Әңгімелеу мәтінінің тілдік-стилистикалық сипаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Тарау. Әңгімелеу мәтінін зерттеудің теориялық мәселелері ... ... ...
І.1. Мәтінді зерттеудің жалпы теориялық мәселелері (қысқаша шолу) ... .
І.2. Мәтінді зерттеудің психолингвистикалық мәні ... ... ... ... ... ... ...
І.3. Мәтіннің ақпараттық мазмұны. Әңгімелеу мәтінінің ақпараттық.мазмұндық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.4. Композициялық.сөйлеу формалары. Әңгімелеудің өзге мәтін түрлерімен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ Тарау. Әңгімелеу мәтінінің тілдік.стилистикалық сипаты ... ... ...
ІІ.1. Әңгімелеу мәтінінің тілдік.құрылымдық ерекшелігі ... ... ... ... ... .
ІІ.2. Әңгімелеу мәтінінің тақырыптық.мағыналық түрлері ... ... ... ... ...
ІІ.3. Әңгімелеу мәтінінің композициялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ..
ІІ.4. Әңгімелеу мәтінінің стилистикалық ұйымдасу ерекшелігі ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І Тарау. Әңгімелеу мәтінін зерттеудің теориялық мәселелері ... ... ...
І.1. Мәтінді зерттеудің жалпы теориялық мәселелері (қысқаша шолу) ... .
І.2. Мәтінді зерттеудің психолингвистикалық мәні ... ... ... ... ... ... ...
І.3. Мәтіннің ақпараттық мазмұны. Әңгімелеу мәтінінің ақпараттық.мазмұндық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.4. Композициялық.сөйлеу формалары. Әңгімелеудің өзге мәтін түрлерімен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ Тарау. Әңгімелеу мәтінінің тілдік.стилистикалық сипаты ... ... ...
ІІ.1. Әңгімелеу мәтінінің тілдік.құрылымдық ерекшелігі ... ... ... ... ... .
ІІ.2. Әңгімелеу мәтінінің тақырыптық.мағыналық түрлері ... ... ... ... ...
ІІ.3. Әңгімелеу мәтінінің композициялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ..
ІІ.4. Әңгімелеу мәтінінің стилистикалық ұйымдасу ерекшелігі ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сөйлеудегі «жанды тілдің» өзіне тән болмысы мен табиғатын зерттеудің өзектілігі мен қажеттілігі күн санап артып келеді. Себебі шынайы тіл ол қолданыстағы, қоғамдық өмірдің барлық саласына белсене араласқан, қоғамдық қарым-қатынас барысында сұрыпталған, шыңдалған, қалыптасқан, сол қатынас нәтижесінде өмір сүруге бейімдеген тіл болып табылады. Шынайы тіл тілдік қарым-қатынастың барлық түрлері арқылы жүзеге аса алатын, эмоциялық көңіл-күй сезімдер, ақиқат өмір туралы ақпарат бере алатын тіл болып табылады. «Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау» (А.Байтұрсынұлы). Тілдің мұндай қызметтері туралы ақпараттың барлығы мәтін бойында жинақталған. Мәтін – сөйлеу барысында қалыптасып, сұрыпталған, тұрақталған айрықша типтік сигналдардың жиынтығы болып табылады. Оған айрықша форма мен композиция, құрылым тән болып келеді. Адамзат баласы мәтіннің өзіне тән болмыс-қасиетін зерттеуге сан ғасырлардан бері ұмтылып келе жатса да, оның бүгінгі күн талабынан зерттеуді қажет етіп жатқан тұстары әлі де көп. Оның қазақ мәтіні табиғатын танып-білуде айрықша маңыздылығын көруге болады. Бұл бағытта жаңадан қалыптаса бастаған қазақ мәтіні лингвистикасы жас болса да біраз тәжірибе жинақтады. Ол еңбектер қазақ тіл білімінде соңғы он жылдағы зерттеулерді қамтиды. Мәтін мәселелері Р.Сыздық, М.Закиев, Т.Қордабаев, Б.Шалабай, С.Құнанбаева, С.Мұстафина, Ж.Жақыпов, С.Мұсаев, А.Жұбанов, М.Серғалиев, Б.Мүсірепова, А.Таусоғарова, Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева, Ж.Қайшығұлова, З.Ерназарова, О.Бүркіт, Г.Әзімжанова, Г.Смағұлова, Д.Әлкебаева, М.Ахметова т.б. ғалымдардың зерттеулерінде қазақ мәтіні мәселелері сөз болды. Қазіргі ғылымның тоғысқан, жаңа ғылымдардың пайда болып жатқан кезеңінде қазақ мәтіні лингвистикасы мәселелерін жан-жақты зерттеу аса қажет. Ол өз кезегінде психолингвистикалық, этнолингвистикалық, когнитивтік, прагматикалық, компаративтік, әлеуметтік лингвистикалық, тілдік-мәдени, мәтінді оқытуға қатысты зерттеулерге тірек болатыны анық.
Мәтін лингвистикасында зерттеуді аса қажет ететін маңызды мәселелердің бірі - әңгімелеу мәтінінің тілдік және стилистикалық ерекшелігі мәселелесі жатады. Әңгімелеу – тұтасым, байласым және мағыналық аяқталғандық, ақпарат беру категорияларына ие композициялық-сөйлеу формаларының бірі болып табылады. Шығарма мазмұнын құраушы бірлік ретінде әңгімелеу мәтіні өз бойына қатысымдық, логика-семантикалық, психолингвистикалық, құрылымдық-композициялық қасиет-сапаларды бойына сақтаған категория болып есептеледі. Әңгімелеу мәтінінің өзіне тән табиғаты жалпы мәтін мәселелері аясында айтылып жүргенмен, арнайы зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Осы орайда зерттеу жұмысының қажеттілігі және өзектілігі көрінеді. Зерттеу тақырыбының өзектілігі, сонымен қатар, әңгімелеу мәтінінің көркем прозалық шығармалардағы қолданысын, стилистикасын зерттеуге бағытталуымен ерекшеленеді.
Мәтін лингвистикасында зерттеуді аса қажет ететін маңызды мәселелердің бірі - әңгімелеу мәтінінің тілдік және стилистикалық ерекшелігі мәселелесі жатады. Әңгімелеу – тұтасым, байласым және мағыналық аяқталғандық, ақпарат беру категорияларына ие композициялық-сөйлеу формаларының бірі болып табылады. Шығарма мазмұнын құраушы бірлік ретінде әңгімелеу мәтіні өз бойына қатысымдық, логика-семантикалық, психолингвистикалық, құрылымдық-композициялық қасиет-сапаларды бойына сақтаған категория болып есептеледі. Әңгімелеу мәтінінің өзіне тән табиғаты жалпы мәтін мәселелері аясында айтылып жүргенмен, арнайы зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Осы орайда зерттеу жұмысының қажеттілігі және өзектілігі көрінеді. Зерттеу тақырыбының өзектілігі, сонымен қатар, әңгімелеу мәтінінің көркем прозалық шығармалардағы қолданысын, стилистикасын зерттеуге бағытталуымен ерекшеленеді.
1. Соссюр де Ф. Труды по языкознанию. –М.: Прогресс, 1977. – 695 б.
2. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. –М.:Наука, 1981. -139 с.
3. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Алматы, Атамұра, 2003. -208б.
4. Брандес М.П. Стилистический анализ (на материале немецкого языка). –М.: Высшая школа, 1971.-190с.
5. М.П.Брандес. Стилистика немецкого языка. М., 1981.
6. Гришина О.Н. Проблемы контекстно-вариативного членения текста в стиле языка художественной и научной прозы // Функциональные стили и преподавание иностранных языко. –М.: 1982.
7. Сыздықова Р. Шалабай Б. Әділова А. Көркем тексті лингвистикалық талдау. –А, 2002. -184б.
8. Крохалева Л.С. Описание как единица текста в функционально-коммуникативном аспекте (на материале англоязычной научной и художественной прозы): Автореф.дисс...кандфило.наук. Минск, 1986
9. Балақаев М. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркес імен жай сөйлем синтаксисі. Оқулық. –Алматы: Санат, 1997. 240б.
10. Пфютце М. Заметки об участии некоторых грамматических средств в построении текста//Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск ҮІІІ. Лингвистика текста. –М: Прогресс, 1978.
11. Шайкевич А.Я. Введение в лингвистику. М, 2005. 400б.
12. Зиганов М.А. Как запоминать на сто процентов запоминать тексты. М, 2007. 272с.
13. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2005. 440б.
14. Казарин Ю.В. Филологический анализ поэтического текста. М, 2004. 432с.
15. Гойхман О.Я. надеина К.М. Речевая коммуникация. М, 2006. -272с.
16. Ковшиков В.А. Глухов В.П. Психолингвистика. Теория речевой деятельности. М, 2007. 318с.
17. Қордабаев Т.Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. А, 2004. 240б.
18. Қалиев Ғ. Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А, 2003. 242б.
19. Костомаров В.Г. Наш язык в действий. М, 2005. 287с.
20. Андреев А.Л. Художественный образ и гносеологическая специфика искусства. М, 1981. -191с.
21. Москвин В.П. Стилистика русского языка. Ростов-на-Дону, 2066. -630с.
22. Романова Н.Н. Филиппов А.В. Стилитсика и стили. М, 2006. 416с.
23. Руднев В.Н. русский язык и культура речи. М, 2006. 304с.
24. Михайлов Н.Н. Теория художественного текста. М, 2006. 224с.
25. Оразбаева Ф.О. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. А, 2000. 208б.
26. Шалабай Б. Көркем әдебиет тілі және оны мектепте оқыту. А, 1982. 84б.
27. Леонтьев А.Н. Деятельность, сознание, личность. –М.: Политиздат, 1975.
28. Леонтьев Д.А. Деятельность и потребность // Деятельностный подход в психологии: проблемы и перспективы. М.: Изд-во АПНСССР, 1990. 96-105б.
29. Лурия А.Р. Язык и сознание. М.: 1979.-319-с.
30. Налчаджян А.А. Некоторые психологические и философские проблемы интуитивного познания. М.: Мысль, 1972.-271-б.
31. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М.: 1963
32. Выготский Л.С. Психология искусства. М.: 1991.
33. Жинкин Н.И. Механизм речи. –М.: 1958.-370-с.
34. Серғалиев М. Синтаксистік синонимдер. –Алматы.: 1981.
35. Демесинова Н.Х. Синтаксическая стилистика современного казахского языка. –Алматы, 1988.
36. Балли Ш. Французская стилистика. –М.:1961.
37. Будагов Р.А. Литературные языки и языковые стили. –М.: Высш.школа, 1967.
38. Одинцов В.В. Стилистика текста. –М.: 1980.
39. Солганик Г.Я. Стилистика текста. –М.: 2000.
40. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. Л.:1981.
41. Степанов Ю. Французская стилистика. –М.:1965.
42. Долинина К.А. Стилистика французского языка. –М.:Педагогика,1978.
43. Розенталь. Русский язык. Справочник-практикум. Управление в русско языке. Практическая стилистика. М., 2005. 752б.
44. Сыздық Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. –Алматы.: Арыс, 2004.
45. Шалабаев Б. Көркем әдебиет стилисткасы. Алматы, 1997. 198б.
46. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. Алматы, 1968.
47. Кәрімов Х. Қанатты тіл. –А.: 1995.
48. Балақаев М. Жанпейісов Е. Томанов М. Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 2005. -256-б.
49. Кожина М.Н. Стилистика русского языка. –М.: Просвещение, 1983. 223б.
50. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. // Сб. избр. трудов. Искусство. -М.:1979.
51. Валгина Н.С. Теория текста.М: Логос, 2003.-280-б.
52. Шалабаев Б. Көркем проза тілі. –А.: 1994.
53. Бобылев Б.Г. Стилистический анализ художественного и публицистического текста. –Алматы.: Мектеп, 1987.-104-б.
54. Москальская О.И. Проблемы синтаксического описания синтаксиса. –М.: Высшая школа, 1981.-175-б.
55. Колшанский В.Г. Контекстная семантика.-М.:1980.
2. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. –М.:Наука, 1981. -139 с.
3. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Алматы, Атамұра, 2003. -208б.
4. Брандес М.П. Стилистический анализ (на материале немецкого языка). –М.: Высшая школа, 1971.-190с.
5. М.П.Брандес. Стилистика немецкого языка. М., 1981.
6. Гришина О.Н. Проблемы контекстно-вариативного членения текста в стиле языка художественной и научной прозы // Функциональные стили и преподавание иностранных языко. –М.: 1982.
7. Сыздықова Р. Шалабай Б. Әділова А. Көркем тексті лингвистикалық талдау. –А, 2002. -184б.
8. Крохалева Л.С. Описание как единица текста в функционально-коммуникативном аспекте (на материале англоязычной научной и художественной прозы): Автореф.дисс...кандфило.наук. Минск, 1986
9. Балақаев М. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркес імен жай сөйлем синтаксисі. Оқулық. –Алматы: Санат, 1997. 240б.
10. Пфютце М. Заметки об участии некоторых грамматических средств в построении текста//Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск ҮІІІ. Лингвистика текста. –М: Прогресс, 1978.
11. Шайкевич А.Я. Введение в лингвистику. М, 2005. 400б.
12. Зиганов М.А. Как запоминать на сто процентов запоминать тексты. М, 2007. 272с.
13. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2005. 440б.
14. Казарин Ю.В. Филологический анализ поэтического текста. М, 2004. 432с.
15. Гойхман О.Я. надеина К.М. Речевая коммуникация. М, 2006. -272с.
16. Ковшиков В.А. Глухов В.П. Психолингвистика. Теория речевой деятельности. М, 2007. 318с.
17. Қордабаев Т.Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. А, 2004. 240б.
18. Қалиев Ғ. Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А, 2003. 242б.
19. Костомаров В.Г. Наш язык в действий. М, 2005. 287с.
20. Андреев А.Л. Художественный образ и гносеологическая специфика искусства. М, 1981. -191с.
21. Москвин В.П. Стилистика русского языка. Ростов-на-Дону, 2066. -630с.
22. Романова Н.Н. Филиппов А.В. Стилитсика и стили. М, 2006. 416с.
23. Руднев В.Н. русский язык и культура речи. М, 2006. 304с.
24. Михайлов Н.Н. Теория художественного текста. М, 2006. 224с.
25. Оразбаева Ф.О. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. А, 2000. 208б.
26. Шалабай Б. Көркем әдебиет тілі және оны мектепте оқыту. А, 1982. 84б.
27. Леонтьев А.Н. Деятельность, сознание, личность. –М.: Политиздат, 1975.
28. Леонтьев Д.А. Деятельность и потребность // Деятельностный подход в психологии: проблемы и перспективы. М.: Изд-во АПНСССР, 1990. 96-105б.
29. Лурия А.Р. Язык и сознание. М.: 1979.-319-с.
30. Налчаджян А.А. Некоторые психологические и философские проблемы интуитивного познания. М.: Мысль, 1972.-271-б.
31. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М.: 1963
32. Выготский Л.С. Психология искусства. М.: 1991.
33. Жинкин Н.И. Механизм речи. –М.: 1958.-370-с.
34. Серғалиев М. Синтаксистік синонимдер. –Алматы.: 1981.
35. Демесинова Н.Х. Синтаксическая стилистика современного казахского языка. –Алматы, 1988.
36. Балли Ш. Французская стилистика. –М.:1961.
37. Будагов Р.А. Литературные языки и языковые стили. –М.: Высш.школа, 1967.
38. Одинцов В.В. Стилистика текста. –М.: 1980.
39. Солганик Г.Я. Стилистика текста. –М.: 2000.
40. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. Л.:1981.
41. Степанов Ю. Французская стилистика. –М.:1965.
42. Долинина К.А. Стилистика французского языка. –М.:Педагогика,1978.
43. Розенталь. Русский язык. Справочник-практикум. Управление в русско языке. Практическая стилистика. М., 2005. 752б.
44. Сыздық Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. –Алматы.: Арыс, 2004.
45. Шалабаев Б. Көркем әдебиет стилисткасы. Алматы, 1997. 198б.
46. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. Алматы, 1968.
47. Кәрімов Х. Қанатты тіл. –А.: 1995.
48. Балақаев М. Жанпейісов Е. Томанов М. Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 2005. -256-б.
49. Кожина М.Н. Стилистика русского языка. –М.: Просвещение, 1983. 223б.
50. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. // Сб. избр. трудов. Искусство. -М.:1979.
51. Валгина Н.С. Теория текста.М: Логос, 2003.-280-б.
52. Шалабаев Б. Көркем проза тілі. –А.: 1994.
53. Бобылев Б.Г. Стилистический анализ художественного и публицистического текста. –Алматы.: Мектеп, 1987.-104-б.
54. Москальская О.И. Проблемы синтаксического описания синтаксиса. –М.: Высшая школа, 1981.-175-б.
55. Колшанский В.Г. Контекстная семантика.-М.:1980.
Әңгімелеу мәтінінің тілдік-стилистикалық сипаты
(қазақ көркем прозасының материалдары бойынша)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
------------
І Тарау. Әңгімелеу мәтінін зерттеудің теориялық мәселелері -----------
І.1. Мәтінді зерттеудің жалпы теориялық мәселелері (қысқаша шолу) -----
І.2. Мәтінді зерттеудің психолингвистикалық мәні ---------------------------
І.3. Мәтіннің ақпараттық мазмұны. Әңгімелеу мәтінінің ақпараттық-мазмұндық
ерекшелігі ----------------------------------- -----------------------------
І.4. Композициялық-сөйлеу формалары. Әңгімелеудің өзге мәтін түрлерімен
арақатынасы ----------------------------------- -------------------------
ІІ Тарау. Әңгімелеу мәтінінің тілдік-стилистикалық сипаты -----------
ІІ.1. Әңгімелеу мәтінінің тілдік-құрылымдық ерекшелігі ---------------------
ІІ.2. Әңгімелеу мәтінінің тақырыптық-мағыналық түрлері -------------------
ІІ.3. Әңгімелеу мәтінінің композициялық құрылымы --------------------------
ІІ.4. Әңгімелеу мәтінінің стилистикалық ұйымдасу ерекшелігі ---------
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
--------
Қолданылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----------
---
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сөйлеудегі жанды тілдің өзіне тән
болмысы мен табиғатын зерттеудің өзектілігі мен қажеттілігі күн санап артып
келеді. Себебі шынайы тіл ол қолданыстағы, қоғамдық өмірдің барлық саласына
белсене араласқан, қоғамдық қарым-қатынас барысында сұрыпталған, шыңдалған,
қалыптасқан, сол қатынас нәтижесінде өмір сүруге бейімдеген тіл болып
табылады. Шынайы тіл тілдік қарым-қатынастың барлық түрлері арқылы жүзеге
аса алатын, эмоциялық көңіл-күй сезімдер, ақиқат өмір туралы ақпарат бере
алатын тіл болып табылады. Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанынша,
қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау
(А.Байтұрсынұлы). Тілдің мұндай қызметтері туралы ақпараттың барлығы мәтін
бойында жинақталған. Мәтін – сөйлеу барысында қалыптасып, сұрыпталған,
тұрақталған айрықша типтік сигналдардың жиынтығы болып табылады. Оған
айрықша форма мен композиция, құрылым тән болып келеді. Адамзат баласы
мәтіннің өзіне тән болмыс-қасиетін зерттеуге сан ғасырлардан бері ұмтылып
келе жатса да, оның бүгінгі күн талабынан зерттеуді қажет етіп жатқан
тұстары әлі де көп. Оның қазақ мәтіні табиғатын танып-білуде айрықша
маңыздылығын көруге болады. Бұл бағытта жаңадан қалыптаса бастаған қазақ
мәтіні лингвистикасы жас болса да біраз тәжірибе жинақтады. Ол еңбектер
қазақ тіл білімінде соңғы он жылдағы зерттеулерді қамтиды. Мәтін мәселелері
Р.Сыздық, М.Закиев, Т.Қордабаев, Б.Шалабай, С.Құнанбаева, С.Мұстафина,
Ж.Жақыпов, С.Мұсаев, А.Жұбанов, М.Серғалиев, Б.Мүсірепова, А.Таусоғарова,
Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева, Ж.Қайшығұлова, З.Ерназарова, О.Бүркіт,
Г.Әзімжанова, Г.Смағұлова, Д.Әлкебаева, М.Ахметова т.б. ғалымдардың
зерттеулерінде қазақ мәтіні мәселелері сөз болды. Қазіргі ғылымның
тоғысқан, жаңа ғылымдардың пайда болып жатқан кезеңінде қазақ мәтіні
лингвистикасы мәселелерін жан-жақты зерттеу аса қажет. Ол өз кезегінде
психолингвистикалық, этнолингвистикалық, когнитивтік, прагматикалық,
компаративтік, әлеуметтік лингвистикалық, тілдік-мәдени, мәтінді оқытуға
қатысты зерттеулерге тірек болатыны анық.
Мәтін лингвистикасында зерттеуді аса қажет ететін маңызды
мәселелердің бірі - әңгімелеу мәтінінің тілдік және стилистикалық
ерекшелігі мәселелесі жатады. Әңгімелеу – тұтасым, байласым және мағыналық
аяқталғандық, ақпарат беру категорияларына ие композициялық-сөйлеу
формаларының бірі болып табылады. Шығарма мазмұнын құраушы бірлік ретінде
әңгімелеу мәтіні өз бойына қатысымдық, логика-семантикалық,
психолингвистикалық, құрылымдық-композициялық қасиет-сапаларды бойына
сақтаған категория болып есептеледі. Әңгімелеу мәтінінің өзіне тән табиғаты
жалпы мәтін мәселелері аясында айтылып жүргенмен, арнайы зерттеу нысанына
айнала қойған жоқ. Осы орайда зерттеу жұмысының қажеттілігі және
өзектілігі көрінеді. Зерттеу тақырыбының өзектілігі, сонымен қатар,
әңгімелеу мәтінінің көркем прозалық шығармалардағы қолданысын,
стилистикасын зерттеуге бағытталуымен ерекшеленеді. Әңгімелеу мәтінінің
сөйлеу композициясы тұтастығындағы қызметі мен жүзеге асу тетіктерін
анықтауымен өзекті болып табылады.
Аталған мәселелер қазақ мәтін теориясының толыға түсуіне үлес қосады.
Зерттеудің мақсаты көркем мәтін мазмұнын құраушы мүшелердің бірі
ретінде әңгімелеу мәтінінің құрылымдық-стилистикалық ерекшелігін анықтау
болып табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысы өз алдына мынадай
міндеттерді шешуді көздеді:
- әңгімелеу мәтінін зерттеуге тірек болатын теориялық тұғырларды
анықтау;
- мәтіннің коммуникативтік, тілдік және көркемдік ерекшеліктерін
негізге ала отырып, әңгімелеу мәтінінің тұтас мәтін жүйесіндегі
орнын және қызметін, мәтін түрлерімен арақатынасын белгілеу;
- әңгімелеу мәтінінің көркем шығармадағы ақпараттық-мазмұндық,
композициялық және стилистикалық тұрғыдан ұйымдасу ерекшелігін
анықтау;
- әңгімелеу мәтінінің көркем шығармадағы мағыналық-тақырыптық түрлерін
анықтап, олардың лексика-семантикалық сипатын айқындау;
- әңгімелеу мәтінінің тілдік-құрылымдық ерекшелігін анықтау.
Зерттеудің нысанына қазақ көркем прозасындағы әңгімелеу мәтіні және
оның құрылымдық-стилистикалық ерекшелігі алынды.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста мәтін лингвистикасына арналған
зерттеулердегі ой-пікірлерді түсіндіру, жинақтау, салыстыру, талдау,
топтастыру, жүйелеу, сипаттау, эксперимент, модельдеу әдістері қолданылды.
Зерттеу материалдары ретінде 3000-ға жуық монологтық сөйлеу түріндегі
мәтіндері таза және өзге мәтінтүзуші мүшелермен аралас қолданылған
түрде көркем шығармалардан алынды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде ХХ ғасыр қазақ көркем
прозасының көрнекті өкілдерінің шығармалары алынды.
Зерттеудің теориялық-әдістанымдық негізін мәтін лингвистикасы, мәтін
стилистикасы мен прагмастилистикасы, психолингвистика, тіл білімінің
жекелеген мәселелерін зерттеуші А. Байтұрсынұлы, В.В. Виноградов, В.В.
Одинцов, М.П. Брандес, И.Р. Гальперин, Г.Я. Солганик, О.А. Нечаева, И.О.
Москальская, Г.А. Золотова, Л.С. Выготский, М.М. Мұқанов, М. Жинкин,
Лурия, Е.А. Реферовская, И.Я. Чернухина, М.П. Брандес, О.Н. Гришина, Қ.
Жұбанов, С. Аманжолов, М. Балақаев, Ә.Т. Қайдар, Р. Сыздық, Т. Қордабаев,
Е.Н. Жанпейісов, Т.С. Сайрамбаев, С.С. Құнанбаева, Б. Шалабай, Ж.А.
Жақыпов, С.С. Мұстафина, З.Ш. Ерназарова, Г.М. Әзімжанова, Ж.Т. Қайшығұлова
сынды қазақ және шетел тіл білімі ғалымдарының мәтін теориясына, мәтіннің
психологиясына, сөйлеу әрекеті теориясына, көркем проза тілі, көркемдік
даралық мәселелеріне қатысты айтқан ой-пікірлері құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
- қазақ тіл білімінде арнайы зерттеу нысаны болмаған көркем әдебиет
стиліндегі әңгімелеу мәтіні мәтін лингвистикасы тұрғысынан
қарастырылды;
- әңгімелеудің көркем шығарма мәтінін құраушы бірлік болып саналатыны
әрі аяқталған мағыналық тұтастық екендігі дәлелденді;
- әңгімелеу мәтіні ақпараттық-мазмұндық жағынан белгілі бір қатысымдық
бағыт-бағдары бар, соған сәкес құрылымдық және композициялық
ерекшелігі, өзге мәтін түрлеріне ұқсамайтын мәтін түрі екендігі
ғылыми-теориялық тұрғыда негізделді;
- әңгімелеу мәтінінің композициялық ерекшелігі және олардың қызметі
анықталды;
- әңгімелеу мәтінінің көркем шығармадағы қолданысы, көркем шығарманың
стилистикалық композициясын, эстетикалық тұтастығын жасауға қатысы
талданды;
- әңгімелеу мәтінінің субъективтік және объективтік уақытқа қатысты
тақырыптық-мағыналық түрлері анықталды;
Зерттеудің теориялық мәні. Мәтіннің бір түрі әңгімелеуді зерттеу
барысында алынған нәтижелер мен тұжырымдар көркем мәтіннің құрылымдық және
стилистикалық ерекшелігін тануда, оның өзге мәтін түрлерінен (ойталқы,
суреттеу) тілдік-стилистикалық айырмашылық-белгілерін айқындауда және жалпы
мәтін лингвистикасы мәселелерінің толығуына үлес қосады. Сонымен бірге
қазақ мәтінін оқытудың лингвистикалық-теориялық негіздерін анықтауға үлес
қосады.
Зерттеудің практикалық мәні. Жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінде мәтін лингвистикасы, стилистика, тіл білімінің салаларын
(фонетика, лексика, грамматика) оқытуда, көркем әдебиет стилистикасы,
прагмастилистика, функционалды грамматика, тіл мәдениеті, көркем мәтінді
лингвистикалық талдау бойынша оқылатын дәрістерде және арнайы курстарда
қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- КСФ - әңгімелеу мәтіні – оқиғаны, іс-әрекетті ретімен, мезгілін,
мекенін көрсете мазмұндауға құрылатын мәтіннің түрі;
- әңгімелеу мәтіні құрамындағы сөйлем-айтылымдар негізінен тізбектік,
сонымен қатар, параллельдік синтаксистік байланысқа құрылып,
Бастауыш→Бастауыштық, Баяндауыш→Бастауыштық, Бастауыш→Толықтауыштық,
Бастауыш→Анықтауыштық синтаксистік байланысу тәсілдері негізінде
жасалады;
- әңгімелеу мәтінінің композициялық құрылымы өзіне тән грамматикалық
құрылымдармен ерекшеленетін аңдату, мазмұндау, қорыту бөліктерінен
тұрып, аңдату бөлігінің қимыл мәнді, мезгіл мәнді, мекен мәнді
мағыналық түрлері ажыратылады; әңгімелеу мәтінінің аңдату бөлігі мен
мазмұндау бөлігінің арасында қарама-қарсылық, анықтап-нақтылау,
салыстыру, шарттылық, себеп-салдарлық логика-семантикалық қатынас
түрлері болады;
- әңгімелеу мәтінінің оқиғаның дамуының объективтік, субъективтік
уақытқа қатыстылығына қарай жақтық мәнді, оқиғалы мәнді мағыналық
түрлері болады;
- әңгімелеу мәтіні мәтінтүзуші бірлік ретінде көркем шығарманың
эмоционалды-экспрессивтік, стилистикалық композициясын жасауға
қатысып, стилистикалық қызмет атқарады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары мен нәтижелері , , ғылыми-практикалық
конференцияларда, ғылыми баспаларда 6-мақала түрінде жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
көркем шығарма тізімі берілді.
І Тарау. Әңгімелеу мәтінін зерттеудің теориялық мәселелері
1.1. Мәтінді зерттеудің жалпы теориялық мәселелері (қысқаша шолу)
Қазіргі кезде тілдік ғылыми ой-сананың дамуында бірімен бірі тығыз
байланысты бірнеше үрдістің қалыптасқандығы байқалады. Олар: экспансионизм
(бірнеше ғылымдардың тоғысуы арқылы жаңа қосарланған ғылымдардың пайда
болуы), антропоцентризм (тілдегі адамды жан-жақты тануға бағытталған),
функционализм (тілдің қолданысын, қолданыс барысындағы мағынасын зерттеуге
бағытталған) және экспланатарлық. (Э.Д. Сүлейменова. 3-4-беттен)
Мәтін лингвистикасы интегративтік сипаттағы даму үстіндегі
экспансионизм бағытындағы зерттеулердің қатарынан орын алады. Себебі
қазіргі таңдағы тілдік зерттеулер тек бір ғана саланың төңірегінде шектеліп
қалмай, өз ішінде және сырттай басқа пәндердің ғылыми жетістіктеріне
сүйенеді. Соның ішінде мәтін категориясы тек синтаксистің еншісіндегі ұғым
емес, ол жан-жақты талдауды қажет ететін көп қырлы күрделі ұғым.
Мәтін лингвистикасы ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап қалыптасып,
бүгінде өзінің дұрыс даму жолына түскен жеке сала ретіде таныла отырып,
өркениетті ғылыми ой-санадағы үлкен бір белестен хабар береді. Сондай-ақ,
ол әлемдік гуманитарлық, философиялық пайымдаулардың ең алғашқы басқышы
ретінде, аталған бағыттардың өріс алуына себепкер болатын тікелей шындық
қалпында қабылданады. Әдіснамалық негізі коммуникациялық қатынас
ұғымдарынан тұратын тілдің коммуникативтік іс-әрекет концепциясы адамзат
танымындағы осы маңызды фактор қызметін атқарады, бұл мәтінің әр түрлі
функционалдық қабаттарының жекелеген ерекшеліктеріне талдау жүргізіп,
жүйелік қаңқасын жобалауға итермелейді. Мәтін лингвистикасы тілді әуел
бастан қарым-қатынас құралы ретінде қарастырудың бірізді-логикалық дамуының
нәтижесі болып табылады.
Мәтін лингвистикасы мәселелері қазақ тілі білімінде соңғы жылдары
кеңінен қарастырыла бастады. Р.Сыздық, М.Закиев, Т.Қордабаев, Б.Шалабай,
С.Құнанбаева, С.Мұстафина, А.Таусоғарова, Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева,
Ж.Қайшығұлова, З.Ерназарова, О.Бүркіт, Г.Әзімжанова, Г.Смағұлова т.б.
көптеген қазақ ғалымдарыны зерттеу еңбектерінде мәтін мәселелері әр қырынан
қарастырылды. Дегенмен, мәтінді зерттеу мәселесінде әлі де зерттеуді қажет
ететін мәселелер бар. Солардың бірі - әңгімелеу мәтіні және оның тілдік-
стильдік табиғаты мәселесі болып отыр.
Әңгімелеу мәтіні бұған дейін жалпы мәтін аясында, композициялық-
сөйлеу формалары аясында қарастырылып келгенмен, арнайы зерттеу нысанына
әлі айнала қойған жоқ.
Жалпы мәтін – адамзаттың тілдік қарым-қатынасындағы алғышарттар мен
оның ұйымдастырылу ұстанымдары туралы ғылым. Мәселе төңірегіндегі қарқынды
да жемісті ізденістер дәстүрлі тілдік лингвистикадағы стилитстика, соның
ішінде көркем әдебиет, ғылыми стилъдер саласында жүйелі сипат алып келеді.
Мұны сан алуан көзқарастар мен ұстанымдарды, қағидалар мен тұжырымдамаларды
тірек ететін ғалым-мамандардың тақырып төңірегіндегі өзекті мәселелерге
арналған ғылыми еңбектерінен, монографиялар мен ғылыми-танымдық
мақалалардан, оқу құралдарының жарық көруімен, сондай-ақ мәселенің даму
бағдарына арналған конференциялар мен симпозиумдардың өткізіліп жатқанынан
бағалауға болады. Тіл зерттеушілерінің мәтін мәселесіне деген бетбұрысы
олардың жалпы тілдік сана мәселесіне деген ықыласын аңдатады. Мұның
астарында тілдік тұлға мен адамзаттың әлемдік образын ашу, тану ниеті
жатқаны жасырын емес. Себебі, әрбір мәтінде тілдік жүйеден хабары бар
тілдік тұлғаның әрекеті орын алады.
Мәтін табиғатына деген қызығушылықтың кездейсоқтық еместігін
дәлелдейтін факторлар баршылық: тілдің қазіргі тіл біліміндегі көзқарастар
тұрғысынан қарағанда, өте ауқымды да салмақты құбылыс екенін,
коммуникацияның құрамдас бөлігі болып табылатынын түсіндіруге деген
талпыныс, мәтін арқылы жүзеге асырылатын адамзат іс-әрекетінің түрлі
жақтарымен тілдің өзара айланысын зерттеп тануға деген қадам, сонымен
қатар, мәтін арқылы жанды әрі сан қырлы болып келетін тіл болмысын ашуға,
оның заңдылықтарын меңеруге деген талап-ниет арқылы уәжделеді. Сондықтан,
тілдік зертте пәні ретінде оның басты әрекетінің бірі – мәтінді ұйымдастыру
қызметіне тоқталудың өзектілігі орасан.
Мәтін - өте күрделі де қайшылықтарға толы тұтасқан құрылым. Осы
тұтастықтың ұйымдасуына негіз болатын – оның композициялық-құрылымдық
формалары. Композициялық құрылымдық формалар – мәтіннің негізгі құраушы
компоненттері. Мәтінде баяндалатын мәселе, көрініс түрлі мағлұматтар осы
формалардың өзара құрылымдық-мағыналық байланысуының нәтижесінде
бейнеленеді. Бұл көбінесе, көркем әдебиет мәтіндеріне тікелей қатысты.
Көтеріліп отырған өзекті мәселе туралы көрнекті ғалым М.М. Бахтиннің
Текст естъ как первичная данностъ гуматинарно-философского мышления и
является той непосредственной действителъностъю, из которой толъко и могут
исходитъ эти дисциплины деген пікірі бүгінде мәтін лингвистикасы аталып
отырған жаңа ізденіс бағытына жол ашатын бағдарлама бола алды. (201-беттен.
Бахтин М.М. Проблема текста в лингвистике, филолгии и других гумаитарных
науках. –В кн. Эстетика словесного творчества. М., 1979). Бұл пікірді неміс
ғалымы З.И.Шмидт те қолдай отырып, мәтіннің ең алғашқы құрылымдық тұтасқан,
базалық категория екендігін айтады. (Бахтин М.М. сонда 91-бет). Қазіргі
кездегі зерттеушілердің еңбектерінен де мәтіннің алъфа мен омега екендігін
баяндайтын тұжырымдамаларды келтіруге болады. (Шмидт. 371-б). Олардың
пікірінше, тілдің ең басты бірлігі сөз немесе сөйлем емес – мәтін болып
табылады. Тек мәтіннің өзі ғана жанрға тәуелсіз, дербес тілдік тұтастық
құрайды.
Мәтін теориясы саласында елеулі еңбек етіп келе жатқан неміс
лингвисті П.Хартманның пікірлері де қазіргі қазақ ғалымдарының мәтін туралы
тұжырымдарына негіз болып жүр. Қазіргі кезде мәтінді зерттеуге бағытталған
лингвистика қалыптасып үлгерді, бұл лингвистикалық сала тілдік зерттеулер
ішіндегі аса үлкен екпінмен дамып, ғылымға айта қаларлықтай жаңалықтар
әкеліп жатқан ғылыми майдан. Ол лингвистика мәселелерінің диапазондық
аумағын кеңейте отырып, барлық лингвистикалық идеялардың - өткен, бүгінгі
және алдағы ой-пікірлердің басын қосады. Тіл білімінің бұл саласы болашақ
лингвистикалық ізденістерге бағдар бола алады деген пайымдаулары бүгінгі
тіл білімінің даму бағыт-бағдарын дәл сипаттайды (Қашқынбаева Қ.С.
207беттен).
Жалпы тіл білімінде тіл теориясының жалпы мазмұндық аспектісі әр
түрлі бағытта қарастырылады. Мәселен, В.В. Виноградов, Л.В. Щерба,
В.М.Жирмунский, Б.А.Ларин, С.Д. Кацнелъсон еңбектерінде тіл шынайы
практикалық сана ретінде қарастырылады, тілдің санамен, мәдениетпен,
психологиялық әрекетпен байланысы сөз болды. Сол кездің өзінде аталған
ғалымдар мәтін ұғымы туралы нақты тұжырымдамалар жасамағанмен, мәселенің
алғышарттарын ашып үлгерді. Мұны Л.В.Щерба негіздемесіндегі үш жақты
жүйенің тілдік материал ұғымына сүйенетін дискриптивистердің пікірлерінен
байқауға болады.
Мәтін лингвистикасы өз кезегінде бірқатар тілдік пәндермен
байланысып, өзара сабақтасып жатады. Соның ішіндегі, ғылымда жиі айтылып,
әдістанымдық, теориялық тұрғыдан жүйелік сипат алып келе жатқаны – мәтін
лингвистикасы мен лингвостилистика. Лингвостилистика саласының объектісі,
зерттеу пәні – мәиін типтерін айқындау, оларға сипаттама беру болып
табылады. Функционалдық лингвистиканың лингвостилистикадағы ең маңызды
тараулардың бірі екені белгілі. Екінші жағынан, мәтіндердің типін анықтау,
мәтін деңгейіндегі типологиялық құрылымды жүйелеу мәтін лингвистикасының
жетекші бөлімі болып таблады. Сондықтан мәтін лингвистикасы мен
лингвостилистиканың зерттеу обсерваториясы әрдайым бір арнаға келіп,
тоғысып жатады.
Лингвостилистиканың маңызды мідеттерінің бірі ретінде тілдің
экспрессивтік құрамдарының зерттелуін атауға болады, яғни әр түрлі
деңгейдегі тілдік бірліктердің экспессивтік-эмоционалдық потенциалын
қарастыру және оның сөйлеу әрекеті кезіндегі жүзеге асырылуын қарастырылуы.
Бұл стилистикалық парадигматика мен синтагматиканың өзара әсеін көрсетеді.
Отандық тіл білімінде стилистика мен мәтін лингавистикасының өзара
байланысы изоляцияланбаған тілдік бірліктерді зерттеуге деген жалпы
талпынысқа мүмкіндік бергені байқалады (Гальперин И.Р. Проблемы лингвистики
Новое в зарубежной длингвистике, Вып ІХ. М, 1980. Косерну Э. Серия
литературы и языка, 1977. №6).
Қазіргі таңда мәтін лингвистикасының даму бағыты ретінде қалыптасып
келе жатқан бірнеше ағымды атауға болады.
1. Негізгі қасиеттері тұтастық пен тығыз байланыстылық болып табылатын, ең
жоғары жүйе ретіндегі мәтіндік зерттеулер.
2. Мәтін типологиясын коммуникативтік көрсеткіштері және соларға қатысты
лингвистикалық белгі-қасиеттерімен бірге құрастыру.
3. Мәтінді құрайтын бірліктерді қарастыру.
4. Ерекше мәтіндік атегорияларды анықтау.
5. Мәтін әсерінен болатын тілдік бірліктердің сапалық дәрежелерінің жүзеге
асырылуының әр түрлі деңгейлерін айқындай.
6. Фразааралық байланыстар мен қарым-қатынастарды зерттеу.
Мәтін лингвистикасындағы өзге салалар туралы Қ.С.Қашқынбаева неміс
лингвисті П.Хартманның мынадай жіктемесі барын алға ттартады:
1) жалпы мәтін лингвистикасы;
2) нақты мәтін лингвистикасы;
3) мәтін типологияларының лингвистикасы (209беттен)
Ал, белгілі неміс ғалымы Э.Косериудің пайымдауына сүйенсек, мәтін
лингвистикасы лингвистикалық ой-санадағы, құрылымдық-функционалдық және
генеративтік-трансформациялық лингвистикамен қатар тұратын негізгі үш
бағыттың бірі болып саналады. (Косерну Э. Современное положение в
лингвистике. – Известие АНССР. Серия литературы и языка, 1977, № 6. 17
бет). Ол жеке дербес тіл білімінің саласы ретінде жаңа ғана қанат жайып
келе жатқанына қарамастан, тілдік мәселелерінің ауқымдылығы жағынан
жоғарыда аталған ғылым салаларымен иық тірестіре алады.
Мәтін лингвистикасы мәтіннің түрлі аспектілеріне кешенді талдау
жүргізеді. З.Я. Тураева оның қазірде белгілі болған мынадай түрлерін
көрсетеді:
1) онтологиялық аспект – мәтіннің өмір сүру формасы, оның мәртебесі,
статусы, ауызекі сөйлеу тәсілінен айырмашылығы;
2) гносеологиялық аспект – мәтіндегі объективті шындықтың көріну
сипаты, көркем мәтін жағдайында – эстетикалық шындықтың нақты әлемдегі
көрінісінің сипаты;
3) жеке лингвистикалық сипат – мәтінді тілдік рәсімдеу сипаты;
4) психологиялық аспект – қабылдау сипаты;
5) прагматикалық аспект – мәтін авторының объективтік шындыққа және
мазмұндық материалға деген қаарым-қатынасының сипаты (Тураева З.Я.
Лингвистика текста. М.: Просвещение, 1986. 8-бет).
Әрбір аспектіні жеке-жеке қарастыра отырып, төмендегідей тұжырым
жасауға болады:
1. Мәтінді жоғарғы дәрежелік деңгей ретінде зерттеп тану – мәтіннің
сөйлемдегі қарапайым құрылымнан ерекшеленетін, күрделі тұтасқан құрылымдық-
семантикалық бірлік екенін көрсетеді. Коммуникативтік тұтастықпен
жымдасатын бұл бірлік мағыналық, грамматикалық жақтан аяқталған тұтас ой,
логикалық, грамматикалық және семантикалық байланысқа түскен бір бүтін
ретінде қабылданады. Мәтіннің ауқымды құрылымдық базасын құрайтын сыртқы
және ішкі құрылымдық қарым-қатынастарды бақылау – зерттеудегі ең жемісті
бағыттардың бірі болмақ.
2. Мәтін типологиясын құрастыру объектінің өзіндегі қайшылықтар мен
үздіксіз байқалып жататын вариативтік секілді едәуір қиыншылықтар мен
кедергілердің бары екенін алға тартады. Дегенмен, аталған бағытта айта
аларлықтай жемісті еңбектер де жоқ емес. Тіл білімінде бүгінгі күнге дейін
ертегілер, балладалар, лирикалық өлеңдер мен мифтер, детективтер, қысқа
газет мақалалары мәтіндерінің коммуникативтік, құрылымдық, семантикалық
ерекшеліктерінің сипаттамасы жасалған.
Бір ғана функционалдық стилъге жататын мәтіндердің типіне сипаттама
жасаумен қатар, мәтін типологиясын жүйелеудің басқа да өлшемдері бар екені
байқалады. Мәселен, Г.В. Ейгер, В.Л. Юхт мәтін типологиясына деген екі
түрлі жолды нұсқайды:
1) біріншісі мәтіндегі өзара үйлесімділіктің типіне сипаттама жасауға,
сондай-ақ мәтіннің коммуникативтік ұстанымдары мен құрылымдық семантикалық
ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған мәтін элементтерінің өзара байланысына
негізделеді.
2) екіншісі структурализмнің негізін қалаушы Р. Л. Якобсон ұсынған
сөйлеу актісі үлгісінің аясында құрылуға негізделеді.
Осылайша, ақпаратты жіберушінің, таратушының бағыттауына қарай
мәтіннің жекелік немесе ұжымдық сипатын айқындауға болады. Жеке мәтіндерге
көбінесе көркем шығармалардың мәтіндері жатады. Ал ұжымдық мәтіндердің
қатарына ғылыми проза, ресми іскери сөйлеу мәтіндері кіргізіледі.
Мәтін түрлерін зерттеуде әсіресе көркем мәтінді зерттеуге ерекше назар
аударылып келеді. Көркем мәтін өзінің сан алуын, көп қырлы қасиете қарай
әдебиет пен лингвистиканың зерттеу аумағынан кең түрде қарастырылады.
Мәтіннің түзілуі – бұл күрделі психологиялық, физиологиялық үдеріс.
Мәтінді түсіну де, қабылдау да оқырманнан белгілі бір біліктіліктерді талап
ететін шығармашылық үдеріс. Оқырманның мәтінді түсіне отырып қабылдауы әр
түрлі танымдық деңгейде жүзеге асады. Көркем мәтінді әрі ғылыми, әрі көркем
нысанға айналдыруға болады. Көркем мәтінді ғылыми тұрғыдан қабылдағанда
оқырман шынайы шығармашылық процесті зерттеп, мәтінтанушы автордың ерік-
танымына бағынбай, ондағы берілген мазмұн мен ойды, мәнді нәрсені мәтіннен
аршып алуға тырысады. Ал көркем мәтін ретінде қабылдауда оқырманның авторға
деген сенімі жоғары болады да, ол автордың қалауымен жүріп, автордың қиялы
мен көркемдік әлеміне еріксіз еріп отырады. Көркем мәтінді ғылыми әрі
көркем құбылыс ретінде қабылдау оның мазмұн межесі (мағынасы) мен тұрпат
(формасы) межесінің айрықша болуына, оның қызметіне (эстетикалық), ең
бастысы – мәтінтүзуші автор және оны қабылдаушы оқырман, оны талдаушы
мәтінтанушы тұрғысынан келгендегі көркем мәтіннің көпқырлы ерекшелігіне
байланысты болып табылады. Көркем мәтіннің осындай күрделі құбылыс
ретіндегі сан алуан қасиет-сапасын тану тек қана тіл туралы білімдермен
шектелмейтіні анық.
Көркем мәтін көркем әдеби туынды болып табылатындықтан, ол ең алдымен
әдебиеттің басты нысаны болып есептеледі. Әдебиет өнердің бір түрі
болғандықтан көркем мәтін өнертанушының да, сөз өнері ретінде тіл ғылымының
да қызықты таным нысанына айнала алады. Осылайша, көркем мәтінді танудың
негізгі үш қыры туралы сөз қозғауға болады:
-әдебиет теориясы тұрғысынан;
-өнертану тұрғысынан;
-тіл теориясы тұрғысынан.
Зерттеудің әр қыры өз ішінде нақты мақсат-міндеттеріне қарай әр
бағытта жүзеге асады. Н.Н. Михайлов қазіргі көркем мәтінді талдаудың
бағыттары осы негізгі үш басты бағыт аясында дамып қалыптасқандығын айтады.
Олардың қатарына мыналарды жатқызады:
-тарихи-әлеуметтік;
-мәдени-психологиялық;
-формализм;
-семиотикалық;
-құрылымдық;
-когнитивтік;
-лингвистикалық [24-беттен. Н.Н. Михайлов].
Көркем мәтінді әдеби тұрғыдан талдау оның әдеби қырларын зерттеуге
арналып, оны жүзеге асырудың көпшілікке белгілі бағыты ретінде тарихи-
әлеуметтік бағыт танылады. Бұл бағыттың өкілдері дәуірдің әлеуметтік,
мәдени өмірі мәтінде қалай және қандай әдеби жанрда көрініс тапты, көркем
мәтін оқырманның қоғамдық санасын қалыптастыруға қаншалықты әсер етті деген
мәселелерге ерекше назар аударады (В.Г. Белинский, Н.Г. Чернышевский, Д.И.
Писарев т.б.). Әдеби талдаудың мәдени-психологиялық бағыты бойынша, көркем
мәтінді зерттеуде оның әлеуметтік маңыздылығынан гөрі, енді оның жеке
тұлғасы, оның өмірі мен тәжірибесі, шығармашылығындағы мәдени дәстүр басты
назарда болады. Бұл бағыттағы зерттеулер негізінен 1920 жылдары Англияда
жүргізіліп, басты өкілдері ретінде Ф.Р. Ливис, У. Эмпсон, А. Ричардс
танылды. Аталған ғалымдардың еңбектері қазіргі көркем сөз теориясының
мәдени-психологиялық негізін қалады. Бұл бағыттың нәтижесінде әдеби
герменевтика бағыты қалыптасты. Әдеби герменевтикада көркем мәтіннің
оқырманмен қабылдануы қарастырылады да мәтінді түсінудің, түсіндірудің
психологиялық мәселелерін, оқырманның тілдік ғаламы арқылы анықталатын
ұлттық психологиялық ерекшеліктерге қатысты сұрақтар зерттелінеді.
Келесі әдеби бағыт – формализм бағыты көркем мәтіннің әлеуметтік мәні
мен прагматикалық ерекшелігінен гөрі оның формалық ұйымдасу ерекшелігіне
баса назар аударады. Осыған байланысты В.Б. Шкловский, Ю.Н. Тынянов,
Б.В.Томашевский, З.Ахметов, З.Қабдолдың зерттеулерінде ырғақ, өлшем, өлең
техникасы мәселелері жан-жақты қарастырылды. (ШкловскийТомашевский,
Тынянов, Қабдолов, Ахметов)
Семиотикалық бағытта тілдік узустағы фонема, морфема, сөз, сөйлемге
дейінгі тілдік таңбалардың нақты көркем мәтіндегі эстетикалық таңбалануы
зерттеледі. Ол, ең алдымен, мәтіндегі сөйлеу жағдайына қарай тіл таңбалары
әр мәтінде әр түрлі болып келеді және ол тілдік узустағы тілдік таңбалар
сияқты тұйықталған жүйе емес, өзгермелі, эстетикалық бейімделген ашық жүйе
деп көрсетеді. Семиотикалық зерттеулердің ішінде құрылымдық бағыт тек
әдебиетте, тілде ғана емес, өнердің барлық түрінде орын алды. Ол 1920
жылдары пайда болып, әсіресе барлық көркем мәтінді талдауға негіз болатын
құрылымдық универсалдарды анықтауға тырысты. Көркем мәтінді талдаудың
мәселелері семиотиканың аясында когнитивті бағытта да қарастырылады. Оның
басты мақсаты мәтіннің жасалу табиғаты мен қабылдану тетіктерінің моделін
анықтау болып табылады. Ал лингвистикалық бағыт мәтін мазмұнындағы бір-
бірімен иерархиялық тұтастықта байланысқан көп деңгейлі тілдік таңбаларды
зерттейді. Фонема, морфема, лексема секілді таңбалардың қатарында мәтіннің
зерттеле бастауы сәл кейін қолға алынып, мәтін лингвистикасы кеш қалыптаса
бастады. Мәтін лингвистикасы аясында оның құрылымы мен композициясы,
композициялық-сөйлеу формаларының зерттелуі кең көлемде зерттелінуде.
Мәтін лингвистикасымен бірге декодталу стилистикасының, прагматикалық
стилистиканың да мақсат-міндеттері айқындалды. Декодталу стилистикасында
стильдің жасалуына әсер ететін мәтіндегі барлық құбылыстар адресат-
оқырман тұрғысынан анықталып, адресант-автордың тілдік таңбаларда
кодталып берілген мәндер мен мағыналарды ашуды көздейді. Декодталу
стилистикасының мәселелері негізінен И.В. Арнольдтың және оның
ізбасарларының зерттеулерінде қарастырылды (Арнольд). Прагмастилистика
стилистиканың жаңа бағыты ретінде дискурс пен мәтіннің тілдік ауызша және
жазбаша қатысым барысындағы стилистикалық сипаты мен мазмұнын зерттеуді өз
нысанына алады. Ғылыми еңбектерде дискурс сөздің ауызша формасы болса,
мәтін шығарманың жазбаша түрдегі сипаты деп көрсетіледі және екеуі де
прагматикалық стилистиканың зерттеу нысанын құрайды делінеді. Дискурс пен
мәтін қатысымдық, тілдік бірлік ретінде танымдық, коннотативтік,
эмоционалды-экспрессивті мазмұнның көрсеткіші болып табылады, сондықтан
мәтіннің мағыналық-ақпараттық мазмұнын тану стилистика мен прагматикалық
мақсатты бірлікте ала отырып зерттегенде ғана мүмкін болады.
Прагмалингвистика коммуникативтік іс-әрекет туралы ғылым саласы бола
отырып, ол тіл ғылымының басқа салалараынан бөлектенбейді, тілдің барлық
аспектілеріне өзінің ықпалын тигізеді. Прагмалингвистика ақиқатқа
негізделген коммуникация бағытында тілдің субстанционалдық-функционалдық
қасиеттерін, қарым-қатынасын оқып үйретеді; белгілі тұлғалардың нақтылы
сөйлеу ситуацияларында вербальды және вербальды емес тілдік тәсілдерді
пайдалан отырып, пікір алысып, ой бөлісуге үйретеді. Реалды ақиқатқа
құралған өмір ситуацияларында адам қандай жағдайда таңбалар арқылы өзінің
ой-пікірін тыңдаушыларына немесе оқырманына жеткізе алатындығын үйретуді
мақсат етеді.
Ч.У.Моррис, одан кейінгі прагматиканы зерттеушілер Ч.Стивенсон,
Р.Стольникер, Ф.Кифер, Н.Д.Аруланова, Е.В.Падучева, В.Г.Гайа т.б.
прагматика теориясын одан ары дамытып, көп аспектілі ғылым екендігін
дәлелдеді.
Прагматикалық-әдістемелік және әдістік зерттеулер тілдік таңбалардың
әр түрлі деңгейлерін ғана қарастырмайды, сөйлдеу қарым-қатынасының барлық
параметрін қарастырады, таңба мен оны қолданушы адам арасындағы қарым-
қатынасты зерттейді.
Коммуникацияның негізгі формасы – дискурс пен мәтін.
Прагмалингвистиканың зерттеу нысанын толық тану әрі сөйлеу тіліндегі
дискурс пен мәтіннің мазмұндық-ақпараттық мәнін ашу үшін, таңбаның яғни
прагматиканың іс-әрекеті мен бітім, болмысын айтушы мен тыңдаушының қарым-
қатынасы арқылы тану стилистиканың жаңа бағытының пайда болуына негіз бола
алады. Прагмалингвистика адамның коммуникативтік іс-әрекетінің ауызша
(дискурс), жазбаша (мәтін) екі формасын қарастырады. Тілді таратудың осы
екі формасы көптеген проблемаларға ортақ бола отыврып, күрделі
айырмашылықтармен ажыратылатын тұстары да солынан ұшырамсып отырады.
Дискурс теориясы мен мәтін теориясы прагмалингвистикалық зерттеудің негізгі
мақсатын айқындайды. Сондықтан прагмалингвисттика дискурс, мәтін
теориясының барлық проблемаларын қарастыруды өз міндентіне алған.
Қазақ тіл ғылымында прагматика мәселесіне көңіл бөлініп, оған қатысты
зерттеу еңбектері жазылуда. Сондай қомақты зерттеудің қатарына З.Ш.
Ерназарованың Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық
негіздері деген еңбегі жатады. Прагматиканың мәтін мен дискурста
қаралатыны туралы З.Ш.Ерназарова былай дейді: Прагматиканы динамикадағы
мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланыстыратын ғылым деп
атауға болады (7-бет).
Қазіргі кезде жекелеген еңбектерде көркем мәтіннің нақты жанрларын
зерттеудің теориялық мәселелері қарастырылуда. Ю.В. Казарин өлең сөз
теориясы, стилистика және риторика, жүйелік -құрылымдық және құрылымдық-
мазмұндық талдау, психолингвистика, мәдениеттану, көркем мәтіннің
эстетикасы бағыттарын басшылыққа ала отырып, поэтикалық көркем мәтіндерді
филологиялық талдаудың ерекшеліктерін анықтайды.
Филологиялық талдауда маңызды болып саналатын поэтикалық мәтіннің
функционалды-эстетикалық жүйесінің макроқұрылымдарын, поэтикалық мәтіннің
графика, ырғақ, дикция, ішкі қимыл (жест) секілді дискурстық бірліктерін,
ондағы фоносемантикалық құбылыстарды, тілдің макроқұрылымындағы лексикалық
және синтаксистік деңгейлердің қызметін зерттеудің ерекшеліктері мен
жолдарын көрсетеді. Н.С. Гумилев поэтикалық мәтіндерді зерттеудің
антропологиялық, психологиялық, концептуалды, құрылымдық-мазмұндық
қырларына баса назар аударады [Н.С.Гумилев Н.С.].
Түрлі ғылыми білімдердің бірігуі нәтижесінда көркем мәтінді зерттеудің
шеңбері мен әдіс-тәсілдері күннен күнге кеңейіп келеді. Қазіргі кезде
поэтикалық мәтін лингвистикасының жаңа қалыптасуы үстіндегі бір саласы
ретінде текстофоносемантика аталып жүр. Бұл салада поэтикалық мәтіндегі
вербалды бірліктерді фоносемантикалық тұрғыдан зерттеу, сол арқылы дыбыстық
формада, дыбыс әуені арқылы берілген поэтикалық мағынаны ұғындыру,
түсіндіру көзделеді.
В.Г. Костомаров мәтінді конструктивтік-стильдік векторлар тұрғысынан
зерттеудің жолдарын ұстанады. Сөйлеу стилистикасында тілдің ашық жүйе
ретінде ұйымдасатындығына сүйене келіп, В.Г. Костомаров мәтін мен стильді
вектор ұғымы арқылы векторлық әдіс, конструктивтік-стильдік вектор
концепциясы тұрғысынан түсіндіреді. Тілдік және тілдік емес әсерлердің
байланысынан туатын стильдік құбылыстар векторлық өрісті құрайды, ал мәтін
стилистикасы көптеген векторлық өрістердің өмір сүретін көпқырлы векторлық
кеңістігі болып есептеледі. Осылайша, стиль құбылысының мәнін айқындауда
лексика-грамматикалық ерекшеліктерден гөрі, бұл жағдайда мәтін және оның
типологиясын тану маңызды болып шығады [3].
Көркем әдебиет стилистикасы аясында көркем мәтіндерді танудың,
зерттеудің қырларымен бірге талдаудың ұстанымдары мен әдістері де қазіргі
таңда зерттелу үстіндегі мәселе болып табылады. Көркем әдебиет тілін,
сонымен бірге көркем мәтін тілін зерттеудегі негізгі мақсат – көркем
туындының бейнелі құрылымының өзіндік ерекшелігін ашу, көркем мазмұнды
бейнелейтін тілдік құралдардың қызметін көрсету. Ал олардың алғышарттарына
мыналар жатады:
1) көркем шығарманың мазмұн мен формасын (тілін) бірлікте алып
зерттеу;
2) көркем шығарманың өзара және басқа компоненттерімен байланыс, қарым-
қатынасын ескеру;
3) бейнеленетін мазмұнға автор қатынасын ескеру;
4) шығарманың жанрлық ерекшеліктерін ескеру;
5) бейнеленетін мазмұнға автор қатынасын ескеру;
6) ғылыми дамудың жаңа бағыт-бағдарларына сүйену т.б.
Көркем шығарма тілін талдаудың ғылымда синтетикалық әдіс, құрылымдық
және статистикалық әдіс түрлері белгілі. Бұл әдістердің бірін көп дәрежеде,
бірін аз дәрежеде, бірін негізгі етіп, қалғандарын көмекші етіп – барлығын
да қолдануға болады.
Көркем мәтінді зерттеудің, талдаудың әдістері мен ұстанымдарының,
қырларының күрделілігі әрі әртүрлілігі және қажеттілігі әдебиеттің өзіндік
ерекшелігіне байланысты. Көркем әдебиетте өмір және басқа да өмір
нысандары адамның көңіл-күй, сезімімен бірлікте алып қарастырылады.
Сондықтан ондағы негізгі орталық тұлға – адам және оның күйініш-сүйініші
болып табылады. Әдебиеттің өнер ретіндегі басты ерекшелігі, мәні де осында.
Өнердегі эмоция, көңіл-күй ерекше мәнге ие. Мысалы, ғылыми шығармалардағы
эмоционалдылық тікелей ғылыммен байланысты болып, оқырманын алға жетелеп
отырғанмен, ол нақты ғылыми ұғымдардың, ақиқаттың табиғатына жат болып
келеді. Ал өнердегі эмоция – шығармашылықтың ең бірінші элементі, ол
шығарманың мазмұнымен біте қайнасып жатады. Көркем әдебиет өнері өмірді
сезім арқылы танытып қана қоймайды, ол сол арқылы өз оқырманына эстетикалық
ықпал етеді. Оның негізінде, сонымен бірге, көркем әдебиеттің әрі қоғамдық,
әрі қатысымдық қызметі жатыр. Қатысымдық қызмет дегенде көркем шығарманың
өз оқырманына бағытталуын, жанама түрде жүзеге асатын автор мен оқырман
арасындағы қарым-қатынасты, бір-біріне тигізетін ықпалды айтамыз. Осыған
байланысты көркем мәтінді зерттеудің теориялық мәселелері туралы сөз
қозғағанда, ондағы көркем образ бен көркем шығарманың гносеологиялық
табиғатын, әдіснамалық негіздерін ескеру өте маңызды. Өнер, бейне
ұғымдары, оның эстетикалық мәні, танымдық бейне және оның типтері, ғылым
мен өнердің айырмасы, ғылыми және көркем танымдағы интуитивтік бейнелер,
көркемдік модель (ғаламның екінші модельдік жүйесін жасау), метафоралық
ойлау және таным, ақиқаттың концепциясы т.б. көркем мәтіннің
гносеологиялық, эстетикалық табиғатына қатысты мәселелер оны зерттеудің
негізіне қаланады.
Көркем шығарманы көркем әдебиет стилистикасының басты нысаны ретінде
қарастырғанда оның мынадай ерекшеліктері ескеріледі:
1) қатысымдық және эстетикалық қызметтің бірлігі;
2) көпстильділік;
3) сөздің образдылығы;
4) автордың дара стилі, мәнері;
5) автор бейнесінің болуы және оның шығарма стиліне әсері;
6) әдеби тілдің дамуына әсері (Розенталь. 356-б).
Көркем мәтінді көркем әдебиет стилистикасы тұрғысынан зерттеуде олардың
жанрлық ерекшеліктерін ескеру өте маңызды. Проза, драма, поэзия жанрындағы
шығармаларды зерттеудің негізгі өлшемдері мен компоненттерін білу көркем
мәтінді зерттеудің жолдары мен әдіс-тәсілдерін тиімді, жүйелі жүргізуде
басшылыққа алынады.
Мәтін құрылымы мен жүйесі күрделі. Оған тұтастық, типологиялық,
стилистикалық ерекшеліктер, абзацқа, күрделі синтаксистік тұтастықтарға
бөліну, сөйлемдер, лексика грамматикалық конструкциялар, текстішілік
байланыстар, мәтіндегі сөйлемдердің тема-ремалық мүшеленуі сияқты қасиеттер
тән. Ол көптеген ғылымдардың зерттеу нысанына айналған. Мысалы, мәтін
лингвистикасы, психолингвистика, сөйлеу әрекетінің теориясы, когнитивтік
лингвистика, дискурстық лингвистика т.б. Сөйлеу стилистикасының құрамдас
бөлігі бола тұрып мәтін стилистикасы белгілі бір мазмұнды беру, жеткізуде
қарым қатынас процесінде қолданылатын күрделі тілдік стилистикалық
құрылымдарды қарастырады. Мәтін стилистикасы біріншіден, көркем шығарма
тілін немесе сөйлеушінің тілін терең әрі толық түсінуге көмектеседі.
Екіншіден, мәтінді құрудың немесе дұрыс сөйлеудің жолдарын көрсете отырып,
тілдік мәдени бірліктер мен дағдыларды жетілдіруге, дамытуға көмектеседі.
Ол үшін мәтінді талдаудың методологиялық негіздері мен әдістемелік
ұстанымдарын білу керек. Мәтінді стилистикалық талдау тілдік шығарманың
басты идеясын, негізгі ойды терең түсіне білуге үйретуі керек. Көптеген
ғалымдардың еңбектеріне сүйене келіп, мәтінді талдаудың методологиялық
негізі деп мазмұн мен форманың диалектикалық байланысын аламыз.
Мұндағы айтылып отырған мәселе форманың мазмұнды болуы және мазмұнның
өзіне сай форма, кескін-келбет алуы.
Осындай мәселеге стилисткалық талдау жасай келе, біз мазмұнның
берілуін, яғни мәтіннің құрылымын анықтаймыз. Осыған байланысты мәтінді
стилистикалық талдау әдістемесінің мынаадай бағыты айқындалады:
стилистикалық талдаудың тілдік деректерді тізерлеп теруге емес, олардың
ұйымдасуы, байланысы және бір бірімен қатынасын анықтауға бағытталуы. Бұл
жерде, әрине, мәтін тек тілдік деректердің көрсеткіші ғана емес, оның
арнайы ұйымдасқан шығарма, ал оның арғы жағында адам тұрғаны негізге
алынады.
Қорыта келгенде, мәтінді тіл стилистикасы тұрғысынан қарастырғанда
мәтін неден жасалған деген сұраққа жауап беруі тиіс.
Ал сөйлеу стилистикасы тұрғысынан қарастырғанда мәтін қалай жасалған
деген сұраққа жауап іздейді.
Мұндай зерттеу мәтін композициясын зерттеуге әкеледі.
Композиция бұл мәтіннің сүйегі, қаңқасы. Оны ұстайтын негізгі қаңқа.
Мәтіннің барлық мазмұндық және формалық қырлары композиция арқылы
үйлесімдік табады. Композиция белгілі бір мағыналы элементтердің жүйелі
ұйымдасуы, топтасуы.
Кез келген сөйлеушінің ойы, конструктивтік көзқарасы, оның өз ойын
қалай жеткізуімен тілдік материалды тиімді, түсінікті, анық, көркем етіп
ұйымдастыра алуымен танылады. Міне, осы жерде мәтін стилистикасының
маңыздылығы келіп шығады. Мәтіннің қалай берілгендігін қалайша көркем,
анық, түсінікті беріліп тұрғанын, мәтін композициясын анықтау мәтін
стилистикасының міндеті болып табылады.
Бұл міндетті жүзеге асыру үшін мәтін стилистикасы тілдік
шығармалардың құрылымдық, стилистикалық мүмкіндігін, композициялық
стилистикалық формаларды және олардың түрлерін сөйлеу тіліндегі тілдік
бірліктердің қолданымға ену жолдары мен конструктивтік тәсілдерін
зерттейді. Осылайша, мәтін стилистикасы тілдің статикалық емес, динамикалық
күйін зерттеуге бағытталады. Тілдің динамикалық күйін зерттеу қатысымдық,
яғни коммуникативтік лингвистикаға негізделеді.
Мұнда тіл В.Виноградов тілімен айтқанда, мына қырынан танылады:
...это практическое применение языка, которое изучается в сфере речевой
деятельности, где на первый план исследования выступают способы
употребления языка и его стили в разных видах речи, что создает возможность
построить стилистику речи на основе анализа, форм общественной языковой
практике (В.Виноградов, 1963. 31беттен).
Мәтін бүгінге дейін негізінен текстология және стилистика
ғылымдарының зерттеу нысаны ретінде ғалымдардың назарын аудартып келді.
Текстологтар негізінен, ерте кезеңдердегі мәтіндерді әдеби тұрғыдан
зерттеумен шұғылданса, стилистер кейбір авторлардың тілінің лексикалық,
грамматикалық элементтерінің стилисткалық, экспрессивтік әсерін зерттеумен
шектелді. Олар, әсіресе, дайын мәтіндерді қарастырды. Ал, бұл мәтіннің
қайдан, қалай пайда болғанын (лингвистикалық тұрғыдан) зерттеу нысанынан
тыс қалып қойды.
Орыс ғалымы И.Р. Гальперин Текст как объект лингвистического
исследования атты еңбегінде мәтінді күрделі әрі көп қырлы, көп қабатты
құбылыс ретінде қарастыра отырып, оған мынадай анықтама береді: Текст это
произведение речетворческого процесса, обладающее совершенностью,
объективизированное в виде письменного документа. В литературно
обработанное в соответствий с типом документа, произведеие состоящее из
названия (загаловка) и рядом особых едеиниц (СФЕ) объединенных разными
типами лексической, грамматической, логической стилистической связи.
Имеющие определенную целенаправленность (Гальперин, 1981. 18 беттен).
А. Леонтьев мәтінді қолданымдағы аяқталған сөйлеу бірлігі дейді.
Мәтін дегеніміз ортақ мағына бойынша тұтасқан сөйлемдердің тобы
немесе словесная ткань. Ол тұтастық ең жоғары деңгейдегі коммуникативтік
бірлік ретінде анықталады, себебі ол мағынасы мен құрылымы жағынан
аяқталған болып табылады. Тұтастық дегеніміз тек жекелеген бөлшектердің
жиынтығы ғана емес, тұтастыққа әрдайым функционалды құрылым тән болады да,
оның құрамындағы бөлшектер функционалдық құрылымды жүзеге асыруда әрқайсысы
өзінше қызмет етеді.
Мәтін жарыққа ауызша немесе жазбаша түрде шығарылады. Бұл екі
форманың екеуі де мәтінге тән ішкі мағыналылыққа ие, мәтін құраушы
бірліктері өзара байланысқан, коммуникативтік мақсаты бар, біреуге
бағытталған сөйлеу формалары болып табылады.
Мәтінді функционалдық категория ретінде қарастыратын болсақ, ол ең
алдымен ең жоғары қарым-қатынас жасау бірлігі болып есептеледі. Ол
қатысымдық-функционалды элементтердің бірлігінен тұратын, автордың
қатысымдық мақсат-ниетін сөйлесім жағдайына сай жүзеге асыру үшін
ұйымдасқан бірлік.
Мәтінде сөйлеу әрекеті жүзеге асырылады, ал сөйлеу әрекетін құраушы
компоненттерге субъект, объект, сөйлеу әрекетінің жүзеге асу үдерісі,
сөйлеу мақсаты мен құралы және оның нәтижесі болады. Сөйлеу әрекетінің осы
компоненттері мәтіннің мазмұндық-құрылымдық-функционалдық- қатысымдық
деңгейлерінде өзінше қызмет атқарады.
Мәтіннің микро және макросемантикасы, микро және макроқұрылымы болады.
Мәтіннің семантикасы ондағы берілген ақпараттың қытысымдық мақсат-міндетіне
байланысты анықталады, ал мәтін құрылымы оның бірліктерінің іштей ұйымдасу
ерекшеліктері мен мәтін құрудағы заңдылықтары арқылы көрінеді.
Мәтінтанушы ғалымдардың зерттеулерінде функционалдық мәтін түрлерінің
барлығына тән мынадай ерекшеліктер бары көрсетіледі:
-тұтастық және
-байланыстылық (Гальперин, 1981);
-аяқталғандық (Колшанский Г.В. 1990; Купина Н.А. 1983. Гальперин, 1981);
-бөлшектену (Трошина Т.В. 1982. );
-прагматикалылық (Гальперин, 1981).
Тілдегі жалпы мәтіннің табиғатына тән бұл қасиет-сапалар прозалық және
поэтикалық шығармаларға да тән болып келеді. Айырмашылығы – прозалық және
поэтикалық мәтіндердің ұйымдасуында тілдің эстетикалық қызметі жүзеге
асып, оның көркемдік болмысы ерекше мәнге ие болады.
Дегенмен, мәтін табиғатына тән белгілерді анықтау мәселесі аясында
пікір қайшылықтары да жоқ емес.
Н.С. Болотнова бұл көрсетілген белгілердің тым шартты екендігін
айтады және оған дәлел ретінде мына ұғымдарды салыстырады: 1) интеграция –
когезия – байланыстылық – ретроспекция – проспекция; 2) модальдылық –
эмотивтілік – экспрессивтілік – прагматикалылық; 3) тұтастық – контекстік-
мағыналық аяқталғандық – бөлшектену (Болотнова Н.С. 1992. с 75-87).
Осылайша ол мәтін белгілері мен қасиет-сапаларын анықтау мәелесі әлі де
толық шешімін таппағандығын айтады.
Соңғы кездері мәтінтану теориясында мәтіннің типі мен түрін анықтауға
қарағанда оның категориялық белгілерін анықтауға деген талпыныс белең алып
отыр. Мәтіннің мұндай категориялық белгілерінің қатарына Н.С.Болотнова
мыналарды жатқызады: коммуникативтілік, концептуалдылық, прагматикалылық,
ақпараттылық, құрылымдық, интегративтілік, регулятивтілік, мағыналық
аяқталғанды, бөлшектік, тұтастық, мүшелену, когезия, модальдылық,
экспрессивтілік, эмотивтілік, проспективтілік, ретроспективтілік (Болотнова
Н.С. 1999, 31-37). Мәтінге берілген белгілердің парадигмасы оның
сапаларының иерархиясын көрсетеді (коммуникативтілік модальдылық)
бейнелейді. Бұл белгілер кез келген функционалды мәтін түріне тән қасиеттер
болып есептеледі және оның квантитативті, кволитивті және құрылымдық
ерекшеліктерін анықтайды.
Л.Г.Бабенко көркем мәтінге тән ерекшеліктерді зерттей келіп,
Мәтіннің универсалды категорияларының негізіне тұтастық (мазмұны межесі)
және байланыстылық (тұрпат межесі) алынады, олар бірін-бірі толықтырады,
диархиялық қатынаста болады деген тұжырым жасайды (Бабенко Л.Г.,
Васильева И.Е., Казарин Ю.В. 2000, 56-беттен). Бабенко Л.Г. көркем мәтінге
тән мынадай категориялардың маңыздылығын атап көрсетеді: тұтастық, ол мәтін
мағынасының концептуалдылығымен байланысты болады; байланыстылық, ол
ақпараттық, интегративтілік, аяқталғандық, хронотопа т.б. категориялар
арқылы қамтамасыз етіледі; аяқталғандық (контекстік-мағыналық); көркем
мәтіннің антропоцентристік сипаты, диалогтық сипаты; көркем мәтіннің ішкі
және сыртқы формаларының бірлігі; мазмұн толықтығы және бірізділігі (немесе
логикалылығы), күрделілігі (эстетикалық қасиетіне қарай прагматикалылығы,
концептуалды болуы, бейнелілігі); түсіндірілуі (сонда, 55-64 беттен)
Жалпы мәтін құрылымын анықтауда мазмұн мен тұрпат межесін басшылыққа
алатын пікірлер де бар. В.В. Одинцов мәтін құрылымы мазмұн мен тұрпаттың
өзара бірлігінен тұратын жүйе ретінде қарастыра келіп, бұл категориялардың
компоненттерін былайша көрсетеді:
мазмұн категориясы: тақырып пен материалдан тұрады, екеуі арқылы
шығарманың идеясы танылады, материал сюжетке негізделеді, идея мен сюжеттің
бірлігі болғанда ғана мәтіннің мазмұны аяқталған сипат алады.
форма категориясы: композициясы мен тілі кез келген мәтіннің формасын
құрайды, ол екеуінің бірлігі белгілі бір тілдік тәсілге негізделіп, тәсіл
мен сюжеттің бірлігі болғанда ғана мәтіннің формасы аяқталған сипат алады.
Мазмұн мен форманы біріктіретін аралық ұғымдардың қатарына сюжетті
жатқызады. [В.В.Одинцов. 42б.]:
Бұл көрсетілген категориялар мен белгілер көркем мәтінге де тән болып
келеді. Бірақ поэтикалық мәтін функционалды-эстетикалық жүйе ретінде
көркемдік ерекшеліктерге ие. Көркем мәтіннің басқа түрлерімен
салыстырғанда, поэтикалық мәтіннің айрықша қасиеті – графикалық,
прасодикалық (музыкалдылығы), фонетикалық және дискурстық (өлшемі, ырғағы,
рифмасы, шумағы т.б.) формалануы жоғары түрде ұйымдасады. Көркем шығарма
мәтіндерінің ішінде прозалық мәтіннің өзіндік ерекшелігі оны поэтикалық
мәтінмен салыстырғанда анық көрінеді. Проза мен поэзиялық мәтіндерді
оппозициялық талдау А.Н. Веселовский (Язык поэзии и язык прозы. 1997), А.А.
Потебня (1989. 234-беттен), Б.В.Томашевский (1998. 51б), Ю.М.Лотманның
(1998. 66б)зерттеулерінде кездеседі.
А.Н. Веселовский поэзия мен прозаның айырмашылығын анықтауды олардың
мазмұндық ерекшеліктерін басшылыққа ала отырып, олардың арасындағы алшақтық
стилистикасында, бейнелілігінде және әуенділігінде деп көрсетеді. ...
поэзия тілі проза тілінде сұрыпталады, ал проза бір кездері поэзия тілінде
айтылған, айтылатын шығармаларды жазады (сонда – 109б)
А.А. Потебня поэтикалық және прозалық мәтіндердің психологиялық
ерекшеліктерін назарға ала отырып мынадай байламға келеді: прозалық ойлау
көркем образсыз-ақ көрінетін сөз мағыналары арқылы жүзеге асады... Поэзия –
ол аллегория, ал проза – ол тавтология немесе тавтологияға әрдайым
ұмтылғыш (1989. 234б). Осылайша, ғалымның пайымдауынша, поэзиялық
мәтіндегі поэтикалық ойлау көркем бейнелі болса, прозалық ойлау тура ойлау
болып келеді (сөз бен мағынаның математикалық тепе-теңдігі болады).
Б.В. Томашевский өлең мен прозаның арасындағы айырмашылықты мынадай
екі пунктпен көрсетеді:
1) өлең сөз іштей салыстырылатын бөлшектерден тұрады, ал проза тұтас
болып келеді;
2) өлең сөз іштей ырғаққа бағынады, ал прозада ырғақ жоқ (Томашевский,
1998. 51б)
Ю.М. Лотманның пайымдауынша, прозаның эстетикалық қасиеті поэтикалық
мәдениет аясында қалыптаса алды. Проза – поэзияға қарағанда көп кейін пайда
болған (Лотман. 1998. 66б). Сонымен қатар, көркем проза поэзияға қарама-
қарсы белгілі бір поэтикалық жүйе аясында пайда болды дейді. Демек, ғалым
өз пікірлерінде поэзия мен прозаны ажыратуда олардың эстетикалық қызметті
жүзеге асыру айырмашылықтарын басшылыққа алғанын көруге болады.
Мәтінтанушы ғалымдардың пікірлерін жинақтай келгенде, проза мен поэзия
мәтіндерінің оппозициялық қатынасы олардың мазмұны мен тұрпаты жағынан
айырмашылығына негізделеді деп тұжырымдауға болады. Оның салыстырмалы нақты
көрінісін келесі кестеден көруге болады:
№ Поэтикалық мәтін Прозалық мәтін
Мазмұн межесі
1 Суреттеудің көркем бейнелілік Суреттеуде тура бейнелеу басым
мазмұны басым
2 Бейнелілирикалық фабула басым Заттық деректік (фактологиялық)
фабула басым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(қазақ көркем прозасының материалдары бойынша)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
------------
І Тарау. Әңгімелеу мәтінін зерттеудің теориялық мәселелері -----------
І.1. Мәтінді зерттеудің жалпы теориялық мәселелері (қысқаша шолу) -----
І.2. Мәтінді зерттеудің психолингвистикалық мәні ---------------------------
І.3. Мәтіннің ақпараттық мазмұны. Әңгімелеу мәтінінің ақпараттық-мазмұндық
ерекшелігі ----------------------------------- -----------------------------
І.4. Композициялық-сөйлеу формалары. Әңгімелеудің өзге мәтін түрлерімен
арақатынасы ----------------------------------- -------------------------
ІІ Тарау. Әңгімелеу мәтінінің тілдік-стилистикалық сипаты -----------
ІІ.1. Әңгімелеу мәтінінің тілдік-құрылымдық ерекшелігі ---------------------
ІІ.2. Әңгімелеу мәтінінің тақырыптық-мағыналық түрлері -------------------
ІІ.3. Әңгімелеу мәтінінің композициялық құрылымы --------------------------
ІІ.4. Әңгімелеу мәтінінің стилистикалық ұйымдасу ерекшелігі ---------
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
--------
Қолданылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----------
---
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сөйлеудегі жанды тілдің өзіне тән
болмысы мен табиғатын зерттеудің өзектілігі мен қажеттілігі күн санап артып
келеді. Себебі шынайы тіл ол қолданыстағы, қоғамдық өмірдің барлық саласына
белсене араласқан, қоғамдық қарым-қатынас барысында сұрыпталған, шыңдалған,
қалыптасқан, сол қатынас нәтижесінде өмір сүруге бейімдеген тіл болып
табылады. Шынайы тіл тілдік қарым-қатынастың барлық түрлері арқылы жүзеге
аса алатын, эмоциялық көңіл-күй сезімдер, ақиқат өмір туралы ақпарат бере
алатын тіл болып табылады. Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанынша,
қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау
(А.Байтұрсынұлы). Тілдің мұндай қызметтері туралы ақпараттың барлығы мәтін
бойында жинақталған. Мәтін – сөйлеу барысында қалыптасып, сұрыпталған,
тұрақталған айрықша типтік сигналдардың жиынтығы болып табылады. Оған
айрықша форма мен композиция, құрылым тән болып келеді. Адамзат баласы
мәтіннің өзіне тән болмыс-қасиетін зерттеуге сан ғасырлардан бері ұмтылып
келе жатса да, оның бүгінгі күн талабынан зерттеуді қажет етіп жатқан
тұстары әлі де көп. Оның қазақ мәтіні табиғатын танып-білуде айрықша
маңыздылығын көруге болады. Бұл бағытта жаңадан қалыптаса бастаған қазақ
мәтіні лингвистикасы жас болса да біраз тәжірибе жинақтады. Ол еңбектер
қазақ тіл білімінде соңғы он жылдағы зерттеулерді қамтиды. Мәтін мәселелері
Р.Сыздық, М.Закиев, Т.Қордабаев, Б.Шалабай, С.Құнанбаева, С.Мұстафина,
Ж.Жақыпов, С.Мұсаев, А.Жұбанов, М.Серғалиев, Б.Мүсірепова, А.Таусоғарова,
Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева, Ж.Қайшығұлова, З.Ерназарова, О.Бүркіт,
Г.Әзімжанова, Г.Смағұлова, Д.Әлкебаева, М.Ахметова т.б. ғалымдардың
зерттеулерінде қазақ мәтіні мәселелері сөз болды. Қазіргі ғылымның
тоғысқан, жаңа ғылымдардың пайда болып жатқан кезеңінде қазақ мәтіні
лингвистикасы мәселелерін жан-жақты зерттеу аса қажет. Ол өз кезегінде
психолингвистикалық, этнолингвистикалық, когнитивтік, прагматикалық,
компаративтік, әлеуметтік лингвистикалық, тілдік-мәдени, мәтінді оқытуға
қатысты зерттеулерге тірек болатыны анық.
Мәтін лингвистикасында зерттеуді аса қажет ететін маңызды
мәселелердің бірі - әңгімелеу мәтінінің тілдік және стилистикалық
ерекшелігі мәселелесі жатады. Әңгімелеу – тұтасым, байласым және мағыналық
аяқталғандық, ақпарат беру категорияларына ие композициялық-сөйлеу
формаларының бірі болып табылады. Шығарма мазмұнын құраушы бірлік ретінде
әңгімелеу мәтіні өз бойына қатысымдық, логика-семантикалық,
психолингвистикалық, құрылымдық-композициялық қасиет-сапаларды бойына
сақтаған категория болып есептеледі. Әңгімелеу мәтінінің өзіне тән табиғаты
жалпы мәтін мәселелері аясында айтылып жүргенмен, арнайы зерттеу нысанына
айнала қойған жоқ. Осы орайда зерттеу жұмысының қажеттілігі және
өзектілігі көрінеді. Зерттеу тақырыбының өзектілігі, сонымен қатар,
әңгімелеу мәтінінің көркем прозалық шығармалардағы қолданысын,
стилистикасын зерттеуге бағытталуымен ерекшеленеді. Әңгімелеу мәтінінің
сөйлеу композициясы тұтастығындағы қызметі мен жүзеге асу тетіктерін
анықтауымен өзекті болып табылады.
Аталған мәселелер қазақ мәтін теориясының толыға түсуіне үлес қосады.
Зерттеудің мақсаты көркем мәтін мазмұнын құраушы мүшелердің бірі
ретінде әңгімелеу мәтінінің құрылымдық-стилистикалық ерекшелігін анықтау
болып табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысы өз алдына мынадай
міндеттерді шешуді көздеді:
- әңгімелеу мәтінін зерттеуге тірек болатын теориялық тұғырларды
анықтау;
- мәтіннің коммуникативтік, тілдік және көркемдік ерекшеліктерін
негізге ала отырып, әңгімелеу мәтінінің тұтас мәтін жүйесіндегі
орнын және қызметін, мәтін түрлерімен арақатынасын белгілеу;
- әңгімелеу мәтінінің көркем шығармадағы ақпараттық-мазмұндық,
композициялық және стилистикалық тұрғыдан ұйымдасу ерекшелігін
анықтау;
- әңгімелеу мәтінінің көркем шығармадағы мағыналық-тақырыптық түрлерін
анықтап, олардың лексика-семантикалық сипатын айқындау;
- әңгімелеу мәтінінің тілдік-құрылымдық ерекшелігін анықтау.
Зерттеудің нысанына қазақ көркем прозасындағы әңгімелеу мәтіні және
оның құрылымдық-стилистикалық ерекшелігі алынды.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста мәтін лингвистикасына арналған
зерттеулердегі ой-пікірлерді түсіндіру, жинақтау, салыстыру, талдау,
топтастыру, жүйелеу, сипаттау, эксперимент, модельдеу әдістері қолданылды.
Зерттеу материалдары ретінде 3000-ға жуық монологтық сөйлеу түріндегі
мәтіндері таза және өзге мәтінтүзуші мүшелермен аралас қолданылған
түрде көркем шығармалардан алынды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде ХХ ғасыр қазақ көркем
прозасының көрнекті өкілдерінің шығармалары алынды.
Зерттеудің теориялық-әдістанымдық негізін мәтін лингвистикасы, мәтін
стилистикасы мен прагмастилистикасы, психолингвистика, тіл білімінің
жекелеген мәселелерін зерттеуші А. Байтұрсынұлы, В.В. Виноградов, В.В.
Одинцов, М.П. Брандес, И.Р. Гальперин, Г.Я. Солганик, О.А. Нечаева, И.О.
Москальская, Г.А. Золотова, Л.С. Выготский, М.М. Мұқанов, М. Жинкин,
Лурия, Е.А. Реферовская, И.Я. Чернухина, М.П. Брандес, О.Н. Гришина, Қ.
Жұбанов, С. Аманжолов, М. Балақаев, Ә.Т. Қайдар, Р. Сыздық, Т. Қордабаев,
Е.Н. Жанпейісов, Т.С. Сайрамбаев, С.С. Құнанбаева, Б. Шалабай, Ж.А.
Жақыпов, С.С. Мұстафина, З.Ш. Ерназарова, Г.М. Әзімжанова, Ж.Т. Қайшығұлова
сынды қазақ және шетел тіл білімі ғалымдарының мәтін теориясына, мәтіннің
психологиясына, сөйлеу әрекеті теориясына, көркем проза тілі, көркемдік
даралық мәселелеріне қатысты айтқан ой-пікірлері құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
- қазақ тіл білімінде арнайы зерттеу нысаны болмаған көркем әдебиет
стиліндегі әңгімелеу мәтіні мәтін лингвистикасы тұрғысынан
қарастырылды;
- әңгімелеудің көркем шығарма мәтінін құраушы бірлік болып саналатыны
әрі аяқталған мағыналық тұтастық екендігі дәлелденді;
- әңгімелеу мәтіні ақпараттық-мазмұндық жағынан белгілі бір қатысымдық
бағыт-бағдары бар, соған сәкес құрылымдық және композициялық
ерекшелігі, өзге мәтін түрлеріне ұқсамайтын мәтін түрі екендігі
ғылыми-теориялық тұрғыда негізделді;
- әңгімелеу мәтінінің композициялық ерекшелігі және олардың қызметі
анықталды;
- әңгімелеу мәтінінің көркем шығармадағы қолданысы, көркем шығарманың
стилистикалық композициясын, эстетикалық тұтастығын жасауға қатысы
талданды;
- әңгімелеу мәтінінің субъективтік және объективтік уақытқа қатысты
тақырыптық-мағыналық түрлері анықталды;
Зерттеудің теориялық мәні. Мәтіннің бір түрі әңгімелеуді зерттеу
барысында алынған нәтижелер мен тұжырымдар көркем мәтіннің құрылымдық және
стилистикалық ерекшелігін тануда, оның өзге мәтін түрлерінен (ойталқы,
суреттеу) тілдік-стилистикалық айырмашылық-белгілерін айқындауда және жалпы
мәтін лингвистикасы мәселелерінің толығуына үлес қосады. Сонымен бірге
қазақ мәтінін оқытудың лингвистикалық-теориялық негіздерін анықтауға үлес
қосады.
Зерттеудің практикалық мәні. Жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінде мәтін лингвистикасы, стилистика, тіл білімінің салаларын
(фонетика, лексика, грамматика) оқытуда, көркем әдебиет стилистикасы,
прагмастилистика, функционалды грамматика, тіл мәдениеті, көркем мәтінді
лингвистикалық талдау бойынша оқылатын дәрістерде және арнайы курстарда
қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- КСФ - әңгімелеу мәтіні – оқиғаны, іс-әрекетті ретімен, мезгілін,
мекенін көрсете мазмұндауға құрылатын мәтіннің түрі;
- әңгімелеу мәтіні құрамындағы сөйлем-айтылымдар негізінен тізбектік,
сонымен қатар, параллельдік синтаксистік байланысқа құрылып,
Бастауыш→Бастауыштық, Баяндауыш→Бастауыштық, Бастауыш→Толықтауыштық,
Бастауыш→Анықтауыштық синтаксистік байланысу тәсілдері негізінде
жасалады;
- әңгімелеу мәтінінің композициялық құрылымы өзіне тән грамматикалық
құрылымдармен ерекшеленетін аңдату, мазмұндау, қорыту бөліктерінен
тұрып, аңдату бөлігінің қимыл мәнді, мезгіл мәнді, мекен мәнді
мағыналық түрлері ажыратылады; әңгімелеу мәтінінің аңдату бөлігі мен
мазмұндау бөлігінің арасында қарама-қарсылық, анықтап-нақтылау,
салыстыру, шарттылық, себеп-салдарлық логика-семантикалық қатынас
түрлері болады;
- әңгімелеу мәтінінің оқиғаның дамуының объективтік, субъективтік
уақытқа қатыстылығына қарай жақтық мәнді, оқиғалы мәнді мағыналық
түрлері болады;
- әңгімелеу мәтіні мәтінтүзуші бірлік ретінде көркем шығарманың
эмоционалды-экспрессивтік, стилистикалық композициясын жасауға
қатысып, стилистикалық қызмет атқарады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары мен нәтижелері , , ғылыми-практикалық
конференцияларда, ғылыми баспаларда 6-мақала түрінде жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
көркем шығарма тізімі берілді.
І Тарау. Әңгімелеу мәтінін зерттеудің теориялық мәселелері
1.1. Мәтінді зерттеудің жалпы теориялық мәселелері (қысқаша шолу)
Қазіргі кезде тілдік ғылыми ой-сананың дамуында бірімен бірі тығыз
байланысты бірнеше үрдістің қалыптасқандығы байқалады. Олар: экспансионизм
(бірнеше ғылымдардың тоғысуы арқылы жаңа қосарланған ғылымдардың пайда
болуы), антропоцентризм (тілдегі адамды жан-жақты тануға бағытталған),
функционализм (тілдің қолданысын, қолданыс барысындағы мағынасын зерттеуге
бағытталған) және экспланатарлық. (Э.Д. Сүлейменова. 3-4-беттен)
Мәтін лингвистикасы интегративтік сипаттағы даму үстіндегі
экспансионизм бағытындағы зерттеулердің қатарынан орын алады. Себебі
қазіргі таңдағы тілдік зерттеулер тек бір ғана саланың төңірегінде шектеліп
қалмай, өз ішінде және сырттай басқа пәндердің ғылыми жетістіктеріне
сүйенеді. Соның ішінде мәтін категориясы тек синтаксистің еншісіндегі ұғым
емес, ол жан-жақты талдауды қажет ететін көп қырлы күрделі ұғым.
Мәтін лингвистикасы ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап қалыптасып,
бүгінде өзінің дұрыс даму жолына түскен жеке сала ретіде таныла отырып,
өркениетті ғылыми ой-санадағы үлкен бір белестен хабар береді. Сондай-ақ,
ол әлемдік гуманитарлық, философиялық пайымдаулардың ең алғашқы басқышы
ретінде, аталған бағыттардың өріс алуына себепкер болатын тікелей шындық
қалпында қабылданады. Әдіснамалық негізі коммуникациялық қатынас
ұғымдарынан тұратын тілдің коммуникативтік іс-әрекет концепциясы адамзат
танымындағы осы маңызды фактор қызметін атқарады, бұл мәтінің әр түрлі
функционалдық қабаттарының жекелеген ерекшеліктеріне талдау жүргізіп,
жүйелік қаңқасын жобалауға итермелейді. Мәтін лингвистикасы тілді әуел
бастан қарым-қатынас құралы ретінде қарастырудың бірізді-логикалық дамуының
нәтижесі болып табылады.
Мәтін лингвистикасы мәселелері қазақ тілі білімінде соңғы жылдары
кеңінен қарастырыла бастады. Р.Сыздық, М.Закиев, Т.Қордабаев, Б.Шалабай,
С.Құнанбаева, С.Мұстафина, А.Таусоғарова, Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева,
Ж.Қайшығұлова, З.Ерназарова, О.Бүркіт, Г.Әзімжанова, Г.Смағұлова т.б.
көптеген қазақ ғалымдарыны зерттеу еңбектерінде мәтін мәселелері әр қырынан
қарастырылды. Дегенмен, мәтінді зерттеу мәселесінде әлі де зерттеуді қажет
ететін мәселелер бар. Солардың бірі - әңгімелеу мәтіні және оның тілдік-
стильдік табиғаты мәселесі болып отыр.
Әңгімелеу мәтіні бұған дейін жалпы мәтін аясында, композициялық-
сөйлеу формалары аясында қарастырылып келгенмен, арнайы зерттеу нысанына
әлі айнала қойған жоқ.
Жалпы мәтін – адамзаттың тілдік қарым-қатынасындағы алғышарттар мен
оның ұйымдастырылу ұстанымдары туралы ғылым. Мәселе төңірегіндегі қарқынды
да жемісті ізденістер дәстүрлі тілдік лингвистикадағы стилитстика, соның
ішінде көркем әдебиет, ғылыми стилъдер саласында жүйелі сипат алып келеді.
Мұны сан алуан көзқарастар мен ұстанымдарды, қағидалар мен тұжырымдамаларды
тірек ететін ғалым-мамандардың тақырып төңірегіндегі өзекті мәселелерге
арналған ғылыми еңбектерінен, монографиялар мен ғылыми-танымдық
мақалалардан, оқу құралдарының жарық көруімен, сондай-ақ мәселенің даму
бағдарына арналған конференциялар мен симпозиумдардың өткізіліп жатқанынан
бағалауға болады. Тіл зерттеушілерінің мәтін мәселесіне деген бетбұрысы
олардың жалпы тілдік сана мәселесіне деген ықыласын аңдатады. Мұның
астарында тілдік тұлға мен адамзаттың әлемдік образын ашу, тану ниеті
жатқаны жасырын емес. Себебі, әрбір мәтінде тілдік жүйеден хабары бар
тілдік тұлғаның әрекеті орын алады.
Мәтін табиғатына деген қызығушылықтың кездейсоқтық еместігін
дәлелдейтін факторлар баршылық: тілдің қазіргі тіл біліміндегі көзқарастар
тұрғысынан қарағанда, өте ауқымды да салмақты құбылыс екенін,
коммуникацияның құрамдас бөлігі болып табылатынын түсіндіруге деген
талпыныс, мәтін арқылы жүзеге асырылатын адамзат іс-әрекетінің түрлі
жақтарымен тілдің өзара айланысын зерттеп тануға деген қадам, сонымен
қатар, мәтін арқылы жанды әрі сан қырлы болып келетін тіл болмысын ашуға,
оның заңдылықтарын меңеруге деген талап-ниет арқылы уәжделеді. Сондықтан,
тілдік зертте пәні ретінде оның басты әрекетінің бірі – мәтінді ұйымдастыру
қызметіне тоқталудың өзектілігі орасан.
Мәтін - өте күрделі де қайшылықтарға толы тұтасқан құрылым. Осы
тұтастықтың ұйымдасуына негіз болатын – оның композициялық-құрылымдық
формалары. Композициялық құрылымдық формалар – мәтіннің негізгі құраушы
компоненттері. Мәтінде баяндалатын мәселе, көрініс түрлі мағлұматтар осы
формалардың өзара құрылымдық-мағыналық байланысуының нәтижесінде
бейнеленеді. Бұл көбінесе, көркем әдебиет мәтіндеріне тікелей қатысты.
Көтеріліп отырған өзекті мәселе туралы көрнекті ғалым М.М. Бахтиннің
Текст естъ как первичная данностъ гуматинарно-философского мышления и
является той непосредственной действителъностъю, из которой толъко и могут
исходитъ эти дисциплины деген пікірі бүгінде мәтін лингвистикасы аталып
отырған жаңа ізденіс бағытына жол ашатын бағдарлама бола алды. (201-беттен.
Бахтин М.М. Проблема текста в лингвистике, филолгии и других гумаитарных
науках. –В кн. Эстетика словесного творчества. М., 1979). Бұл пікірді неміс
ғалымы З.И.Шмидт те қолдай отырып, мәтіннің ең алғашқы құрылымдық тұтасқан,
базалық категория екендігін айтады. (Бахтин М.М. сонда 91-бет). Қазіргі
кездегі зерттеушілердің еңбектерінен де мәтіннің алъфа мен омега екендігін
баяндайтын тұжырымдамаларды келтіруге болады. (Шмидт. 371-б). Олардың
пікірінше, тілдің ең басты бірлігі сөз немесе сөйлем емес – мәтін болып
табылады. Тек мәтіннің өзі ғана жанрға тәуелсіз, дербес тілдік тұтастық
құрайды.
Мәтін теориясы саласында елеулі еңбек етіп келе жатқан неміс
лингвисті П.Хартманның пікірлері де қазіргі қазақ ғалымдарының мәтін туралы
тұжырымдарына негіз болып жүр. Қазіргі кезде мәтінді зерттеуге бағытталған
лингвистика қалыптасып үлгерді, бұл лингвистикалық сала тілдік зерттеулер
ішіндегі аса үлкен екпінмен дамып, ғылымға айта қаларлықтай жаңалықтар
әкеліп жатқан ғылыми майдан. Ол лингвистика мәселелерінің диапазондық
аумағын кеңейте отырып, барлық лингвистикалық идеялардың - өткен, бүгінгі
және алдағы ой-пікірлердің басын қосады. Тіл білімінің бұл саласы болашақ
лингвистикалық ізденістерге бағдар бола алады деген пайымдаулары бүгінгі
тіл білімінің даму бағыт-бағдарын дәл сипаттайды (Қашқынбаева Қ.С.
207беттен).
Жалпы тіл білімінде тіл теориясының жалпы мазмұндық аспектісі әр
түрлі бағытта қарастырылады. Мәселен, В.В. Виноградов, Л.В. Щерба,
В.М.Жирмунский, Б.А.Ларин, С.Д. Кацнелъсон еңбектерінде тіл шынайы
практикалық сана ретінде қарастырылады, тілдің санамен, мәдениетпен,
психологиялық әрекетпен байланысы сөз болды. Сол кездің өзінде аталған
ғалымдар мәтін ұғымы туралы нақты тұжырымдамалар жасамағанмен, мәселенің
алғышарттарын ашып үлгерді. Мұны Л.В.Щерба негіздемесіндегі үш жақты
жүйенің тілдік материал ұғымына сүйенетін дискриптивистердің пікірлерінен
байқауға болады.
Мәтін лингвистикасы өз кезегінде бірқатар тілдік пәндермен
байланысып, өзара сабақтасып жатады. Соның ішіндегі, ғылымда жиі айтылып,
әдістанымдық, теориялық тұрғыдан жүйелік сипат алып келе жатқаны – мәтін
лингвистикасы мен лингвостилистика. Лингвостилистика саласының объектісі,
зерттеу пәні – мәиін типтерін айқындау, оларға сипаттама беру болып
табылады. Функционалдық лингвистиканың лингвостилистикадағы ең маңызды
тараулардың бірі екені белгілі. Екінші жағынан, мәтіндердің типін анықтау,
мәтін деңгейіндегі типологиялық құрылымды жүйелеу мәтін лингвистикасының
жетекші бөлімі болып таблады. Сондықтан мәтін лингвистикасы мен
лингвостилистиканың зерттеу обсерваториясы әрдайым бір арнаға келіп,
тоғысып жатады.
Лингвостилистиканың маңызды мідеттерінің бірі ретінде тілдің
экспрессивтік құрамдарының зерттелуін атауға болады, яғни әр түрлі
деңгейдегі тілдік бірліктердің экспессивтік-эмоционалдық потенциалын
қарастыру және оның сөйлеу әрекеті кезіндегі жүзеге асырылуын қарастырылуы.
Бұл стилистикалық парадигматика мен синтагматиканың өзара әсеін көрсетеді.
Отандық тіл білімінде стилистика мен мәтін лингавистикасының өзара
байланысы изоляцияланбаған тілдік бірліктерді зерттеуге деген жалпы
талпынысқа мүмкіндік бергені байқалады (Гальперин И.Р. Проблемы лингвистики
Новое в зарубежной длингвистике, Вып ІХ. М, 1980. Косерну Э. Серия
литературы и языка, 1977. №6).
Қазіргі таңда мәтін лингвистикасының даму бағыты ретінде қалыптасып
келе жатқан бірнеше ағымды атауға болады.
1. Негізгі қасиеттері тұтастық пен тығыз байланыстылық болып табылатын, ең
жоғары жүйе ретіндегі мәтіндік зерттеулер.
2. Мәтін типологиясын коммуникативтік көрсеткіштері және соларға қатысты
лингвистикалық белгі-қасиеттерімен бірге құрастыру.
3. Мәтінді құрайтын бірліктерді қарастыру.
4. Ерекше мәтіндік атегорияларды анықтау.
5. Мәтін әсерінен болатын тілдік бірліктердің сапалық дәрежелерінің жүзеге
асырылуының әр түрлі деңгейлерін айқындай.
6. Фразааралық байланыстар мен қарым-қатынастарды зерттеу.
Мәтін лингвистикасындағы өзге салалар туралы Қ.С.Қашқынбаева неміс
лингвисті П.Хартманның мынадай жіктемесі барын алға ттартады:
1) жалпы мәтін лингвистикасы;
2) нақты мәтін лингвистикасы;
3) мәтін типологияларының лингвистикасы (209беттен)
Ал, белгілі неміс ғалымы Э.Косериудің пайымдауына сүйенсек, мәтін
лингвистикасы лингвистикалық ой-санадағы, құрылымдық-функционалдық және
генеративтік-трансформациялық лингвистикамен қатар тұратын негізгі үш
бағыттың бірі болып саналады. (Косерну Э. Современное положение в
лингвистике. – Известие АНССР. Серия литературы и языка, 1977, № 6. 17
бет). Ол жеке дербес тіл білімінің саласы ретінде жаңа ғана қанат жайып
келе жатқанына қарамастан, тілдік мәселелерінің ауқымдылығы жағынан
жоғарыда аталған ғылым салаларымен иық тірестіре алады.
Мәтін лингвистикасы мәтіннің түрлі аспектілеріне кешенді талдау
жүргізеді. З.Я. Тураева оның қазірде белгілі болған мынадай түрлерін
көрсетеді:
1) онтологиялық аспект – мәтіннің өмір сүру формасы, оның мәртебесі,
статусы, ауызекі сөйлеу тәсілінен айырмашылығы;
2) гносеологиялық аспект – мәтіндегі объективті шындықтың көріну
сипаты, көркем мәтін жағдайында – эстетикалық шындықтың нақты әлемдегі
көрінісінің сипаты;
3) жеке лингвистикалық сипат – мәтінді тілдік рәсімдеу сипаты;
4) психологиялық аспект – қабылдау сипаты;
5) прагматикалық аспект – мәтін авторының объективтік шындыққа және
мазмұндық материалға деген қаарым-қатынасының сипаты (Тураева З.Я.
Лингвистика текста. М.: Просвещение, 1986. 8-бет).
Әрбір аспектіні жеке-жеке қарастыра отырып, төмендегідей тұжырым
жасауға болады:
1. Мәтінді жоғарғы дәрежелік деңгей ретінде зерттеп тану – мәтіннің
сөйлемдегі қарапайым құрылымнан ерекшеленетін, күрделі тұтасқан құрылымдық-
семантикалық бірлік екенін көрсетеді. Коммуникативтік тұтастықпен
жымдасатын бұл бірлік мағыналық, грамматикалық жақтан аяқталған тұтас ой,
логикалық, грамматикалық және семантикалық байланысқа түскен бір бүтін
ретінде қабылданады. Мәтіннің ауқымды құрылымдық базасын құрайтын сыртқы
және ішкі құрылымдық қарым-қатынастарды бақылау – зерттеудегі ең жемісті
бағыттардың бірі болмақ.
2. Мәтін типологиясын құрастыру объектінің өзіндегі қайшылықтар мен
үздіксіз байқалып жататын вариативтік секілді едәуір қиыншылықтар мен
кедергілердің бары екенін алға тартады. Дегенмен, аталған бағытта айта
аларлықтай жемісті еңбектер де жоқ емес. Тіл білімінде бүгінгі күнге дейін
ертегілер, балладалар, лирикалық өлеңдер мен мифтер, детективтер, қысқа
газет мақалалары мәтіндерінің коммуникативтік, құрылымдық, семантикалық
ерекшеліктерінің сипаттамасы жасалған.
Бір ғана функционалдық стилъге жататын мәтіндердің типіне сипаттама
жасаумен қатар, мәтін типологиясын жүйелеудің басқа да өлшемдері бар екені
байқалады. Мәселен, Г.В. Ейгер, В.Л. Юхт мәтін типологиясына деген екі
түрлі жолды нұсқайды:
1) біріншісі мәтіндегі өзара үйлесімділіктің типіне сипаттама жасауға,
сондай-ақ мәтіннің коммуникативтік ұстанымдары мен құрылымдық семантикалық
ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған мәтін элементтерінің өзара байланысына
негізделеді.
2) екіншісі структурализмнің негізін қалаушы Р. Л. Якобсон ұсынған
сөйлеу актісі үлгісінің аясында құрылуға негізделеді.
Осылайша, ақпаратты жіберушінің, таратушының бағыттауына қарай
мәтіннің жекелік немесе ұжымдық сипатын айқындауға болады. Жеке мәтіндерге
көбінесе көркем шығармалардың мәтіндері жатады. Ал ұжымдық мәтіндердің
қатарына ғылыми проза, ресми іскери сөйлеу мәтіндері кіргізіледі.
Мәтін түрлерін зерттеуде әсіресе көркем мәтінді зерттеуге ерекше назар
аударылып келеді. Көркем мәтін өзінің сан алуын, көп қырлы қасиете қарай
әдебиет пен лингвистиканың зерттеу аумағынан кең түрде қарастырылады.
Мәтіннің түзілуі – бұл күрделі психологиялық, физиологиялық үдеріс.
Мәтінді түсіну де, қабылдау да оқырманнан белгілі бір біліктіліктерді талап
ететін шығармашылық үдеріс. Оқырманның мәтінді түсіне отырып қабылдауы әр
түрлі танымдық деңгейде жүзеге асады. Көркем мәтінді әрі ғылыми, әрі көркем
нысанға айналдыруға болады. Көркем мәтінді ғылыми тұрғыдан қабылдағанда
оқырман шынайы шығармашылық процесті зерттеп, мәтінтанушы автордың ерік-
танымына бағынбай, ондағы берілген мазмұн мен ойды, мәнді нәрсені мәтіннен
аршып алуға тырысады. Ал көркем мәтін ретінде қабылдауда оқырманның авторға
деген сенімі жоғары болады да, ол автордың қалауымен жүріп, автордың қиялы
мен көркемдік әлеміне еріксіз еріп отырады. Көркем мәтінді ғылыми әрі
көркем құбылыс ретінде қабылдау оның мазмұн межесі (мағынасы) мен тұрпат
(формасы) межесінің айрықша болуына, оның қызметіне (эстетикалық), ең
бастысы – мәтінтүзуші автор және оны қабылдаушы оқырман, оны талдаушы
мәтінтанушы тұрғысынан келгендегі көркем мәтіннің көпқырлы ерекшелігіне
байланысты болып табылады. Көркем мәтіннің осындай күрделі құбылыс
ретіндегі сан алуан қасиет-сапасын тану тек қана тіл туралы білімдермен
шектелмейтіні анық.
Көркем мәтін көркем әдеби туынды болып табылатындықтан, ол ең алдымен
әдебиеттің басты нысаны болып есептеледі. Әдебиет өнердің бір түрі
болғандықтан көркем мәтін өнертанушының да, сөз өнері ретінде тіл ғылымының
да қызықты таным нысанына айнала алады. Осылайша, көркем мәтінді танудың
негізгі үш қыры туралы сөз қозғауға болады:
-әдебиет теориясы тұрғысынан;
-өнертану тұрғысынан;
-тіл теориясы тұрғысынан.
Зерттеудің әр қыры өз ішінде нақты мақсат-міндеттеріне қарай әр
бағытта жүзеге асады. Н.Н. Михайлов қазіргі көркем мәтінді талдаудың
бағыттары осы негізгі үш басты бағыт аясында дамып қалыптасқандығын айтады.
Олардың қатарына мыналарды жатқызады:
-тарихи-әлеуметтік;
-мәдени-психологиялық;
-формализм;
-семиотикалық;
-құрылымдық;
-когнитивтік;
-лингвистикалық [24-беттен. Н.Н. Михайлов].
Көркем мәтінді әдеби тұрғыдан талдау оның әдеби қырларын зерттеуге
арналып, оны жүзеге асырудың көпшілікке белгілі бағыты ретінде тарихи-
әлеуметтік бағыт танылады. Бұл бағыттың өкілдері дәуірдің әлеуметтік,
мәдени өмірі мәтінде қалай және қандай әдеби жанрда көрініс тапты, көркем
мәтін оқырманның қоғамдық санасын қалыптастыруға қаншалықты әсер етті деген
мәселелерге ерекше назар аударады (В.Г. Белинский, Н.Г. Чернышевский, Д.И.
Писарев т.б.). Әдеби талдаудың мәдени-психологиялық бағыты бойынша, көркем
мәтінді зерттеуде оның әлеуметтік маңыздылығынан гөрі, енді оның жеке
тұлғасы, оның өмірі мен тәжірибесі, шығармашылығындағы мәдени дәстүр басты
назарда болады. Бұл бағыттағы зерттеулер негізінен 1920 жылдары Англияда
жүргізіліп, басты өкілдері ретінде Ф.Р. Ливис, У. Эмпсон, А. Ричардс
танылды. Аталған ғалымдардың еңбектері қазіргі көркем сөз теориясының
мәдени-психологиялық негізін қалады. Бұл бағыттың нәтижесінде әдеби
герменевтика бағыты қалыптасты. Әдеби герменевтикада көркем мәтіннің
оқырманмен қабылдануы қарастырылады да мәтінді түсінудің, түсіндірудің
психологиялық мәселелерін, оқырманның тілдік ғаламы арқылы анықталатын
ұлттық психологиялық ерекшеліктерге қатысты сұрақтар зерттелінеді.
Келесі әдеби бағыт – формализм бағыты көркем мәтіннің әлеуметтік мәні
мен прагматикалық ерекшелігінен гөрі оның формалық ұйымдасу ерекшелігіне
баса назар аударады. Осыған байланысты В.Б. Шкловский, Ю.Н. Тынянов,
Б.В.Томашевский, З.Ахметов, З.Қабдолдың зерттеулерінде ырғақ, өлшем, өлең
техникасы мәселелері жан-жақты қарастырылды. (ШкловскийТомашевский,
Тынянов, Қабдолов, Ахметов)
Семиотикалық бағытта тілдік узустағы фонема, морфема, сөз, сөйлемге
дейінгі тілдік таңбалардың нақты көркем мәтіндегі эстетикалық таңбалануы
зерттеледі. Ол, ең алдымен, мәтіндегі сөйлеу жағдайына қарай тіл таңбалары
әр мәтінде әр түрлі болып келеді және ол тілдік узустағы тілдік таңбалар
сияқты тұйықталған жүйе емес, өзгермелі, эстетикалық бейімделген ашық жүйе
деп көрсетеді. Семиотикалық зерттеулердің ішінде құрылымдық бағыт тек
әдебиетте, тілде ғана емес, өнердің барлық түрінде орын алды. Ол 1920
жылдары пайда болып, әсіресе барлық көркем мәтінді талдауға негіз болатын
құрылымдық универсалдарды анықтауға тырысты. Көркем мәтінді талдаудың
мәселелері семиотиканың аясында когнитивті бағытта да қарастырылады. Оның
басты мақсаты мәтіннің жасалу табиғаты мен қабылдану тетіктерінің моделін
анықтау болып табылады. Ал лингвистикалық бағыт мәтін мазмұнындағы бір-
бірімен иерархиялық тұтастықта байланысқан көп деңгейлі тілдік таңбаларды
зерттейді. Фонема, морфема, лексема секілді таңбалардың қатарында мәтіннің
зерттеле бастауы сәл кейін қолға алынып, мәтін лингвистикасы кеш қалыптаса
бастады. Мәтін лингвистикасы аясында оның құрылымы мен композициясы,
композициялық-сөйлеу формаларының зерттелуі кең көлемде зерттелінуде.
Мәтін лингвистикасымен бірге декодталу стилистикасының, прагматикалық
стилистиканың да мақсат-міндеттері айқындалды. Декодталу стилистикасында
стильдің жасалуына әсер ететін мәтіндегі барлық құбылыстар адресат-
оқырман тұрғысынан анықталып, адресант-автордың тілдік таңбаларда
кодталып берілген мәндер мен мағыналарды ашуды көздейді. Декодталу
стилистикасының мәселелері негізінен И.В. Арнольдтың және оның
ізбасарларының зерттеулерінде қарастырылды (Арнольд). Прагмастилистика
стилистиканың жаңа бағыты ретінде дискурс пен мәтіннің тілдік ауызша және
жазбаша қатысым барысындағы стилистикалық сипаты мен мазмұнын зерттеуді өз
нысанына алады. Ғылыми еңбектерде дискурс сөздің ауызша формасы болса,
мәтін шығарманың жазбаша түрдегі сипаты деп көрсетіледі және екеуі де
прагматикалық стилистиканың зерттеу нысанын құрайды делінеді. Дискурс пен
мәтін қатысымдық, тілдік бірлік ретінде танымдық, коннотативтік,
эмоционалды-экспрессивті мазмұнның көрсеткіші болып табылады, сондықтан
мәтіннің мағыналық-ақпараттық мазмұнын тану стилистика мен прагматикалық
мақсатты бірлікте ала отырып зерттегенде ғана мүмкін болады.
Прагмалингвистика коммуникативтік іс-әрекет туралы ғылым саласы бола
отырып, ол тіл ғылымының басқа салалараынан бөлектенбейді, тілдің барлық
аспектілеріне өзінің ықпалын тигізеді. Прагмалингвистика ақиқатқа
негізделген коммуникация бағытында тілдің субстанционалдық-функционалдық
қасиеттерін, қарым-қатынасын оқып үйретеді; белгілі тұлғалардың нақтылы
сөйлеу ситуацияларында вербальды және вербальды емес тілдік тәсілдерді
пайдалан отырып, пікір алысып, ой бөлісуге үйретеді. Реалды ақиқатқа
құралған өмір ситуацияларында адам қандай жағдайда таңбалар арқылы өзінің
ой-пікірін тыңдаушыларына немесе оқырманына жеткізе алатындығын үйретуді
мақсат етеді.
Ч.У.Моррис, одан кейінгі прагматиканы зерттеушілер Ч.Стивенсон,
Р.Стольникер, Ф.Кифер, Н.Д.Аруланова, Е.В.Падучева, В.Г.Гайа т.б.
прагматика теориясын одан ары дамытып, көп аспектілі ғылым екендігін
дәлелдеді.
Прагматикалық-әдістемелік және әдістік зерттеулер тілдік таңбалардың
әр түрлі деңгейлерін ғана қарастырмайды, сөйлдеу қарым-қатынасының барлық
параметрін қарастырады, таңба мен оны қолданушы адам арасындағы қарым-
қатынасты зерттейді.
Коммуникацияның негізгі формасы – дискурс пен мәтін.
Прагмалингвистиканың зерттеу нысанын толық тану әрі сөйлеу тіліндегі
дискурс пен мәтіннің мазмұндық-ақпараттық мәнін ашу үшін, таңбаның яғни
прагматиканың іс-әрекеті мен бітім, болмысын айтушы мен тыңдаушының қарым-
қатынасы арқылы тану стилистиканың жаңа бағытының пайда болуына негіз бола
алады. Прагмалингвистика адамның коммуникативтік іс-әрекетінің ауызша
(дискурс), жазбаша (мәтін) екі формасын қарастырады. Тілді таратудың осы
екі формасы көптеген проблемаларға ортақ бола отыврып, күрделі
айырмашылықтармен ажыратылатын тұстары да солынан ұшырамсып отырады.
Дискурс теориясы мен мәтін теориясы прагмалингвистикалық зерттеудің негізгі
мақсатын айқындайды. Сондықтан прагмалингвисттика дискурс, мәтін
теориясының барлық проблемаларын қарастыруды өз міндентіне алған.
Қазақ тіл ғылымында прагматика мәселесіне көңіл бөлініп, оған қатысты
зерттеу еңбектері жазылуда. Сондай қомақты зерттеудің қатарына З.Ш.
Ерназарованың Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық
негіздері деген еңбегі жатады. Прагматиканың мәтін мен дискурста
қаралатыны туралы З.Ш.Ерназарова былай дейді: Прагматиканы динамикадағы
мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланыстыратын ғылым деп
атауға болады (7-бет).
Қазіргі кезде жекелеген еңбектерде көркем мәтіннің нақты жанрларын
зерттеудің теориялық мәселелері қарастырылуда. Ю.В. Казарин өлең сөз
теориясы, стилистика және риторика, жүйелік -құрылымдық және құрылымдық-
мазмұндық талдау, психолингвистика, мәдениеттану, көркем мәтіннің
эстетикасы бағыттарын басшылыққа ала отырып, поэтикалық көркем мәтіндерді
филологиялық талдаудың ерекшеліктерін анықтайды.
Филологиялық талдауда маңызды болып саналатын поэтикалық мәтіннің
функционалды-эстетикалық жүйесінің макроқұрылымдарын, поэтикалық мәтіннің
графика, ырғақ, дикция, ішкі қимыл (жест) секілді дискурстық бірліктерін,
ондағы фоносемантикалық құбылыстарды, тілдің макроқұрылымындағы лексикалық
және синтаксистік деңгейлердің қызметін зерттеудің ерекшеліктері мен
жолдарын көрсетеді. Н.С. Гумилев поэтикалық мәтіндерді зерттеудің
антропологиялық, психологиялық, концептуалды, құрылымдық-мазмұндық
қырларына баса назар аударады [Н.С.Гумилев Н.С.].
Түрлі ғылыми білімдердің бірігуі нәтижесінда көркем мәтінді зерттеудің
шеңбері мен әдіс-тәсілдері күннен күнге кеңейіп келеді. Қазіргі кезде
поэтикалық мәтін лингвистикасының жаңа қалыптасуы үстіндегі бір саласы
ретінде текстофоносемантика аталып жүр. Бұл салада поэтикалық мәтіндегі
вербалды бірліктерді фоносемантикалық тұрғыдан зерттеу, сол арқылы дыбыстық
формада, дыбыс әуені арқылы берілген поэтикалық мағынаны ұғындыру,
түсіндіру көзделеді.
В.Г. Костомаров мәтінді конструктивтік-стильдік векторлар тұрғысынан
зерттеудің жолдарын ұстанады. Сөйлеу стилистикасында тілдің ашық жүйе
ретінде ұйымдасатындығына сүйене келіп, В.Г. Костомаров мәтін мен стильді
вектор ұғымы арқылы векторлық әдіс, конструктивтік-стильдік вектор
концепциясы тұрғысынан түсіндіреді. Тілдік және тілдік емес әсерлердің
байланысынан туатын стильдік құбылыстар векторлық өрісті құрайды, ал мәтін
стилистикасы көптеген векторлық өрістердің өмір сүретін көпқырлы векторлық
кеңістігі болып есептеледі. Осылайша, стиль құбылысының мәнін айқындауда
лексика-грамматикалық ерекшеліктерден гөрі, бұл жағдайда мәтін және оның
типологиясын тану маңызды болып шығады [3].
Көркем әдебиет стилистикасы аясында көркем мәтіндерді танудың,
зерттеудің қырларымен бірге талдаудың ұстанымдары мен әдістері де қазіргі
таңда зерттелу үстіндегі мәселе болып табылады. Көркем әдебиет тілін,
сонымен бірге көркем мәтін тілін зерттеудегі негізгі мақсат – көркем
туындының бейнелі құрылымының өзіндік ерекшелігін ашу, көркем мазмұнды
бейнелейтін тілдік құралдардың қызметін көрсету. Ал олардың алғышарттарына
мыналар жатады:
1) көркем шығарманың мазмұн мен формасын (тілін) бірлікте алып
зерттеу;
2) көркем шығарманың өзара және басқа компоненттерімен байланыс, қарым-
қатынасын ескеру;
3) бейнеленетін мазмұнға автор қатынасын ескеру;
4) шығарманың жанрлық ерекшеліктерін ескеру;
5) бейнеленетін мазмұнға автор қатынасын ескеру;
6) ғылыми дамудың жаңа бағыт-бағдарларына сүйену т.б.
Көркем шығарма тілін талдаудың ғылымда синтетикалық әдіс, құрылымдық
және статистикалық әдіс түрлері белгілі. Бұл әдістердің бірін көп дәрежеде,
бірін аз дәрежеде, бірін негізгі етіп, қалғандарын көмекші етіп – барлығын
да қолдануға болады.
Көркем мәтінді зерттеудің, талдаудың әдістері мен ұстанымдарының,
қырларының күрделілігі әрі әртүрлілігі және қажеттілігі әдебиеттің өзіндік
ерекшелігіне байланысты. Көркем әдебиетте өмір және басқа да өмір
нысандары адамның көңіл-күй, сезімімен бірлікте алып қарастырылады.
Сондықтан ондағы негізгі орталық тұлға – адам және оның күйініш-сүйініші
болып табылады. Әдебиеттің өнер ретіндегі басты ерекшелігі, мәні де осында.
Өнердегі эмоция, көңіл-күй ерекше мәнге ие. Мысалы, ғылыми шығармалардағы
эмоционалдылық тікелей ғылыммен байланысты болып, оқырманын алға жетелеп
отырғанмен, ол нақты ғылыми ұғымдардың, ақиқаттың табиғатына жат болып
келеді. Ал өнердегі эмоция – шығармашылықтың ең бірінші элементі, ол
шығарманың мазмұнымен біте қайнасып жатады. Көркем әдебиет өнері өмірді
сезім арқылы танытып қана қоймайды, ол сол арқылы өз оқырманына эстетикалық
ықпал етеді. Оның негізінде, сонымен бірге, көркем әдебиеттің әрі қоғамдық,
әрі қатысымдық қызметі жатыр. Қатысымдық қызмет дегенде көркем шығарманың
өз оқырманына бағытталуын, жанама түрде жүзеге асатын автор мен оқырман
арасындағы қарым-қатынасты, бір-біріне тигізетін ықпалды айтамыз. Осыған
байланысты көркем мәтінді зерттеудің теориялық мәселелері туралы сөз
қозғағанда, ондағы көркем образ бен көркем шығарманың гносеологиялық
табиғатын, әдіснамалық негіздерін ескеру өте маңызды. Өнер, бейне
ұғымдары, оның эстетикалық мәні, танымдық бейне және оның типтері, ғылым
мен өнердің айырмасы, ғылыми және көркем танымдағы интуитивтік бейнелер,
көркемдік модель (ғаламның екінші модельдік жүйесін жасау), метафоралық
ойлау және таным, ақиқаттың концепциясы т.б. көркем мәтіннің
гносеологиялық, эстетикалық табиғатына қатысты мәселелер оны зерттеудің
негізіне қаланады.
Көркем шығарманы көркем әдебиет стилистикасының басты нысаны ретінде
қарастырғанда оның мынадай ерекшеліктері ескеріледі:
1) қатысымдық және эстетикалық қызметтің бірлігі;
2) көпстильділік;
3) сөздің образдылығы;
4) автордың дара стилі, мәнері;
5) автор бейнесінің болуы және оның шығарма стиліне әсері;
6) әдеби тілдің дамуына әсері (Розенталь. 356-б).
Көркем мәтінді көркем әдебиет стилистикасы тұрғысынан зерттеуде олардың
жанрлық ерекшеліктерін ескеру өте маңызды. Проза, драма, поэзия жанрындағы
шығармаларды зерттеудің негізгі өлшемдері мен компоненттерін білу көркем
мәтінді зерттеудің жолдары мен әдіс-тәсілдерін тиімді, жүйелі жүргізуде
басшылыққа алынады.
Мәтін құрылымы мен жүйесі күрделі. Оған тұтастық, типологиялық,
стилистикалық ерекшеліктер, абзацқа, күрделі синтаксистік тұтастықтарға
бөліну, сөйлемдер, лексика грамматикалық конструкциялар, текстішілік
байланыстар, мәтіндегі сөйлемдердің тема-ремалық мүшеленуі сияқты қасиеттер
тән. Ол көптеген ғылымдардың зерттеу нысанына айналған. Мысалы, мәтін
лингвистикасы, психолингвистика, сөйлеу әрекетінің теориясы, когнитивтік
лингвистика, дискурстық лингвистика т.б. Сөйлеу стилистикасының құрамдас
бөлігі бола тұрып мәтін стилистикасы белгілі бір мазмұнды беру, жеткізуде
қарым қатынас процесінде қолданылатын күрделі тілдік стилистикалық
құрылымдарды қарастырады. Мәтін стилистикасы біріншіден, көркем шығарма
тілін немесе сөйлеушінің тілін терең әрі толық түсінуге көмектеседі.
Екіншіден, мәтінді құрудың немесе дұрыс сөйлеудің жолдарын көрсете отырып,
тілдік мәдени бірліктер мен дағдыларды жетілдіруге, дамытуға көмектеседі.
Ол үшін мәтінді талдаудың методологиялық негіздері мен әдістемелік
ұстанымдарын білу керек. Мәтінді стилистикалық талдау тілдік шығарманың
басты идеясын, негізгі ойды терең түсіне білуге үйретуі керек. Көптеген
ғалымдардың еңбектеріне сүйене келіп, мәтінді талдаудың методологиялық
негізі деп мазмұн мен форманың диалектикалық байланысын аламыз.
Мұндағы айтылып отырған мәселе форманың мазмұнды болуы және мазмұнның
өзіне сай форма, кескін-келбет алуы.
Осындай мәселеге стилисткалық талдау жасай келе, біз мазмұнның
берілуін, яғни мәтіннің құрылымын анықтаймыз. Осыған байланысты мәтінді
стилистикалық талдау әдістемесінің мынаадай бағыты айқындалады:
стилистикалық талдаудың тілдік деректерді тізерлеп теруге емес, олардың
ұйымдасуы, байланысы және бір бірімен қатынасын анықтауға бағытталуы. Бұл
жерде, әрине, мәтін тек тілдік деректердің көрсеткіші ғана емес, оның
арнайы ұйымдасқан шығарма, ал оның арғы жағында адам тұрғаны негізге
алынады.
Қорыта келгенде, мәтінді тіл стилистикасы тұрғысынан қарастырғанда
мәтін неден жасалған деген сұраққа жауап беруі тиіс.
Ал сөйлеу стилистикасы тұрғысынан қарастырғанда мәтін қалай жасалған
деген сұраққа жауап іздейді.
Мұндай зерттеу мәтін композициясын зерттеуге әкеледі.
Композиция бұл мәтіннің сүйегі, қаңқасы. Оны ұстайтын негізгі қаңқа.
Мәтіннің барлық мазмұндық және формалық қырлары композиция арқылы
үйлесімдік табады. Композиция белгілі бір мағыналы элементтердің жүйелі
ұйымдасуы, топтасуы.
Кез келген сөйлеушінің ойы, конструктивтік көзқарасы, оның өз ойын
қалай жеткізуімен тілдік материалды тиімді, түсінікті, анық, көркем етіп
ұйымдастыра алуымен танылады. Міне, осы жерде мәтін стилистикасының
маңыздылығы келіп шығады. Мәтіннің қалай берілгендігін қалайша көркем,
анық, түсінікті беріліп тұрғанын, мәтін композициясын анықтау мәтін
стилистикасының міндеті болып табылады.
Бұл міндетті жүзеге асыру үшін мәтін стилистикасы тілдік
шығармалардың құрылымдық, стилистикалық мүмкіндігін, композициялық
стилистикалық формаларды және олардың түрлерін сөйлеу тіліндегі тілдік
бірліктердің қолданымға ену жолдары мен конструктивтік тәсілдерін
зерттейді. Осылайша, мәтін стилистикасы тілдің статикалық емес, динамикалық
күйін зерттеуге бағытталады. Тілдің динамикалық күйін зерттеу қатысымдық,
яғни коммуникативтік лингвистикаға негізделеді.
Мұнда тіл В.Виноградов тілімен айтқанда, мына қырынан танылады:
...это практическое применение языка, которое изучается в сфере речевой
деятельности, где на первый план исследования выступают способы
употребления языка и его стили в разных видах речи, что создает возможность
построить стилистику речи на основе анализа, форм общественной языковой
практике (В.Виноградов, 1963. 31беттен).
Мәтін бүгінге дейін негізінен текстология және стилистика
ғылымдарының зерттеу нысаны ретінде ғалымдардың назарын аудартып келді.
Текстологтар негізінен, ерте кезеңдердегі мәтіндерді әдеби тұрғыдан
зерттеумен шұғылданса, стилистер кейбір авторлардың тілінің лексикалық,
грамматикалық элементтерінің стилисткалық, экспрессивтік әсерін зерттеумен
шектелді. Олар, әсіресе, дайын мәтіндерді қарастырды. Ал, бұл мәтіннің
қайдан, қалай пайда болғанын (лингвистикалық тұрғыдан) зерттеу нысанынан
тыс қалып қойды.
Орыс ғалымы И.Р. Гальперин Текст как объект лингвистического
исследования атты еңбегінде мәтінді күрделі әрі көп қырлы, көп қабатты
құбылыс ретінде қарастыра отырып, оған мынадай анықтама береді: Текст это
произведение речетворческого процесса, обладающее совершенностью,
объективизированное в виде письменного документа. В литературно
обработанное в соответствий с типом документа, произведеие состоящее из
названия (загаловка) и рядом особых едеиниц (СФЕ) объединенных разными
типами лексической, грамматической, логической стилистической связи.
Имеющие определенную целенаправленность (Гальперин, 1981. 18 беттен).
А. Леонтьев мәтінді қолданымдағы аяқталған сөйлеу бірлігі дейді.
Мәтін дегеніміз ортақ мағына бойынша тұтасқан сөйлемдердің тобы
немесе словесная ткань. Ол тұтастық ең жоғары деңгейдегі коммуникативтік
бірлік ретінде анықталады, себебі ол мағынасы мен құрылымы жағынан
аяқталған болып табылады. Тұтастық дегеніміз тек жекелеген бөлшектердің
жиынтығы ғана емес, тұтастыққа әрдайым функционалды құрылым тән болады да,
оның құрамындағы бөлшектер функционалдық құрылымды жүзеге асыруда әрқайсысы
өзінше қызмет етеді.
Мәтін жарыққа ауызша немесе жазбаша түрде шығарылады. Бұл екі
форманың екеуі де мәтінге тән ішкі мағыналылыққа ие, мәтін құраушы
бірліктері өзара байланысқан, коммуникативтік мақсаты бар, біреуге
бағытталған сөйлеу формалары болып табылады.
Мәтінді функционалдық категория ретінде қарастыратын болсақ, ол ең
алдымен ең жоғары қарым-қатынас жасау бірлігі болып есептеледі. Ол
қатысымдық-функционалды элементтердің бірлігінен тұратын, автордың
қатысымдық мақсат-ниетін сөйлесім жағдайына сай жүзеге асыру үшін
ұйымдасқан бірлік.
Мәтінде сөйлеу әрекеті жүзеге асырылады, ал сөйлеу әрекетін құраушы
компоненттерге субъект, объект, сөйлеу әрекетінің жүзеге асу үдерісі,
сөйлеу мақсаты мен құралы және оның нәтижесі болады. Сөйлеу әрекетінің осы
компоненттері мәтіннің мазмұндық-құрылымдық-функционалдық- қатысымдық
деңгейлерінде өзінше қызмет атқарады.
Мәтіннің микро және макросемантикасы, микро және макроқұрылымы болады.
Мәтіннің семантикасы ондағы берілген ақпараттың қытысымдық мақсат-міндетіне
байланысты анықталады, ал мәтін құрылымы оның бірліктерінің іштей ұйымдасу
ерекшеліктері мен мәтін құрудағы заңдылықтары арқылы көрінеді.
Мәтінтанушы ғалымдардың зерттеулерінде функционалдық мәтін түрлерінің
барлығына тән мынадай ерекшеліктер бары көрсетіледі:
-тұтастық және
-байланыстылық (Гальперин, 1981);
-аяқталғандық (Колшанский Г.В. 1990; Купина Н.А. 1983. Гальперин, 1981);
-бөлшектену (Трошина Т.В. 1982. );
-прагматикалылық (Гальперин, 1981).
Тілдегі жалпы мәтіннің табиғатына тән бұл қасиет-сапалар прозалық және
поэтикалық шығармаларға да тән болып келеді. Айырмашылығы – прозалық және
поэтикалық мәтіндердің ұйымдасуында тілдің эстетикалық қызметі жүзеге
асып, оның көркемдік болмысы ерекше мәнге ие болады.
Дегенмен, мәтін табиғатына тән белгілерді анықтау мәселесі аясында
пікір қайшылықтары да жоқ емес.
Н.С. Болотнова бұл көрсетілген белгілердің тым шартты екендігін
айтады және оған дәлел ретінде мына ұғымдарды салыстырады: 1) интеграция –
когезия – байланыстылық – ретроспекция – проспекция; 2) модальдылық –
эмотивтілік – экспрессивтілік – прагматикалылық; 3) тұтастық – контекстік-
мағыналық аяқталғандық – бөлшектену (Болотнова Н.С. 1992. с 75-87).
Осылайша ол мәтін белгілері мен қасиет-сапаларын анықтау мәелесі әлі де
толық шешімін таппағандығын айтады.
Соңғы кездері мәтінтану теориясында мәтіннің типі мен түрін анықтауға
қарағанда оның категориялық белгілерін анықтауға деген талпыныс белең алып
отыр. Мәтіннің мұндай категориялық белгілерінің қатарына Н.С.Болотнова
мыналарды жатқызады: коммуникативтілік, концептуалдылық, прагматикалылық,
ақпараттылық, құрылымдық, интегративтілік, регулятивтілік, мағыналық
аяқталғанды, бөлшектік, тұтастық, мүшелену, когезия, модальдылық,
экспрессивтілік, эмотивтілік, проспективтілік, ретроспективтілік (Болотнова
Н.С. 1999, 31-37). Мәтінге берілген белгілердің парадигмасы оның
сапаларының иерархиясын көрсетеді (коммуникативтілік модальдылық)
бейнелейді. Бұл белгілер кез келген функционалды мәтін түріне тән қасиеттер
болып есептеледі және оның квантитативті, кволитивті және құрылымдық
ерекшеліктерін анықтайды.
Л.Г.Бабенко көркем мәтінге тән ерекшеліктерді зерттей келіп,
Мәтіннің универсалды категорияларының негізіне тұтастық (мазмұны межесі)
және байланыстылық (тұрпат межесі) алынады, олар бірін-бірі толықтырады,
диархиялық қатынаста болады деген тұжырым жасайды (Бабенко Л.Г.,
Васильева И.Е., Казарин Ю.В. 2000, 56-беттен). Бабенко Л.Г. көркем мәтінге
тән мынадай категориялардың маңыздылығын атап көрсетеді: тұтастық, ол мәтін
мағынасының концептуалдылығымен байланысты болады; байланыстылық, ол
ақпараттық, интегративтілік, аяқталғандық, хронотопа т.б. категориялар
арқылы қамтамасыз етіледі; аяқталғандық (контекстік-мағыналық); көркем
мәтіннің антропоцентристік сипаты, диалогтық сипаты; көркем мәтіннің ішкі
және сыртқы формаларының бірлігі; мазмұн толықтығы және бірізділігі (немесе
логикалылығы), күрделілігі (эстетикалық қасиетіне қарай прагматикалылығы,
концептуалды болуы, бейнелілігі); түсіндірілуі (сонда, 55-64 беттен)
Жалпы мәтін құрылымын анықтауда мазмұн мен тұрпат межесін басшылыққа
алатын пікірлер де бар. В.В. Одинцов мәтін құрылымы мазмұн мен тұрпаттың
өзара бірлігінен тұратын жүйе ретінде қарастыра келіп, бұл категориялардың
компоненттерін былайша көрсетеді:
мазмұн категориясы: тақырып пен материалдан тұрады, екеуі арқылы
шығарманың идеясы танылады, материал сюжетке негізделеді, идея мен сюжеттің
бірлігі болғанда ғана мәтіннің мазмұны аяқталған сипат алады.
форма категориясы: композициясы мен тілі кез келген мәтіннің формасын
құрайды, ол екеуінің бірлігі белгілі бір тілдік тәсілге негізделіп, тәсіл
мен сюжеттің бірлігі болғанда ғана мәтіннің формасы аяқталған сипат алады.
Мазмұн мен форманы біріктіретін аралық ұғымдардың қатарына сюжетті
жатқызады. [В.В.Одинцов. 42б.]:
Бұл көрсетілген категориялар мен белгілер көркем мәтінге де тән болып
келеді. Бірақ поэтикалық мәтін функционалды-эстетикалық жүйе ретінде
көркемдік ерекшеліктерге ие. Көркем мәтіннің басқа түрлерімен
салыстырғанда, поэтикалық мәтіннің айрықша қасиеті – графикалық,
прасодикалық (музыкалдылығы), фонетикалық және дискурстық (өлшемі, ырғағы,
рифмасы, шумағы т.б.) формалануы жоғары түрде ұйымдасады. Көркем шығарма
мәтіндерінің ішінде прозалық мәтіннің өзіндік ерекшелігі оны поэтикалық
мәтінмен салыстырғанда анық көрінеді. Проза мен поэзиялық мәтіндерді
оппозициялық талдау А.Н. Веселовский (Язык поэзии и язык прозы. 1997), А.А.
Потебня (1989. 234-беттен), Б.В.Томашевский (1998. 51б), Ю.М.Лотманның
(1998. 66б)зерттеулерінде кездеседі.
А.Н. Веселовский поэзия мен прозаның айырмашылығын анықтауды олардың
мазмұндық ерекшеліктерін басшылыққа ала отырып, олардың арасындағы алшақтық
стилистикасында, бейнелілігінде және әуенділігінде деп көрсетеді. ...
поэзия тілі проза тілінде сұрыпталады, ал проза бір кездері поэзия тілінде
айтылған, айтылатын шығармаларды жазады (сонда – 109б)
А.А. Потебня поэтикалық және прозалық мәтіндердің психологиялық
ерекшеліктерін назарға ала отырып мынадай байламға келеді: прозалық ойлау
көркем образсыз-ақ көрінетін сөз мағыналары арқылы жүзеге асады... Поэзия –
ол аллегория, ал проза – ол тавтология немесе тавтологияға әрдайым
ұмтылғыш (1989. 234б). Осылайша, ғалымның пайымдауынша, поэзиялық
мәтіндегі поэтикалық ойлау көркем бейнелі болса, прозалық ойлау тура ойлау
болып келеді (сөз бен мағынаның математикалық тепе-теңдігі болады).
Б.В. Томашевский өлең мен прозаның арасындағы айырмашылықты мынадай
екі пунктпен көрсетеді:
1) өлең сөз іштей салыстырылатын бөлшектерден тұрады, ал проза тұтас
болып келеді;
2) өлең сөз іштей ырғаққа бағынады, ал прозада ырғақ жоқ (Томашевский,
1998. 51б)
Ю.М. Лотманның пайымдауынша, прозаның эстетикалық қасиеті поэтикалық
мәдениет аясында қалыптаса алды. Проза – поэзияға қарағанда көп кейін пайда
болған (Лотман. 1998. 66б). Сонымен қатар, көркем проза поэзияға қарама-
қарсы белгілі бір поэтикалық жүйе аясында пайда болды дейді. Демек, ғалым
өз пікірлерінде поэзия мен прозаны ажыратуда олардың эстетикалық қызметті
жүзеге асыру айырмашылықтарын басшылыққа алғанын көруге болады.
Мәтінтанушы ғалымдардың пікірлерін жинақтай келгенде, проза мен поэзия
мәтіндерінің оппозициялық қатынасы олардың мазмұны мен тұрпаты жағынан
айырмашылығына негізделеді деп тұжырымдауға болады. Оның салыстырмалы нақты
көрінісін келесі кестеден көруге болады:
№ Поэтикалық мәтін Прозалық мәтін
Мазмұн межесі
1 Суреттеудің көркем бейнелілік Суреттеуде тура бейнелеу басым
мазмұны басым
2 Бейнелілирикалық фабула басым Заттық деректік (фактологиялық)
фабула басым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz