Оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде қалыптастыру
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 10
1.1 Оқушылардың танымдық қызығушылығын тiлдердi оқыту үрдісінде қалыптастыру¬.¬ әлеуметтік.педагогикалық мәселе ... ... .. 18
1.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығының мәні, құрылымы және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың дидактикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ТІЛДЕРДІ ОҚЫТУ ҮРДІСІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МАҚСАТЫНДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК.ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.1 Мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту барысында қалыптастырудың әдістемесі мен педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
2.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруындағы әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы тиiмдi жол . инновациялық оқуды дәстүрмен ұштастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
2.4 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың тәжірибелік.эксперимент жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 107
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... . 126
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 10
1.1 Оқушылардың танымдық қызығушылығын тiлдердi оқыту үрдісінде қалыптастыру¬.¬ әлеуметтік.педагогикалық мәселе ... ... .. 18
1.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығының мәні, құрылымы және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың дидактикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ТІЛДЕРДІ ОҚЫТУ ҮРДІСІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МАҚСАТЫНДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК.ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.1 Мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту барысында қалыптастырудың әдістемесі мен педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
2.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруындағы әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы тиiмдi жол . инновациялық оқуды дәстүрмен ұштастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
2.4 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың тәжірибелік.эксперимент жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 107
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... . 126
Зерттеудің көкейкестiлiгi. Танымды жетiлдiру мәңгiлiк мәселе. Сол орайдан келгенде тiлдердi оқыту үрдiсiнде танымдық қызығушылықты жетiлдiру – оқушыларды ойлай бiлуге, өздiгiнен iзденiп, келелi мәселенiң шешiмiн табудың жолын белгiлеп, оның нәтижелi болуына кеңiрек мүмкiндiк бередi. Таным мәселесi жөнiнде философтар, психологтар, педагогтар әр саладан үнемi де үздiксiз талдап, талқылап келедi. Бұл жүйеде қазақ халқының кемеңгерлерi айтқан даналық ойлар кейiнгi ұрпаққа аңыз, әңгiме, ертегi, жыр, мақал-мәтел түрiнде жеткендiгiн айғақтайтын деректер баршылық. Ал педагогика классиктерiнiң шығармашылық еңбектерiнде, ғылыми зерттеулерiнде, педагогикалық трактаттарында таным туралы кейде тiкелей, кейде жанама түрде толассыз сөз етiлген. Адам дүниенi көзбен көрiп, құлақпен естiп, мұрынмен иiскеп, қолмен ұстап таныса, сөз арқылы түсiнiп, сезiнiп, ұғынып тану өз алдына үлкен әлем. "Бала санасына сiнген ұғымдардың көпшiлiгi кейiн, уақыт өте келе ересек адамның әрекетiне ұласады", - деп Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаев "Еуразия жүрегiнде" атты кiтабында 1 орынды көрсеткен.
Егемендiкке қолы жеткен елдi өркендететiн жас мемлекеттiң экономикалық, саяси, әлеуметтiк мәдени дамуына үлес қосатын бүгiнгi мектеп оқушысын, ертеңгi қайраткерлердiң танымдық қызығушылығын қалыптастыруда тiлдiң атқаратын қызметi ерекше зор. Тiкелей тiл болмағанымен де танымның бiлiм берудегi тәрбиелiк, тағылымдық мәнi туралы зерттеу жүргiзген республикадағы педагогтар мен психологтар С.Т.Сабыров 2, Қ.Б.Жарықбаев 3, М.А.Құдайқұлов 4, А.Г.Қазмағамбетов 5, А.Е.Әбiлқасымова 6, П.Ф.Каптерев 7, М.А.Темірбеков 8, С.Балаубаев 9, С.А.Ұзақбаева 10, Н.А.Дарханов 11, Н.Б.Жаманқұлова 12 т.б. еңбектерi бар. Бұл зерттеулерде оқушының дамуына танымның тигiзетiн ықпалы, өздiгiнен еңбектену, бiлiм алу, бiлiктiк, дағды қалыптастырудың теориялық және қолданбалық тәжiрибе негiзiнде этносқа тән ерекшелiктер сенiмдi түрде дәлелденiп, жан-жақты сипатталған. Дамудың тарихи кезеңдерiне байланысты талдаулар жасалып, оның мән-мазмұны туралы пайымдаулар жасалған.
Танымның қолданыстағы әдiстерi мен мұғалiмнiң мамандығын жетiлдiру жөнiнде М.М.Жанпейісова 13, А.П.Сейтешев 14, А.А.Саипов 15, С.Н.Лысенкова 16, Н.Д.Хмель 17, Ж.Т.Дәулетбекова 18, Р.К.Төлеубекова 19, М.С.Молдабекова 20 т.б. зерттеулерiнде келтiрiлген айғақтар мен теориялық ұстанымдар әр саладан көрсетiлген. Сондай-ақ Ж.А.Қараев 21, 108, Р.С.Омарова 22, Т.И.Қоқымбаева 23 т.б. ғылыми еңбектерiнде классикалық педагогиканың көрнектi өкiлдерiнiң таным жөнiндегi идеяларын уақытқа үйлесiмдi пайымдай бiлу жолдары сипатталған. Тұлғаның жеке басын, дербестiгiн құрметтей отырып танымдық қызығушылықты дамытуға байланысты тәжiрибелер негiзiндегi түрлi тұжырымдар жинақталған. Ұлы ғалымдар мен педагогтардың еңбектерінде
Егемендiкке қолы жеткен елдi өркендететiн жас мемлекеттiң экономикалық, саяси, әлеуметтiк мәдени дамуына үлес қосатын бүгiнгi мектеп оқушысын, ертеңгi қайраткерлердiң танымдық қызығушылығын қалыптастыруда тiлдiң атқаратын қызметi ерекше зор. Тiкелей тiл болмағанымен де танымның бiлiм берудегi тәрбиелiк, тағылымдық мәнi туралы зерттеу жүргiзген республикадағы педагогтар мен психологтар С.Т.Сабыров 2, Қ.Б.Жарықбаев 3, М.А.Құдайқұлов 4, А.Г.Қазмағамбетов 5, А.Е.Әбiлқасымова 6, П.Ф.Каптерев 7, М.А.Темірбеков 8, С.Балаубаев 9, С.А.Ұзақбаева 10, Н.А.Дарханов 11, Н.Б.Жаманқұлова 12 т.б. еңбектерi бар. Бұл зерттеулерде оқушының дамуына танымның тигiзетiн ықпалы, өздiгiнен еңбектену, бiлiм алу, бiлiктiк, дағды қалыптастырудың теориялық және қолданбалық тәжiрибе негiзiнде этносқа тән ерекшелiктер сенiмдi түрде дәлелденiп, жан-жақты сипатталған. Дамудың тарихи кезеңдерiне байланысты талдаулар жасалып, оның мән-мазмұны туралы пайымдаулар жасалған.
Танымның қолданыстағы әдiстерi мен мұғалiмнiң мамандығын жетiлдiру жөнiнде М.М.Жанпейісова 13, А.П.Сейтешев 14, А.А.Саипов 15, С.Н.Лысенкова 16, Н.Д.Хмель 17, Ж.Т.Дәулетбекова 18, Р.К.Төлеубекова 19, М.С.Молдабекова 20 т.б. зерттеулерiнде келтiрiлген айғақтар мен теориялық ұстанымдар әр саладан көрсетiлген. Сондай-ақ Ж.А.Қараев 21, 108, Р.С.Омарова 22, Т.И.Қоқымбаева 23 т.б. ғылыми еңбектерiнде классикалық педагогиканың көрнектi өкiлдерiнiң таным жөнiндегi идеяларын уақытқа үйлесiмдi пайымдай бiлу жолдары сипатталған. Тұлғаның жеке басын, дербестiгiн құрметтей отырып танымдық қызығушылықты дамытуға байланысты тәжiрибелер негiзiндегi түрлi тұжырымдар жинақталған. Ұлы ғалымдар мен педагогтардың еңбектерінде
1 Назарбаев Н.Ә. Еуразия жүрегiнде. – Алматы: Атамұра, 2005. – 192 б.; Қазақстан – 2030; Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы, 2004.
2 Сабыров Т.С. Оқушы жастардың танымдық әрекетiн артырудағы оқытудың әдiстерi мен формаларының дидактикалық жүйесiн тиiмдi қолдануда мұғалiмдердiң даярлаудың теориялық негiздерi: автореф. пед. ғыл. докт., 13.00.01 – Алматы, 1996. – 78 б.
3 Жарықбаев Қ.Б. Психология. – Алматы, 1982. – 179 б.
4 Кудайкулов М.А. Дидактические проблемы формирования основ профессионально-методических умений у будущего учителем. Дисс. д.п.н. – Алма-Ата, 1975. – 453 с.
5 Казмағамбетов А.Г. Научно-педагогические основы формирования системы оценочных притязаний старшеклассников с учебном процессе. Дис. д.п.н. – Алматы, 1999. – 232 с.
6 Әбiлқасымова А.Е. Студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру. – Алматы: Бiлiм, 1994. – 192 б.
7 Каптерев П.Ф. Педагогический процесс. – М.: Педагогика, 1982. – 231 с.
8 Темірбеков М.А., Балаубаев С. Психология. Оқулық. – Алматы: Мектеп, 1966. – 136 б.
9 Балаубаев С. Психология. Оқулық. – Алматы: Мектеп, 1966. – 136 б.
10 Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халықтық дәстүр. – Алматы, 1990. – 117 б.
11 Дарханов Н.А. Педагогические условия активизации познавательной деятельности учащихся: дисс. ... кан. пед. наук. – Алматы, 2000. -125 с.
12 Жаманқұлова Н.Б. Студенттердің өздігінен білім алу біліктері мен дағдыларын қалыптастыру. Дисс. ... п.к.ғ. – Алматы, 1998. -156 б.
13 Жанпеиісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. – Алматы: Алем, 2002. – 180 б.
14 Сейтешев А.П., Абдыкаримов Б.А. Научные основы профессионально-технической педагогики. – Алма-Ата, 1992. – 432 с.
15 Саипов А.А. Теория и практика туризма Казахстана. – Алматы, 1999. - 20 с.
16 Лысенкова С.Н. Методом содержащего обучения. –М.: Просвещение. 1988. – 192 с.
17 Хмель Н.Д. Біртұтас педагогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы. – Алматы, 2003. – 128 с.
18 Лысенкова С.Н. Оқушылардың оқу мотивтері сапалы білім негізі. – Алматы, 2001. – 170 б.
19 Төлеубекова Р.К. Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтік –мәдени жағдайда адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негіздері. Автореферат. – Алматы, 2001. – 32 с.
21 Караев Ж.А. Активизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологии обучения. Дисс д.п.н. – Алматы, 1994. – 314 с.
22 Омарова Р.С. Жоғары оқу орындарында студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру. Дис. п.ғ.к. – Алматы, 2001. – 167 б.
23 Қоқымбаева Т.И. Халық педагогикасының құралдары арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту: дисс. ... пед. ғыл. кан. . – Алматы, 2000. – 149 б.
24 Әл-Фараби. Әлеуметтік этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. – 418 б.
26 Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения. В 2-х т./Под ред. В.Н.Столетова. – М.: Педагогика, 1981. – 334 с.
27 Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2-х т./Под ред. А.И.Пискунова. – М.: Педагогика, 1982. – 396 с.
28 Ушинский К.Д. Избранные произведения. – М.: Педагогика, 1968. – 350 с.
29 Дистервег А. Избранные педагогические сочинения. – М.: Учпедгиз, 1956. – 370 с.
30 Чернышевский Н.Г. Избранные педагогические сочинения. – М.: Педагогика, 1940. – 255 с.
31 Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М.: Педагогика, 1991. – 472 с.
32 Ананьев Б.Г. Позновательные потребности и интересе. Ученые записи. – ЛГУ, 1959. № 265. Выпуск 16.
33 Бабанский Ю.К. Избранные педагогические труды. – М.: Педагогика, 1989. – 560 с.
34 Занков Л.В. Наглядность и активизация в обучении. – М.: Учпедгиз, 1960. – 34 с.
35 Лернер И.Я. Поиск доказательств и позновательная самостоятельность учащихся. – М.: Советская педагогика, 1974. № 7. – С. 28-37.
36 Давыдов В.В.Проблемы развивающего обучения. – М.: Педагогика, 1986. – 239 с.
37 Талызина Н.Ф. Теоретические основы содержания общего среднего образования. Под ред. В.В.Краевского, И.Я.Лернера. – М.: Педагогика, 1975. – 352 с.
38 Леоньтев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: Политиздат, 1976. – 304 с.
39 Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М.: Учпедгиз, 1946. – 704 с.
40 Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики. – М.: Политиздат, 1980. – 344 с.
41 Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе. – М.: Просвещение, 1979. – 186 с. С. 14
42 Есипов Б.П. Самостоятельная работа учащихся на уроке. – М.: Учпедгиз, 1961. – 239 с.
2 Сабыров Т.С. Оқушы жастардың танымдық әрекетiн артырудағы оқытудың әдiстерi мен формаларының дидактикалық жүйесiн тиiмдi қолдануда мұғалiмдердiң даярлаудың теориялық негiздерi: автореф. пед. ғыл. докт., 13.00.01 – Алматы, 1996. – 78 б.
3 Жарықбаев Қ.Б. Психология. – Алматы, 1982. – 179 б.
4 Кудайкулов М.А. Дидактические проблемы формирования основ профессионально-методических умений у будущего учителем. Дисс. д.п.н. – Алма-Ата, 1975. – 453 с.
5 Казмағамбетов А.Г. Научно-педагогические основы формирования системы оценочных притязаний старшеклассников с учебном процессе. Дис. д.п.н. – Алматы, 1999. – 232 с.
6 Әбiлқасымова А.Е. Студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру. – Алматы: Бiлiм, 1994. – 192 б.
7 Каптерев П.Ф. Педагогический процесс. – М.: Педагогика, 1982. – 231 с.
8 Темірбеков М.А., Балаубаев С. Психология. Оқулық. – Алматы: Мектеп, 1966. – 136 б.
9 Балаубаев С. Психология. Оқулық. – Алматы: Мектеп, 1966. – 136 б.
10 Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халықтық дәстүр. – Алматы, 1990. – 117 б.
11 Дарханов Н.А. Педагогические условия активизации познавательной деятельности учащихся: дисс. ... кан. пед. наук. – Алматы, 2000. -125 с.
12 Жаманқұлова Н.Б. Студенттердің өздігінен білім алу біліктері мен дағдыларын қалыптастыру. Дисс. ... п.к.ғ. – Алматы, 1998. -156 б.
13 Жанпеиісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. – Алматы: Алем, 2002. – 180 б.
14 Сейтешев А.П., Абдыкаримов Б.А. Научные основы профессионально-технической педагогики. – Алма-Ата, 1992. – 432 с.
15 Саипов А.А. Теория и практика туризма Казахстана. – Алматы, 1999. - 20 с.
16 Лысенкова С.Н. Методом содержащего обучения. –М.: Просвещение. 1988. – 192 с.
17 Хмель Н.Д. Біртұтас педагогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы. – Алматы, 2003. – 128 с.
18 Лысенкова С.Н. Оқушылардың оқу мотивтері сапалы білім негізі. – Алматы, 2001. – 170 б.
19 Төлеубекова Р.К. Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтік –мәдени жағдайда адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негіздері. Автореферат. – Алматы, 2001. – 32 с.
21 Караев Ж.А. Активизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологии обучения. Дисс д.п.н. – Алматы, 1994. – 314 с.
22 Омарова Р.С. Жоғары оқу орындарында студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру. Дис. п.ғ.к. – Алматы, 2001. – 167 б.
23 Қоқымбаева Т.И. Халық педагогикасының құралдары арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту: дисс. ... пед. ғыл. кан. . – Алматы, 2000. – 149 б.
24 Әл-Фараби. Әлеуметтік этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. – 418 б.
26 Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения. В 2-х т./Под ред. В.Н.Столетова. – М.: Педагогика, 1981. – 334 с.
27 Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2-х т./Под ред. А.И.Пискунова. – М.: Педагогика, 1982. – 396 с.
28 Ушинский К.Д. Избранные произведения. – М.: Педагогика, 1968. – 350 с.
29 Дистервег А. Избранные педагогические сочинения. – М.: Учпедгиз, 1956. – 370 с.
30 Чернышевский Н.Г. Избранные педагогические сочинения. – М.: Педагогика, 1940. – 255 с.
31 Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М.: Педагогика, 1991. – 472 с.
32 Ананьев Б.Г. Позновательные потребности и интересе. Ученые записи. – ЛГУ, 1959. № 265. Выпуск 16.
33 Бабанский Ю.К. Избранные педагогические труды. – М.: Педагогика, 1989. – 560 с.
34 Занков Л.В. Наглядность и активизация в обучении. – М.: Учпедгиз, 1960. – 34 с.
35 Лернер И.Я. Поиск доказательств и позновательная самостоятельность учащихся. – М.: Советская педагогика, 1974. № 7. – С. 28-37.
36 Давыдов В.В.Проблемы развивающего обучения. – М.: Педагогика, 1986. – 239 с.
37 Талызина Н.Ф. Теоретические основы содержания общего среднего образования. Под ред. В.В.Краевского, И.Я.Лернера. – М.: Педагогика, 1975. – 352 с.
38 Леоньтев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: Политиздат, 1976. – 304 с.
39 Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М.: Учпедгиз, 1946. – 704 с.
40 Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики. – М.: Политиздат, 1980. – 344 с.
41 Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе. – М.: Просвещение, 1979. – 186 с. С. 14
42 Есипов Б.П. Самостоятельная работа учащихся на уроке. – М.: Учпедгиз, 1961. – 239 с.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты
ӘОЖ 373.1.02:37.026.6:[811.111+811.512. 122 Қолжазба
құқығында
Ешімбетова Забира Бердібековна
Оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде
қалыптастыру
(ағылшын және қазақ тілдері негізінде)
13.00.01 - Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші:
Қазақстан Республикасы Ғылым
Академиясының Академигі,
педагогика ғылымдарының докторы,
профессор К.Қ.Құнантаева
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
3
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ..
1.1 Оқушылардың танымдық қызығушылығын тiлдердi оқыту үрдісінде 18
қалыптастыру- әлеуметтік-педагогикалық мәселе ... ... ..
1.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығының мәні, құрылымы және мазмұны 18
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың дидактикалық 34
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ..
50
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ТІЛДЕРДІ ОҚЫТУ ҮРДІСІНДЕ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ МАҚСАТЫНДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫНЫҢ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту 50
барысында қалыптастырудың әдістемесі мен педагогикалық мүмкіндіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруындағы 64
әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы тиiмдi жол – 82
инновациялық оқуды дәстүрмен ұштастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың 107
тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
123
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАнылған Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... . 126
Кiрiспе
Зерттеудің көкейкестiлiгi. Танымды жетiлдiру мәңгiлiк мәселе. Сол
орайдан келгенде тiлдердi оқыту үрдiсiнде танымдық қызығушылықты жетiлдiру
– оқушыларды ойлай бiлуге, өздiгiнен iзденiп, келелi мәселенiң шешiмiн
табудың жолын белгiлеп, оның нәтижелi болуына кеңiрек мүмкiндiк бередi.
Таным мәселесi жөнiнде философтар, психологтар, педагогтар әр саладан үнемi
де үздiксiз талдап, талқылап келедi. Бұл жүйеде қазақ халқының кемеңгерлерi
айтқан даналық ойлар кейiнгi ұрпаққа аңыз, әңгiме, ертегi, жыр, мақал-мәтел
түрiнде жеткендiгiн айғақтайтын деректер баршылық. Ал педагогика
классиктерiнiң шығармашылық еңбектерiнде, ғылыми зерттеулерiнде,
педагогикалық трактаттарында таным туралы кейде тiкелей, кейде жанама түрде
толассыз сөз етiлген. Адам дүниенi көзбен көрiп, құлақпен естiп, мұрынмен
иiскеп, қолмен ұстап таныса, сөз арқылы түсiнiп, сезiнiп, ұғынып тану өз
алдына үлкен әлем. "Бала санасына сiнген ұғымдардың көпшiлiгi кейiн, уақыт
өте келе ересек адамның әрекетiне ұласады", - деп Нұрсұлтан Әбiшұлы
Назарбаев "Еуразия жүрегiнде" атты кiтабында [1] орынды көрсеткен.
Егемендiкке қолы жеткен елдi өркендететiн жас мемлекеттiң экономикалық,
саяси, әлеуметтiк мәдени дамуына үлес қосатын бүгiнгi мектеп оқушысын,
ертеңгi қайраткерлердiң танымдық қызығушылығын қалыптастыруда тiлдiң
атқаратын қызметi ерекше зор. Тiкелей тiл болмағанымен де танымның бiлiм
берудегi тәрбиелiк, тағылымдық мәнi туралы зерттеу жүргiзген республикадағы
педагогтар мен психологтар С.Т.Сабыров [2], Қ.Б.Жарықбаев [3],
М.А.Құдайқұлов [4], А.Г.Қазмағамбетов [5], А.Е.Әбiлқасымова [6],
П.Ф.Каптерев [7], М.А.Темірбеков [8], С.Балаубаев [9], С.А.Ұзақбаева [10],
Н.А.Дарханов [11], Н.Б.Жаманқұлова [12], т.б. еңбектерi бар. Бұл
зерттеулерде оқушының дамуына танымның тигiзетiн ықпалы, өздiгiнен
еңбектену, бiлiм алу, бiлiктiк, дағды қалыптастырудың теориялық және
қолданбалық тәжiрибе негiзiнде этносқа тән ерекшелiктер сенiмдi түрде
дәлелденiп, жан-жақты сипатталған. Дамудың тарихи кезеңдерiне байланысты
талдаулар жасалып, оның мән-мазмұны туралы пайымдаулар жасалған.
Танымның қолданыстағы әдiстерi мен мұғалiмнiң мамандығын жетiлдiру
жөнiнде М.М.Жанпейісова [13], А.П.Сейтешев [14], А.А.Саипов [15],
С.Н.Лысенкова [16], Н.Д.Хмель [17], Ж.Т.Дәулетбекова [18], Р.К.Төлеубекова
[19], М.С.Молдабекова [20], т.б. зерттеулерiнде келтiрiлген айғақтар мен
теориялық ұстанымдар әр саладан көрсетiлген. Сондай-ақ Ж.А.Қараев [21,
108], Р.С.Омарова [22], Т.И.Қоқымбаева [23], т.б. ғылыми еңбектерiнде
классикалық педагогиканың көрнектi өкiлдерiнiң таным жөнiндегi идеяларын
уақытқа үйлесiмдi пайымдай бiлу жолдары сипатталған. Тұлғаның жеке басын,
дербестiгiн құрметтей отырып танымдық қызығушылықты дамытуға байланысты
тәжiрибелер негiзiндегi түрлi тұжырымдар жинақталған. Ұлы ғалымдар мен
педагогтардың еңбектерінде әл–Фараби [24], Ы.Алтынсарин [25],
И.Г.Песталоции [26], Я.А.Коменский [27], К.Д.Ушинский [28], А.Дистерверг
[29], Н.Г.Чернышевский [23] оқыту арқылы оқушылардың ой-түсінігін
арттыруға, олардың өз бетімен білім алуға дағдылануына көңіл бөлінген.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері болса бірқатар психологтар
мен педагогтар Л.С.Выготский [31], Б.Г.Ананьев [32], Ю.К.Бабанский [33],
Л.В.Занков [34], И.Я.Лернер [35], В.В.Давыдов [36], Н.Ф.Талызина [37],
А.Н.Леоньтев [38], С.Л.Рубинштейн [39], М.Н.Скаткин [40], Г.И.Щукина [41,
Б.П.Есипов [42], П.И.Пидкасистый [43], Т.И.Шамова [44], М.И.Махмутов [45]
және т.б. еңбектерінде жүйелі түрде зерттеліп, талданған.
Басқа тілді оқытудың психологиялық ғылыми негіздерін зерттеген психолог
– ғалымдардың еңбектерінде Б.А.Артемов [46], М.А.Зимняя [47],
А.ААлхазишвили [48], Е.С.Ильинская [49], Б.В.Беляев [50], А.А.Леонтьев
[51], К.А.Оразбекова [52], т.б. өзге тілді үйренудің психологиялық
ерекшеліктерімен заңдылықтары айтылған.
Отандық ғалым – педагогтардың еңбектерінде К.Қ.Құнантаева
[53],Қ.Б.Жарықбаев [54], І.Р.Халитова [55], С.А.Қалиев [56], Т.Тәжібаев
[57], Қ.Бержанов [58], А.М.Құдиярова [59], Қ.Бөлеев [60], К.Шаймерденова
[61], Ж.Т.Баймағамбетова [62], А.Б.Мұратова [63], Қ.Т.Ыбраимжанов
[64],А.С.Қыдыршаев [65], Р.Б.Үсембаева [66], Б.И.Иманбекова [67],
Р.Н.Көшенова [68], А.С.Елемесова [69], Т.Р.Әбдіқадырова [70]. Шетел тілін
ана тілінің негізінде салыстыра оқытудың тиімділігін зерттеген ғалымдар
ДЖ.Къюминск [71], М.К.Исаев[72], Л.В.Щерба [73], Н.М.Құрманбаев [74],
С.М.Ляховицкий [75], А.И.Мучник [76], А.К.Карменский [77] атап көрсеткен.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытып қалыптастырудағы
педагогикалық шарттарды айқындау – тұлғаның белсендiлiгiн көтеруде ерекше
мәнге ие болатындығы А.С.Мустояпованың "Қазiргi кезде жоғары сынып
оушыларының танымдық белсендiлiгiн қалыптастырудың педагогикалық шарттары"
сияқты еңбектерiнде бiршама сипатталған [78]. Әрине, танымдық қызығушылық
жеке шарттарды бiлумен шектелiп қалмайды, оған ықпал ететiн жолдар да әр
тарапты. Осы орайдан келгенде халықтың ғасырлар бойы жинақталған
ертегiлерi, музыка, жыр-толғауларының да мәнi зор екендiгi жөнiнде
А.Ж.Едiгенова "Бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық ертегiлерiне
танымдық қызығушылығын қалыптастыру" деген еңбегi бар [79]. Күнделiктi
сабақ барысында және сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларды ертегiге қызықтыру
арқылы танымды дамытуға болатындығы талданған, әдiстемелiк жолдар
ұсынылған.
Қазақ халқының аспаптары арқылы музыкаға қызықтыру (М.А.Оразалиева)
[80], сәндiк қолданбалы өнер арқылы эстетикалық таным қалыптастыру
(С.А.Жолдасбекова) оқушының дүниетанымына ықпал етiп [81], олардың
iзденiсiн жетiлдiретiндiгi дәйектi түрде сипатталған. А.Т.Тамаевтың
"Әдебиет сабағынды жоғарғы класс оқушыларының оқырмандық қызығушылығын
қалыптастыру" тақырыбындағы зерттеуiнде оқушыны көркем әдебиет оқуға
қызықтырудың психологиялық негiздерi, оны тәрбиелей отырып бiлiм беру
мәселесi қарыстырылған [82].
Оқытылатын жеке пәндерге байланысты iзденiмпаздықтың дидактикалық
жолдары (Р.С.Омарова) [83], белсендiлiктi арттырудағы iзденiмнiң әдiстерi
мен тәсiлдерi (Т.Сабыров [2], А.Әбiлқасымова [6]), танымдық үрдiстi
ұйымдастыру жөнiнде (М.Ж.Жадрина [84], Х.М.Балтабаев [85]) және кәсiби
әдiстемелiк даярлықты жетiлдiру (А.П.Сейтешев [14], Қ.К.Жампейсова [13])
туралы ғылыми еңбектер баршылық.
Оқушылардың оқу үрдiсiндегi қатысын бағалап, ғылыми педагогикалық
жүйенi қалыптастыру негiздерi жөнiнде А.Г.Қазмағамбетовтың зерттеуiнде
байыпты ойлар ұсынылған [5]. Осының бәрi бiр-бiрiмен iштесiп жатқан мәселе
деп бiлсек, қазiргi кезде экологиялық таным әлемдiк деңгейге көтерiлiп
оқушының оған деген қызығушылығын арттырып, көзқарас қалыптастыру жөнiнде
А.С.Бейсенова [86], Н.С.Сарыбеков [87], Э.Н.Тұрдықұлов [88],
Ш.И.Тойғанбеков [89], К.И.Исламова [90], т.б. еңбектерi тәрбие беру,
бiлiмдендiру заңдылықтарының мазмұнын жаңарту, iздену мәдениетiн
жетiлдiрудi көрсетiп отыр.
Танымдық қызығушылық тек пәнаралық байланыс, жеке ғылым салаларындағы
iзденiстермен шектелмейдi, ол үнемi дамып, жетiлiп отыратын өмiршең мәселе.
Осы жалғастыққа орай Ұ.Б.Төлешова "Оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудағы мектеп пен университет арасындағы сабақтастық" деген
зерттеу жүргiзген [91]. Онда оқушылардың игерген танымдық қызығушылығын
жоғарғы оқу орындарында жалғастырудың алғы шарттары мен олардың арасындағы
байланыс талданған. Таңдаған мамандыққа үйлесiмдi қызығушылықтың дамуындағы
ғылыми-практикалық жолдар көрсетiлген. Танымдық қызығушылықтағы басты
бағдар тұлғаның өзiндiк iзденуiн қалыптастырумен бастамшылығын жетiлдiру
әдiстемелерi бiржақты көрсетiлген. Ал оқушылардың танымдық қызығушылығын
тиiмдi ұйымдастыру оқушының мүмкiндiгi деңгейiнде қабiлетiн дамытып,
өздiгiнен iзденуге жол ашып, шығармашылық қызығушылығын қалыптастыруға игi
ықпал етедi.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің
ұйымдастыруымен 2004 жылғы 12-13 ақпан күндерінде Астана қаласында
өткізілген мемлекеттік, орыс және шетел тілдерін оқыту проблемалары
жөніндегі республикалық кеңес мектептердегі тілдерді оқыту проблемаларын
және оларды шешу жолдарын талқылау мақсатын көздеді. Жеке оқу пәндерiн
немесе арнаулы тақырыптарды оқыту арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыру бағытында педагогикалық ғылыми- зерттеулер, тәжiрибелер, түрлi
салада жазылған еңбектер аз емес. Алайда, Қазақстандағы оқыту үрдiсiнде
оқушылардың танымдық қызығушылығын тiл пәндерi арқылы қалыптастыру және осы
орайдан оқытудың жаңа технологиясын зерттеуге пайдалану жөнiндегi мәселе аз
зерттелген. Бұл салада педагогикалық зерттеулер мен жинақталған тәжiрибелер
өте мардымсыз. Уақыт өткен сайын қажеттiлiгiн өмiрдiң өзi айқындай түсуде.
Тiл арқылы қалыптасқан танымдық қызығушылық оқушының iс-әрекетiн
жетiлдiруге нысаналы бағдар берiп, өзiн-өзi дамытудың бастамасына жол
ашады. Танымдық қызығушылық оқушының белсендiлiгiмен сабақтаса, тұлғаның iс-
әрекет жолындағы көзқарасын нық бекiп, дiттеген мақсатына жететiне сәк жоқ
деп бiлсек, мұның өзi бiлiм берудiң жаңа технологиясымен ұштастыру
қажеттiгiн туғызып отыр. Қажеттiктi өтеу барысында оқушының елге, жерге,
ата-бабаға деген сүйiспеншiлiгi арта түсуi ақиқат, шындық. 2001 жылы
Қазақстанға ресми және достық сапармен болған Жоғары Шапағатты Рим Папасы
Иоан Павел II: "Мен... таңданыспен көз саламын... Еуропа үшiн Аристотельдi
ашқан Әбу Насыр әл-Фарабиден бастап... ғылымның, өнер мен тарихтың көрнектi
қайраткерлерi туған..." [92] ұлы даламыздың кейiнгi ұрпағы, бүгiнгi жастардың
келешегi жарқын екендiгi баршаға аян. Тарихи өткеннен тағылым алып,
болашағын жобалай бiлудi ұғынуда тiлге деген танымдық қызығушылықтың орны
ерекше. Ал мектептегi тiлдердi оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамытудың себебi мен салдарын ашып, оның iлгерi жетiлдiре
түсу өмiр қажетiнен туып отырған проблема, оны педагогикалық тұрғыдан
зерттеудi жұртшылық зарыға күтiп отыр, тақырыптың өзектiлiк мәнi осында.
Зерттеудің мақсаты: оқушыларға тілдерді оқыту үрдісінде танымдық
қызығушылығын қалыптастыруды ғылыми–теориялық тұрғыдан негіздеу және
ғылыми–әдістемелік жағынан қамтамасыз ету.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәнi: тiлдердi оқу үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыру.
Зерттеудiң болжамы: егер оқушылардың танымдық іс–әрекетінде тілдерді
оқытудың педагогикалық мүмкіндіктері тиімді пайдаланылса, онда оқушылардың
мотивациясы мен танымдық қызығушылығы артып, шығармашылықпен әрекет жасау
дағдылары дамиды, сөйтіп оқушылардың пәнді зерделеуге деген қызығушылығын
тудыруға негіз болады, білім сапасы артады.
Зерттеу мiндеттерi:
- оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде
қалыптастырудың ғылыми–теориялық негізін анықтау;
- тілдерді оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың компоненттерін, көрсеткіштерін айқындау;
- тілдерді оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың дидактикалық шарттарын айқындау;
- оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде
қалыптастырудың тиімділігін тәжірибелік–эксперимент жүзінде дәлелдеу.
Зерттеудің жетекшi идеясы: тілдерді оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастыру – олардың қазіргі заман талабына сай жеке тұлға
ретінде дамуына ықпал жасайды. Оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді
оқыту үрдісінде қалыптастыру білім мазмұны мен оқыту әдістерінің
дидактикалық өзара байланысына сүйенеді.
Зерттеудiң теориялық–әдiснамалық негiзi: ғылыми таным теориясы, тұтас
педагогикалық үрдістегі тұлғаның қалыптасу теориясы, іс–әрекет теориясы,
тілдерді оқыту үрдісінде қолданудың ғылыми тұжырымдамалары.
Зерттеудің көздерi: философтардың, психологтардың, педагогтардың
еңбектерi негiзінде алынды. Қазақстан Республикасының Конституциясы, "Бiлiм
туралы Заң" және мемлекеттiк қаулы-қарарлары ескерiлдi. Қазақстан
Республикасында білімді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы, Қазақстан Республикасы жалпы орта білім мазмұны
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің
мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, оқу бағдарламалары, оқулықтар мен
оқу–әдістемелік кешендер, зерттеліп отырған мәселеге байланысты
қазақстандық, алыс, жақын, шет елдік ғалымдардың еңбектері, жаңашыл
мұғалімдердің іс–тәжірибелері, ізденушінің педагогикалық және зерттеу
тәжiрибесi.
Зерттеу әдiстерi: зерттеу тақырыбына байланысты философиялық,
педагогикалық, психологиялық әдiстемелiк әдебиеттерді теориялық және
қолданбалық тұрғыдан талдау; белгiленген мiндеттердi шешiп, ғылыми болжамды
тексеру және оны тәжiрибе арқылы байқау; оқушылар орындаған жазбаша
жұмыстары мен ауызша жауаптарын талдау; сыныпта және сыныптан тыс
өткiзiлген пiкiрсайыс, сауалдама, диалог туралы тұжырымдама жасау;
оқытудағы дәстүрлi әдiстегi құндылықтар мен жаңа технологияның тиiмдi
тәсiлдерiн көрсету; тiлдердi оқыту барысында оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастырудың тиiмдi жолдарын айқындау, берілген
әдістеменің тиімділігін анықтау мақсатында оқу тапсырмаларын дайындау.
Зерттеудiң негiзгi кезеңдерi мен барысы:
Бiрiншi кезеңде (2000-2002 жж.) зерттеу жұмысының тақырыбы, мақсаты,
нысаны, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы анықталды
Екiншi кезеңде (2002-2004 жж.) оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыруға байланысты пән сабақтары бойынша оқу жоспарлары, оқу
бағдарламалары талданып, танымдық қызығушылықты қалыптастырудағы тілдерді
оқытудың педагогикалық мүмкіндіктері зерделенді. Оқушылардың танымдық
қызығушылығын тілдерді оқыту барысында арттыруға мүмкіндік беретін оқу
іс–әрекетін ұйымдастырудың тиiмдi жолдары және дидактикалық шарттары
анықталды.
Үшiншi кезеңде (2004-2006 жж.) тiлдердi оқыту үрдiсiндегi оқушылардың
танымдық қызығушылығын қалыптастырудың тиiмдi әдiстерiн сұрыптап, оның
қолданыста тиiмдi деп танылған көрсеткiштер жөнiндегi ой-түсiнiктер
қорытылып, талдау жасалынды. Эксперименттік тексеру жұмыстарының нәтижелері
жалпыланып, зерттеу бойынша қортынды жасалды.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- оқушылардың танымдық қызыушылығын технологиялық, жеке тұлғалық жаңа
талаптарына сай жетілдірудің ғылыми теориялық негізі анықталды;
- тiлдерді оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың компоненттері мен көрсеткіштері негізделді;
- танымдық қызығушылықты пайдаланып, оқушыларда танымдық белсенділікті
арттырудың дидактикалық шарттары анықталды;
- тілдерді оқытудағы танымдық қызығушылықты арттырудағы педагогикалық
мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәндiлiгi: диссертацияда негізделген теориялық
пайымдаулар мен практикалық ұсыныстарды жалпы білім беретін мектептерде
оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруға, оқу үрдісінің сапасын
арттыруға, педагогикалық оқу орындарында ағылшын тілі пәні мұғалімдерін
дайындауға және педагог кадрлардың біліктілігін арттыру институттарында
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- оқушылардың танымдық қызығушылығын тiлдердi оқыту үрдiсiнде
қалыптастырудың теориялық негіздері;
- тiлдердi оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың компонеттері, көрсеткіштерінің сипаттамасы;
- тiлдердi оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың дидактикалық шарттарының жиынтығы;
- тілдерді оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктерінің жүйесі.
Зерттеу базасы: тәжірибелік эксперименттік жұмыстарымыз Алматы
қаласындағы №№ 128, 139, 15 лингвистикалық гимназияларында жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігi мен негізділігі: тақырыпқа байланысты
жүргiзiлген ғылыми әдiстер мен талдаулар бүгiнгi күннiң қажеттi тұрғысынан
қарастырылды. Зерттеу проблемасын негiздеу, зерттеу қазақ, ағылшын тiлi
пәндерiнiң бағдарламалық мақсатына сәйкес, олардағы үздiк тәжiрибелер мен
әдiстерiн тоғыстыра пайдалану арқылы танымдық түсiнiк қызығушылық
қалыптастырудың тиiмдi жолдары айқындалды. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер мен қорытындылар дәйектемелердің әдіснамалық негізделуімен,
теориялық түбегейлігімен, зерттеудің мақсатына міндетіне ізденіс логикасына
сай жалпы ғылыми және нақтылы әдістердің бірлігімен, педагогикалық
тәжірибеден алынған оң нәтижелермен дәлелденіп, негізделді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен тәжірибе енгізу:
- оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың мәнiн тілдерді
оқыту үрдісінде халықаралық және республикалық конференцияларда баяндап
пiкiр алысылды;
- зерттеу жұмысының мазмұны мерзiмдi баспасөзге жарияланды;
- республикалық, Алматы қалалық бiлiм жетiлдiру институттары
ұйымдастырған курстарда мұғалiмдерге арнап лекциялар оқылды;
- Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының ғылыми-практикалық
конференцияларында, тiлдердi оқытудың әдiстемелiк бiрлестiктерiнде баяндама
жасалып, пiкiр алысылды;
- әдiстемелiк құрал есебiнде баспадан жарияланды.
Диссертацияның құрылымы: диссертация кiрiспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің ғылыми аппараты, тақырыптың көкейкестілігі мен
маңызы анықталып, ғылыми жұмыстың мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері,
болжамы, жетекші идеясы, әдіснамалық негізі, зерттеу көздері, зерттеу
әдістері мен кезеңдері, ғылыми жаңалығы мен теориялық, практикалық
мәнділігі ашып көрсетілген, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу
нәтижесінің дәлелділігі баяндалған.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздері атты бірінші бөлімінде танымдық қызығушылықты қалыптастыру
идеясының пайда болуы мен қалыптасуының теориялық негіздері зерделеніп,
танымдық қызығушылық ұғымына түсінік берілді. Тілдерді оқыту технологиясын
пайдалана отырып, оқушылардың танымдық қызығушылығының қалыптасуының
деңгейлері мен көрсеткіштері анықталды. Тілдерді оқыту арқылы оқушылардың
танымдық қызығушылығын қалыптасуының басты дидактикалық шарттары ғылыми
негізделді.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде
қалыптастыру мақсатындағы тәжірибелік- эксперимент жұмысының мазмұны атты
екінші бөлімінде оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруға
бағытталған тілдерді оқыту технологиясының педагогикалық мүмкіндіктерінен
туындайтын салыстырмалы талдау жүргізілді және жасалынды.
Қорытындыда оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде
қалыптастырудың теориялық және практикалық негіздері нақтыланды. Зерттеу
нәтижелері негізінде жасалынған негізгі тұжырымдау келтірілді, зерттеудің
перспективалары көрсетілді.
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың танымдық қызығушылығын тiлдердi оқыту үрдісінде
қалыптастыру-әлеуметтік-педагогикал ық мәселе
Қазақстанның қазiргi кезеңдегi қарқынды даму жолындағы елдi
демократияландыру, әлеуметтiк өркендеу саласындағы талпыныстары бiлiм беру
жүйесiн жаңаша өркендетiп оқыту, тәрбие үрдiсiн жетiлдiрудi талап етiп
отыр. Егемендік алған еліміздің жаңа даму кезеңіңде, оның дүниежүзілік
аренаға шығып, басқа елдермен саяси-экономикалық, мәдени қатынастарды
калыптастыруы, Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше
болуы, әр түрлі дипломатиялық қызмет атқаруы шетел тілінің рөлін көтеруді
қажет етеді. Қоғамдағы геополитикалық, коммуникациялық, технологиялық
өзгерістер және интернет жүйесі арқылы тілдесу әр түрлі мамандықтағы, әр
түрлі жастағы, әр түрлі қалауы, қызығушылығы бар адамдардың санын мейлінше
көбейте түсуде. Осыған байланысты шетел тілдерін пайдалану қажеттілігі де
артып келеді. Тіл-тек қатынас құралы емес, тілін үйреніп жүрген елдің
рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады.
Шетел тілін орта мектепте оқыту дәрежесін арттыру, әсіресе қазақ
тілінің мәртебе алуына байланысты шетел тілін ана тілімен салыстыра оқыту
республикада халыққа білім берудің өзекті мәселелерінің біріне айналып
отыр. Оған айғақ 1996 жылғы 4 желтоқсанда шыққан Казақстан Республикасы
Үкіметінің ''Республикада шетел тілдерін оқытуды жақсартудың қосымша
шаралары" туралы Қаулысы [93]. Тұлғаның гуманистiк, гуманитарлық
қалыптасуына ықпал етiп, танымдық қызығушылығын қалыптастыруда мектепте
оқылатын тiл саласындағы пәндер ерекше мәнге ие болуда. Өйткенi, теориялық,
практикалық ұғым, түсiнiктер ғылымның қай саласында болса да тiл арқылы
меңгерiлетiндiгi ешбiр талас туғызбайтын ақиқат шындық. Осы орайдан
тiлдердi оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың
тиiмдi жолдарын айқындай түсу және оның өмiрге үйлесiмдi мiндеттерiн шешу
қазiргi кезеңдегi педагогика ғылымының басты бағдары болып табылады.
Сондықтан тек жеке бiр ғана тiлдi оқыту аясында шектелiп қалмай, бiлiм
берудiң жалпы дидактикалық негiздерiн басшылыққа ала отырып, мектеп
оқушыларына тiлдердi оқыту арқылы танымдық қызығушылығын қалыптастыру
проблемаларын шешу бүгiнгi күннiң ынтызар тiлегi екендiгi және оның тиiмдi
әдiс, тәсiлдерiн аша түсу өмiр қажеттiгiнен туындауда.
Оқушылардың танымдық қызығушылығы бүгiнгi өркен жайып қарыштай дамыған
ғылымды шеруге деген iзденiсiмен сәйкессе, ол тек тиiстi деңгейде табысқа
жетiп, оны бiлiп қана қоймай, келешекте оны өрiстете түсуге ықпал ететiнi
сөзсiз. Қашанда ертеңгi iс бүгiннен бастау алары ақиқат. Ол үшiн шәкiрттi
оқи бiлуге, оқығанын көңiлiне тоқи бiлуге қалыптастыру және ондағы
заңдылықтарды меңгеру мен дағдыларды бойына сiңiру, үйрету – педагогика
ғылымының негiздерiн басшылыққа ала бiлумен шарттас. Ал тiлдердi игеру де
оны пайдалана бiлу танымдық қызығушылықпен бiрлiкте шешiледi. Әдетте,
тұлғаның бiлiмдi меңгеруi, өмiрдi түйсiнiп түсiнуi, тану әлiппесi сөздi,
сөйлемдi және оның мән-мағынасын ұғынудан бастап өркендейдi. Осы орайдан
Мұқағали Мақатаев орынды айтқан:
Бар кiтапқа бас болған,
Әлiппе – ғылым атасы.
Әлiппеден басталған,
Даналықтың данасы.
Оқу әлiппесi сияқты ғылымға бастар жолдың әлiппесi таным, түсiнiк,
ұғымға қызығушылықтан бастау алады. Демек, мектеп оқушысын iздендiруге.
өзiн-өзi тануға, қоғамдағы қарым-қатынасқа тиiстi бағыт-бағдар ұстай бiлуге
үйрету және оған баулу тiл арқылы жүзеге асады. Сондықтан тiлдi меңгеруге
ынталандыру танымдық қызығушылықпен бiрлiкте шешiлетiн күрделi мәселе
болғандықтан бұл жеке пән әдiстемесi аясында ғана шешiлмейтiн педагогикалық
проблемаға айналып, қазiргi Қазақстанда мемлекеттiк тiлдi, ағылшын, орыс
тiлдерiн меңгеруге ниет қойып отырған кезде, оны игеруге деген қызығушылық
қалыптастырудың тиiмдi де ортақ жолдарын көрсету уақыт талабынан туып
отырған келелi мәселе.
Тәуелсiздiкке қол жеткен жылдардан берi әлемдегi көптеген елдермен
саяси-әлеуметтiк, экономикалық, мәдени байланыс жасауға кеңiнен бет қойдық.
Бұл қарым-қатынастың нәтижелi болуы, ел мен елдiң, халық пен халықтың өзара
ынтымақтасқан бiрлiгiн өркендеуге тiл бiлудiң мәнi күн сайын арта түсуде.
Ғылымның қай саласын алсаңыз да теориялық және қолданбалы практикалық
мәнде болады деп бiлсек, тiлдердi оқыту арқылы оқушының танымдық
қызығушылығын қалыптастыру әрi теориялық, әрi қолданбалы жүйесiн бiрлiкте
қарастырумен қатар оның өнер екендiгiн де ескерген жөн. Өйткенi, игерiлуге
тиiстi ұғым, сөздiң мәнi, айтылмақ ой-түсiнiк оқушыға әсер етерлiктей
болса, ол тиiстi деңгейде көңiл толқытып, тереңiрек ойландырады. Сондай-ақ,
әсер санаға ерекше ықпал етедi. Әсердiң нәтижесi бiр жағынан тұлғаны
әрекетке итермелесе, екiншi жағынан танымдық түсiнiктi қалыптастырады.
Үшiншiден, танымды жүзеге асырып, оны өмiрде қолдана бiлуге жол ашады. Бұл
үрдiске педагогикалық тұрғыдан қарасақ алға қойылған мақсатқа жетудегi
мазмұн, оның жүзеге асырудың формалары мен әдiстерi және тиiстi нәтижеге
жетудегi оқушы мүмкiндiгi бiрлiкте шешiлуге тиiс. Осы орайдан бұл ғылыми-
зерттеу жүйесiнде ұстанған әдiснамалық, тәсiлдiк бағдарға уақыт мәресiнен,
мезгiл деңгейiнен қарауды басты меже еттiк.
ХХI ғасырдағы бiлiмдендiрудiң жүйелiк саласындағы басты ұстаным –
сапалы түрде iске кiрiсiп тиiмдi әрекеттену, құндылықтарды тұтынып,
нәтижелi табысқа жету. Бұл қағиданы тұтына бiлген тұлға сөзсiз табысқа
жетедi. Көздеген мақсаты орындалады. Дәлiрек айтқанда, бұл нәтижеге ие
болудың кiлтi. Ал бiлiмдендiрудiң арнасын кеңейткен интернетке қосылу,
педагогтардың кәсiби мамандығын жетiлдiру, ақпараттық тасқын, дамудағы
жылдамдығына көз iлеспейтiн бүгiнгi шапшаңдық, бiлiм жүйесiндегi жаңалықтар
мен өзгерiстердi игеру осыған дейiнгi қолданылып келген әдiс, тәсiл,
амалдарға бой бермей отыр. Ұзақ жылдар бойы қолданыста болып, жұртшылық
мойындаған бiлiм беру, оқыту, тәрбиелеу әдiстерi уақыт талабын өтеуде
әлсіздiк танытып, кейбiр жағдайда оған ескiлiктiң қалдығы тұрғысынан
қараушылық сияқты көзқарастар да байқалып қалады. Қоғамдық ғылымдар
жүйесiндегi ғалымдардың ғылыми-зерттеу деректерiне жүгiнсек – соңғы отыз
жылдағы ақпараттану көлемi осыған дейiнгi бес мың жылдағы ақпараттар
көлемiмен тең екендiгiн айқындап берiп отыр [40]. Осы орайдан қарағанда
адамзат ғұмырында ғасырлар бойы жинақталған деректерге қоса бүгiнгi
қарқынды өркендеген бiлiмнiң тиiстi салаларындағы мазмұнды игеру үшiн оны
оқу мен оқытудың әдiстерi мен тәсiлдерiн жаңаша жетiлдiру, өзгерiстер
енгiзудi өмiрдiң өзi-ақ талап етiп отырғандығы баршаға аян. Соңғы жылдарға
дейiн бұрыннан қолданылып келген байырғы әдiстермен шектелдiк, одан қазiрде
де айыға алмай отырғанымыз рас. Ол әдiстер бойынша басты ұстаным - мұғалiм
"түсiндiредi", ал оқушы "тыңдайды", қайталап айтып бередi. Шындығына
тереңiрек үңiлсек ұстаздың айтқанын, көрсеткенiн, берген теориялық
түсiндiрулерiн шәкiрт естiп, ұғынды, бiлдi деген күннiң өзiнде де оқушының
бәрi бiрдей тиiстi дәрежеде әрекетке көшiп, тындырымды еңбектенiп, құлашын
кеңге жая алмайды. Жаттампаздыққа бейiм самарқаулықпен шалағай орындаушы
деңгейiнде қалып қояды да өзiндiк iс-әрекеттен сырттап, жайбарақаттық пен
сүлесоқ тыңдаушы ретiндегi дәрменсiздiк шырмауында қалып қояды.
Бейiмдеушiлiк шеңберiнен шыға алмайды. Осыдан барып өзiндiк бiлiм-танымы
нашар, түсiнiгi әлжуаз, шалғай бiлiмдiлер көбейедi. Ал өте қабiлеттi, бiлiм
алуға бейiм, күштi оқиды деген санаулы оқушылар ғана салыстырмалы түрде
айтқанда талап деңгейiнде үлгередi де, қалған көпшiлiк оқушы таным деңгейi
әлсiз, бiлiм дәрежесi төмен, қызығушылығы нашар үлгермеушiлер қатарын
көбейте түседi. Мұның көрiнiсiн кез келген мектептен байқауға болады. Бұл
олқылықты жоюға ықпал ететiн және оған қозғау салатын әсерлi жолдың бiрi –
тiлдердi оқытудың технологиясын жетiлдiрумен сабақтас. Өйткенi, белгiлi
мазмұнды дұрыс ұғынып, түсiну – сөздiң мәнiн, терминнiң сыр-сипатын нақты
тани бiлуге тәуелдi. Шындығына келгенде оқушының бiлуге деген қызығушылығы
ғана олардың белсендiлiгiн, өздiгiнен iзденуге деген ынтасын демейтiн
ықпалды күш. Сөздiң мәнiн түсiнбеген адам айтылып отырған мазмұнды ұғына
алмайтындығы белгiлi. Сондықтан тiлдердi оқыту үрдiсiнде қай тiлде
болмасын, ол қазақша ма, ағылшынша ма, орысша ма алдымен тiлдiң лексикалық
мән-мағынасын меңгере бiлуге және оны игеруге зейiн қойып, соған бағдарлау
шарт. Танымдық қызығушылық тұлғаны қозғаушы күш екенiн естен шығармаған
абзал. Тiлдердi оқытуға байланысты танымдық қызығушылық өз алдына оқшау
жатқан мәселе емес, оның әдiснамалық жолы басқа ғылымдармен бiрлiкте
шешiледi.
Философиялық тұрғыдан келгенде әдiснама – теориялық және практикалық iс-
әрекеттi құру мен ұйымдастырудың тәсiлдерi, принциптiк жүйесi болуымен
қатар таным мен ұғымның ғылыми әдiстерi туралы iлiм [94]. Педагогикалық
зерттеудiң әдiснамасы ғылыми танымдық iс-әрекеттердiң тәсiлдерiн, формасын,
оның құрылымдық принциптерiн бiрлiкте қарастырады.
Таным арқылы заттар мен құбылыстардың басты белгілері, айырмашылықтары
мен ұқсастықтары жайындағы бейнелі қабылдау нәтижесінеұғым туады. “Таным
... практикалық қызмет барысында іске асады” [95].
Педагогикалық ғылыми-зерттеу әдiснамасының принциптерi философиялық
таным теориясынан бастау алатын және онымен тамырластығы тұлғаға берiлетiн
бiлiм, тәрбие, оқыту және даму мәселесiн бiр-бiрiнен бөлмей тұтастықта
қарайды. Сондықтан да тұлғаның мәдениеттенуi мен әлеуметтену барысындағы
танымдық қызығушылығы саласындағы аксиологиялық құндылықтарды және меңгеру
технологиясы мен шығармашылық жолдарды жетiлдiрудегi адами даму мен өзiндiк
меннiң өркендеуiндегi тұтастыққа бүгiнде ерекше назар аударылып отырған
антропологиялық, этнопедагогикалық танымдармен бiрлiкте қарау уақыт
талабынан туып отырған заңдылық. Әсiресе, шәкiрттерге тiлдердi оқыту
үрдiсiнде атқарылатын iс-әрекет арқылы олардың өзiндiк iзденiсiн,
қызығушылығын қолдау табысқа жетудiң кiлтi. Оқушылардың танымдық
белсенділігі туралы А.Дистерверг баланың ақыл-ойын және қабілетін дамыту –
оқыту барысындағы қызығушылығы мен белсенділігі деп көрсетті [96].
Танымдық іс-әрекет, өздігінен білім алу біліктіліктері мен дағдыларын
қалыптастыруға және оны дәлелдеуге ат салысқан ғалымдар М.Н.Скаткин [97],
Б.Н.Есипов [98], М.Г.Голант [99], Д.Б.Эльконин [100], Е.Н.Кабанова –Меллер
[101], Д.Н.Богоявленский [102], В.В.Давыдов [103], Б.И.Коротяев [104],
Н.Ф.Талызина [105], И.Я.Лернер [106], П.И.Пидкасистый [107].
Ж.А.Қараев өз еңбегінде оқушылардың белсенділігінің оңтайлы деңгейіне
төмендегідей шарттармен қол жеткізуге болатындығын дәлелдеп, көрсеткен:
– әрекет мотивінің қалыптасуын қамтамасыз ету: нақты әрекет
барысында танымдық қажеттілігін қалыптастыру, тұрақты танымдық
қызығушылығын тәрбиелеу;
– оқу үрдісінде өзін-өзі басқару негізінде білім жүйесінің
қалыптасуын қамтамасыз ету: ақпаратты өңдеу, жоспарлай білу, өзін-
өзі ұйымдастыру және өзіне-өзі бақылау жүргізу арқылы
интеллектуалды біліктілікті қалыптастыру;
– әрбір оқушыны сабақта белсенділікке жұмылдыру: ұжымдық жұмыс
жағдайында жеке оқушымен жұмыс; оқушының оқу-танымдық әрекетіне
бақылау жүргізіу [108].
Әлемге әйгiлi психолог А.Н.Леонтьев iс-әрекет, сана, тұлға туралы жа
зған еңбегiнде былай дейдi: "Для обладания достижениями человеческой
культуры – каждое новое поколение должно осуществить деятельность,
аналогичную (хотя и не тождественную) той, которая стоит за этими
достижениями" [109]. Демек, оқушының бiлiм алу саласындағы iс-әрекет
танымдық қызығушылығының өркендеуiне тұлғаның көзқарасының қалыптасып,
уақыт деңгейiне үйлесiмдi табыстарға жетуiне жол ашатындығы ақиқат шындық.
Ал мұның нәтижесi ертеңгi еңбеккер, қоғамды өркендететiн тұлға болуына
ықпал етедi. Сонда танымдық қызығушылық тек тiлдiк фактор ғана емес,
тұлғаның iс-әрекетi мен көзқарасындағы саналылықты жетiлдiретiн қозғаушы
күш деп таныған абзал. Осы орайдан келгенде педагогикалық теориялар мен
оның практикалық жолын өркендетiп, аға ұрпақтың қол жеткен құндылықтарын
тұтына отырып, оны уақыт деңгейiне үйлесiмдi жетiлдiру үшiн жалпы және
кәсiптiк орта оқу орындарында тек пән ретiндегi бiлiм беретiн тiлдердi
оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру жолдарын
көрсетiп, оның тиiмдi әдiстiк технологиясын айқындай түсу ешбiр кезек
күттiрмейтiн келелi мәселе екенi әркiмге-ақ аян. Осы орайдан әдiснама
тұлғаның өзiн-өзi жаңалыққа қарай өзгеруге бағыттаудағы ғылыми әдiстердiң
танымдық жолдары туралы iлiм екендiгiн тiлдердi оқытуға қызықтыру
тұрғысынан қарастырдық.
Егемендi қазақ елiнiң жаңа әлеуметтiк-саяси-экономикалық қатынастарға
көшуiне байланысты орта оқу орындарындағы оқытудың дидактикалық жүйесiн
уақытқа үйлесiмдi жетiлдiрiп, бiлiм берудiң тұжырымдамалық негiзiне сәйкес
тiл саласындағы пәндердi оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың тиiмдi жолдарын белгiлеу өмiр қажеттiлiгiнен туындауда. Осы
орайдан бүгiнгi таңда орта оқу орындарында бiлiм беру мен тәрбиелеу
жүйесiне жаңаша қарап оқушылардың саяси-әлеуметтiк, отаншылдық, азаматтық
танымдық сезiмiн тәрбиелеп, шығармашылық мүмкiндiктерiн өрiстетiп және әр
тұлғаның өздiгiнен дамуына әсер етудегi танымдық қызығушылығын қалыптастыру
проблемаларын педагогикалық тұрғыдан ғылыми зерттеу көкейкестi де өзектi
мәселе. Өйткенi, қызығушылық – туа бiткен сана емес, ол тұлғаның қалыптасу
нәтижесi болып саналады, қоршаған әлеуметтiк ортамен, әсiресе, тәрбие және
оқыту процесiмен айқындалады. Сондықтан да Л.С.Выготский былай дейдi:
"Адамның әрбiр даму сатысындағы психологиялық функциялары жүйесiз,
автоматты кездейсоқ түрде емес, ол тұлға бойындағы белгiлi бiр
қызығушылықтарға, белгiлi бiр бағытқа бағыттап, белгiлi бiр жүйе арқылы
әсер етедi" [110]. Қызығушылықтың қалыптасып дамуы әуестiк, құмарлықтан
бастау алады. Әуестiк – әдеттен тыс таңқаларлық, күлкiлi нәрселерге сырттай
қызығудан өрiстейдi, ал құмарлық – қызығушылықтың күрделi сатысы, мұнда
нысаналы әрекетке бар пейiлiмен ынталы кiрiседi. Ал құмарлық тұлғаның
бойына тұрақты қасиет болып орнықса, сол саладағы белсендiлiгi арта түседi.
Нағыз қызығушылық – бұл iс-әрекеттiң тиiстi бағытта өркен жайып, тұрақты
танымға ұмтылуы болып шығады. ДЖ.Къюминс оқушылардың танымдық белсенділігін
дамытудың сабақта, сабақтан тыс уақытта ұйымдастыру жолын айқындаған [111].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру бұл қоғам
мүшелерінің адамгершілік ақыл-ой, мәдени дамуының жоғары деңгейін және
кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған оқыту мен тәрбие берудің
үздіксіз процесі деп атап көрсеткен [112].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында – “Тілдердің үштұғырлығы” мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды
ұсынды. Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді
ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі –мемлекеттік тіл, орыс тілі –
ұлтаралық қатынас тілі, ағылшын тілі – жаhандық экономикаға ойдағыдай
кірігу тілі [113].
Тiлдердi оқу және оны меңгеру барысында оқушының қызығуының қалыптасуы
тұлғаның белсендiлiгін, iс-әрекеттегi бастамшылығын дамытады. Соның
нәтижесiнде дербестiк, ынта-ықылас, шығармашылық қасиеттер жетiледi. Оны
қызығушылықтың қалыптасу теориясы мен практикасы жан-жақты айқындап та,
дәлелдеп те отыр.
"Педагогикалық технология" дегеніміз не? Бұл жөнінде В.П.Беспалько
өзінің "Слагаемое педагогической технологии" деген еңбегінде былай дейді:
"Оқу – тәрбие үрдісінің алдын-ала жүйелі түрде жоспарлануы және оның
тәжірибеде жүзеге асу жобасы" [114]. Демек, технология қарапайым тілмен
айтқанда, жүзеге асатын, нақты мақсаттардың алдын-ала ойластырылған нақты
жобасы, яғни, белгілі педагогикалық жүйенің тәжірибеде жүзеге асатын
жобасы.
Инновациялық технологиядан ұзақ жылдар бойы тәптәуір болып келген
өнімсіз іс-әрекеттерден арылудың бірден-бір жолы. Технология туралы өз
пайымдауымызша, ол ең біріншіден, диагностиканы басшылыққа алған, жеке
тұлғаға қарай бағытталған мақсатты, сапалы оқу әрекетін ұйымдастыру. Жеке
тұлға, ең алдымен өз әрекеті арқылы ғана дамиды. Ал, әрекет іс-қимылдармен
жүреді. Технология – жеке тұлғаны дамытуға негізделген мақсатты
педагогикалық жүйе. Технология оқытудың, білім берудің, жеке тұлғаны жан-
жақты дамытудың жаңа нәтижелі ізденістерін талап етеді. Баланың білім алу,
даму, басқа да іс-әрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу, оған
басшылық ету, білімді өз белсенділіктерімен алуларына түрткі жасау –
технологияның басты белгілері болып табылады.
Қоғамдағы өзгерістерге байланысты бүгінгі білім беру жүйесінде оқытудың
жаңа әдістеріне көшу қажеттілігі туып отырғаны белгілі. Сондықтан да
қазіргі уақыт талабы ұстаздан жаңа әдісті, шығармашылық ізденісті талап
етеді. Әрбір мұғалімнің негізгі міндеті – оқушыларға терең де тиянақты
білім беру. Осындай мақсатта шетел тілі сабақтарының дәстүрлі емес түрлері,
яғни театрландырылған сабақ, саяси сабақ, аукцион сабақ, кіріктірілген
сабақ, жарыс сабақ, конференция сабақ, "Не?", "Қашан?", "Қайда?", "Жиырма
бірінші ғасыр көшбастаушысы", "Алтын дала", т.б. сабақтардың түрлерін және
оқу үрдісінде жаңа оқу ағымына сай технологиялар оқушылардың қызығушылығын
арттырып, зейін қойып тыңдаумен қатар, түсінбей қалған сәттерін қайталап
көруге не тыңдауға, алған мағлұматты нақтылауға мүмкіндік береді.
Шетел тілін оқыту кезінде бейнематериалдармен жұмыс істеп, айрықша
шығармашылық ойлауды қалыптастыруға, оқытудың тәрбиелік функциясын жүзеге
асырып күшейтуге, сондай-ақ оқу материалын зерделеп, жеделдетуге мүмкіндік
береді. Шетел тілін оқыту барысында бейнематериалдарды пайдалану
оқушылардың басқа тілде қарым-қатынас жасаудың барлық қырларын жан-жақты
көруді қалыптастырудың бірегей мүмкіндігін білдіреді. Себебі, екеуі
бірлесіп тілдік және әлеуметтік-мәдени бөлшекті құрайды, ал бұл нақты
жағдайдағы қарым-қатынастарға тән құбылыс.
Қазіргі уақытта бейнематериалдар шет тіліндегі вербалдық қатынасқа
оқытудың барынша тиімді және қол жетерлік құралы болып табылады. Бұл өте
маңызды жайт, себебі психолог мамандардың пікірінше, көру мен есту сияқты
сезім мүшелері арқылы адам қоршаған әлем туралы мәліметтердің басым бөлігін
алады. Сонымен бірге, көру арнасы арқылы біз барлық қабылданатын ақпараттың
69 %-іне дейін аламыз.
Шетел тілін оқу барысында бейнематериалдарды пайдалану оқушылардың аз
уақытта айтарлықтай әлеуметтік-мәдени тұрғыдан, оның ішінде жадының маңызды
әсері бар ұйымдасқан нысанда білім алуына мүмкіндік береді.
Бейнематериал арқылы мұғалім оқытудағы жеке адамның орнын жандандыруға
мүмкіндік алады, өз сабақтарына жаңа екпін береді, көңіл-күй аясын
кеңейтеді. Бұл жағдай окушылардың назарын аударуға ғана емес, белгілі бір
дәрежеде оларды ынталандыру мен мүдделі етуді нығайтады.
Бейнематериалдармен жұмыстың жаңаша тиімді тәсілдері Дж. Хармер ұсынған
үш құрылымдық элементке негізделген әдістемелік үлгі жобалардан тұрады,
яғни үш әдістемелік модельден
– қарапайым модель – "Стрела"
– "Бумеранг" моделі
– "Лоскутная" (құрастыру) моделі
Бұл модельдердің әрқайсысы үш сатыда жұмыс істеуді қамтиды: тарту
(вовлечение), зерделеу (изучение), жандандыру (активизация).
Тарту – бұл сатыда мұғалімнің негізгі мақсаты – оқушыларда үйренетін
материалға деген қызығушылық тудыру, оларды оқыту процесіне эмоционалдық
жағынан тарту, олардың көңіл-күйіне әсер ету.
Зерделеу – жаңа материалды үйретуді білдіреді. Бұған грамматикалық
құрылыммен жұмыс та, жаңа лексикалық материал да, жеке сездер мен сөз
тіркестерін айтуды үйрену, мәтіннің стилистикасына көңіл бөлу және т.б.
жұмыс жатады. Кез-келген жағдайда осы сатыда оқушылардың барлық зейіні
тілге - оның құрылымына, функцияларына, кұрамдас бөліктеріне ауысуы тиіс.
Жандандыру – бұл сатының мәні қарым-қатынас жасаудың нақты жағдайларына
барынша жақындатылған ахуалдарда үйренген тілдік материалды пайдалану
мүмкіндігін беру болып табылады
1. Стрела моделі бойынша тарту сатысында, көбінесе мұғалім
бейнематериалдарды көріп болғаннан кейін әр түрлі формада оқушыларға
сұрақтар қояды.
Зерделеу сатысында оқушыларға әр түрлі деңгейде тапсырмалар беріледі,
кадрды тоқтатып қойып.
– Мына кейіпкер не деді?
– Оның сөйлемі қандай формада тұр?
– Кейіпкердің сөзін әрі жалғастыр, т.б.
Жандандыру сатысы. Бұл топқа бөліп, топпен жұмыс істеуден тұрады:
1-ші топқа бейнематериалдың кейіпкерлерін суреттеу;
2-ші топқа диалог (ауызекі сөйлеу) құру;
3-ші топқа шағын әңгіме құрастыру, т.б. тапсырмалар беріледі.
2. "Бумеранг" моделінде оқушылармен рөлдік ойындар, іскерлік ойындар
ұйымдастыруға болады.
3. Соңғы әдістемелік модель (құрастыру) көбіне жоғары сынып
окушыларымен жүргізіледі. Окушылармен әр түрлі тақырыпта жарнамалық
роликтер ұйымдастырылады.
Бейнематериалдармен жұмыс істеудің тағы бір тиімді әдісі – бейне-
диктант.
Диктанттың бұл жаңа формасы дәстүрлі диктанттарға қарағанда өте
қызықты. Бұл формадағы диктант оқушыларды орфографиялық, грамматикалық
қатесіз жазуға, өз бетімен жеке жұмыс істеуге баулиды.
– Диктант суреттер арқылы беріледі.
– Диктант мәтінінің әр сөйлемдерінің негізгі сөзі беріледі.
– Диктант мәтінінің әр сөйлемі беріледі.
– Ең соңында диктант мәтіні экранда түгел беріледі.
1. Бейне диктант өшіріледі. Оқушылар:
а) өз бетімен диктант мәтінін құру;
ә) бұл тапсырманы орындап болған соң оқушылар енді өздерінің жазған
диктанттарын бейне-диктантты іске қосып, өздері тексереді.
б) диктант аяқталғаннан кейін окушыларға; мысалы: диктанттың тақырыбы
"Теңіз жағасындағы демалыс" болса:
– Оқушыларға "демалыс" туралы шағын әңгіме құрастыру;
– "Демалысты өткізу жолдары" тақырыбында пікір-талас;
– Осы диктант тәрізді суреттерге қарап, өз беттерімен үйден диктант
құрастыру сияқты тапсырмалар беруге болады.
Осы сияқты толып жатқан оқыту технологияларының қай-қайсысын алсақ та
шетел тілі сабақтарын тиімді өткізудің бірден-бір көзі. Ал, біздің
сабағымызда жиі қолданылып жүрген жаңа технологиялар: 1-суретте
көрсетілген.
Сурет 1– Шетел тілі сабақтарында қолданылатын тиімді технологиялар.
Бұл технологияларды пайдаланудағы мақсатымыз - балаларға сапалы да
терең білім беру, олардың ойлау дағдылары мен есте сақтау қабілеттерін
жетілдіре отырып, еркін сөйлеу дәрежесіне жеткізу.
Осы технологияларды пайдаланудағы қол жеткізген жетістігіміз – оқушылар
мәтіндердің мазмұнын еш қиындықсыз баяндап беруге, өз ойларын еркін жеткізе
білуге, ізденіп өз беттерімен құрастырып, шығармашылықпен жұмыс істеуге,
топпен жұмыс істеуге дағдыланады. Мұғалімдер ісіндегі жауапкершілікті
К.Д.Ушинский: "Мұғалім өзінің үздіксіз білімін көтеріп отырғанда ғана
мұғалім, оқуды, ізденісті тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады", - деп
орынды көрсеткен.
1.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығының мәні, құрылымы және мазмұны
Мотивация – оқушының зейінін оқылатын мәселеге шоғырланды-рады, оның
ойлау белсенділігін қоздырады және оқушыларды оқу үрдісіне бағыттайды.
Таным мотивациясы – оқушының оқитын нысанасына және оның ойлау
қабілетінің белсенділігін қоздыруға бейімделген.
Психологиялық заң былай дейді: “Баланы белгілі бір әрекетке бейімдеу
үшін, ең бірінші оның сол әрекетке дайын екендігін анықтаған абзал”–
Л.С.Выготский.
Орта оқу орындары жүйесiндегi тiлдердi оқыту барысында оқушылар-дың
танымдық қызығушылығын тек сөйлеу тiлi арқылы ғана жүзеге асады деп
қарауға келмейдi, сөйлеу тiлден тыс, өзге де жол-жосық, каналдық арналар
бар. Ольфактометриялық тұтыну, тактильдiк сезiнiп түйсiнумен қатар көзбен
көруге болатын, құлақпен еститiн, жанасу арқылы ұғынатын, т.б. амалдар мен
тәсiлдердi iс жүзiнде, әр түрлi жағдайда, сабақ барысында пайдалануға
болатындығын айтарлықтай зейiн қоймағанмен күнделiктi оқыту iсi барысында
көрiп жүрмiз. Оны ұстаздар "тұлғаның дене тiлi", "тәндiк тiл", "қимыл-
қозғалыс тiлi" деп те атап жүргенi рас. Бұл саланы зерттеген тiлшiлер оның
танымдық мән-мазмұнындағы айтылмақ ой-түсiнiкке қарай дыбысқа елiктеу,
құбылысқа елiктеу, түрлi болмысқа, т.б. елiктеу деп айдар тақса, қазақ
тiлiн зерттеушi ғалымдар – Ш.Сарыбаев [115], Ы.Маманов [116] бұл саланы
арнайы сөз етiп, М.Мұқанов [117], Н.Оралбаева, К.Жақсылықова [118],
А.Күзембаев [119], С.Рахметова [120] әр қырынан талдаған болатын.
Б.Момынова, С.Бейсенбаева 2003 жылы "Қазақ тiлiндегi ым мен ишараттың
қазақша-орысша түсiндiрме сөздiгi" кiтабын [121] баспадан шығарды. Әлемдiк
деңгейде де тиiстi iстер атқарылған, ғалым Л.Т. Франк [122] неміс
тiлiндегi, С.А.Әбдіғалиев [123], Д.Т.Тұрсынов [124] орыс тiлдерін кең түрде
зерттедi. Тұлғаға танымдық мән-мағынаны бiлгiзiп танытуда коммуникациялық
құрал ретiнде адамның дене мүшелерi – семантиканың бәрi де қатысады.
Сондықтан ағылшын тiлi, орыс тiлi саласындағы тiл бiлiмiн зерттеушiлер дене
мүшелерiнiң коммуникациялық құрал болуы тұрғысында жазған "Язык лица",
"Язык жестов", т.б. еңбектер баршылық.
Грек тiлiндегi "қасында, жанында" деген мағынадағы сөзден бастау алған
паралингвистикалық ғылым саласы пайда болып, түрлi танымдық ұғым түсiнiктi
бiлуге байланысты пантомимика тiлiнiң коды – ым мен ишаратпен қатарласа,
жарыса қолданылатын құбылысқа айналды. Осындай ықпалды әсер оқушылардың
танымдық түсiнiгiн өрiстетуге, өздiгiнен ойланып әрекеттенуге бағдарласа,
мұғалiм де тек сөйлеумен ғана шектелiп қалмай тиiстi iс-әрекетке орай және
мәселенiң мазмұнына қарай пайымдау жасауына тура келедi. Ақпараттық
мағлұматқа қарай немесе диалог кезiнде мұғалiмнiң басын шайқауы, қолын
сiлтеуi, көзiн қысуы, мұрнын тыжырайтуы, тiзесiн бүгуi, т.б. құбылыстар
ұстаздың шәкiрттермен қарым – қатынастағы үйреншiктi әдетi сияқты көрiнуi
де ықтимал. Шындығында мұғалiмнiң қимыл-қозғалыс арқылы берген белгiсi,
астарлай жеткiзген ойы оқушының танымдық түсiнiгiне берген бағасы ретiнде
олардан танымдық мүмкiндiгi жөнiндегi ойын өзiнше саралап, қайтадан
пысықтап, мәселеге басқа қырынан келуiне бағдар беретiн жол деп түсiнуге де
болады.
Дене және ым мен ишараттың әлеуметтiк педагогикалық мәнiн айқындай
түсуде лингвистикалық психология ғылымы саласында түрлi ғылыми зерттеулер
жүргiзiлгенiмен де оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырудың негiздерiн
ашуға боларлықтай арнаулы еңбектер әзiрге жоқ деуге тура келедi.
Тiл сабақтарының барысында қолданылатын кейбiр ым мен ишараттар тұтас
сөйлем, мән-мағыналы ұғымдық сөз, фраза орнына жұмсалатындығын ескерсек,
шәкiрттiң оқу пәнi ретiнде бiлiм алып отырған тiлдiң лексика, синтаксис,
фразеология, семантика салаларына байланысты танымдық түсiнiгiнiң кеңейе
түсуiмен қатар, ұғымдық мәндi әлi де тереңiрек бiлуге деген қызығушылығын
арттырады.
Нақты ақпараттық хабар вербалдық немесе сөйлеу тiлiнiң құралдары арқылы
берiлсе, ол рәмiздiк (символдық) таным-түсiнiктер бейвербалдық құралдар
негiзiнде жүргiзiледi де ақпарат диалогқа қатысушы екi жақтың эмоциялық
әрекетi сезiмдiк түйсiнуi арқылы аңғарылады. Тiл сабағы барысында оқушының
ым мен ишаратқа мән беруi немесе рәмiз жөнiнде өзiндiк тұрғыдан ойлануы
олардың танымдық қызығушылығын, бiлiмдiк таным деңгейiн тереңдетiп, өзiнше
ойлана отырып пайымдау жасаудың мүмкiндiгiн арттырудағы тиiмдi жолдың бiрi.
Тiлдердi оқыту үрдiсiнде оқушының қызығушылығын қалыптастыруда олардың
өзiндiк тұрғыдан iзденiп, өзiнше дербестiк танымындағы ынтасын қолдап,
тиiстi көрiнiстiк кескiндi барлап болжай бiлуге бағдарлау тек тiлдiк жеке
сөздердi меңгеруге ғана емес, логикалық танымын жетiлдiрiп, бойындағы
қабiлетiн ашып-айқындай түсуге де әсер етедi. Мұндай дағдылардың қалыптасуы
тек бүгiнгi күн үшiн ғана емес, тұлға болмысының ертеңгi болашағының жарқын
да кемелдене түсуiне жол ашатындығына ешбiр күмән келтiруге болмайды.
Қ.Б.Жарықбаев былай дейді: “Алғашқыда саналы орындауды қажет ететін іс-
әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде автоматталынуын дағды
деп атайды” [125].
Психолог М.М.Мұқанов: “Дағдының қалыптасуы ойланып – толғануды талап
ететін саналы істерден туатын, мида қалыптасып, дағдыға айналған істердің
нәтижесі жемісті болатынын” атап көрсеткен [126].
С.Л.Рубинштейн [127] мен В.А.Артемовтар [128] оқушыны шетел тілін
үйренуде және сол тілде емін – еркін сөйлеуге, өз ойын дұрыс жеткізе білуге
дағдыландыру үшін сабақта бірінші күннен бастап қосымша қажет екендігін
айтады.
А.А.Алхазишвили: “оқушыны шетел тілінде сөйлету үшін, сөйлетуге әсер
ететіндей жағдай жасау керек” дейді [129].
И.Я.Зимняя былай дейді: “оқушыларды дұрыс сқйлеуге үйрету үшін, ең
алдымен қызықтыру, талпындыру арқылы дұрыс ойлауға мүмкіндік туғызу қажет”
[130].
Қазiргi нарық заманындағы басты ұстаным – барыңды ұқсат, жоқты тап,
өзiңе-өзiң сенiмдi бол десе, оның жүзеге асуының қайнар көзi оқушыны
мектептiк кезеңнен бастап iздене бiлуге, түйсiне бiлуге, өздiгiнен ой
топшылай алуға, мәселенiң түйiнiн ретiмен шешiп, тиянақты шешiм шығаруға
қалыптастыру екенi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 373.1.02:37.026.6:[811.111+811.512. 122 Қолжазба
құқығында
Ешімбетова Забира Бердібековна
Оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде
қалыптастыру
(ағылшын және қазақ тілдері негізінде)
13.00.01 - Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші:
Қазақстан Республикасы Ғылым
Академиясының Академигі,
педагогика ғылымдарының докторы,
профессор К.Қ.Құнантаева
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
3
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ..
1.1 Оқушылардың танымдық қызығушылығын тiлдердi оқыту үрдісінде 18
қалыптастыру- әлеуметтік-педагогикалық мәселе ... ... ..
1.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығының мәні, құрылымы және мазмұны 18
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың дидактикалық 34
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ..
50
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ТІЛДЕРДІ ОҚЫТУ ҮРДІСІНДЕ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ МАҚСАТЫНДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫНЫҢ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту 50
барысында қалыптастырудың әдістемесі мен педагогикалық мүмкіндіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруындағы 64
әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы тиiмдi жол – 82
инновациялық оқуды дәстүрмен ұштастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың 107
тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
123
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАнылған Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... . 126
Кiрiспе
Зерттеудің көкейкестiлiгi. Танымды жетiлдiру мәңгiлiк мәселе. Сол
орайдан келгенде тiлдердi оқыту үрдiсiнде танымдық қызығушылықты жетiлдiру
– оқушыларды ойлай бiлуге, өздiгiнен iзденiп, келелi мәселенiң шешiмiн
табудың жолын белгiлеп, оның нәтижелi болуына кеңiрек мүмкiндiк бередi.
Таным мәселесi жөнiнде философтар, психологтар, педагогтар әр саладан үнемi
де үздiксiз талдап, талқылап келедi. Бұл жүйеде қазақ халқының кемеңгерлерi
айтқан даналық ойлар кейiнгi ұрпаққа аңыз, әңгiме, ертегi, жыр, мақал-мәтел
түрiнде жеткендiгiн айғақтайтын деректер баршылық. Ал педагогика
классиктерiнiң шығармашылық еңбектерiнде, ғылыми зерттеулерiнде,
педагогикалық трактаттарында таным туралы кейде тiкелей, кейде жанама түрде
толассыз сөз етiлген. Адам дүниенi көзбен көрiп, құлақпен естiп, мұрынмен
иiскеп, қолмен ұстап таныса, сөз арқылы түсiнiп, сезiнiп, ұғынып тану өз
алдына үлкен әлем. "Бала санасына сiнген ұғымдардың көпшiлiгi кейiн, уақыт
өте келе ересек адамның әрекетiне ұласады", - деп Нұрсұлтан Әбiшұлы
Назарбаев "Еуразия жүрегiнде" атты кiтабында [1] орынды көрсеткен.
Егемендiкке қолы жеткен елдi өркендететiн жас мемлекеттiң экономикалық,
саяси, әлеуметтiк мәдени дамуына үлес қосатын бүгiнгi мектеп оқушысын,
ертеңгi қайраткерлердiң танымдық қызығушылығын қалыптастыруда тiлдiң
атқаратын қызметi ерекше зор. Тiкелей тiл болмағанымен де танымның бiлiм
берудегi тәрбиелiк, тағылымдық мәнi туралы зерттеу жүргiзген республикадағы
педагогтар мен психологтар С.Т.Сабыров [2], Қ.Б.Жарықбаев [3],
М.А.Құдайқұлов [4], А.Г.Қазмағамбетов [5], А.Е.Әбiлқасымова [6],
П.Ф.Каптерев [7], М.А.Темірбеков [8], С.Балаубаев [9], С.А.Ұзақбаева [10],
Н.А.Дарханов [11], Н.Б.Жаманқұлова [12], т.б. еңбектерi бар. Бұл
зерттеулерде оқушының дамуына танымның тигiзетiн ықпалы, өздiгiнен
еңбектену, бiлiм алу, бiлiктiк, дағды қалыптастырудың теориялық және
қолданбалық тәжiрибе негiзiнде этносқа тән ерекшелiктер сенiмдi түрде
дәлелденiп, жан-жақты сипатталған. Дамудың тарихи кезеңдерiне байланысты
талдаулар жасалып, оның мән-мазмұны туралы пайымдаулар жасалған.
Танымның қолданыстағы әдiстерi мен мұғалiмнiң мамандығын жетiлдiру
жөнiнде М.М.Жанпейісова [13], А.П.Сейтешев [14], А.А.Саипов [15],
С.Н.Лысенкова [16], Н.Д.Хмель [17], Ж.Т.Дәулетбекова [18], Р.К.Төлеубекова
[19], М.С.Молдабекова [20], т.б. зерттеулерiнде келтiрiлген айғақтар мен
теориялық ұстанымдар әр саладан көрсетiлген. Сондай-ақ Ж.А.Қараев [21,
108], Р.С.Омарова [22], Т.И.Қоқымбаева [23], т.б. ғылыми еңбектерiнде
классикалық педагогиканың көрнектi өкiлдерiнiң таным жөнiндегi идеяларын
уақытқа үйлесiмдi пайымдай бiлу жолдары сипатталған. Тұлғаның жеке басын,
дербестiгiн құрметтей отырып танымдық қызығушылықты дамытуға байланысты
тәжiрибелер негiзiндегi түрлi тұжырымдар жинақталған. Ұлы ғалымдар мен
педагогтардың еңбектерінде әл–Фараби [24], Ы.Алтынсарин [25],
И.Г.Песталоции [26], Я.А.Коменский [27], К.Д.Ушинский [28], А.Дистерверг
[29], Н.Г.Чернышевский [23] оқыту арқылы оқушылардың ой-түсінігін
арттыруға, олардың өз бетімен білім алуға дағдылануына көңіл бөлінген.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері болса бірқатар психологтар
мен педагогтар Л.С.Выготский [31], Б.Г.Ананьев [32], Ю.К.Бабанский [33],
Л.В.Занков [34], И.Я.Лернер [35], В.В.Давыдов [36], Н.Ф.Талызина [37],
А.Н.Леоньтев [38], С.Л.Рубинштейн [39], М.Н.Скаткин [40], Г.И.Щукина [41,
Б.П.Есипов [42], П.И.Пидкасистый [43], Т.И.Шамова [44], М.И.Махмутов [45]
және т.б. еңбектерінде жүйелі түрде зерттеліп, талданған.
Басқа тілді оқытудың психологиялық ғылыми негіздерін зерттеген психолог
– ғалымдардың еңбектерінде Б.А.Артемов [46], М.А.Зимняя [47],
А.ААлхазишвили [48], Е.С.Ильинская [49], Б.В.Беляев [50], А.А.Леонтьев
[51], К.А.Оразбекова [52], т.б. өзге тілді үйренудің психологиялық
ерекшеліктерімен заңдылықтары айтылған.
Отандық ғалым – педагогтардың еңбектерінде К.Қ.Құнантаева
[53],Қ.Б.Жарықбаев [54], І.Р.Халитова [55], С.А.Қалиев [56], Т.Тәжібаев
[57], Қ.Бержанов [58], А.М.Құдиярова [59], Қ.Бөлеев [60], К.Шаймерденова
[61], Ж.Т.Баймағамбетова [62], А.Б.Мұратова [63], Қ.Т.Ыбраимжанов
[64],А.С.Қыдыршаев [65], Р.Б.Үсембаева [66], Б.И.Иманбекова [67],
Р.Н.Көшенова [68], А.С.Елемесова [69], Т.Р.Әбдіқадырова [70]. Шетел тілін
ана тілінің негізінде салыстыра оқытудың тиімділігін зерттеген ғалымдар
ДЖ.Къюминск [71], М.К.Исаев[72], Л.В.Щерба [73], Н.М.Құрманбаев [74],
С.М.Ляховицкий [75], А.И.Мучник [76], А.К.Карменский [77] атап көрсеткен.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытып қалыптастырудағы
педагогикалық шарттарды айқындау – тұлғаның белсендiлiгiн көтеруде ерекше
мәнге ие болатындығы А.С.Мустояпованың "Қазiргi кезде жоғары сынып
оушыларының танымдық белсендiлiгiн қалыптастырудың педагогикалық шарттары"
сияқты еңбектерiнде бiршама сипатталған [78]. Әрине, танымдық қызығушылық
жеке шарттарды бiлумен шектелiп қалмайды, оған ықпал ететiн жолдар да әр
тарапты. Осы орайдан келгенде халықтың ғасырлар бойы жинақталған
ертегiлерi, музыка, жыр-толғауларының да мәнi зор екендiгi жөнiнде
А.Ж.Едiгенова "Бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық ертегiлерiне
танымдық қызығушылығын қалыптастыру" деген еңбегi бар [79]. Күнделiктi
сабақ барысында және сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларды ертегiге қызықтыру
арқылы танымды дамытуға болатындығы талданған, әдiстемелiк жолдар
ұсынылған.
Қазақ халқының аспаптары арқылы музыкаға қызықтыру (М.А.Оразалиева)
[80], сәндiк қолданбалы өнер арқылы эстетикалық таным қалыптастыру
(С.А.Жолдасбекова) оқушының дүниетанымына ықпал етiп [81], олардың
iзденiсiн жетiлдiретiндiгi дәйектi түрде сипатталған. А.Т.Тамаевтың
"Әдебиет сабағынды жоғарғы класс оқушыларының оқырмандық қызығушылығын
қалыптастыру" тақырыбындағы зерттеуiнде оқушыны көркем әдебиет оқуға
қызықтырудың психологиялық негiздерi, оны тәрбиелей отырып бiлiм беру
мәселесi қарыстырылған [82].
Оқытылатын жеке пәндерге байланысты iзденiмпаздықтың дидактикалық
жолдары (Р.С.Омарова) [83], белсендiлiктi арттырудағы iзденiмнiң әдiстерi
мен тәсiлдерi (Т.Сабыров [2], А.Әбiлқасымова [6]), танымдық үрдiстi
ұйымдастыру жөнiнде (М.Ж.Жадрина [84], Х.М.Балтабаев [85]) және кәсiби
әдiстемелiк даярлықты жетiлдiру (А.П.Сейтешев [14], Қ.К.Жампейсова [13])
туралы ғылыми еңбектер баршылық.
Оқушылардың оқу үрдiсiндегi қатысын бағалап, ғылыми педагогикалық
жүйенi қалыптастыру негiздерi жөнiнде А.Г.Қазмағамбетовтың зерттеуiнде
байыпты ойлар ұсынылған [5]. Осының бәрi бiр-бiрiмен iштесiп жатқан мәселе
деп бiлсек, қазiргi кезде экологиялық таным әлемдiк деңгейге көтерiлiп
оқушының оған деген қызығушылығын арттырып, көзқарас қалыптастыру жөнiнде
А.С.Бейсенова [86], Н.С.Сарыбеков [87], Э.Н.Тұрдықұлов [88],
Ш.И.Тойғанбеков [89], К.И.Исламова [90], т.б. еңбектерi тәрбие беру,
бiлiмдендiру заңдылықтарының мазмұнын жаңарту, iздену мәдениетiн
жетiлдiрудi көрсетiп отыр.
Танымдық қызығушылық тек пәнаралық байланыс, жеке ғылым салаларындағы
iзденiстермен шектелмейдi, ол үнемi дамып, жетiлiп отыратын өмiршең мәселе.
Осы жалғастыққа орай Ұ.Б.Төлешова "Оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудағы мектеп пен университет арасындағы сабақтастық" деген
зерттеу жүргiзген [91]. Онда оқушылардың игерген танымдық қызығушылығын
жоғарғы оқу орындарында жалғастырудың алғы шарттары мен олардың арасындағы
байланыс талданған. Таңдаған мамандыққа үйлесiмдi қызығушылықтың дамуындағы
ғылыми-практикалық жолдар көрсетiлген. Танымдық қызығушылықтағы басты
бағдар тұлғаның өзiндiк iзденуiн қалыптастырумен бастамшылығын жетiлдiру
әдiстемелерi бiржақты көрсетiлген. Ал оқушылардың танымдық қызығушылығын
тиiмдi ұйымдастыру оқушының мүмкiндiгi деңгейiнде қабiлетiн дамытып,
өздiгiнен iзденуге жол ашып, шығармашылық қызығушылығын қалыптастыруға игi
ықпал етедi.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің
ұйымдастыруымен 2004 жылғы 12-13 ақпан күндерінде Астана қаласында
өткізілген мемлекеттік, орыс және шетел тілдерін оқыту проблемалары
жөніндегі республикалық кеңес мектептердегі тілдерді оқыту проблемаларын
және оларды шешу жолдарын талқылау мақсатын көздеді. Жеке оқу пәндерiн
немесе арнаулы тақырыптарды оқыту арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыру бағытында педагогикалық ғылыми- зерттеулер, тәжiрибелер, түрлi
салада жазылған еңбектер аз емес. Алайда, Қазақстандағы оқыту үрдiсiнде
оқушылардың танымдық қызығушылығын тiл пәндерi арқылы қалыптастыру және осы
орайдан оқытудың жаңа технологиясын зерттеуге пайдалану жөнiндегi мәселе аз
зерттелген. Бұл салада педагогикалық зерттеулер мен жинақталған тәжiрибелер
өте мардымсыз. Уақыт өткен сайын қажеттiлiгiн өмiрдiң өзi айқындай түсуде.
Тiл арқылы қалыптасқан танымдық қызығушылық оқушының iс-әрекетiн
жетiлдiруге нысаналы бағдар берiп, өзiн-өзi дамытудың бастамасына жол
ашады. Танымдық қызығушылық оқушының белсендiлiгiмен сабақтаса, тұлғаның iс-
әрекет жолындағы көзқарасын нық бекiп, дiттеген мақсатына жететiне сәк жоқ
деп бiлсек, мұның өзi бiлiм берудiң жаңа технологиясымен ұштастыру
қажеттiгiн туғызып отыр. Қажеттiктi өтеу барысында оқушының елге, жерге,
ата-бабаға деген сүйiспеншiлiгi арта түсуi ақиқат, шындық. 2001 жылы
Қазақстанға ресми және достық сапармен болған Жоғары Шапағатты Рим Папасы
Иоан Павел II: "Мен... таңданыспен көз саламын... Еуропа үшiн Аристотельдi
ашқан Әбу Насыр әл-Фарабиден бастап... ғылымның, өнер мен тарихтың көрнектi
қайраткерлерi туған..." [92] ұлы даламыздың кейiнгi ұрпағы, бүгiнгi жастардың
келешегi жарқын екендiгi баршаға аян. Тарихи өткеннен тағылым алып,
болашағын жобалай бiлудi ұғынуда тiлге деген танымдық қызығушылықтың орны
ерекше. Ал мектептегi тiлдердi оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамытудың себебi мен салдарын ашып, оның iлгерi жетiлдiре
түсу өмiр қажетiнен туып отырған проблема, оны педагогикалық тұрғыдан
зерттеудi жұртшылық зарыға күтiп отыр, тақырыптың өзектiлiк мәнi осында.
Зерттеудің мақсаты: оқушыларға тілдерді оқыту үрдісінде танымдық
қызығушылығын қалыптастыруды ғылыми–теориялық тұрғыдан негіздеу және
ғылыми–әдістемелік жағынан қамтамасыз ету.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәнi: тiлдердi оқу үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыру.
Зерттеудiң болжамы: егер оқушылардың танымдық іс–әрекетінде тілдерді
оқытудың педагогикалық мүмкіндіктері тиімді пайдаланылса, онда оқушылардың
мотивациясы мен танымдық қызығушылығы артып, шығармашылықпен әрекет жасау
дағдылары дамиды, сөйтіп оқушылардың пәнді зерделеуге деген қызығушылығын
тудыруға негіз болады, білім сапасы артады.
Зерттеу мiндеттерi:
- оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде
қалыптастырудың ғылыми–теориялық негізін анықтау;
- тілдерді оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың компоненттерін, көрсеткіштерін айқындау;
- тілдерді оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың дидактикалық шарттарын айқындау;
- оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде
қалыптастырудың тиімділігін тәжірибелік–эксперимент жүзінде дәлелдеу.
Зерттеудің жетекшi идеясы: тілдерді оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастыру – олардың қазіргі заман талабына сай жеке тұлға
ретінде дамуына ықпал жасайды. Оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді
оқыту үрдісінде қалыптастыру білім мазмұны мен оқыту әдістерінің
дидактикалық өзара байланысына сүйенеді.
Зерттеудiң теориялық–әдiснамалық негiзi: ғылыми таным теориясы, тұтас
педагогикалық үрдістегі тұлғаның қалыптасу теориясы, іс–әрекет теориясы,
тілдерді оқыту үрдісінде қолданудың ғылыми тұжырымдамалары.
Зерттеудің көздерi: философтардың, психологтардың, педагогтардың
еңбектерi негiзінде алынды. Қазақстан Республикасының Конституциясы, "Бiлiм
туралы Заң" және мемлекеттiк қаулы-қарарлары ескерiлдi. Қазақстан
Республикасында білімді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы, Қазақстан Республикасы жалпы орта білім мазмұны
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің
мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, оқу бағдарламалары, оқулықтар мен
оқу–әдістемелік кешендер, зерттеліп отырған мәселеге байланысты
қазақстандық, алыс, жақын, шет елдік ғалымдардың еңбектері, жаңашыл
мұғалімдердің іс–тәжірибелері, ізденушінің педагогикалық және зерттеу
тәжiрибесi.
Зерттеу әдiстерi: зерттеу тақырыбына байланысты философиялық,
педагогикалық, психологиялық әдiстемелiк әдебиеттерді теориялық және
қолданбалық тұрғыдан талдау; белгiленген мiндеттердi шешiп, ғылыми болжамды
тексеру және оны тәжiрибе арқылы байқау; оқушылар орындаған жазбаша
жұмыстары мен ауызша жауаптарын талдау; сыныпта және сыныптан тыс
өткiзiлген пiкiрсайыс, сауалдама, диалог туралы тұжырымдама жасау;
оқытудағы дәстүрлi әдiстегi құндылықтар мен жаңа технологияның тиiмдi
тәсiлдерiн көрсету; тiлдердi оқыту барысында оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастырудың тиiмдi жолдарын айқындау, берілген
әдістеменің тиімділігін анықтау мақсатында оқу тапсырмаларын дайындау.
Зерттеудiң негiзгi кезеңдерi мен барысы:
Бiрiншi кезеңде (2000-2002 жж.) зерттеу жұмысының тақырыбы, мақсаты,
нысаны, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы анықталды
Екiншi кезеңде (2002-2004 жж.) оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыруға байланысты пән сабақтары бойынша оқу жоспарлары, оқу
бағдарламалары талданып, танымдық қызығушылықты қалыптастырудағы тілдерді
оқытудың педагогикалық мүмкіндіктері зерделенді. Оқушылардың танымдық
қызығушылығын тілдерді оқыту барысында арттыруға мүмкіндік беретін оқу
іс–әрекетін ұйымдастырудың тиiмдi жолдары және дидактикалық шарттары
анықталды.
Үшiншi кезеңде (2004-2006 жж.) тiлдердi оқыту үрдiсiндегi оқушылардың
танымдық қызығушылығын қалыптастырудың тиiмдi әдiстерiн сұрыптап, оның
қолданыста тиiмдi деп танылған көрсеткiштер жөнiндегi ой-түсiнiктер
қорытылып, талдау жасалынды. Эксперименттік тексеру жұмыстарының нәтижелері
жалпыланып, зерттеу бойынша қортынды жасалды.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- оқушылардың танымдық қызыушылығын технологиялық, жеке тұлғалық жаңа
талаптарына сай жетілдірудің ғылыми теориялық негізі анықталды;
- тiлдерді оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың компоненттері мен көрсеткіштері негізделді;
- танымдық қызығушылықты пайдаланып, оқушыларда танымдық белсенділікті
арттырудың дидактикалық шарттары анықталды;
- тілдерді оқытудағы танымдық қызығушылықты арттырудағы педагогикалық
мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәндiлiгi: диссертацияда негізделген теориялық
пайымдаулар мен практикалық ұсыныстарды жалпы білім беретін мектептерде
оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруға, оқу үрдісінің сапасын
арттыруға, педагогикалық оқу орындарында ағылшын тілі пәні мұғалімдерін
дайындауға және педагог кадрлардың біліктілігін арттыру институттарында
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- оқушылардың танымдық қызығушылығын тiлдердi оқыту үрдiсiнде
қалыптастырудың теориялық негіздері;
- тiлдердi оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың компонеттері, көрсеткіштерінің сипаттамасы;
- тiлдердi оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың дидактикалық шарттарының жиынтығы;
- тілдерді оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктерінің жүйесі.
Зерттеу базасы: тәжірибелік эксперименттік жұмыстарымыз Алматы
қаласындағы №№ 128, 139, 15 лингвистикалық гимназияларында жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігi мен негізділігі: тақырыпқа байланысты
жүргiзiлген ғылыми әдiстер мен талдаулар бүгiнгi күннiң қажеттi тұрғысынан
қарастырылды. Зерттеу проблемасын негiздеу, зерттеу қазақ, ағылшын тiлi
пәндерiнiң бағдарламалық мақсатына сәйкес, олардағы үздiк тәжiрибелер мен
әдiстерiн тоғыстыра пайдалану арқылы танымдық түсiнiк қызығушылық
қалыптастырудың тиiмдi жолдары айқындалды. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер мен қорытындылар дәйектемелердің әдіснамалық негізделуімен,
теориялық түбегейлігімен, зерттеудің мақсатына міндетіне ізденіс логикасына
сай жалпы ғылыми және нақтылы әдістердің бірлігімен, педагогикалық
тәжірибеден алынған оң нәтижелермен дәлелденіп, негізделді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен тәжірибе енгізу:
- оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың мәнiн тілдерді
оқыту үрдісінде халықаралық және республикалық конференцияларда баяндап
пiкiр алысылды;
- зерттеу жұмысының мазмұны мерзiмдi баспасөзге жарияланды;
- республикалық, Алматы қалалық бiлiм жетiлдiру институттары
ұйымдастырған курстарда мұғалiмдерге арнап лекциялар оқылды;
- Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының ғылыми-практикалық
конференцияларында, тiлдердi оқытудың әдiстемелiк бiрлестiктерiнде баяндама
жасалып, пiкiр алысылды;
- әдiстемелiк құрал есебiнде баспадан жарияланды.
Диссертацияның құрылымы: диссертация кiрiспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің ғылыми аппараты, тақырыптың көкейкестілігі мен
маңызы анықталып, ғылыми жұмыстың мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері,
болжамы, жетекші идеясы, әдіснамалық негізі, зерттеу көздері, зерттеу
әдістері мен кезеңдері, ғылыми жаңалығы мен теориялық, практикалық
мәнділігі ашып көрсетілген, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу
нәтижесінің дәлелділігі баяндалған.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздері атты бірінші бөлімінде танымдық қызығушылықты қалыптастыру
идеясының пайда болуы мен қалыптасуының теориялық негіздері зерделеніп,
танымдық қызығушылық ұғымына түсінік берілді. Тілдерді оқыту технологиясын
пайдалана отырып, оқушылардың танымдық қызығушылығының қалыптасуының
деңгейлері мен көрсеткіштері анықталды. Тілдерді оқыту арқылы оқушылардың
танымдық қызығушылығын қалыптасуының басты дидактикалық шарттары ғылыми
негізделді.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде
қалыптастыру мақсатындағы тәжірибелік- эксперимент жұмысының мазмұны атты
екінші бөлімінде оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруға
бағытталған тілдерді оқыту технологиясының педагогикалық мүмкіндіктерінен
туындайтын салыстырмалы талдау жүргізілді және жасалынды.
Қорытындыда оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде
қалыптастырудың теориялық және практикалық негіздері нақтыланды. Зерттеу
нәтижелері негізінде жасалынған негізгі тұжырымдау келтірілді, зерттеудің
перспективалары көрсетілді.
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың танымдық қызығушылығын тiлдердi оқыту үрдісінде
қалыптастыру-әлеуметтік-педагогикал ық мәселе
Қазақстанның қазiргi кезеңдегi қарқынды даму жолындағы елдi
демократияландыру, әлеуметтiк өркендеу саласындағы талпыныстары бiлiм беру
жүйесiн жаңаша өркендетiп оқыту, тәрбие үрдiсiн жетiлдiрудi талап етiп
отыр. Егемендік алған еліміздің жаңа даму кезеңіңде, оның дүниежүзілік
аренаға шығып, басқа елдермен саяси-экономикалық, мәдени қатынастарды
калыптастыруы, Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше
болуы, әр түрлі дипломатиялық қызмет атқаруы шетел тілінің рөлін көтеруді
қажет етеді. Қоғамдағы геополитикалық, коммуникациялық, технологиялық
өзгерістер және интернет жүйесі арқылы тілдесу әр түрлі мамандықтағы, әр
түрлі жастағы, әр түрлі қалауы, қызығушылығы бар адамдардың санын мейлінше
көбейте түсуде. Осыған байланысты шетел тілдерін пайдалану қажеттілігі де
артып келеді. Тіл-тек қатынас құралы емес, тілін үйреніп жүрген елдің
рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады.
Шетел тілін орта мектепте оқыту дәрежесін арттыру, әсіресе қазақ
тілінің мәртебе алуына байланысты шетел тілін ана тілімен салыстыра оқыту
республикада халыққа білім берудің өзекті мәселелерінің біріне айналып
отыр. Оған айғақ 1996 жылғы 4 желтоқсанда шыққан Казақстан Республикасы
Үкіметінің ''Республикада шетел тілдерін оқытуды жақсартудың қосымша
шаралары" туралы Қаулысы [93]. Тұлғаның гуманистiк, гуманитарлық
қалыптасуына ықпал етiп, танымдық қызығушылығын қалыптастыруда мектепте
оқылатын тiл саласындағы пәндер ерекше мәнге ие болуда. Өйткенi, теориялық,
практикалық ұғым, түсiнiктер ғылымның қай саласында болса да тiл арқылы
меңгерiлетiндiгi ешбiр талас туғызбайтын ақиқат шындық. Осы орайдан
тiлдердi оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың
тиiмдi жолдарын айқындай түсу және оның өмiрге үйлесiмдi мiндеттерiн шешу
қазiргi кезеңдегi педагогика ғылымының басты бағдары болып табылады.
Сондықтан тек жеке бiр ғана тiлдi оқыту аясында шектелiп қалмай, бiлiм
берудiң жалпы дидактикалық негiздерiн басшылыққа ала отырып, мектеп
оқушыларына тiлдердi оқыту арқылы танымдық қызығушылығын қалыптастыру
проблемаларын шешу бүгiнгi күннiң ынтызар тiлегi екендiгi және оның тиiмдi
әдiс, тәсiлдерiн аша түсу өмiр қажеттiгiнен туындауда.
Оқушылардың танымдық қызығушылығы бүгiнгi өркен жайып қарыштай дамыған
ғылымды шеруге деген iзденiсiмен сәйкессе, ол тек тиiстi деңгейде табысқа
жетiп, оны бiлiп қана қоймай, келешекте оны өрiстете түсуге ықпал ететiнi
сөзсiз. Қашанда ертеңгi iс бүгiннен бастау алары ақиқат. Ол үшiн шәкiрттi
оқи бiлуге, оқығанын көңiлiне тоқи бiлуге қалыптастыру және ондағы
заңдылықтарды меңгеру мен дағдыларды бойына сiңiру, үйрету – педагогика
ғылымының негiздерiн басшылыққа ала бiлумен шарттас. Ал тiлдердi игеру де
оны пайдалана бiлу танымдық қызығушылықпен бiрлiкте шешiледi. Әдетте,
тұлғаның бiлiмдi меңгеруi, өмiрдi түйсiнiп түсiнуi, тану әлiппесi сөздi,
сөйлемдi және оның мән-мағынасын ұғынудан бастап өркендейдi. Осы орайдан
Мұқағали Мақатаев орынды айтқан:
Бар кiтапқа бас болған,
Әлiппе – ғылым атасы.
Әлiппеден басталған,
Даналықтың данасы.
Оқу әлiппесi сияқты ғылымға бастар жолдың әлiппесi таным, түсiнiк,
ұғымға қызығушылықтан бастау алады. Демек, мектеп оқушысын iздендiруге.
өзiн-өзi тануға, қоғамдағы қарым-қатынасқа тиiстi бағыт-бағдар ұстай бiлуге
үйрету және оған баулу тiл арқылы жүзеге асады. Сондықтан тiлдi меңгеруге
ынталандыру танымдық қызығушылықпен бiрлiкте шешiлетiн күрделi мәселе
болғандықтан бұл жеке пән әдiстемесi аясында ғана шешiлмейтiн педагогикалық
проблемаға айналып, қазiргi Қазақстанда мемлекеттiк тiлдi, ағылшын, орыс
тiлдерiн меңгеруге ниет қойып отырған кезде, оны игеруге деген қызығушылық
қалыптастырудың тиiмдi де ортақ жолдарын көрсету уақыт талабынан туып
отырған келелi мәселе.
Тәуелсiздiкке қол жеткен жылдардан берi әлемдегi көптеген елдермен
саяси-әлеуметтiк, экономикалық, мәдени байланыс жасауға кеңiнен бет қойдық.
Бұл қарым-қатынастың нәтижелi болуы, ел мен елдiң, халық пен халықтың өзара
ынтымақтасқан бiрлiгiн өркендеуге тiл бiлудiң мәнi күн сайын арта түсуде.
Ғылымның қай саласын алсаңыз да теориялық және қолданбалы практикалық
мәнде болады деп бiлсек, тiлдердi оқыту арқылы оқушының танымдық
қызығушылығын қалыптастыру әрi теориялық, әрi қолданбалы жүйесiн бiрлiкте
қарастырумен қатар оның өнер екендiгiн де ескерген жөн. Өйткенi, игерiлуге
тиiстi ұғым, сөздiң мәнi, айтылмақ ой-түсiнiк оқушыға әсер етерлiктей
болса, ол тиiстi деңгейде көңiл толқытып, тереңiрек ойландырады. Сондай-ақ,
әсер санаға ерекше ықпал етедi. Әсердiң нәтижесi бiр жағынан тұлғаны
әрекетке итермелесе, екiншi жағынан танымдық түсiнiктi қалыптастырады.
Үшiншiден, танымды жүзеге асырып, оны өмiрде қолдана бiлуге жол ашады. Бұл
үрдiске педагогикалық тұрғыдан қарасақ алға қойылған мақсатқа жетудегi
мазмұн, оның жүзеге асырудың формалары мен әдiстерi және тиiстi нәтижеге
жетудегi оқушы мүмкiндiгi бiрлiкте шешiлуге тиiс. Осы орайдан бұл ғылыми-
зерттеу жүйесiнде ұстанған әдiснамалық, тәсiлдiк бағдарға уақыт мәресiнен,
мезгiл деңгейiнен қарауды басты меже еттiк.
ХХI ғасырдағы бiлiмдендiрудiң жүйелiк саласындағы басты ұстаным –
сапалы түрде iске кiрiсiп тиiмдi әрекеттену, құндылықтарды тұтынып,
нәтижелi табысқа жету. Бұл қағиданы тұтына бiлген тұлға сөзсiз табысқа
жетедi. Көздеген мақсаты орындалады. Дәлiрек айтқанда, бұл нәтижеге ие
болудың кiлтi. Ал бiлiмдендiрудiң арнасын кеңейткен интернетке қосылу,
педагогтардың кәсiби мамандығын жетiлдiру, ақпараттық тасқын, дамудағы
жылдамдығына көз iлеспейтiн бүгiнгi шапшаңдық, бiлiм жүйесiндегi жаңалықтар
мен өзгерiстердi игеру осыған дейiнгi қолданылып келген әдiс, тәсiл,
амалдарға бой бермей отыр. Ұзақ жылдар бойы қолданыста болып, жұртшылық
мойындаған бiлiм беру, оқыту, тәрбиелеу әдiстерi уақыт талабын өтеуде
әлсіздiк танытып, кейбiр жағдайда оған ескiлiктiң қалдығы тұрғысынан
қараушылық сияқты көзқарастар да байқалып қалады. Қоғамдық ғылымдар
жүйесiндегi ғалымдардың ғылыми-зерттеу деректерiне жүгiнсек – соңғы отыз
жылдағы ақпараттану көлемi осыған дейiнгi бес мың жылдағы ақпараттар
көлемiмен тең екендiгiн айқындап берiп отыр [40]. Осы орайдан қарағанда
адамзат ғұмырында ғасырлар бойы жинақталған деректерге қоса бүгiнгi
қарқынды өркендеген бiлiмнiң тиiстi салаларындағы мазмұнды игеру үшiн оны
оқу мен оқытудың әдiстерi мен тәсiлдерiн жаңаша жетiлдiру, өзгерiстер
енгiзудi өмiрдiң өзi-ақ талап етiп отырғандығы баршаға аян. Соңғы жылдарға
дейiн бұрыннан қолданылып келген байырғы әдiстермен шектелдiк, одан қазiрде
де айыға алмай отырғанымыз рас. Ол әдiстер бойынша басты ұстаным - мұғалiм
"түсiндiредi", ал оқушы "тыңдайды", қайталап айтып бередi. Шындығына
тереңiрек үңiлсек ұстаздың айтқанын, көрсеткенiн, берген теориялық
түсiндiрулерiн шәкiрт естiп, ұғынды, бiлдi деген күннiң өзiнде де оқушының
бәрi бiрдей тиiстi дәрежеде әрекетке көшiп, тындырымды еңбектенiп, құлашын
кеңге жая алмайды. Жаттампаздыққа бейiм самарқаулықпен шалағай орындаушы
деңгейiнде қалып қояды да өзiндiк iс-әрекеттен сырттап, жайбарақаттық пен
сүлесоқ тыңдаушы ретiндегi дәрменсiздiк шырмауында қалып қояды.
Бейiмдеушiлiк шеңберiнен шыға алмайды. Осыдан барып өзiндiк бiлiм-танымы
нашар, түсiнiгi әлжуаз, шалғай бiлiмдiлер көбейедi. Ал өте қабiлеттi, бiлiм
алуға бейiм, күштi оқиды деген санаулы оқушылар ғана салыстырмалы түрде
айтқанда талап деңгейiнде үлгередi де, қалған көпшiлiк оқушы таным деңгейi
әлсiз, бiлiм дәрежесi төмен, қызығушылығы нашар үлгермеушiлер қатарын
көбейте түседi. Мұның көрiнiсiн кез келген мектептен байқауға болады. Бұл
олқылықты жоюға ықпал ететiн және оған қозғау салатын әсерлi жолдың бiрi –
тiлдердi оқытудың технологиясын жетiлдiрумен сабақтас. Өйткенi, белгiлi
мазмұнды дұрыс ұғынып, түсiну – сөздiң мәнiн, терминнiң сыр-сипатын нақты
тани бiлуге тәуелдi. Шындығына келгенде оқушының бiлуге деген қызығушылығы
ғана олардың белсендiлiгiн, өздiгiнен iзденуге деген ынтасын демейтiн
ықпалды күш. Сөздiң мәнiн түсiнбеген адам айтылып отырған мазмұнды ұғына
алмайтындығы белгiлi. Сондықтан тiлдердi оқыту үрдiсiнде қай тiлде
болмасын, ол қазақша ма, ағылшынша ма, орысша ма алдымен тiлдiң лексикалық
мән-мағынасын меңгере бiлуге және оны игеруге зейiн қойып, соған бағдарлау
шарт. Танымдық қызығушылық тұлғаны қозғаушы күш екенiн естен шығармаған
абзал. Тiлдердi оқытуға байланысты танымдық қызығушылық өз алдына оқшау
жатқан мәселе емес, оның әдiснамалық жолы басқа ғылымдармен бiрлiкте
шешiледi.
Философиялық тұрғыдан келгенде әдiснама – теориялық және практикалық iс-
әрекеттi құру мен ұйымдастырудың тәсiлдерi, принциптiк жүйесi болуымен
қатар таным мен ұғымның ғылыми әдiстерi туралы iлiм [94]. Педагогикалық
зерттеудiң әдiснамасы ғылыми танымдық iс-әрекеттердiң тәсiлдерiн, формасын,
оның құрылымдық принциптерiн бiрлiкте қарастырады.
Таным арқылы заттар мен құбылыстардың басты белгілері, айырмашылықтары
мен ұқсастықтары жайындағы бейнелі қабылдау нәтижесінеұғым туады. “Таным
... практикалық қызмет барысында іске асады” [95].
Педагогикалық ғылыми-зерттеу әдiснамасының принциптерi философиялық
таным теориясынан бастау алатын және онымен тамырластығы тұлғаға берiлетiн
бiлiм, тәрбие, оқыту және даму мәселесiн бiр-бiрiнен бөлмей тұтастықта
қарайды. Сондықтан да тұлғаның мәдениеттенуi мен әлеуметтену барысындағы
танымдық қызығушылығы саласындағы аксиологиялық құндылықтарды және меңгеру
технологиясы мен шығармашылық жолдарды жетiлдiрудегi адами даму мен өзiндiк
меннiң өркендеуiндегi тұтастыққа бүгiнде ерекше назар аударылып отырған
антропологиялық, этнопедагогикалық танымдармен бiрлiкте қарау уақыт
талабынан туып отырған заңдылық. Әсiресе, шәкiрттерге тiлдердi оқыту
үрдiсiнде атқарылатын iс-әрекет арқылы олардың өзiндiк iзденiсiн,
қызығушылығын қолдау табысқа жетудiң кiлтi. Оқушылардың танымдық
белсенділігі туралы А.Дистерверг баланың ақыл-ойын және қабілетін дамыту –
оқыту барысындағы қызығушылығы мен белсенділігі деп көрсетті [96].
Танымдық іс-әрекет, өздігінен білім алу біліктіліктері мен дағдыларын
қалыптастыруға және оны дәлелдеуге ат салысқан ғалымдар М.Н.Скаткин [97],
Б.Н.Есипов [98], М.Г.Голант [99], Д.Б.Эльконин [100], Е.Н.Кабанова –Меллер
[101], Д.Н.Богоявленский [102], В.В.Давыдов [103], Б.И.Коротяев [104],
Н.Ф.Талызина [105], И.Я.Лернер [106], П.И.Пидкасистый [107].
Ж.А.Қараев өз еңбегінде оқушылардың белсенділігінің оңтайлы деңгейіне
төмендегідей шарттармен қол жеткізуге болатындығын дәлелдеп, көрсеткен:
– әрекет мотивінің қалыптасуын қамтамасыз ету: нақты әрекет
барысында танымдық қажеттілігін қалыптастыру, тұрақты танымдық
қызығушылығын тәрбиелеу;
– оқу үрдісінде өзін-өзі басқару негізінде білім жүйесінің
қалыптасуын қамтамасыз ету: ақпаратты өңдеу, жоспарлай білу, өзін-
өзі ұйымдастыру және өзіне-өзі бақылау жүргізу арқылы
интеллектуалды біліктілікті қалыптастыру;
– әрбір оқушыны сабақта белсенділікке жұмылдыру: ұжымдық жұмыс
жағдайында жеке оқушымен жұмыс; оқушының оқу-танымдық әрекетіне
бақылау жүргізіу [108].
Әлемге әйгiлi психолог А.Н.Леонтьев iс-әрекет, сана, тұлға туралы жа
зған еңбегiнде былай дейдi: "Для обладания достижениями человеческой
культуры – каждое новое поколение должно осуществить деятельность,
аналогичную (хотя и не тождественную) той, которая стоит за этими
достижениями" [109]. Демек, оқушының бiлiм алу саласындағы iс-әрекет
танымдық қызығушылығының өркендеуiне тұлғаның көзқарасының қалыптасып,
уақыт деңгейiне үйлесiмдi табыстарға жетуiне жол ашатындығы ақиқат шындық.
Ал мұның нәтижесi ертеңгi еңбеккер, қоғамды өркендететiн тұлға болуына
ықпал етедi. Сонда танымдық қызығушылық тек тiлдiк фактор ғана емес,
тұлғаның iс-әрекетi мен көзқарасындағы саналылықты жетiлдiретiн қозғаушы
күш деп таныған абзал. Осы орайдан келгенде педагогикалық теориялар мен
оның практикалық жолын өркендетiп, аға ұрпақтың қол жеткен құндылықтарын
тұтына отырып, оны уақыт деңгейiне үйлесiмдi жетiлдiру үшiн жалпы және
кәсiптiк орта оқу орындарында тек пән ретiндегi бiлiм беретiн тiлдердi
оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру жолдарын
көрсетiп, оның тиiмдi әдiстiк технологиясын айқындай түсу ешбiр кезек
күттiрмейтiн келелi мәселе екенi әркiмге-ақ аян. Осы орайдан әдiснама
тұлғаның өзiн-өзi жаңалыққа қарай өзгеруге бағыттаудағы ғылыми әдiстердiң
танымдық жолдары туралы iлiм екендiгiн тiлдердi оқытуға қызықтыру
тұрғысынан қарастырдық.
Егемендi қазақ елiнiң жаңа әлеуметтiк-саяси-экономикалық қатынастарға
көшуiне байланысты орта оқу орындарындағы оқытудың дидактикалық жүйесiн
уақытқа үйлесiмдi жетiлдiрiп, бiлiм берудiң тұжырымдамалық негiзiне сәйкес
тiл саласындағы пәндердi оқыту үрдiсiнде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың тиiмдi жолдарын белгiлеу өмiр қажеттiлiгiнен туындауда. Осы
орайдан бүгiнгi таңда орта оқу орындарында бiлiм беру мен тәрбиелеу
жүйесiне жаңаша қарап оқушылардың саяси-әлеуметтiк, отаншылдық, азаматтық
танымдық сезiмiн тәрбиелеп, шығармашылық мүмкiндiктерiн өрiстетiп және әр
тұлғаның өздiгiнен дамуына әсер етудегi танымдық қызығушылығын қалыптастыру
проблемаларын педагогикалық тұрғыдан ғылыми зерттеу көкейкестi де өзектi
мәселе. Өйткенi, қызығушылық – туа бiткен сана емес, ол тұлғаның қалыптасу
нәтижесi болып саналады, қоршаған әлеуметтiк ортамен, әсiресе, тәрбие және
оқыту процесiмен айқындалады. Сондықтан да Л.С.Выготский былай дейдi:
"Адамның әрбiр даму сатысындағы психологиялық функциялары жүйесiз,
автоматты кездейсоқ түрде емес, ол тұлға бойындағы белгiлi бiр
қызығушылықтарға, белгiлi бiр бағытқа бағыттап, белгiлi бiр жүйе арқылы
әсер етедi" [110]. Қызығушылықтың қалыптасып дамуы әуестiк, құмарлықтан
бастау алады. Әуестiк – әдеттен тыс таңқаларлық, күлкiлi нәрселерге сырттай
қызығудан өрiстейдi, ал құмарлық – қызығушылықтың күрделi сатысы, мұнда
нысаналы әрекетке бар пейiлiмен ынталы кiрiседi. Ал құмарлық тұлғаның
бойына тұрақты қасиет болып орнықса, сол саладағы белсендiлiгi арта түседi.
Нағыз қызығушылық – бұл iс-әрекеттiң тиiстi бағытта өркен жайып, тұрақты
танымға ұмтылуы болып шығады. ДЖ.Къюминс оқушылардың танымдық белсенділігін
дамытудың сабақта, сабақтан тыс уақытта ұйымдастыру жолын айқындаған [111].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру бұл қоғам
мүшелерінің адамгершілік ақыл-ой, мәдени дамуының жоғары деңгейін және
кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған оқыту мен тәрбие берудің
үздіксіз процесі деп атап көрсеткен [112].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында – “Тілдердің үштұғырлығы” мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды
ұсынды. Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді
ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі –мемлекеттік тіл, орыс тілі –
ұлтаралық қатынас тілі, ағылшын тілі – жаhандық экономикаға ойдағыдай
кірігу тілі [113].
Тiлдердi оқу және оны меңгеру барысында оқушының қызығуының қалыптасуы
тұлғаның белсендiлiгін, iс-әрекеттегi бастамшылығын дамытады. Соның
нәтижесiнде дербестiк, ынта-ықылас, шығармашылық қасиеттер жетiледi. Оны
қызығушылықтың қалыптасу теориясы мен практикасы жан-жақты айқындап та,
дәлелдеп те отыр.
"Педагогикалық технология" дегеніміз не? Бұл жөнінде В.П.Беспалько
өзінің "Слагаемое педагогической технологии" деген еңбегінде былай дейді:
"Оқу – тәрбие үрдісінің алдын-ала жүйелі түрде жоспарлануы және оның
тәжірибеде жүзеге асу жобасы" [114]. Демек, технология қарапайым тілмен
айтқанда, жүзеге асатын, нақты мақсаттардың алдын-ала ойластырылған нақты
жобасы, яғни, белгілі педагогикалық жүйенің тәжірибеде жүзеге асатын
жобасы.
Инновациялық технологиядан ұзақ жылдар бойы тәптәуір болып келген
өнімсіз іс-әрекеттерден арылудың бірден-бір жолы. Технология туралы өз
пайымдауымызша, ол ең біріншіден, диагностиканы басшылыққа алған, жеке
тұлғаға қарай бағытталған мақсатты, сапалы оқу әрекетін ұйымдастыру. Жеке
тұлға, ең алдымен өз әрекеті арқылы ғана дамиды. Ал, әрекет іс-қимылдармен
жүреді. Технология – жеке тұлғаны дамытуға негізделген мақсатты
педагогикалық жүйе. Технология оқытудың, білім берудің, жеке тұлғаны жан-
жақты дамытудың жаңа нәтижелі ізденістерін талап етеді. Баланың білім алу,
даму, басқа да іс-әрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу, оған
басшылық ету, білімді өз белсенділіктерімен алуларына түрткі жасау –
технологияның басты белгілері болып табылады.
Қоғамдағы өзгерістерге байланысты бүгінгі білім беру жүйесінде оқытудың
жаңа әдістеріне көшу қажеттілігі туып отырғаны белгілі. Сондықтан да
қазіргі уақыт талабы ұстаздан жаңа әдісті, шығармашылық ізденісті талап
етеді. Әрбір мұғалімнің негізгі міндеті – оқушыларға терең де тиянақты
білім беру. Осындай мақсатта шетел тілі сабақтарының дәстүрлі емес түрлері,
яғни театрландырылған сабақ, саяси сабақ, аукцион сабақ, кіріктірілген
сабақ, жарыс сабақ, конференция сабақ, "Не?", "Қашан?", "Қайда?", "Жиырма
бірінші ғасыр көшбастаушысы", "Алтын дала", т.б. сабақтардың түрлерін және
оқу үрдісінде жаңа оқу ағымына сай технологиялар оқушылардың қызығушылығын
арттырып, зейін қойып тыңдаумен қатар, түсінбей қалған сәттерін қайталап
көруге не тыңдауға, алған мағлұматты нақтылауға мүмкіндік береді.
Шетел тілін оқыту кезінде бейнематериалдармен жұмыс істеп, айрықша
шығармашылық ойлауды қалыптастыруға, оқытудың тәрбиелік функциясын жүзеге
асырып күшейтуге, сондай-ақ оқу материалын зерделеп, жеделдетуге мүмкіндік
береді. Шетел тілін оқыту барысында бейнематериалдарды пайдалану
оқушылардың басқа тілде қарым-қатынас жасаудың барлық қырларын жан-жақты
көруді қалыптастырудың бірегей мүмкіндігін білдіреді. Себебі, екеуі
бірлесіп тілдік және әлеуметтік-мәдени бөлшекті құрайды, ал бұл нақты
жағдайдағы қарым-қатынастарға тән құбылыс.
Қазіргі уақытта бейнематериалдар шет тіліндегі вербалдық қатынасқа
оқытудың барынша тиімді және қол жетерлік құралы болып табылады. Бұл өте
маңызды жайт, себебі психолог мамандардың пікірінше, көру мен есту сияқты
сезім мүшелері арқылы адам қоршаған әлем туралы мәліметтердің басым бөлігін
алады. Сонымен бірге, көру арнасы арқылы біз барлық қабылданатын ақпараттың
69 %-іне дейін аламыз.
Шетел тілін оқу барысында бейнематериалдарды пайдалану оқушылардың аз
уақытта айтарлықтай әлеуметтік-мәдени тұрғыдан, оның ішінде жадының маңызды
әсері бар ұйымдасқан нысанда білім алуына мүмкіндік береді.
Бейнематериал арқылы мұғалім оқытудағы жеке адамның орнын жандандыруға
мүмкіндік алады, өз сабақтарына жаңа екпін береді, көңіл-күй аясын
кеңейтеді. Бұл жағдай окушылардың назарын аударуға ғана емес, белгілі бір
дәрежеде оларды ынталандыру мен мүдделі етуді нығайтады.
Бейнематериалдармен жұмыстың жаңаша тиімді тәсілдері Дж. Хармер ұсынған
үш құрылымдық элементке негізделген әдістемелік үлгі жобалардан тұрады,
яғни үш әдістемелік модельден
– қарапайым модель – "Стрела"
– "Бумеранг" моделі
– "Лоскутная" (құрастыру) моделі
Бұл модельдердің әрқайсысы үш сатыда жұмыс істеуді қамтиды: тарту
(вовлечение), зерделеу (изучение), жандандыру (активизация).
Тарту – бұл сатыда мұғалімнің негізгі мақсаты – оқушыларда үйренетін
материалға деген қызығушылық тудыру, оларды оқыту процесіне эмоционалдық
жағынан тарту, олардың көңіл-күйіне әсер ету.
Зерделеу – жаңа материалды үйретуді білдіреді. Бұған грамматикалық
құрылыммен жұмыс та, жаңа лексикалық материал да, жеке сездер мен сөз
тіркестерін айтуды үйрену, мәтіннің стилистикасына көңіл бөлу және т.б.
жұмыс жатады. Кез-келген жағдайда осы сатыда оқушылардың барлық зейіні
тілге - оның құрылымына, функцияларына, кұрамдас бөліктеріне ауысуы тиіс.
Жандандыру – бұл сатының мәні қарым-қатынас жасаудың нақты жағдайларына
барынша жақындатылған ахуалдарда үйренген тілдік материалды пайдалану
мүмкіндігін беру болып табылады
1. Стрела моделі бойынша тарту сатысында, көбінесе мұғалім
бейнематериалдарды көріп болғаннан кейін әр түрлі формада оқушыларға
сұрақтар қояды.
Зерделеу сатысында оқушыларға әр түрлі деңгейде тапсырмалар беріледі,
кадрды тоқтатып қойып.
– Мына кейіпкер не деді?
– Оның сөйлемі қандай формада тұр?
– Кейіпкердің сөзін әрі жалғастыр, т.б.
Жандандыру сатысы. Бұл топқа бөліп, топпен жұмыс істеуден тұрады:
1-ші топқа бейнематериалдың кейіпкерлерін суреттеу;
2-ші топқа диалог (ауызекі сөйлеу) құру;
3-ші топқа шағын әңгіме құрастыру, т.б. тапсырмалар беріледі.
2. "Бумеранг" моделінде оқушылармен рөлдік ойындар, іскерлік ойындар
ұйымдастыруға болады.
3. Соңғы әдістемелік модель (құрастыру) көбіне жоғары сынып
окушыларымен жүргізіледі. Окушылармен әр түрлі тақырыпта жарнамалық
роликтер ұйымдастырылады.
Бейнематериалдармен жұмыс істеудің тағы бір тиімді әдісі – бейне-
диктант.
Диктанттың бұл жаңа формасы дәстүрлі диктанттарға қарағанда өте
қызықты. Бұл формадағы диктант оқушыларды орфографиялық, грамматикалық
қатесіз жазуға, өз бетімен жеке жұмыс істеуге баулиды.
– Диктант суреттер арқылы беріледі.
– Диктант мәтінінің әр сөйлемдерінің негізгі сөзі беріледі.
– Диктант мәтінінің әр сөйлемі беріледі.
– Ең соңында диктант мәтіні экранда түгел беріледі.
1. Бейне диктант өшіріледі. Оқушылар:
а) өз бетімен диктант мәтінін құру;
ә) бұл тапсырманы орындап болған соң оқушылар енді өздерінің жазған
диктанттарын бейне-диктантты іске қосып, өздері тексереді.
б) диктант аяқталғаннан кейін окушыларға; мысалы: диктанттың тақырыбы
"Теңіз жағасындағы демалыс" болса:
– Оқушыларға "демалыс" туралы шағын әңгіме құрастыру;
– "Демалысты өткізу жолдары" тақырыбында пікір-талас;
– Осы диктант тәрізді суреттерге қарап, өз беттерімен үйден диктант
құрастыру сияқты тапсырмалар беруге болады.
Осы сияқты толып жатқан оқыту технологияларының қай-қайсысын алсақ та
шетел тілі сабақтарын тиімді өткізудің бірден-бір көзі. Ал, біздің
сабағымызда жиі қолданылып жүрген жаңа технологиялар: 1-суретте
көрсетілген.
Сурет 1– Шетел тілі сабақтарында қолданылатын тиімді технологиялар.
Бұл технологияларды пайдаланудағы мақсатымыз - балаларға сапалы да
терең білім беру, олардың ойлау дағдылары мен есте сақтау қабілеттерін
жетілдіре отырып, еркін сөйлеу дәрежесіне жеткізу.
Осы технологияларды пайдаланудағы қол жеткізген жетістігіміз – оқушылар
мәтіндердің мазмұнын еш қиындықсыз баяндап беруге, өз ойларын еркін жеткізе
білуге, ізденіп өз беттерімен құрастырып, шығармашылықпен жұмыс істеуге,
топпен жұмыс істеуге дағдыланады. Мұғалімдер ісіндегі жауапкершілікті
К.Д.Ушинский: "Мұғалім өзінің үздіксіз білімін көтеріп отырғанда ғана
мұғалім, оқуды, ізденісті тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады", - деп
орынды көрсеткен.
1.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығының мәні, құрылымы және мазмұны
Мотивация – оқушының зейінін оқылатын мәселеге шоғырланды-рады, оның
ойлау белсенділігін қоздырады және оқушыларды оқу үрдісіне бағыттайды.
Таным мотивациясы – оқушының оқитын нысанасына және оның ойлау
қабілетінің белсенділігін қоздыруға бейімделген.
Психологиялық заң былай дейді: “Баланы белгілі бір әрекетке бейімдеу
үшін, ең бірінші оның сол әрекетке дайын екендігін анықтаған абзал”–
Л.С.Выготский.
Орта оқу орындары жүйесiндегi тiлдердi оқыту барысында оқушылар-дың
танымдық қызығушылығын тек сөйлеу тiлi арқылы ғана жүзеге асады деп
қарауға келмейдi, сөйлеу тiлден тыс, өзге де жол-жосық, каналдық арналар
бар. Ольфактометриялық тұтыну, тактильдiк сезiнiп түйсiнумен қатар көзбен
көруге болатын, құлақпен еститiн, жанасу арқылы ұғынатын, т.б. амалдар мен
тәсiлдердi iс жүзiнде, әр түрлi жағдайда, сабақ барысында пайдалануға
болатындығын айтарлықтай зейiн қоймағанмен күнделiктi оқыту iсi барысында
көрiп жүрмiз. Оны ұстаздар "тұлғаның дене тiлi", "тәндiк тiл", "қимыл-
қозғалыс тiлi" деп те атап жүргенi рас. Бұл саланы зерттеген тiлшiлер оның
танымдық мән-мазмұнындағы айтылмақ ой-түсiнiкке қарай дыбысқа елiктеу,
құбылысқа елiктеу, түрлi болмысқа, т.б. елiктеу деп айдар тақса, қазақ
тiлiн зерттеушi ғалымдар – Ш.Сарыбаев [115], Ы.Маманов [116] бұл саланы
арнайы сөз етiп, М.Мұқанов [117], Н.Оралбаева, К.Жақсылықова [118],
А.Күзембаев [119], С.Рахметова [120] әр қырынан талдаған болатын.
Б.Момынова, С.Бейсенбаева 2003 жылы "Қазақ тiлiндегi ым мен ишараттың
қазақша-орысша түсiндiрме сөздiгi" кiтабын [121] баспадан шығарды. Әлемдiк
деңгейде де тиiстi iстер атқарылған, ғалым Л.Т. Франк [122] неміс
тiлiндегi, С.А.Әбдіғалиев [123], Д.Т.Тұрсынов [124] орыс тiлдерін кең түрде
зерттедi. Тұлғаға танымдық мән-мағынаны бiлгiзiп танытуда коммуникациялық
құрал ретiнде адамның дене мүшелерi – семантиканың бәрi де қатысады.
Сондықтан ағылшын тiлi, орыс тiлi саласындағы тiл бiлiмiн зерттеушiлер дене
мүшелерiнiң коммуникациялық құрал болуы тұрғысында жазған "Язык лица",
"Язык жестов", т.б. еңбектер баршылық.
Грек тiлiндегi "қасында, жанында" деген мағынадағы сөзден бастау алған
паралингвистикалық ғылым саласы пайда болып, түрлi танымдық ұғым түсiнiктi
бiлуге байланысты пантомимика тiлiнiң коды – ым мен ишаратпен қатарласа,
жарыса қолданылатын құбылысқа айналды. Осындай ықпалды әсер оқушылардың
танымдық түсiнiгiн өрiстетуге, өздiгiнен ойланып әрекеттенуге бағдарласа,
мұғалiм де тек сөйлеумен ғана шектелiп қалмай тиiстi iс-әрекетке орай және
мәселенiң мазмұнына қарай пайымдау жасауына тура келедi. Ақпараттық
мағлұматқа қарай немесе диалог кезiнде мұғалiмнiң басын шайқауы, қолын
сiлтеуi, көзiн қысуы, мұрнын тыжырайтуы, тiзесiн бүгуi, т.б. құбылыстар
ұстаздың шәкiрттермен қарым – қатынастағы үйреншiктi әдетi сияқты көрiнуi
де ықтимал. Шындығында мұғалiмнiң қимыл-қозғалыс арқылы берген белгiсi,
астарлай жеткiзген ойы оқушының танымдық түсiнiгiне берген бағасы ретiнде
олардан танымдық мүмкiндiгi жөнiндегi ойын өзiнше саралап, қайтадан
пысықтап, мәселеге басқа қырынан келуiне бағдар беретiн жол деп түсiнуге де
болады.
Дене және ым мен ишараттың әлеуметтiк педагогикалық мәнiн айқындай
түсуде лингвистикалық психология ғылымы саласында түрлi ғылыми зерттеулер
жүргiзiлгенiмен де оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырудың негiздерiн
ашуға боларлықтай арнаулы еңбектер әзiрге жоқ деуге тура келедi.
Тiл сабақтарының барысында қолданылатын кейбiр ым мен ишараттар тұтас
сөйлем, мән-мағыналы ұғымдық сөз, фраза орнына жұмсалатындығын ескерсек,
шәкiрттiң оқу пәнi ретiнде бiлiм алып отырған тiлдiң лексика, синтаксис,
фразеология, семантика салаларына байланысты танымдық түсiнiгiнiң кеңейе
түсуiмен қатар, ұғымдық мәндi әлi де тереңiрек бiлуге деген қызығушылығын
арттырады.
Нақты ақпараттық хабар вербалдық немесе сөйлеу тiлiнiң құралдары арқылы
берiлсе, ол рәмiздiк (символдық) таным-түсiнiктер бейвербалдық құралдар
негiзiнде жүргiзiледi де ақпарат диалогқа қатысушы екi жақтың эмоциялық
әрекетi сезiмдiк түйсiнуi арқылы аңғарылады. Тiл сабағы барысында оқушының
ым мен ишаратқа мән беруi немесе рәмiз жөнiнде өзiндiк тұрғыдан ойлануы
олардың танымдық қызығушылығын, бiлiмдiк таным деңгейiн тереңдетiп, өзiнше
ойлана отырып пайымдау жасаудың мүмкiндiгiн арттырудағы тиiмдi жолдың бiрi.
Тiлдердi оқыту үрдiсiнде оқушының қызығушылығын қалыптастыруда олардың
өзiндiк тұрғыдан iзденiп, өзiнше дербестiк танымындағы ынтасын қолдап,
тиiстi көрiнiстiк кескiндi барлап болжай бiлуге бағдарлау тек тiлдiк жеке
сөздердi меңгеруге ғана емес, логикалық танымын жетiлдiрiп, бойындағы
қабiлетiн ашып-айқындай түсуге де әсер етедi. Мұндай дағдылардың қалыптасуы
тек бүгiнгi күн үшiн ғана емес, тұлға болмысының ертеңгi болашағының жарқын
да кемелдене түсуiне жол ашатындығына ешбiр күмән келтiруге болмайды.
Қ.Б.Жарықбаев былай дейді: “Алғашқыда саналы орындауды қажет ететін іс-
әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде автоматталынуын дағды
деп атайды” [125].
Психолог М.М.Мұқанов: “Дағдының қалыптасуы ойланып – толғануды талап
ететін саналы істерден туатын, мида қалыптасып, дағдыға айналған істердің
нәтижесі жемісті болатынын” атап көрсеткен [126].
С.Л.Рубинштейн [127] мен В.А.Артемовтар [128] оқушыны шетел тілін
үйренуде және сол тілде емін – еркін сөйлеуге, өз ойын дұрыс жеткізе білуге
дағдыландыру үшін сабақта бірінші күннен бастап қосымша қажет екендігін
айтады.
А.А.Алхазишвили: “оқушыны шетел тілінде сөйлету үшін, сөйлетуге әсер
ететіндей жағдай жасау керек” дейді [129].
И.Я.Зимняя былай дейді: “оқушыларды дұрыс сқйлеуге үйрету үшін, ең
алдымен қызықтыру, талпындыру арқылы дұрыс ойлауға мүмкіндік туғызу қажет”
[130].
Қазiргi нарық заманындағы басты ұстаным – барыңды ұқсат, жоқты тап,
өзiңе-өзiң сенiмдi бол десе, оның жүзеге асуының қайнар көзi оқушыны
мектептiк кезеңнен бастап iздене бiлуге, түйсiне бiлуге, өздiгiнен ой
топшылай алуға, мәселенiң түйiнiн ретiмен шешiп, тиянақты шешiм шығаруға
қалыптастыру екенi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz