керек. Сонымен қатар әлемдегі елдердің парламенттері демократиялық қозғаушы күш ретінде осы құбылыстардың бастамасын қалыптастыруы қажет [1] .

1. Күн энергиясы

Күн - қуатты генератор. Табиғи энергетикалық ресурстардың ішінде жер бетінде мол таралған энергия көзі Күн сәулесінің энергиясы болып саналады. Біздің планетамыздың Күннен бір тәулік ішінде алатын энергия мөлшері 63, 8*10 ¹⁶ миллиард кВт /сағатқа тең. Бұл ұшан-теңіз энергия. Осыншама энергияның 47%-ы ғана планетамызды қоршаған ауа қабатына сіңіп, қалғаны шағылысып, кері космос кеңістігіне тарап кетеді. Планетамызға жететін Күн энергиясының едәуір бөлігі жердің бетін жылытуға, теңіз және мұхит суларын буландыруға, өсімдіктер дүниесіне қажетті фотосинтез процесіне, су және ауа ағыстары сияқты әр түрлі құбылыстарды тудыруға жұмсалады. Күн энергиясының жалпы мөлшерін бүкіл жер бетінің ауданына бөлсе оның әрбір шаршы метріне орта есеппен 160 ватт қуатынан келер еді. Әрине, жер бетіне Күн энергиясы бірдей таралмайтыны белгілі, оның мөлшері экваторлық ендіктерде көбірек те, полюстерге қарай азаяды. Соған қарамастан Жер шарының кез-келген елді-мекеніндегі әрбір үйінің шатырына түсетін энергия мөлшері сол үйді жылытуға пайдаланатын энергиядан анағұрлым артық екенін біле бермейміз [2] .

Жыл сайын Жер Күннен шамамен 1, 6*10 ¹⁸ кВт/с энергия алады, бұл энергияны тұтынудың қазіргі деңгейіне қарағанда 10 мың есе көп. Және күннің Жердегі энергетикалық балансында энергияның басқа барлық көздерінің қосынды үлесінен 5 мың есеге артады, басқаша айтсақ жер үшін күн энергиясының әлеуеті жылына шартты отынның 123*10 ¹² т құрайды. Сонымен қатар Жерде пайдаланатын энергияның барлық түрі жылу энергиясына трансформацияланады, бұл энергия өндірісінде түсетін күн радиациясының 5%-на тең келетін қайтымсыз өзгерістерге әкеп соғуы мүмкін [3] .

Жер бір күнде Күннен әлемдегі барлық элетр станцияларында өндірілетін электр энергисынан мың есе көп энергия алады. Күн энергиясы қоршаған ортаға жоғарғы дәрежеде жағымды әсер қалыптастырады.

Жер бетіне жақын Күннің сәулеленуі кезінде шоғыр (спектр) пайда болады және ол спектр қара дененің спектріне ұқсас келеді. Спектрдің температурасы - 6 000 К, шартты диапазоны - 0, 5 ⁰ болып келеді. Атмосфера сыртындағы күннің сәулелену қарқындылығы Жердің жылдық қозғалысы нәтижесінде кішкене өзгеріс жасайды. Күннің орташа тұрақты өнімділігі I ₀ = 1360 Вт / м ² - ты құрайды [4] .

Күннің сәулеленуі Жер бетіндегі күн сәулесі түсіп тұрған нүктенің қай ендікте орналасқандығына, сол жердің теңіз деңгейінен биіктігіне, жыл мезгілі мен тәулікке, бұлттылыққа тәуелді болады. Күннің сәулелену қарқындылығы 1000 Вт/м ² -тан асуы мүмкін. Күн сәулесінің жер бетіне түсуін мемлекеттік метеорологиялық орталықтар актинометриялық станцияларының желілері арқылы тіркеп отырады. Өлшеу жұмыстары стандартты термоэлектрлі құралдар арқылы жүзеге асады. Мысалы, күннің тіке сәулелену қарқындылығы - АТ-50 актинометрі арқылы; жиынтық сәулелену қарқындылығы - М-80 баллометрлік үлгідегі пиранометрі арқылы жүзеге асады. Егер қарастырылып отырған аумақта актинометриялық станциялар мүлде болмаған жағдайда күннің сәулеленуін өлшеу үшін жанама тәсіл қолданылады. Яғни, көршілес жатқан аумақтарда орналасқан станциялардағы күннің сәулеленуі өлшенген статистикалық мағлұматтарды қолданады [1] .

Әрине, Күн энергиясын адамдар өз өмірінде қашан да болса пайдалануда. Бірақ ол энергия табиғаттың заңымен өзгерген бір түрден екінші түрге айналып, адам тіршілігінің арқауы болған энергия түрі болып табылады. Жер бетінде жайқала өскен өсімдіктер дүниесі, теңіз бен мұхиттың тулаған толқындары, атмосфераның жауын-шашыны, планетамыздың барлық тіршілік түрлері, жер қойнауының көмірі, мұнайы мен газы және тағы басқасы қуатты Күн энергиясының жемісі.

Жер бетіне түскен Күн энергиясы із-түзсіз жоғалып кетпейді. Оның өзгерген түрі біздің күнделікті ішетін тамағымыз, киетін киіміміз, жағатын отынымыз, зауыттар мен фабрикаларда, қала мен ауылдарда пайдаланылатын энергиялар. Яғни, планетамызда Күн энергиясының құдіретті әсерінсіз бірде-бір тіршілік түрі қалыптасып, дами алмас еді. Солай бола тұрса да адамдар Күн энергиясын пайдалануды әлі толықтай меңгере қойған жоқ. Оның басты себебі Күн энергиясының мөлшері орасан мол болғанымен, ол жер бетіне шашыранды түрде жетеді, оларды «жинап» өндіріс салаларын арзан, ең тиімді энергия көзімен жабдықтау мәселесі әзірше қай елде болса да өндірістік көлемде өз шешімін таппай отыр [5] .

Шынында да Күн энергиясы сарқылмайтын ең арзан да қуатты табиғи энергия көзі болып табылады. Бірақ осы энергияның жер бетінде таралу мөлшері бірдей емес. Жер бетінің Күн энергиясы экваторға жақын жерлерге мол таралған. ТМД-да Күн сәулесі Закавказье, Орта Азия Республикаларына, Қырымға, Қазақстанның оңтүстік облыстарына едәуір мол түседі. Ғалымдардың есептеулеріне қарағанда, бұл аудандардың әрбір шаршы метріне түсетін энергия мөлшері өзінің калориялық қуаты жағынан ауданы 1 шаршы метр, қалыңдығы жарты метр қоңыр көмір энергиясының қуатына тең. Бұл, әрине өте үлкен көрсеткіш. Экваторға жақын орналасқан Нигерияда Күннің ыстықтығы сондай, тіпті көлеңкенің өзінде ауаның температурасы 40-45 ⁰ С-қа жететін көрінеді. Осындай Күн энергиясы мол түсетін жерлер Қазақстан территориясында да бар, олар Маңғышлақ, Қызылорда, Шымкент, Жамбыл, Алматы облыстары, Үстірт, Орталық Қазақстан және тағы басқа жерлер. Ғылыми деректерге қарағанда, осы аудандарда 1 жыл ішінде 150-210 күн ашық, орташа есеппен 37 ⁰ С жылы болып тұрады екен. Әрине, жалпы Күннен таралған энергия жер бетіне түгелдей жетпейтінін жоғарыда айттық. Біздің планетамызға Күн бөлетін энергияның небары 2 миллиардтан бір бөлігі ғана жетеді. Тіпті осы энергияның өзі-ақ Каспий, Азов теңізі сияқты су айдындарын 1-2 минуттың ішінде буландырып, құрғатып жіберуге молынан жетеді. Жыл сайын ғаламшарымыздың бойына сіңетін Күн энергиясының мөлшері 1, 3*10 ¹⁴ тонна шартты отын қуатымен бірдей [6] .

Жер шары халқының энергияны пайдалануы жыл сайын артуда, оның мөлшері қазіргі даму қарқынымен есептегенде әрбір 10-12 жылда 2 есе өсіп отырады екен. Болашақта да энергия түрлерін пайдалану қарқыны сөзсіз артады. Сонда ғаламшарымыздың тұрғындары өздеріне қажетті энергияны қандай жолмен қамтамасыз етеді деген сұрақ туындайды.

Әрине, қазірдің өзінде халық шаруашылығы салаларын дамытуға энергияның жаңа түрлерін, әсіресе атом, термоядролық, жер асты ыстық сулары энергиясын пайдалану көптеген елдерде қолға алына бастады. Бірақ олардан өндірілетін энергия мөлшері өте аз және тым қымбатқа түседі. Сонымен бірге атом энергиясына қажетті уранның жалпы қоры ғаламшарымыздың байырғы отын түрлері сияқты бір кезде таусылуы мүмкін ғой. Міне, сондықтан да көптеген оқымыстылардың батыл пікірлеріне қарағанда, болашақтың ең тұрақты, әрі арзан, сарқылмайтын энергия көзі - Күн сәулесінің энергиясы болмақ.

Күн энергиясын пайдалануды халықтар ертеден-ақ ойлаған. Ол туралы Египет, Грек, Рим аңыз-әңгімелерінде, ескі жазбаларында баяндалған. Осыдан 2500 жыл бұрын Грек оқымыстысы Ксенофонт: « . . . егер үйлердің оңтүстікке қараған қабырғаларын биіктеу жасаса, онда қыс айларында ол үй біршама жылы болады» деп айтқан екен.

Күн сәулесін пайдаланудың алғашқы әдістерін римдіктер жасаған көрінеді, олар Күн сәулесін жинайтын шынылардың көмегімен от тұтатқан. Архимед өзінің «Жандырғыш шынылар» деген еңбегінде Күн сәулелерін жинау әдістерін сөз еткен. Мысалы, тарихта Архимед жасаған Күн сәулелерін шоғырландыратын шыныларды пайдаланып гректер Сиракузадағы Римнің әскери флотын өртеп жіберген деген аңыз да бар [7] .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс