Сөйлеу әрекеті онтогенезі: лексикалық мағынаның шығуы мен дамуы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 149 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АБЫЛАЙ ХАН АТЫНДАЃЫ ЌАЗАЌ ХАЛЫЌАРАЛЫЌ ЌАТЫНАСТАР ЖЄНЕ ЄЛЕМ ТІЛДЕРІ УНИВЕРСИТЕТІ

ӘОЖ 811. 512. 122-23 Қолжазба құқығында

БУКАБАЕВА БАКЫТГУЛЬ ЕРДЕСБАЕВНА

СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІ ОНТОГЕНЕЗІ: ЛЕКСИКАЛЫҚ МАҒЫНАНЫҢ ШЫҒУЫ МЕН ДАМУЫ

10. 02. 19- тіл теориясы

Филология ғылымдарының кандидаты

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған

Д И С С Е Р Т А Ц И Я

Ғылыми жетекші:

филология ғылымдарының

докторы, профессор Т. Т. Аяпова

АЛМАТЫ

2006

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1. АДАМ БАЛАСЫ СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІ ОНТОГЕНЕЗІНІҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Отандық және шетелдік ғалымдардың сөйлеу әрекеті онтогенезін зерттеу бағыттары . . . 13Сөйлеу әрекеті онтогенезінде лексикалық мағынаның шығып қалыптасуындағы тілдің негізгі қызметі және оның қалыптасу жүйесі. . . . … . . . 23Сөйлеу әрекеті онтогенезінде тіл мен ойлау ара қатысы . . . …30Сөйлеу әрекеті онтогенезінде алғашқы сөйлемдердің шығуы . . . …. 40

1. 2 Сөйлеу әрекеті компоненттерінің алғашқы шығуы, қалыптасуы

және олардың дамуындағы тілдік ортаның рөлі . . . … . . . 47

1. 2. 1 Сөйлеу әрекеті онтогенезінде лексикалық мағынаның қалыптасу

барысындағы грамматикалық компоненттің дамуы…… . . . 54

1. 2. 2 Сөйлеу әрекеті онтогенезінде лексикалық

мағынаның қалыптасу барысындағы дыбыстық

компоненттің дамуы……. . . . 63

Тұжырым . . . ………. . . . 71

СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІ КОМПОНЕНТТЕРІНІҢ БІРІ ЛЕКСИКАЛЫҚ МАҒЫНАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖҮЙЕСІСөз мағынасының онтогенезі . . 73Сөз мағынасының адам баласы тілінде алғашқы даму барысы . . . … . . . 85Эксперимент нәтижелері . . 100Алғашқы лексикалық мағынаның қалыптасуына әсер ететін

факторлар және оның қалыптасуындағы ұлттық ерекшеліктердің

алғашқы көрінісі . . . … . . . 117

Тұжырым. . 122

Қорытынды 124

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. . 129

Қосымша ………. . . 138

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы . Сөйлеу әрекеті компоненттерінің бірі - лексикалық мағынаның онтогенезін зерттеу адам баласы тілінің шығуының ерекшеліктерін тереңірек қарастыруға мүмкіндік береді, өйткені лексикалық мағына сөйлеу әрекетінің басқа да компоненттерімен бірге кешенді түрде көрініп, универсальды сипатқа ие болады. Лексикалық мағына онтогенезде сөйлеу әрекеті компоненттерінің алғашқысы синтаксистегік семантикадан кейін, ал грамматикалық мағына мен сөйлеудің дыбысталу жолдары компоненттерінен бұрын шыққанымен, оның қалыптасуы мен дамуы - ұзақ процесс, өйткені бұл құбылыс адам баласының когнитивті дамуымен тікелей байланысты.

Ұсынылып отырған жұмыста сөйлеу әрекеті компоненті лексикалық мағына мәселесінің тек лексикалық мағынасының онтогенезі, яғни адам баласы тілінде сөз мағынасының шығуының алғы шарттары, алғашқы көрінісі, даму үрдісі және қалыптасу мәселелері қарастырылады. Сондай-ақ лексикалық мағынаның онтогенезде шығу, қалыптасу және даму барысында тілдің негізгі қызметтері мен олардың қалыптасу жүйесі, грамматикалық мағына, сөйлеудің дыбысталу жолы компоненттерінің даму барысы, тілдік ортаның рөлі, ұлттық ерекшеліктердің алғашқы көрінісі және әсер ететін факторлар эксперимент арқылы айқындалады.

Зерттеу жұмысының өзектілігі . Сөйлеу әрекеті адам баласының қоршаған ортамен танымдық және практикалық жағынан тығыз байланыста іске асатын әрекеттерінің ішіндегі маңыздысы болып табылады. Сөйлеу әрекеті тілдік құбылыстың динамикалық тұрғыда қалыптасуын қарастыруға мүмкіндік береді.

Ересек адамның сөйлеу әрекетін зерттеуде дайын қалыптасқан тілдік құбылыс қарастырылса, сөйлеу әрекеті онтогенезі адам баласының сөйлеу механизмдерінің бастапқы кезеңде шығып қалыптасуының өзіндік сипаты бар ерекшеліктерін тек эксперименттік бақылау арқылы айқындауға болады.

Бала тілін ғылыми тұрғыдан зерттеу арқылы адам баласы сөйлеу әрекеттерінің ерекшеліктерін, адам баласы сөйлеуінде сөйлеу әрекеті компоненттерінің қайсысы бұрын және қай кезде қалыптасатынын, олардың шығу ретін, оған әсер ететін тілдік ортаның рөлін, ұлттық ерекшеліктердің тілдік бейнесінің көрініс беруін дәлелді байқап және де адам баласының алғашқы сөйлеуіне тән басқа да заңдылықтардың бәріне жауап табуға болады.

Бала тілі - қызықты, өзекті, көп жүйелі мәселе, сондай-ақ бала тілі түрлі лингвистикалық және әдістемелік мәселелерді айқындау кілті болып табылады.

Cөйлеу әрекетінің негізгі арқауы - тіл. Тілге тән заңдылықтардың бәрін, яғни оның даму және қалыптасу барысын адам баласы сөйлеу әрекетінен байқай отырып, терең зерттеп білуге мүмкіндігі зор. Бұл ғылыми- теориялық тұрғыдан жан-жақты зерттеліп, эксперимент арқылы ғана нәтиже беретін күрделі тіл білімі мәселелерінің бірі.

Cөйлеу әрекеті - кешенді құбылыс, бірнеше ғылым салаларының зерттеу объектісі. Адам баласы сөйлеу әрекеті онтогенезін жалаң лингвистикалық тұрғыдан зерттеу мүмкін емес, өйткені бала тілінің шығуы мен дамуының cебеп-салдары адам баласының физиологиялық дамуы және өзінің тілдік ортасымен қарым-қатыстың дамуымен де байланысты болады. Сондықтан осы зерттеу жұмысында сөйлеу әрекеті онтогенезі лингвистикалық тұрғыдан қарастырыла отырып, психолингвистикалық және лингвистикалық түбегейлі зерттеулер тұжырымдары арқау етілді.

Зерттеу жұмысымыздың барысында сөйлеу әрекеттерін психолингвистикалық және лингвистикалық тұрғыдан әр қырынан талдап зерттеу негізінде маңызды теориялық тұжырымдар жасаған Ф. де Соссюр, Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, А. А. Леонтьев, Е. Кларк, Д. И. Слобин, А. М. Шахнарович және Е. С. Кубрякова, Т. Т. Аяпова сынды ғалымдар еңбектері негізге алынды. Сонымен қатар сөйлеу әрекеті мәселесін физиологиялық, психологиялық, әдістемелік тұрғыдан қарастырған И. М. Сеченов, М. М. Кольцова, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, М. Мұқанов, А. Х. Темірбеков, Ф. Оразбаева және т. б. ғалымдар еңбектері пайдаланылды.

Соңғы жылдары сөйлеу әрекетінің онтогенезде даму ерекшелігі мен қалыптасуына лингвистердің ғылыми қызығушылығы артып, өздерінің ең маңызды зерттеу объектілерінің бірі етіп алғанын әлем ғалымдарының көптеген еңбектерінен байқауға болады [56, 67, 97, 111, 124] .

Әлемдік және отандық ғалымдар зерттеулерінде баланың алғаш сөйлеуі, яғни алғаш тілінің шығуы қарапайымнан күрделілене түсетіні айқындалған. Сөйлеудің онтогенезде дамуы және қалыптасуы баланың өз ортасымен, яғни адаммен, затпен қарым-қатынасы арқылы таным деңгейінің өсуіне тығыз байланысты екендігі баса көрсетілген.

Зерттеулер деректеріне сүйенсек, баланың алғашқы іс-әрекеті нәресте кезінде-ақ басталады. Бұл іс-әрекет алғаш эмоциональдық қарым-қатынас түрінде анасымен тікелей байланыста көрінеді де, күн сайын бала өмірінде қарым-қатынас жасаудың маңызы арта түседі. Бала танымы өскен сайын ойлау қабілеті дами бастайды да, оның сөйлеуге деген қажеттілігі ұлғаяды.

Cөйлеу әрекеті онтогенезін зерттеуде ескеретін бір ерекше жайт, зерттеушілер кейінректе бала тілін зерттеуде, көбінесе, грамматикалық, лексикалық құбылыстардың хронологиялық сипатына емес, тілдік категория жүйесінің қалыптасу механизмдерін айқындауға сүйенеді.

Сөйлеу онтогенезінің зерттелу тарихына қысқаша тоқталсақ, сөйлеу әрекеті нейрофизиология, психология сынды көптеген ғылымдардың зерттеу нысаны болып келген, ұсынылып отырған жұмыс лингвистикалық зерттеу болғандықтан тек тіл ғылымы ауқымындағы зерттеу жұмыстарына мән беріле отырып, басқа ғылым салаларының зерттеу нәтижелері қажетті түрде қолданылды.

Сөйлеу әрекетінің түрлі аспектілеріне арналған еңбектер зерттеу нысанына байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Мәселен, дәстүрлі лингвистикалық зерттеулерде бала тіліндегі жеке фактілер алынып, олардың тілде пайда болу уақыты (қай элементтер бала тілінде ерте, қайсылары кеш пайда болады), олардың қызметтері, қолданылу жиілігі анықталады. Басқаша айтқанда, баланың тіл элементтерін меңгеруінің қарапайым сатылары беріледі. Бала тілі дамуын бұлайша зерттеу тілдік фактілерді, олардың табиғатын танытпай, тек атап қана қоюмен шектеледі. Мұндай зерттеулерге В. М. Павлов, А. Н. Гвоздев еңбектерін жатқызуға болады.

Соңғы жылдары лингвистика ғылымы сөйлеу әрекеті онтогенезін зерттеуде бала тілінің қалыптасуы мен дамуын баланың жалпы психикалық дамуымен, ойлау қабілетінің қалыптасуымен, практикалық іс-әрекетімен бірлікте қарай бастады. Мұндай еңбектерге бала тіліндегі тілдік фактілердің қалыптасуына әкелетін ішкі ќ±былыстар мен механизмдерді ашуға талпыныс тән. Бұл көзқарас А. М. Шахнарович, Е. И. Исенина, Е. Н. Лепская, М. М. Кольцова, Т. Т. Аяпова т. б. еңбектерінде көрініс табады. А. М. Шахнарович еңбектері негізінен сөйлеу әрекеті онтогенезіндегі тілдік белгілердің семантикасының дамуына арналса, Е. И. Исенина бала тілі дамуының сөйлеуге дейінгі кезеңін зерттеу нысаны етіп алады. Н. И. Лепская өз ізденістерін тілдік коммуникация онтогенезіне арнаса, яғни баланың анасымен алғашқы қарапайым қатынасынан қоршаған ортамен қарым-қатынасына дейінгі сатыларды айқындаса, Т. Т. Аяпова сөйлеу әрекеті онтогенезінде синтаксистік-семантиканы негізгі алғашқы компонент ретінде қарастырып, эксперимент негізінде дәлелдейді.

Жоғарыда айтылған мәселелерді ескере келе, сөйлеу онтогенезін экспериментальды, ғылыми негізде жан-жақты зерттеудің тіл теориясына қосатын үлесі мол екенін байқадық. Бала ойының жетіліп, оның белгілі бір мағына білдіруі - бірнеше кезеңдерден тұратын күрделі құбылыс, сондықтан адам баласы сөйлеу әрекетінің даму сатыларын зерттеп көрсетіп, теориялық негіздерін айқындау қазіргі кезде психолингвистиканың өзекті мәселелерінің қатарына жатады. Осы мәселелерді тіл ғылымында жан-жақты зерттеп, анықтамасын беру - бүгінгі таңда тіл білімі саласына аса қажет. Өйткені, бала тілін лингвистикалық тұрғыдан қарастыру-оның негізгі даму заңдылықтары мәселесін, әсіресе, сөйлеу әрекеті компоненттерінің қайсысы бұрын, қайсысы кейінірек шығып, дами қалыптасатынын айқындауға мүмкіншілік туады.

Бала тілінде лексикалық мағынаның алғашқы көрінісі және оның даму барысы мәселесіне когнитивті, психолингвистикалық, нейролингвистикалық тұрғыдан кешенді түрде лингвистикалық сараптама жасау бүгінгі таңда тіл білімі саласына аса қажет.

Біріншіден, бала тіліне жүгіну, әсіресе, бала тілінде лексикалық мағынаның алғашқы шығуы мен қалыптасуын түбегейлі қарастыруға, адам баласының сөйлеу тілінің қалыптасу табиғатын айқындауға мүмкіндік береді.

Екіншіден, осындай тілдік, теориялық жаңа проблемаларды және оның нәтижелерінің практикалық қолданыстарын көрсететін зерттеуге арналған бұл еңбек тіл ғылымының дамуына оның ішінде қазақ тіл біліміне өз үлесін қосады.

Үшіншіден, тіл білімінде сөз мағынасын меңгеру- адам баласының сөйлеуі мен ойлауының күрделі туындысы. Бұл ќ±былыс табиғаты - адам баласының қоршаған ортаны танымы арқылы көрініс беретін іс-әрекет - сөйлеу әрекеті онтогенезін қарастыруға мүмкіндік береді.

Төртіншіден, баланың мектеп жасына дейінгі ойлауы мен танымы интенсивті түрде дамып отырады. Сондықтан бала тіліндегі сөз мағынасының шығып қалыптасуын сараптау, бала дамуының әр кезеңінде сөз мағынасын меңгеру барысыныњ және баланың ана тіліндегі сөз мағынасын меңгеру ерекшеліктерін анықтауда маңызды ғылыми әрі экспериментальді зерттеу нәтижелерін береді. Сондай-аќ сөйлеу әрекеті онтогенезінде адам баласының тілінде алғаш сөз мағынасының шығу, даму және қалыптасуын қарастыру сөйлеу мен ойлаудың ара қатыс мәселесін түсінудің жемісті жолының бірі болып табылады.

Әлемдік ғалымдар зерттеулерінде бала ойлауы мен сөйлеуі генетикалық тұрғыдан қарастырылып, оның себеп-салдарына мән берілген. Сөз мағынасы мәселесін пайымдау ретінде түсініп, яғни оның шығуы адам баласының өзі тұрған жағдаятты пайымдаудан басталып әр кезеңде ойлаудың жүйелі дамуын қамтамасыз ететін логикалық мағына жүйесіне жетелейтіні бұл мәселенің ерекшелігін көрсетті. Осы бағытта бізге бала тілінде сөз мағынасының алғашқы шығуы мен дамуын динамикалық тұрғыда қарастырып, оның шығу және даму барысын теориялық, практикалық және эксперименттік тұрғыдан анықтауға бізге мүмкіншілік туады. Сондықтан ұсынылып отырған жұмыс сөз мағынасының қалыптасуын онтогенезде қарастыру арқылы адам баласының тілінің шығып қалыптасуын, құрылымын және қызметін анықтауда ғылыми сүбелі әрі маңызды мәселелер шешімін табуға арналады.

Сөйлеу әрекеті онтогенезінде лексикалық мағынаның шығуы мен қалыптасуын зерттеу тілдің шығу ерекшеліктерін тереңірек қарастыруға мүмкіндік береді, өйткені көрсетілген лексикалық мағыналар универсальды сипаттарға ие болып, онтогенездің ерте кезеңдерінде пайда болады. Бірақ лексикалық мағыналардың бала тілінде ерте шыққанымен, оның қалыптасуы мен ұстаруы ұзақ процесс. Сондықтан біздің зерттеу жұмысымыз сөйлеу әрекеті онтогенезінде алғашқы лексикалық мағыналардың шығу, даму және оның қалыптасу заңдылықтарын зерттеуге бағытталады.

Сөз мағынасының онтогенезде шығып қалыптасуын біз баланың зат пен тілдік танымының ерекшеліктерімен жүзеге асырылатын іс-әрекеті деп танимыз. Зерттеу жұмысымызда бұл процесс екі тұрғыда қарастырылады:

а) бала тілінің шығу кезеңінде алғашқы сөйлемдеріндегі сөз мағыналарының көрінісі және оның шығуы - тілдік ортадағы баланың сөйлеу әрекетінің нәтижесі.

б) баланың жас ерекшелігіне және танымдық деңгейінің жетілуіне қарай алғашқы сөйлемдеріндегі сөз мағыналарының жетілуі.

Зерттеудің нысаны. Сөйлеу әрекеті онтогенезіндегі - бала тілі. Адам баласы тілінің алғаш шығуында сөйлеу әрекеті онтогенезінің компоненттерінің бірі - лексикалық (сөз) мағына.

Зерттеудің пәні. Сөйлеу әрекеті онтогенезінде алғашқы сөйлемдердегі сөз мағынасының шығу, даму және қалыптасу заңдылықтарын лингвистикалық тұрғыдан талдау, сондай-ақ, оның шығуындағы тілдік ортаның рөлін және қалыптасуындағы ұлттық ерекшеліктерді эксперимент арқылы айқындау.

Сµздіњ лексикалыќ маѓынасыныњ ќ±рылымдыќ жаѓын сµйлеу єрекеті онтогенезінде ќарастыру ењ к‰рделі де ќызыќты мєселелердіњ бірі. Ол адам баласы алѓаш тілі шыќќанда семасиология мєселелері, яѓни т‰сінік, ±ѓым, маѓына жєне сµздіњ табиѓаты, олардыњ араќатынасы. Сµздіњ лексикалыќ маѓынасыныњ ќ±рылымдыќ элементтері - денотаттыќ, сигнификаттыќ компоненттерін жєне олардыњ бала тілі шыѓуындаѓы сипатын арнайы ќарастырдыќ.

Адам баласы тіліндегі алғашқы лексикалық мағынаның көрінісі, оның шығу, даму және қалыптасу сатыларын, заңдылықтарын эксперимент нәтижелері арқылы анықтау, тіл біліміне жаңа бір маңызды ғылыми тұжырымдар арқылы үлес қосу зерттеу ж±мысымыздыњ маќсаты болып табылады.

Зерттеудің көрсетілген мақсатына жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:

сөйлеу әрекеті онтогенезінің лингвистикалық, когнитивті лингвистикалық, психолингвистикалық, нейролингвистикалық зерттеу бағыттарына шолу жасай отырып, оларды сыни, тарихи тұрғыдан қарап, зерттеу жұмысымыздың негізін қалау;
сөйлеу әрекеті онтогенезінде лексикалық мағынаның шығуы, дамуы және қалыптаса бастауында тілдің қызметі мен жүйесін сондай-ақ, оның адам баласы ойлау түрлерінің қайсысында болатынын және адам баласының алғашқы сөз сөйлемдерінде, яғни сөйлеу әрекеті онтогенезінің синтаксистік-семантикалық компонентінде көрініс беруін көрсету;
сөйлеу әрекеті онтогенезіндегі алғашқы лексикалық мағынаның шығу, даму және қалыптасу барысында сөйлеу әрекетінің басқа компоненттерінің (грамматикалық мағына, сөйлеудің дыбысталу жолы) даму барысын анықтау;
сөйлеу әрекеті онтогенезінде лексикалық мағынаның шығуы, дамуы және қалыптаса бастауында тілдік ортаның рөлін көрсету;
т‰сінік, ±ѓым, маѓына жєне сµз категорияларыныњ лингвистикалыќ табиѓатын аныќтау;
сµз маѓынасыныњ макрокомпоненттері денотаттыќ мен сигнификаттыќ бµліктерініњ табиѓатын бір-бірініњ араќатынасы мен айырмашылыќтарын ќарастыру,
сөйлеу әрекеті онтогенезінде алғашқы сөз мағынасының шығу, қалыптасу мен даму сатыларын, заңдылықтарын, оның қалыптасуындағы ұлттық ерекшеліктерді, оның дамуына әсер ететін факторларды және информанттардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, эксперимент арқылы айқындау.

Жоғарыда көрсетілген міндеттерді шешу үшін қазақ тілді балалардың тілінің шығып қалыптасуын анықтауда екі бақылау және бір экспериментті топқа дайындалған материалдар қолданылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бүкіл әлемдік ғылымда сөйлеу әрекеті 40-тан астам тілде зерттелген. Соның ішінде түркі тілді тобынан қазақ балаларының тілін зерттеу - жалпы тіл біліміне алғаш қосылған үлес. Сөйлеу әрекетінің онтогенезін, оның ішінде лексикалық мағына онтогенезін қарастыру қазақ тіл білімінде алғаш болғандықтан бұл - жаңа ғылыми үрдіс. Диссертацияда сөйлеу әрекеті онтогенезінде лексикалық мағынаның түрлі лингвистикалық себептері когнитивті, психолингвистикалық аспектілерде пайда болып, қалыптасатындығы көрсетіліп, әдебиеттер жүйеге келтірілді . 1, 0-1, 5; 2, 5; 3, 0-3, 5 жас аралығындағы информанттардың тілінің шығуында сөз мағынасының алғышарттары, алғашқы көрінісі, пайда болуы және дамуының сатылары, заңдылықтары, ерекшеліктері эксперименттік бақылау арқылы айқындалды. Адам баласы сөйлеу әрекетінде пайда болатын компоненттерінің алғашқысы синтаксистегі семантика болса, одан кейінгі компонент лексикалық мағына сөйлеу әрекетінің дыбыстық және грамматикалық компоненттерімен қабаттасып, үстемдік жасай отыра дамитындығы сараланды. Сµздіњ лексикалыќ маѓынасыныњ адам баласы тілініњ алѓаш шыѓуындаѓы ќ±рылымдыќ сипатын зерттеп, т‰сінік, ±ѓым, маѓына, сµз категорияларына талдау жасалды. Сµз маѓынасыныњ макрокомпоненттері денотаттыќ, сигнификаттыќ ќ±рылымдардыњ табиѓаты ќарастырылып, олардыњ бір-бірініњ араќатынасы мен айырмашылыќтары т‰сіндірілді. Сонымен қатар, сөйлеу әрекеті онтогенезінің алғашқы сатысында ұлттық ерекшеліктер барлық компоненттерге тиесілі болғанымен, олардың шығып дамуында айырмашылықтар болатыны көрсетілді. Сөйлеудің дыбыстық жолы сөйлеу әрекеті компонентінің қалыптасуында баяу жетілетін компонент болса, сөйлеу әрекетінің ұлттық ерекшелігінде алғашқы болып көрініс беретіні анықталды. Бала тілінде тілдік компоненттердің шығып қалыптасуына тілдік ортаның, яғни балаға бағытталған тілдің (ересек адамның балаға сөйлеуі) маңызды екені тағы бір дәлелденді.

Зерттеу нәтижесінде қазақ тіл білімі саласына жаңа лингвистикалық терминдер: лексикалық мағына онтогенезі; адам баласының тілінің шығуы; алғашқы лексикалық мағына; сөйлеу әрекеті онтогенезінде лексикалық мағынаның қалыптасуы; сөйлеу әрекеті онтогенезінде сөз мағынасының ұлттық ерекшеліктерінің алғашқы көрінісі қосылды.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Сөйлеу әрекеті онтогенезінде сөздің алғашқы мағынасының шығу, қалыптасу және дамуының лингвистикалық сипатын ашу, қалыптасуына әсер ететін тілдік ортаның рөлін, көрініс беретін ұлттық ерекшеліктерін айқындау бұрын-соңды арнайы зерттеу нысаны болмады. Сондықтан, бұл зерттеудің теориялық тұрғыдан жалпы тіл білімі ғылымына, қазақ тіл біліміне, оның ішінде лексикологияға, сол сияқты тіл білімінің басқа салаларына өзіндік үлесі болады деп санаймыз. Сонымен қатар диссертацияның зерттеу материалдары, теориялық жиынтығы мен қорытындылары психолингвистика, психология, педагогика ғылымдары салаларына үлес қосады.

Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеу нәтижелері жалпы тіл білімі, қазақ тіл біліміндегі лексикология курстарында, психолингвистика, дефектология, педагогика мәселелеріне байланысты ғылыми зерттеулерде, шет тілін оқыту психологиясы, психолингвистика пәндерін оқытуда, сондай-ақ баланың когнитивті және тілдік дамуының жалпы деңгейін анықтауға диагностикалық әдіс-тәсілдерді әзірлеуде пайдалануға болады.

Зерттеудің теориялық негізі. Еңбекте адам баласы алғаш тілінің шығуында сөз мағынасын меңгеру ерекшеліктерін анықтауда қазіргі отандық, әлемдік ғылыми зерттеу жетістіктері ұтымды пайдаланылды. Жұмыстың теориялық негізін Л. С. Выготский, А. А. Леонтьев, А. М. Шахнарович, Е. С. Кубрякова, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Мұқанов, Ә. Т. Қайдаров, Т. Т. Аяпова сынды ғалымдар еңбектері құрайды.

Зерттеу материалдары ретінде жұмыста баланың лексикалық мағынаны меңгеруін анықтау үшін 90 информанттан алынған 90 тілдік материалдар негізге алынды.

Зерттеу әдістері. Ұсынылып отырған диссертациялық еңбекте лингвистикалық, психолингвистикалық, нейролингвистикалық ғылыми зерттеулерді жүйелі сараптауда сыни талдау әдісі, алғашқы сөз мағынасының шығып даму сатыларын көрсетуде дескрептивті єдіс, эксперименттік бақылау әдісі, эксперимент нәтижелерін талдап, қорытындылау, сипаттау әдістері қолданылды.

Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:

- сөйлеу әрекеті онтогенезінде алғашқы лексикалық мағына баланың қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түсуінде, ересек адамдармен бірлескен іс-әрекетінде қалыптасады;

- бала сөз мағынасын өзінен-өзі меңгермейді, оның тілінде алғашқы сөз мағынасының пайда болып, дамуы үшін тарихи-қоғамдық, ата-баба тәжірибесі арқылы қалыптасқан дайын тілдік орта бар;

- лексикалық мағына сөйлеу әрекеті онтогенезінде баланың физиологиялық танымдық, когнитивтік дамуында шешуші рөл атқарады;

- сөйлеу әрекеті онтогенезінде лексикалық компоненттіњ ќалыптасу барысы сөйлеудің дыбысталу жолы мен грамматикалық мағыналардың шығуы мен қабаттаса отырып, оларѓа ықпалын тигізеді;

- алғашқы лексикалық мағынаның шығуына және дамуына көптеген тілдік және тілдік емес факторлар әсер етеді;

- бала мағынаны өз референтімен ұштастырған кезде, затты белгілі бір категорияға жатқызған уақытта сөз мағынасы қалыптасады;

- бала тілінде сөз мағынасын меңгеру барысы синкреттік бейнелерден басталып, бірнеше кезеңдерден өту арқылы өз жас шамасына қарай ересектер тіліндегі сөз мағынасына көтеріледі. Баланың заттар мен құбылыстар арасындағы байланысты түсінуі біршама деңгейгежоѓарылайды;

- бала тіліндегі сөз мағынасы қарапайымнан күрделенуге, заттың формасынан қызметіне қарай жылжу арқылы дамиды;

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.