Сөйлемнің оқшау бөліктері
Кіріспе
1 СӨЙЛЕМНІҢ ОҚШАУ БӨЛІКТЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ.СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілдік және экстралингвистикалық сипаты
1.2 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің құрылымдық ерекшеліктері
1.3 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің семантикалық табиғаты
1.3.1 Қыстырынды құрылымдардың синтаксистік және семантикалық ерекшеліктері
2 СӨЙЛЕМНІҢ ОҚШАУ БӨЛІКТЕРІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ СТИЛЬДЕРДЕГІ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Сөйлемнің оқшау бөліктері мен функционалдық стильдердің ара қатынасы
2.2 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің сөйлеу тіліндегі қызметі
2.3 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің көркем әдебиеттегі қызметі
2.4 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің публицистикалық стильдегі қызметі
2.5 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің ғылыми және ресми.іс қағаздары стильдеріндегі қызметі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ
1 СӨЙЛЕМНІҢ ОҚШАУ БӨЛІКТЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ.СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілдік және экстралингвистикалық сипаты
1.2 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің құрылымдық ерекшеліктері
1.3 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің семантикалық табиғаты
1.3.1 Қыстырынды құрылымдардың синтаксистік және семантикалық ерекшеліктері
2 СӨЙЛЕМНІҢ ОҚШАУ БӨЛІКТЕРІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ СТИЛЬДЕРДЕГІ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Сөйлемнің оқшау бөліктері мен функционалдық стильдердің ара қатынасы
2.2 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің сөйлеу тіліндегі қызметі
2.3 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің көркем әдебиеттегі қызметі
2.4 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің публицистикалық стильдегі қызметі
2.5 Сөйлемнің оқшау бөліктерінің ғылыми және ресми.іс қағаздары стильдеріндегі қызметі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алып, қоғам өмірінің сан алуан саласында белсенді қызмет атқара бастаған бүгінгі күні оның (тілдің) қоғамның әрбір саласындағы жұмсалу ерекшеліктерін, қызмет атқаруының аумағын, жұмсалым мүмкіндіктерінің себептері мен нәтижелерін тіл деңгейлерінің лингвистикалық табиғаты тұрғысынан қарастырумен қатар, тілдік құралдардың сөйлеуде жұмсалымға түсуіне себеп болатын және сол арқылы тілдік бірліктердің семантикалық реңкін нақтылайтын экстралингвистикалық факторларды анықтау қазақ тіл білімінің алдында тұрған, кезек күттірмейтін мәселелердің, аса жауапты мақсаттардың бірі болып табылады. Бұл мәселелерді шешу мен мақсаттарды орындауда, қазақ тілін әр алуан қырынан танып-білуге ұмтылып отырған қазіргі таңда тіл білімінің функционалдық стилистика деп аталатын саласына қатысты мәселелерді зерттеудің қажеттілігі өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Функционалдық стильдердің табиғатын, қоғамдық қызметін ашуда ең алдымен, сөз таптарының, яғни лексемалардың, сонымен қатар, синтаксистік бірліктердің де тілдік көрінісі мен сөйлеудегі қызметін талдап-таныту көп көмегін тигізеді, әдеби тілдің әрі қарай даму бағыттарын анықтауға мүмкіндік туғызады және стилистиканың көптеген мәселелерін шешуге де үлесін қосады.
Тілдің лексика-семантикалық және грамматикалық құралдары шығарманың көркемдік құрылысын жасауға әр түрлі деңгейде қатысатындығы белгілі. Жеке сөздердің немесе басқа да тілдік тұлғалардың қолданыста, айталық, көркем әдебиетте белгілі бір стильдік мақсатта жұмсалуын танып-білу аса маңызды нәрсе, өйткені көркем шығарманың қызметі тек бір нәрсе жайында ақпарат беру ғана емес, сол хабарды оқырман сезіміне әсерлі, бейнелі түрде жеткізу мақсатын көздеу болып табылады.
Қазақ тілі өзінің ұлттық ерекшелігімен, бай сөздік қорымен, грамматикалық жүйелілігімен, көркемдік әсерлілігімен бүгінгі күн талабына сай қызмет ету үшін оны әр қырынан зерттеу қажет болып отыр. Осы міндеттердің бірі – бүгінгі тіліміздің стильдік тәсілдер жүйесін зерттеу, оқиға, іс-әрекетті суреттеуде қолданылатын бейнелеуіш амалдардың рөлін көрсету.
Зерттеу жұмысында сөйлемнің оқшау бөліктерінің функционалды-стилистикалық қызметі, яғни, олардың стильдің қандай да бір түрінде жұмсалымдық аумағы мен мүмкіндігі қарастырылады. Сөйлемнің оқшау бөліктерінің мол қолданылатын жері – ауызекі сөйлеу тілі мен көркем әдебиет, публицистикалық стиль екендігін мойындай отырып, олардың «кітаби» стильдер мен сөйлеу стилінде қолдануындағы ұқсастықтары мен айырмашылық жақтарына кеңірек тоқталдық. Кітаби стильдердің басқа түрлерінде, яғни, ресми іс қағаздар және ғылыми стильде сөйлемнің оқшау бөліктерінің аз деңгейде қолданылуы бұл стильдердің өздеріне ғана тән ерекшеліктерімен байланысты екендігі белгілі жайт. Жұмыста сөйлемнің оқшау бөліктерінің функционалдық стильдердің әрбір түрінде әр түрлі дәрежеде қолданылуы сөйлеушінің ақпарат жеткізу мақсатына ғана емес, тілдің коммуникативтік, кумулятивтік, экспрессивті қызметіне орай, сөйлеушінің психологиялық
Тілдің лексика-семантикалық және грамматикалық құралдары шығарманың көркемдік құрылысын жасауға әр түрлі деңгейде қатысатындығы белгілі. Жеке сөздердің немесе басқа да тілдік тұлғалардың қолданыста, айталық, көркем әдебиетте белгілі бір стильдік мақсатта жұмсалуын танып-білу аса маңызды нәрсе, өйткені көркем шығарманың қызметі тек бір нәрсе жайында ақпарат беру ғана емес, сол хабарды оқырман сезіміне әсерлі, бейнелі түрде жеткізу мақсатын көздеу болып табылады.
Қазақ тілі өзінің ұлттық ерекшелігімен, бай сөздік қорымен, грамматикалық жүйелілігімен, көркемдік әсерлілігімен бүгінгі күн талабына сай қызмет ету үшін оны әр қырынан зерттеу қажет болып отыр. Осы міндеттердің бірі – бүгінгі тіліміздің стильдік тәсілдер жүйесін зерттеу, оқиға, іс-әрекетті суреттеуде қолданылатын бейнелеуіш амалдардың рөлін көрсету.
Зерттеу жұмысында сөйлемнің оқшау бөліктерінің функционалды-стилистикалық қызметі, яғни, олардың стильдің қандай да бір түрінде жұмсалымдық аумағы мен мүмкіндігі қарастырылады. Сөйлемнің оқшау бөліктерінің мол қолданылатын жері – ауызекі сөйлеу тілі мен көркем әдебиет, публицистикалық стиль екендігін мойындай отырып, олардың «кітаби» стильдер мен сөйлеу стилінде қолдануындағы ұқсастықтары мен айырмашылық жақтарына кеңірек тоқталдық. Кітаби стильдердің басқа түрлерінде, яғни, ресми іс қағаздар және ғылыми стильде сөйлемнің оқшау бөліктерінің аз деңгейде қолданылуы бұл стильдердің өздеріне ғана тән ерекшеліктерімен байланысты екендігі белгілі жайт. Жұмыста сөйлемнің оқшау бөліктерінің функционалдық стильдердің әрбір түрінде әр түрлі дәрежеде қолданылуы сөйлеушінің ақпарат жеткізу мақсатына ғана емес, тілдің коммуникативтік, кумулятивтік, экспрессивті қызметіне орай, сөйлеушінің психологиялық
1 Гиганов Г. Грамматика татарского языка. –СПб, 1801. –244 с.
2 Казем-Бек А. Общая грамматика турецко-татарского языка. –Казань, 1839. –111 с.
3 Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия// Уч. Зап. Казанского университета. Кн. III. –СПб, 1860. –193 с.
4 Троянский А. Краткая татарская грамматика.–Казань, 1860. –275 с.
5 Аксаков К.С. Полное собрание сочинений. Под ред. И.С.Аксакова. –Москва: Тип. П.Бахаетова, 1861. –234 с.
6 Грамматика алтайского языка. VIII. –Казань, 1869. –287 с.
7 Терентьев М. Грамматика турецкая, персидская, киргизская, узбекская. Кн. 1. –СПб., 1875. –209 с.
8 Архангельский А. Грамматика народно-татарского языка. –Оренбург, 1894. –96 с.
9 Лаптев И. Материалы по казак-киргизскому языку // Труды по востоковедению, издаваемые Лазеревским институтом восточных языков. Вып. 2, 1900, №7. –С.97-110.
10 Сазонтов Н. Записки по грамматике киргизского языка. –Ташкент, 1912. – микроафиша 1 л.
11 Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. Ч.1, Фонетика и этимология. –СПб., 1894. –Микроафиша 2 л.
12 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). –Алматы: Ана тілі, 1992. –448 б.
13 Архангельский Г.В. Грамматика казахского языка. –Ташкент, 1927. –210 с.
14 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы: Ғылым, 1999. –581 б.
15 Балақаев М. Қазақ тілінің грамматикасы. –Алматы: Қазмембаспа, 1941. –128 б.
16 Кеңесбаев С., Жиенбаев С. Қазақ тілі грамматикасы. I бөлім. Фонетика мен морфология. –Алматы: Қазақтың біріккен мемлекет баспасы, 1947. –192 б.
17 Аманжолов С.А. Қазақ әдеби тілінің синтаксисінің қысқаша курсы, 1-б, Алматы, 1950. –88 б.
18 Ысқақов А. Қазақ тіліндегі сөздерді таптастыру туралы// Халық мұғалімі, 1950. –№9, -10-11- б.
19 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тілі. Педучилищеге арналған. –Алматы, 1953. –154 б.
20 Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1954. –564 б.
21 Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика, грамматика. Жауапты редакторлары: М.Балақаев, А.Ысқақов. –Алматы, 1954. –360 б.
22 Кеңесбаев І., Ысқақов А., Аханов К. Қазақ тілі грамматикасы, I бөлім, Фонетика мен морфология. –Алматы, 1955. –186 б.
23 Аманжолов С., Ұйықбаев И., Әбілқаев А. Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. –Алматы, 1956. –125 б.
24 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. –Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1961. –378 б.
25 Сарыбаев Ш.Ш. Междометие в казахском языке. –Алма-Ата: Издательство АН КазССР, 1959. –139 с.
26 Қазақ тілінің грамматикасы. II. Синтаксис. –Алматы: Ғылым, 1967. –236 б.
27 Қазақ тілінің грамматикасы. I. Морфология. –Алматы: Ғылым, 1967. –264 б.
28 Бимагамбетов М. Обращение и вводные слова в современном казахском языке. Автореферат дисс... канд. филол. наук. –10.02.02 – Казахский язык. –Алма-Ата: АН КазССР Институт языкознания, 1967. –21 с.
29 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. –Алматы: Мектеп, 1971. –340 б.
30 Нұрмаханова Ә. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. –Алматы, 1971. –290 б.
2 Казем-Бек А. Общая грамматика турецко-татарского языка. –Казань, 1839. –111 с.
3 Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия// Уч. Зап. Казанского университета. Кн. III. –СПб, 1860. –193 с.
4 Троянский А. Краткая татарская грамматика.–Казань, 1860. –275 с.
5 Аксаков К.С. Полное собрание сочинений. Под ред. И.С.Аксакова. –Москва: Тип. П.Бахаетова, 1861. –234 с.
6 Грамматика алтайского языка. VIII. –Казань, 1869. –287 с.
7 Терентьев М. Грамматика турецкая, персидская, киргизская, узбекская. Кн. 1. –СПб., 1875. –209 с.
8 Архангельский А. Грамматика народно-татарского языка. –Оренбург, 1894. –96 с.
9 Лаптев И. Материалы по казак-киргизскому языку // Труды по востоковедению, издаваемые Лазеревским институтом восточных языков. Вып. 2, 1900, №7. –С.97-110.
10 Сазонтов Н. Записки по грамматике киргизского языка. –Ташкент, 1912. – микроафиша 1 л.
11 Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. Ч.1, Фонетика и этимология. –СПб., 1894. –Микроафиша 2 л.
12 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). –Алматы: Ана тілі, 1992. –448 б.
13 Архангельский Г.В. Грамматика казахского языка. –Ташкент, 1927. –210 с.
14 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы: Ғылым, 1999. –581 б.
15 Балақаев М. Қазақ тілінің грамматикасы. –Алматы: Қазмембаспа, 1941. –128 б.
16 Кеңесбаев С., Жиенбаев С. Қазақ тілі грамматикасы. I бөлім. Фонетика мен морфология. –Алматы: Қазақтың біріккен мемлекет баспасы, 1947. –192 б.
17 Аманжолов С.А. Қазақ әдеби тілінің синтаксисінің қысқаша курсы, 1-б, Алматы, 1950. –88 б.
18 Ысқақов А. Қазақ тіліндегі сөздерді таптастыру туралы// Халық мұғалімі, 1950. –№9, -10-11- б.
19 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тілі. Педучилищеге арналған. –Алматы, 1953. –154 б.
20 Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1954. –564 б.
21 Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика, грамматика. Жауапты редакторлары: М.Балақаев, А.Ысқақов. –Алматы, 1954. –360 б.
22 Кеңесбаев І., Ысқақов А., Аханов К. Қазақ тілі грамматикасы, I бөлім, Фонетика мен морфология. –Алматы, 1955. –186 б.
23 Аманжолов С., Ұйықбаев И., Әбілқаев А. Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. –Алматы, 1956. –125 б.
24 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. –Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1961. –378 б.
25 Сарыбаев Ш.Ш. Междометие в казахском языке. –Алма-Ата: Издательство АН КазССР, 1959. –139 с.
26 Қазақ тілінің грамматикасы. II. Синтаксис. –Алматы: Ғылым, 1967. –236 б.
27 Қазақ тілінің грамматикасы. I. Морфология. –Алматы: Ғылым, 1967. –264 б.
28 Бимагамбетов М. Обращение и вводные слова в современном казахском языке. Автореферат дисс... канд. филол. наук. –10.02.02 – Казахский язык. –Алма-Ата: АН КазССР Институт языкознания, 1967. –21 с.
29 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. –Алматы: Мектеп, 1971. –340 б.
30 Нұрмаханова Ә. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. –Алматы, 1971. –290 б.
К І Р І С П Е
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алып, қоғам
өмірінің сан алуан саласында белсенді қызмет атқара бастаған бүгінгі күні
оның (тілдің) қоғамның әрбір саласындағы жұмсалу ерекшеліктерін, қызмет
атқаруының аумағын, жұмсалым мүмкіндіктерінің себептері мен нәтижелерін тіл
деңгейлерінің лингвистикалық табиғаты тұрғысынан қарастырумен қатар, тілдік
құралдардың сөйлеуде жұмсалымға түсуіне себеп болатын және сол арқылы
тілдік бірліктердің семантикалық реңкін нақтылайтын экстралингвистикалық
факторларды анықтау қазақ тіл білімінің алдында тұрған, кезек күттірмейтін
мәселелердің, аса жауапты мақсаттардың бірі болып табылады. Бұл мәселелерді
шешу мен мақсаттарды орындауда, қазақ тілін әр алуан қырынан танып-білуге
ұмтылып отырған қазіргі таңда тіл білімінің функционалдық стилистика деп
аталатын саласына қатысты мәселелерді зерттеудің қажеттілігі өзекті
мәселелердің бірі болып отыр. Функционалдық стильдердің табиғатын, қоғамдық
қызметін ашуда ең алдымен, сөз таптарының, яғни лексемалардың, сонымен
қатар, синтаксистік бірліктердің де тілдік көрінісі мен сөйлеудегі қызметін
талдап-таныту көп көмегін тигізеді, әдеби тілдің әрі қарай даму бағыттарын
анықтауға мүмкіндік туғызады және стилистиканың көптеген мәселелерін шешуге
де үлесін қосады.
Тілдің лексика-семантикалық және грамматикалық құралдары шығарманың
көркемдік құрылысын жасауға әр түрлі деңгейде қатысатындығы белгілі. Жеке
сөздердің немесе басқа да тілдік тұлғалардың қолданыста, айталық, көркем
әдебиетте белгілі бір стильдік мақсатта жұмсалуын танып-білу аса маңызды
нәрсе, өйткені көркем шығарманың қызметі тек бір нәрсе жайында ақпарат беру
ғана емес, сол хабарды оқырман сезіміне әсерлі, бейнелі түрде жеткізу
мақсатын көздеу болып табылады.
Қазақ тілі өзінің ұлттық ерекшелігімен, бай сөздік қорымен,
грамматикалық жүйелілігімен, көркемдік әсерлілігімен бүгінгі күн талабына
сай қызмет ету үшін оны әр қырынан зерттеу қажет болып отыр. Осы
міндеттердің бірі – бүгінгі тіліміздің стильдік тәсілдер жүйесін зерттеу,
оқиға, іс-әрекетті суреттеуде қолданылатын бейнелеуіш амалдардың рөлін
көрсету.
Зерттеу жұмысында сөйлемнің оқшау бөліктерінің функционалды-
стилистикалық қызметі, яғни, олардың стильдің қандай да бір түрінде
жұмсалымдық аумағы мен мүмкіндігі қарастырылады. Сөйлемнің оқшау
бөліктерінің мол қолданылатын жері – ауызекі сөйлеу тілі мен көркем
әдебиет, публицистикалық стиль екендігін мойындай отырып, олардың кітаби
стильдер мен сөйлеу стилінде қолдануындағы ұқсастықтары мен айырмашылық
жақтарына кеңірек тоқталдық. Кітаби стильдердің басқа түрлерінде, яғни,
ресми іс қағаздар және ғылыми стильде сөйлемнің оқшау бөліктерінің аз
деңгейде қолданылуы бұл стильдердің өздеріне ғана тән ерекшеліктерімен
байланысты екендігі белгілі жайт. Жұмыста сөйлемнің оқшау бөліктерінің
функционалдық стильдердің әрбір түрінде әр түрлі дәрежеде қолданылуы
сөйлеушінің ақпарат жеткізу мақсатына ғана емес, тілдің коммуникативтік,
кумулятивтік, экспрессивті қызметіне орай, сөйлеушінің психологиялық
деңгейіне, әлеуметтік дәрежесіне, мәдени өресі мен аялық біліміне,
прагматикалық мақсаттарына т.б. экстралингвистикалық жағдаяттарға
байланысты болатындығы да дәлелденді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тілді қолданушы жеке субъекті
болғандықтан, ол объективтік түрдегі тілдік бірліктер арқылы субъективті
көзқарасын, яғни тыңдаушыға немесе қоршаған ақиқат шындыққа деген
эмоционалды-экспрессивті қатынасын білдіреді. Бұл әсерлілік, экспрессиялық
пен бейнелілік тілде әр алуан амалмен жүзеге асырылып отырады. Сол
амалдардың бірі ретінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілде әр түрлі
стильдік қызметте жұмсалуын да атауға болады. Стильдік тәсіл ретінде және
бейнелеуіш амалдар жүйесінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің қазақ тіліндегі,
әсіресе, көркем әдебиетте атқаратын қызметі орасан зор.
Қазақ тіл білімінде оқшау сөздердің (біздіңше, сөйлемнің оқшау
бөліктерінің) морфологиялық құрылымы, синтаксистік сипаты сияқты
грамматикалық табиғаты толық дерлік қарастырылды деуге болады. Сөйлемнің
оқшау бөліктеріне қатысты осындай және басқа да мәселелерді қарастырған
шетел және орыс тіл біліміндегі А.Н. Востоков, А.А. Потебня, Ш. Балли, А.М.
Пешковский, А.А. Шахматов, В.В. Виноградов, И.И Мещанинов, К.С.
Фортунантов, Г.Пауль, Л.В .Щерба, Р.А. Будагов, Н.Д. Арутюнова т.б.,
қазақ тіл біліміндегі А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, М.
Балақаев, Т. Қордабаев, І. Кеңесбаев, С. Жиенбаев, С. Аманжолов,
М.Томанов, А. Ысқақов, К. Аханов, Ш. Сарыбаев, Р. Сыздықова, Қ. Есенов,
Е. Жанпейісов, Б. Манасбаев, Б. Хасанов, Р. Әміров, Б. Шалабаев, Н.
Уәлиев, М. Бимағамбетов, Н.Егіншібаева, Л. Дүйсембекова, Г. Садырова
т.б. ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық негіздемесі ретінде алынды.
Дегенмен бұл жұмыстың аталған ғалымдар еңбектерінен айырмашылығы, зерттелу
зәрулігі, өзектілігі сөйлемнің оқшау бөліктерінің тіл ғылымында әзірше тың
жатқан немесе түбегейлі зерттелмеген, әлі де толықтыра, айқындай түсуді
қажет ететін проблемалардың бірі – олардың (сөйлемнің оқшау бөліктерінің)
функционалды стильдердегі қолданысына арналғандығында болып отыр. Сөйлемнің
оқшау бөліктері қай тілде болса да жиі қолданылып, сөйлеуде коммуникацияны
жанды ете түседі, әр түрлі эмоционалды-экспрессивті реңктер үстеуде
қызмет атқарады және олардың қолданылуының өзіндік ерекшеліктері болады.
Сондықтан оның стильдік қызметін зерттеу стилистиканың жалпы проблемаларын
шешуге де көмектеседі. Сөйлемнің оқшау бөліктерін стильдік жағынан зерттеу
арқылы басқа да тілдік бірліктердің, сөз таптарының да функционалды
стильдердегі қызметінің сырын аша түсуге мүмкіндік туындайды. Тіл
деңгейіндік құралдардың, оның ішінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің
қолданылуының сырын ашу жалпы тіл мәдениетін жетілдіруге де септігін
тигізеді. Зерттеу жұмысында сөйлемнің оқшау бөліктерінің сөйлеудегі
қызметінің экстралингвистикалық факторларға байланысты, оның ішінде
антропоцентристік бағытта қарастырылып, адам факторымен, ұлт
менталитетімен, тілді тұтынушылардың психологиялық ерекшеліктерімен
байланыстылығын көрсетілуін де жұмыстың қазақ тіл біліміндегі өзекті
мәселелердің біріне арналғандығы деп көрсетуге болады.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі сөйлемнің оқшау бөліктерінің ауызекі
сөйлеу, көркем әдебиет тіліндегі, публицистикалық шығармалардағы, ресми-іс
қағаздары және ғылыми стильдердегі стильдік қызметі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты қазіргі
қазақ тіліндегі сөйлемнің оқшау бөліктерінің функционалдық стильдердегі
қызметін ашып көрсету болып табылады. Ол мақсатқа орай жұмыста мынадай
міндеттер қойылды:
- функционалдық стилистика тұрғысынан сөйлемнің оқшау бөліктерінің
тілдік жүйедегі орнын және сөйлеудегі қызметін анықтау;
- көркем әдебиеттегі сөйлемнің оқшау бөліктерінің қолданылуындағы
ерекшеліктерді айқындау;
- сөйлемнің оқшау бөліктерінің ауызекі сөйлеу стиліндегі стильдік
қызметінің ерекшеліктерін ашып көрсету;
- публицистикалық стильдегі сөйлемнің оқшау бөліктері қызметінің
деңгейін анықтау;
- ғылыми стильдің өзіндік ерекшелігіне байланысты ондағы сөйлемнің
оқшау бөліктері қызметінің аясын айқындау;
- ресми іс қағаздар стилінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің қолданылу
себептерін нақтылау.
Зерттеудің дереккөздері. Диссертациялық жұмыста талданған тілдік
деректер ауыз әдебиетінен, тарихи поэзиядан, көркем әдеби шығармалардан,
яғни, екі томдық Бес ғасыр жырлайды кітабынан, А. Құнанбаев, Б. Майлин,
М. Әуезов, Ә. Кекілбаев, І. Есенберлин, М. Мағауин, Ш. Мұртаза, М.
Мақатаев, Ф. Оңғарсынова, Д. Исабеков, С. Мәуленов, З.
Ахметова, Қ. Сыдиықов, Б. Мұхай т.б ақын-жазушылардың, журналистердің
шығармаларынан, ауызекі сөйлеу тілінен, бұқаралық ақпарат көздерінен,
ғылыми және ресми-іс қағаздар мәтіндерінен жиналды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы жоғарыда аталған міндеттерді шешуден көрінеді.
- ауызекі сөйлеу тілі сөйлемнің оқшау бөліктерінің барлық түрлерінің ең
мол қолданылатын жері;
- сөйлемнің оқшау бөліктерінің көркем әдебиет тілінде айтушының өзіне
тән ішкі жан дүниесі, мінез-құлқы, ойы тұрғысынан баға беру қызметін
атқаратындығы; олардың өздерінің тілдік мағынасымен қатар түрлі
көңіл күйді де білдіретіндігі; поэзияда ерекше поэтикалық әсер
тудыру құралы болып табылатындығы, кейіпкерлерді мінездеуде,
бағалауда қолданылатындығы; автордың көркемдік мақсатымен ұштасып
жататындығы анықталды;
- публицистикалық шығармаларда сөйлемнің оқшау бөліктері қоғамдағы әр
түрлі құбылыстарға деген автордың позициясын, өкінішін,
наразылығын, кейіпкерлердің қуанышын, үмітін т.б. сезімдері мен
көңіл күй сезімдерін білдіру мақсатында жұмсалатындығы анықталды;
- ғылыми шығармалардағы қолданылатын сөйлемнің оқшау бөліктерінің
қызметі айтылған фактіге қатысты автордың қарым-қатынасын, ойын,
пікірін білдіру, еңбекті оқырманға әсерлі, ұғымды, оқуға жеңіл,
түсінікті жеткізуді ескеру талабынан туындайтыны көрсетілді;
- ресми-іс қағаздар стиліндегі кейбір мәтіндерде эмоционалды-
экспрессивтілік мақсатта қаратпалардың, қосымша мәлімет беру
қызметінде қыстырынды құрылымдардың кездесетіндігі анықталды;
- сөйлемнің оқшау бөліктерінің мағынасы актуальды сөйлеу жағдаяттарына
байланысты контексте, сөйлеуде айқындалып отыратындығы дәлелденді.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының теориялық
маңыздылығы қазақ тіл білімінің стилистика саласының теориялық базасын
толықтырумен негізделсе, практикалық маңыздылығы ретінде Қазақ тілінің
практикалық стилистикасы, Стилистика және тіл мәдениеті негіздері атты
ғылыми курстардың оқу құралдарын жазуда, аталған курстардан дәрістер оқуда,
семинар, практикалық сабақтарын жүргізуде, сонымен қатар, көпшіліктің
сөйлеу мәдениетін нормаға түсіруде көмекші құрал ретінде қолдануға
болатындығын атауға болады.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста компоненттік, контекстік талдау әдісі,
лексика-семантикалық талдау, ғылыми сипаттама, салыстыру, бағалау, қорыту
және стилистикалық талдау әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Сөйлемнің оқшау бөліктері қызметінің өзгеруі (күшеюі, кеңеюі) қазақ
тілінің даму тарихымен, функционалдық стильдер жүйесінің қалыптасуымен
анықталады;
- Ауызекі сөйлеу тілінің эмоциялы болуы онда сөйлемнің оқшау
бөліктерінің барлық түрлерінің кеңінен қолданылуын түсіндіреді;
- Көркем әдебиетте сөйлемнің оқшау бөліктерінің барлық түрлері
кездеседі және бұл стильде олардың адам ойы мен сезімін, көркемдік ойды
берудегі мүмкіншіліктері барынша жан-жақты ашылады, көркемдік қызметі
мейлінше тереңірек көрінеді.
- Публицистиканық бүкіл өне бойынан авторлық ой-пікір, көзқарастың
көрінуі және журналистің өз ойымды білдірсем, жеткізсем деген мақсатының
болуы бұл стильде, әсіресе, қыстырмалардың қолданылуының негізгі себебі
болып табылады.
- Ғылыми әдебиетте қыстырмалар, әсіресе, қыстырынды сөздер белсенді
қызмет атқарады. Олар тек хабарды толықтыру функциясын ғана орындамайды,
айтылған фактіге қатысты авторлық қарым-қатынасты білдіру мақсатында да
жұмсалады.
- Ресми-іс қағаздар стилінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты онда
сөйлемнің оқшау бөліктері көп кездеспейді, ішінара қаратпалар мен
қыстырынды құрылымдар қызметін байқауға болады.
- Сөйлемнің оқшау бөліктерінің мағынасы лингвистикалық факторлардан гөрі
экстралингвистикалық факторлармен, яғни, адамның психологиясымен, көңіл-
күйімен, әлеуметтік жағдаяттармен анықталады.
Зерттеудің жариялануы және мақұлдануы. Зерттеу жұмысының негізгі
теориялық тұжырым-түйіндері туралы Казахстанская филология: проблемы и
перспективы (Алматы, 2002 ж., мамыр) атты халықаралық конференцияда,
Қазақстанның тәуелсіздігіне 10 жыл: нәтижелері және болашағы атты
халықаралық ғылыми конференцияда (Алматы, 2001 ж) М.Ғабдуллин - ғалым-
педагог, қоғам қайраткері атты Республикалық ғылыми-практикалық
конференцияда (Алматы,2005) баяндалды. Диссертациялық жұмыстың негiзгi
өзегi бойынша ғылыми басылымдар мен арнайы жинақтарда 7 мақала жарық көрдi.
Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 СӨЙЛЕМНІҢ ОҚШАУ БӨЛІКТЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1. Сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілдік және экстралингвистикалық сипаты
Тіл қоғамда адамзат баласының бір-бірімен дыбыстық тіл арқылы қарым-
қатынас жасауының маңызды құралы болып табылады және қандай да бір халықтың
ұлттық тілі оның (халықтың) ықылым тарихынан хабар беретін ақпарат
жинақтаушы, мәдениеті мен менталитетінің колориттік белгілерін ұрпақтан-
ұрпаққа жеткізуші когнетивтік сипаттағы құбылыс болып табылады. Осындай
күрделі құбылыс – тілдің қоғамда қатыспайтын саласы, шынында да, жоқ деуге
болады. Тіл ақпарат жинақтаушыжеткізуші қызметінен бұрын, осы ақпаратты,
яғни, адам ойын жарыққа шығармастан бұрын қорытып, талдап, редакциядан
өткізеді. Бұл процесс кез келген халықтың ұлттық санасында қалыптасқан әлем
бейнесі көрінісін жасауының, гендік-психологиялық қасиеттің жүзеге асырылуы
болып табылады. Осындай ұлттық санада бекітілген ұғым-түсініктер сол
халықтың тілдік санасында қалыптасқан тілдік (сөйлеу) нормасына түсіп,
тілді жұмсаушының мақсатына байланысты қажетін қанағаттандырады. Бұл –
тілдің адам санасында бекітілген табиғи өмір сүруі, яғни, жасалу → туу →
даму сатысының алғышарты. Ал тілдің аталған табиғи сипатынан басқа қоғамның
әр түрлі дамуы мен өзгерістеріне, яғни, экстралингвистикалық факторларға
байланысты қоғамның кез келген талаптары мен өлшемдеріне икемделуі кез
келген тілдің ұлтпен бірге өмір сүруінде айрықша маңызды.
Тілді жұмсаушы адам, ең алдымен, өзінің мақсаты мен қажеттілігін өтеуді
көздейді, соның нәтижесінде тыңдаушының әсерін туғызуды мақсат тұтады.
Сөйлеуші кез келген ақпаратты тыңдаушыға тілдік жүйедегі барлық бірліктерді
мүмкін болғанынша нормаға сай үйлестіріп жұмсауымен қатар, осы сөйлеуге
түскен бірліктер арқылы өзінің әлем бейнесі жайлы субъективті көзқарасы
мен түсінігін, қабылдауын қоса беруге ұмтылады. Демек, тіл кең мағынада
дыбыстардың, сөздер мен сөз тіркестерінің немесе сөйлем, мәтіндердің
белгілі бір үлгілерінен тұратын тұтастық болып қана табылмайды. Өйткені оны
(тілді) жасайтын да, тудыратын да, пайдаланатын да – жеке тұлға. Сондықтан
тілді пайдаланушы жеке тұлға тілдегі барлық деңгейлерді ұлттық санада, оның
ішінде тілдік санада қалыптасқан ұғым-түсініктерге сай да, сондай-ақ одан
саналы түрде ауытқи отырып, жалпы адамзаттық сананың шеңберіне шығу
арқылы да жұмсауға ерікті, соның нәтижесінде ұлттық тілді дамытуға үлес
қоса алады. Егер тіл қатып қалған норма десек, яғни, оны бұзу мүмкін
болмаса, онда ешбір тіл де дамымас еді. Тілдегі қалаптасқан әдеби норманы
бұзып, қоғам қажетіне жауап бере алмайтын үлгілерді жұмсалымнан
шығарып, жаңаларын қалыптастыратын, оларды нормаға айналдыратын да – жеке
тұлға. Жеке тұлғаның санасында қалыптасқан субъективті ой сөз немесе
тілдік бірліктердің қандай да бір түрі арқылы қоғамға таралып
объективтенеді де, тілдік, одан әрі сөйлеу нормасына айналады. Бұл
объективті сипаттағы тілдік жүйенің бастауында адам факторы тұрғандығын
дәлелдей түседі.
Тілді жұмсалымға түсіретін адам факторы оның (тілдің) коммуникативтік,
кумулятивтік, ақпараттық қызметіне қоса эмоциональдық қызметін күшейтуге
алып келеді. Тілді тұтынушы жеке субъекті болғандықтан, тілдік жүйе
жұмсалымға түскенде ақиқат шындықты тануда, әлем бейнесін жасап,
қалыптастырып, танытуда субъективтілік пен эмоционалды-экспрессивтілік
қасиеттің болмауы да мүмкін емес. Қоғамның кез келген саласында тіл арқылы
қарым-қатынас жасағанда жеке тұлғаның субъективті пікірі мен эмоционалды-
экспрессивті қатынасын білдіріп, коммуникацияны жандандырып, берілуге тиіс
ақпаратты толықтырып отыратын, сонымен қатар кез келген функционалдық
стильде әр түрлі деңгейде қатысатын тілдік бірліктердің бірі – сөйлемнің
оқшау бөліктері.
Сөйлемнің оқшау бөліктерінің қандай да бір функционалдық стиль
шеңберінде жұмсалуы тілді жұмсаушы мен қабылдаушының әлеуметтік дәрежесіне,
психологиялық деңгейіне, мәдени өресі мен аялық біліміне байланысты
болатындығы да ақиқат. Қазақ тіл білімінде сөйлемнің оқшау бөліктерін
психолингвистикалық, этнолингвистикалық, әлеуметтік, лингвомәдениеттану,
когнетивтік тұрғыдан зерттеу – болашақтағы кезекте тұрған мәселелердің бірі
деп есептейміз.
Сөйлемнің оқшау бөліктерінің сөйлемдегі басқа сөздермен синтаксистік
байланыста болмайды да, сөйлем мүшесі қызметін атқармай, сөйлемдегі басқа
мүшелерден оқшауланып айтылады.
Сөйлемнің оқшау бөліктері сөйлемде белгілі мүше қызметін атқармағанымен,
сөйлем арқылы жеткізілетін ойды дәлелдеуде, әсерлеуде, нақтылауда,
түсіндіруде, сөйлеушінің ой ретін, айтылатын ақпараттың кімнің тарапынан
екендігін, әр түрлі эмоционалды-экспрессивті сезімдерін білдіруде, алуан
түрлі стильдік мақсаттарда ерекше қызмет атқарады. Олар сөйлемге мағыналық
қатынасына қарай, қандай сөздерден жасалуына қарай қаратпа, қыстырма,
одағай деген үш түрге бөлініп жүр.
Түркітануда бұл үш категория жеке-жеке әр түрлі деңгейде Г. Гиганов [1],
А. Казем-Бек [2], Н.И. Ильминский [3], А. Троянский [4], К.С. Аксаков [5],
Алтай грамматикасы [6], М. Терентьев [7], А. Архангельский [8], И.
Лаптев [9], Н. Сазонтов [10], қазақ тіл білімінде П. М. Мелиоранский [11],
А. Байтұрсынұлы [12], Г. В. Архангельский [13], Қ. Жұбанов [14], М.
Балақаев [15], С. Кеңесбаев, С. Жиенбаев [16], С. Аманжолов [17], А.
Ысқақов [18], Н. Сауранбаев [19], қазақ тілінің грамматикаларында [20, 21,
22, 23, 24], Ш. Сарыбаев [25], Р. Сыздықова [26, 27], М. Бимағамбетов [28],
Т. Қордабаев [29], Ә. Нұрмаханова [30], Қ. Есенов [31], М. Томанов, Т.
Сайрамбаев [32, 33], Б. Хасанов [34], Р. Әміров [35], С.Исабекова [36],
Р. Әсенова [37, 38], Н. Егіншібаева [39], Г. Садырова [40] т.б.
еңбектерінде қарастырылған.
Аталған қаратпа, қыстырма және одағай категориялары қазақ тіл білімінде
оқшау сөздер деген терминмен аталып келген еді. Алайда ғылымның қай
саласында болсын, қандай бір атау болмасын, шартты түрде қабылданып
қалыптасып кететіні мәлім. Оқшау сөздер атауын да солай деп қараған жөн.
Оған себеп, біріншіден, оқшаулар тобына кіретіндер тек жеке сөздер емес,
сөз тіркестері, сөйлем де болуы мүмкін. Екіншіден, оқшау сөз, сөз
тіркестері, сөйлемдер сөйлем құрамынан бөлек айтылмайды. Егер олар негізгі
ойды, хабарды, әрекет-қимылды білдіретін сөйлемнен мүлде бөлекр лмайды.өз,
сөз тіркестері , сөйлемдер сөйлемнің органикалық құім. ипорядок слов (
инверсивное или дистантное рс мәселе, оқшау айтылатын болса, олар негізгі
құраммен мағыналық жағынан да ұласпас еді, ондай синтаксистік топтардың
болатындығы жайлы мәлімет те болмас еді. Сондай сөздердің қатысуы арқылы
сөйлемнің құрамы да күрделенеді, сөйлем тек қана оны құрайтын мүшелерден
басқа, бүкіл сөйлемге әр түрлі реңктер қосатын сөздермен толығады,- дей
келіп, М. Томанов пен Т.Сайрамбаев қаратпа, қыстырма және одағайлардың
негізгі синтаксистік ерекшеліктерін саралай отырып, оларды сөйлемнің оқшау
бөліктері деп атауды ұсынады [32, 6 деп атауды ұсынады [32, 6-б.]. Біз де
ғалымдардың осы ойын қостай отырып, сөйлемнің оқшау бөліктері деген
терминді қолданып отырмыз.
Қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаушы А. Байтұрсынұлы Қызылорда
қаласынан 1925 жылы шыққан Тіл – құрал (Сөйлем жүйесі мен түрлері. III-
інші тіл танытқыш кітап. Түзетіліп, толықтырылып, жаңа емлемен 3-інші
басылуы. Қазағыстан Қалық Ағарту Комиссариатының білім-әдеби кеңесі
ұнатқан. Қазағыстан мемлекет баспақанасы) еңбегінде негізгі сөйлем
мүшелерінен басқа сөйлем маңайында жүретін сөйлем мүшелерін бұратана
сөздер деп атап, оларға сөз арасына керек жерінде қыстырыла айтылатын
қыстырма сөздер мен сөз бетін біреуге қарата, қадап сөйлегенде айтылатын
қаратпа сөздерді жатқызса, оқшау сөздерге жатқызылып жүрген одағай
сөздерді Тіл – құрал (қазақ тілінің сарфы). Бірінші жылдық. Орынбор –
1914) және Тіл – құрал (Дыбыс жүйесі мен түрлері. 1-інші тіл танытқыш
кітап (Қазақ-қырғыз білімпаздарының 1-інші тобының қаулысы бойынша
өзгертіліп 5-інші басылуы). Қазақстан мемлекет баспақанасы. Қзыл-Орда,
1925) еңбектерінде сөйлемде одағайланып, оңаша айтылуына, яғни,
синтаксистік табиғатына қарай ажыратып көрсете отырып, оларды жеке сөз
бөлігі (табы) ретінде қарастырады. Ғалым бұратана сөздер, яғни, қаратпа
және қыстырма сөздер сөйлем ішіндегі басқа сөздерімен үйлеспейді,
байланыспайды, алып тастағанда орны ойсырай қоймайды,- деп түсіндіреді
[12, 168 б., 196 б., 286 б.]. Алайда ғалымның соңғы пікірі кейін
толықтырылып, сөйлемнің оқшау бөліктерінің сөйлемде басқа сөздермен
синтаксистік тұрғыдан ғана байланысқа түспейтіндігі, дегенмен олардың
(сөйлемнің оқшау бөліктерінің) сөйлем мазмұнымен мағыналық байланыста
болатындығы, сондықтан оларды алып тастағанда мағыналық толықтықтың,
экспрессивтіліктің, әңгіменің коммуникативті жанды әсерінің
әлсірейтіндігі кейінгі тілші ғалымдардың еңбектерінде дәлелденді.
Профессор М. Балақаев сөйлемнің оқшау бөліктеріне қаратпалар мен
қыстырмаларды ғана жатқызып, оларды былай сипаттайды: Ойымыз түсінікті
болу үшін, не болмаса сөйлемге үстеме мағына қосу үшін, кейде (көлбеу
жазумен берген біз – М. А.) сөйлем мүшесі болмай, өз алдына оқшау тұрып
жұмсалатын сөздерді қоса айтамыз [15, 11 б.]. Ғалымның бұл анықтамасында
кейде деп ерекшелеп көрсетуі қаратпалар мен қыстырмалардың әр түрлі сөз
табынан болатындығын, олар өздерінің әдеттегі қызметінде басқа сөздермен
синтаксистік қатынаста жұмсалатындығын, демек, олардың оқшау тұрып
жұмсалуы сөйлеу сәтінде актуалданып, оқшауландырғыш қызмет атқаратындығын
аңғартса керек.
1954 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілі академиялық грамматикасында:
Айтылған ойдың кімге арналғанын білдіру үшін, оған басқаның көңілін аудару
үшін жұмсалатын оқшау сөзді қаратпа сөз, ал Сөйлемдегі ойға, оның айтылу
тәсіліне біреудің қалай қарайтынын білдіретін сөзді қыстырма сөз дейміз,-
деген түсінік беріліп, қыстырма сөздер мағынасына қарай мынадай негізгі
топтарға бөлінген: 1) көңіл күйді, сезімді білдіретін; айтылған ойға
нануды, жорамалдауды білдіретін; 3) ойдың айтылу амалын, 2)тәсілін
білдіретін; 4) айтылған ойға бақылау не айтушының пікірі тұрғысынан
қарағандықты білдіретін; 5) айтылған ойлардың өзара қатынасын білдіретін
қыстырма сөздер [20, 494 б.]. Әрине, қыстырма сөздерді білдіретін
мағынасына қарай бұлай топтау, негізінен алғанда, дұрыс. Алайда бұл –
қыстырма сөздердің білдіретін мағыналарын жалпылай топтап көрсетуден туған
топтама. Ал әрбір қыстырма сөздің мағыналық реңктері ол тілдік ортада
жұмсалымға түскенде, сонымен қатар, сөйлеуші факторына және басқа да
экстралингвистикалық факторларға байланысты айқындала түсетіндігі ақиқат.
Сол себепті де қыстырма сөздердің мағыналық топтары жоғарыда
көрсетілгендегіден көп болуы мүмкін.
1954 жылғы грамматикалық еңбекте сөйлемнің оқшау бөліктерінің бір түрі –
одағайларға: Одағайлар мағына жағынан заттың (субстанцияның) өзі туралы
да, сыны туралы да, саны туралы да, қыймылы туралы да, қыймылдың жайы-күйі
туралы да ұғым білдірмейді: яғни басқа негізгі сөз таптарына ұқсамайды.
Осындай ерекшеліктерімен байланысты одағай сөздер сөйлемде не тұрлаулы, не
тұрлаусыз мүшелердің қызметтерін атқармайды, яғни олар сөйлемдегі басқа
сөздермен тікелей синтаксистік қарым-қатынасқа түспейді. Сонымен қатар,
одағай сөздер түрлі шылау сөздерге де ұқсамайды, өйткені шылау сөздердің
өздеріне тән лексикалық мағыналары болмағанымен, олар (шылау сөздер)
сөйлемдегі басқа мағыналы сөздермен селбесіп, оларды өзара байланыстыратын
грамматикалық дәнекер болып қызмет атқарса, одағайларда бұл қасиет жоқ,-
деген сипаттама берілген [20, 360 б.]. Бұл анықтама, негізінен, құрылымдық
грамматикада қалыптасқан тұжырымдар бойынша ешбір дау тудырмайды. Өйткені
сөйлемнің оқшау бөліктері сөйлемдегі жеке сөздермен грамматикалық қатынасқа
түсе алмайтындығы және оның мүмкін еместігі –дәлелденген шындық. Алайда
сөйлемнің оқшау бөліктері сөйленімнің (высказывание) жалпы пропозициялық
мазмұнымен логика-семантикалық қатынаста, ажырамас байланыста болады.
Осы академиялық грамматикада одағайлардың тілдік табиғаты төмендегіше
түсіндірілген: ...біріншіден, одағай сөздердің мағыналары адамның түрлі
сезім дүниесінің күй-жайларымен байланысты. Демек, одағай сөз адамның алуан
түрлі сезімімен байланысты шығатын дыбыстық ишараттарды білдіреді...
Екіншіден, адамның көңіл күйі құбылмалы болатындықтан одағай сөздердің
көпшілігінің мағыналары да құбылмалы я ауыспалы, демек, көп мағыналы болып
келеді... Үшіншіден, одағай сөздер сөйлемнің басқа мүшелерімен
грамматикалық жағынан байланыспайды, солай болса, өзі жарыса айтылған
сөйлемнің мүшесі бола алмайды. Одағайлар – өздері жарыса қабаттасып
айтылатын сөйлеммен дауыс ырғағы арқылы оқшауланыңқырап, бөлініп тұратын
сөздер [20, 360 б.]. Дегенмен одағайлар тек көңіл күйін білдіретін күрделі
дыбыстардан ғана тұрмайтындығы, яғни, алғашқы кезде олардың лексикалық
мағынасы бар сөздерден де шығатынына көптеген зерттеушілер көз жеткізген.
Одағайлардың нақты мағынасы актуалды сөйлеу жағдаяттарымен байланысты,
контексте (сөйлеуде) айқындалып отырады.
Бұдан кейінгі қазақ тіліндегі оқулықтар мен грамматикаларда сөйлемнің
оқшау бөліктеріне берілген анықтама-түсініктер де жоғарыдағы пікірлерге
ұқсас келеді. 1967 жылы жарық көрген қазақ тілінің академиялық
грамматикасында Р. Сыздықова сөйлемнің оқшау бөліктеріне төмендегідей
түсінік береді: Сөйлем арқылы ойды білдіруде, сөйтіп, бес түрлі мүше
қатысатын болды. Бірақ сөйлем – жалаң коммуникативтік акт емес, ол
психологиялық экспрессивтік те акт. Сөйлем белгілерінің бірі – модальдық
мәнді білдіруі, яғни, сөйлеушінің айтылған ойға әр алуан қатынасын
(күмәнданатындығын, разы екендігін, тамашалайтындығын, таңырқайтындығын,
қуанатындығын т.б.) қоса білдіруі. Мұндай модальдық реңктерді беру жолдары
түрліше. Солардың бірі – сөйлем мүшелеріне жатпайтын басқа сөздермен
білдіру, ол сөздер қыстырма, одағайлар болады. Сондай-ақ, сөйлеуші айтып
отырғанына назар аударту мақсатын да көздей алады, ол үшін де сөйлем
мүшелерінен тыс басқа сөздерді – қаратпаларды қолданады. Сол сияқты,
сөйлеуші айтып отырған ойының желісіне жол-жөнекей бір нәрселерді ескерте
кету, айқындай түсу мақсатын да қоюы мүмкін. Ол үшін сөйлем мүшелерінен тыс
элементтерді – ескертпелерді пайдаланады. Осылардың барлығы, яғни,
қыстырмалар, қаратпалар, одағайлар, ескертпелер, белгілі бес түрлі сөйлем
мүшелерінің ешқайсысына жатпайды, өйткені олар сөйлем мүшелерінің
сұрақтарына жауап бермейді. Егер жасалған сөз табы мен тұлғасына қарай
қыстырма сөздердің кейбіреулеріне сұрақ қоюға болатын болса да (мысалы,
меніңше – кімше? қысқасы – қалай? сөйтіп – қайтіп?), ол сұрақтар бұл
қыстырмаларға сөйлемнің белгілі бір мүшесімен байланысты қойылмайды, жалпы
сөйлемге, айтылған ойға қойылады. Сондықтан қыстырмаларды, қаратпаларды,
одағайларды, ескертпелерді сөйлем мүшелерінен бөлек алып, оқшау сөздер деп
атаймыз. Оқшау сөз деген термин шартты, өйткені сөйлем мүшелерінен оқшау
тұратын элементтер жалғыз дара сөздер ғана емес, сөз тіркестері де,
сөйлемдер болып келеді. Сондықтан оларды, жалпы алғанда, қаратпалар,
қыстырмалар, одағайлар, ескертпелер деген қолайлы болады [26, 102 б.]. Бұл
анықтама сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілдік табиғатына берілген толыққанды
сипаттама болғандықтан, ұзақ сілтеме беріп отырмыз. Дегенмен ғалымның
мұндағы ескертпе деп ұсынған термині бұрынырақ А.Байтұрсынұлының
еңбегінде қыстырынды деп аталып, кейін қазақ тіл білімінде осы термин
қайта жаңғырып, қалыптасып кеткенін айта кеткеніміз жөн.
Р. Сыздықова сөйлемнің оқшау бөліктерінің сөйлем ішінде басы артық,
жолдан ілесе салған элементттер емес екендігін, оларды алып тастағаннан
сөйлемге ешқандай нұқсан келмейді деген түсіндірменің ғылыми тұрғыдан
алғанда дұрыс емес екендігін айта келіп, олар сөйлем құрауға қатысып, оның
басты белгілерінің бірі – модальдылықты білдіреді,- деп көрсетеді [26, 103
б.], бұл анықтама М. Балақаев пен Т. Қордабаевтың Қазіргі қазақ тілі
оқулығында (1971) қайталанған [29, 114 б.].
Қазақ грамматикаларында грамматикалық жағынан сөйлеммен байланыспайтын
сөйлемнің оқшау бөліктері үш топқа бөлініп қарастырылады: 1) қаратпа, 2)
қыстырма, 3) одағай. Бұл негізінен дұрыс бөлу. Алайда мұнда бірқатар
одағайлардың қаратпа және қыстырма сөздер қызметінде қолданылатындығы және
үш топқа да қатысты болатындығы ескерілгені жөн. Мысалы: Уа! Ей! А! Ау! –
қаратпа, ал Тәйірі! Шіркін! – қыстырма сөздер.
Қазақ тіліндегі сөйлемнің оқшау бөліктері қызметінің синтаксистік,
стилистикалық мәселесін шешуде біраз нәрсенің басы ашылған зерттеу
еңбектері баршылық. Қыстырма және қаратпалардың синтаксистік қызметі М.
Томанов пен Т. Сайрамбаевтың еңбектерінде [32, 33], ал олардың
стилистикалық қызметі 1989 жылы жарық көрген Қазақ тілінің стилистикасы
оқулығында (авторлары – М. Балақаев, М. Томанов, Е. Жанпейісов, Б.
Манасбаев) қарастырылған [41]. Сөйлемнің оқшау бөліктерінің бір түрі –
қаратпалар жаңа қырынан, әлеуметтік-лингвистикалық тұрғыдан да қарастырылып
жүр [34].
Қазақ тіл білімінде қаратпа және қыстырма сөздерді арнайы зерттеп,
оқулық жазған М. Томанов пен Т. Сайрамбаев қаратпа, қыстырма және
одағайларды сөйлемнің негізгі құрылымынан оқшауланған бөліктер деп қараудың
себебін былай түсіндіреді: 1) олар белгілі бір синтаксистік конструкция
құрамында ғана көрінеді, 2) олардың қандай тұлғада тұруы сөйлемнің негізгі
құрамының лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне бағынышты емес, 3) ең
бастысы, оларды жеке алып қарастырғанда, дербес сөйлем беретін мән-мағынаны
білдіре алады, 4) олардың сөйлемнің негізгі құрамымен қатынасын дербес
сөйлемдердің өзара қатынасымен салыстыруға болады [33, 3 б.]. Бұл
сөйлемнің оқшау бөліктерінің синтаксистік табиғатын толық көрсете алатын
тұжырым деп мойындауға болады. Дегенмен осындағы қаратпа, қыстырма және
одағайларды дербес сөйлем беретін мән-мағынаны білдіре алады деген
тұжырымға күдікпен қарауға тура келеді. Себебі қаратпа мен одағайлардың
дербес сөйлем ретінде жұмсала алатындығы айқын нәрсе болғанымен, қыстырма
бөлікті сөйлемнен бөлек алып қарасақ, дербес сөйлем беретін мән-мағынаны
білдіре алады деуге келіңкіремейтін сияқты. Мысалы, Мариям Азаматқа, шынын
айтсақ, келешек үшін тиді (Б. Майлин) деген сөйлемдегі шынын айтсақ
қыстырма бөлігін жеке сөйлем дей алмаймыз. Өйткені ол біршама аяқталға
ойды білдіре алмайды, яғни, сөйлеушінің (жазушының) айтайын деген ойын
шынын айтсақ қыстырма бөлік арқылы түсіну қиын.
Профессор Р. Әмір сөйлемнің оқшау бөліктерін негізгі сөйлемге қатысы,
атқаратын қызметіне қарай: 1) үндеу амалы ретінде жұмсалатын оқшау сөздер;
2) қыстырма сөздер, сөйлемдер деп бөліп, грамматикалық жүйеден оқшауланған
бұл компоненттер сөйлемнің коммуникативті мақсатымен, мазмұнымен тығыз
байланысты болады,- деп тұжырымдайды [42, 95 б.]. Біздіңше, ғалым
сөйлемнің оқшау бөліктерін ажыратуда, негізінен, ауызекі сөйлеу тіліндегі
коммуникативтік қызметіне барынша көңіл бөлген сияқты.
Қазақ тіл білімінде сөйлемнің оқшау бөліктері деп аталатын топқа
қаратпалар мен қыстырмалар, одағайлар жатқызылатынын жоғарыда айттық.
Бұлардың ешқайсысы да, жоғарыда айтылғандай, сөйлем мүшелерінің
ешқайсысымен де тікелей байланысқа түспейді. Сөйлемнің оқшау бөліктерінің
бұл үш түрінің әрқайсысының өзіндік семантика-мағыналық жақындықтары
болғанымен, оларды қандай да бір лексика-грамматикалық топқа біріктіре
алмаймыз. Себебі қаратпа және қыстырма сөздер әр түрлі сөз таптарынан, әр
қилы белгі-формулалардан, сөз тіркестерінен, сөйлемдер мен мәтіндерден
жасалса, одағай сөздер морфологияда өз алдына жеке сөз табы ретінде қарала
отырып, оқшау сөздердің қатарына жатқызылады әрі қаратпалар ретінде де
қызмет атқарады. Сондықтан қаратпа, қыстырма және одағай сөздердің басын
біріктіретін қасиеті – олардың синтаксистік табиғаты болып табылады. Демек,
сөйлемнің оқшау бөліктері ерекше синтаксистік категория ретінде қаралады.
Мұндай тұжырымның ғылыми негізін М. Томанов пен Т. Сайрамбаев төмендегідей
уәждермен дәлелдейді: Синтаксистік категория деп есептеуге бірінші себеп:
бұл топтағылардың қай-қайсысы да тек қана белгілі бір контекст құрамында
ғана көрінеді, екінші сөзбен айтқанда, ойды, іс-әрекетті т.б. хабарлау,
айту үстінде негізгі мағынаны беретін синтаксистік топтың шылауында,
жетегінде, сонымен қабаттаса келеді. Негізгі сөйлемнен тыс, дербес
қалыптасуы, қолданылуы мүмкін болмаса да, олардың қай түрі де сөйлеммен
тікелей грамматикалық байланысқа түспейді. Бұл қаратпалар мен қыстырмаларға
да, одағайларға да бірдей тән ерекшелік. Екіншіден, оқшау айтылған сөз, сөз
тіркестерінің қандай тұрғыда тұруы сөйлем мүшелерінің лексика-грамматикалық
ерекшеліктерімен айқындалмайды. Мысалы, Қайтейін, қарағым, мен не білемін
(Б. Майлин) деген сөйлем құрамындағы қыстырма (қайтейін), қаратпа (қарағым)
сөздерінің бірінші жақта тұруы грамматикалық тұрғыдан мен не білемін
сөйлемінің бірінші жақта айтылуының салдарынан деп қарауға еш дәлел жоқ.
Сөйлемнің бірінші жақта айтылуы бастауышқа байланысты. Бастауыштың түр-
тұлғасына тәуелді баяндауыш та бірінші жақта айтылған.
Бірақ қыстырма сөздердің тұлғасынан ондай тәуелділік байқалмайды. Мына
мысалдарда оқшау сөздер мен сөйлемнің негізгі құрамы әр түрлі жақта
айтылған: Аңдаусыз жауға желкелеріңді келістіріп-ақ тосқан екенсіңдер,
абырой болғанда, үлгере алмады (Б. Майлин). -Тәке, сіздің ауылға барамын
(Х. Есенжолов). Бірінші сөйлемдегі қыстырма сөздің -ғанда тұлғасында келуі
негізгі сөйлемге бағыныштылықтың салдары емес. Екінші сөйлемде қаратпа
екінші жақта, сөйлем бірінші жақта айтылған, қысқасы, оқшау сөздер мен сөз
тіркестерінің арасында бағыныштылық байланыс жоқ.
Оқшау бөліктердің үшінші бір ерекшелігі – олардың қай-қайсысы да
–қаратпа да, қыстырма да, сол сияқты одағайлар да, дербес алып қарағанда
жеке сөйлем беретін мәнді, мағынаны, экспрессиялық мәндерді білдіреді. Бұл
жағынан келгенде, оқшау бөліктер дербес сөйлемдерге тең, семантикалық
жағынан солармен тепе-тең түсіп жатады. Өйткені, олардың қай-қайсысы да,
осыдан бұрын көрсетілгендей, тұлғасы жағынан сөйлемге бағынышты емес,
дербес болуына да жағдай жасайды. Алайда оқшау бөліктер сөйлем білдіретін
негізгі ойды, мағынаны толықтырушы, сипаттаушы жанама тәсілдер болып
табылады, сондықтан оларды семантикалық тұрғыдан дербес сөйлеммен тепе-тең
деп қарауға негіз аз [32, 8 б.].
Жалпы, оқшау бөліктердің, олардың ішінде, қаратпалар мен қыстырмалардың
қалыптасуын сөйлем құрамындағы жеке бунақтардың басқа мүшелермен мағыналық
байланысының әлсіреуімен, босаңдауымен байланыстыруға болады. Сөйлем
ішіндегі бір сөздің, тіркестің (не одан да күрделі топтың) басқа мүшелермен
мағыналық байланысының босаңсуы жұмсалу барысында оқшаулануға алып келуі
– әбден мүмкін құбылыс. Сөйлемнің жеке бөліктері арасында мағыналық
байланыстың әлсіреуі ой, хабар құрамындағы олардың мәні мен рөліне тәуелді
болса керек, негізгі ойды, хабарды білдіруде сөйлем мүшелерінің ара
қатынасы бірдей емес. Ой, хабарды білдіруде жанама қатысты мүшелер
оқшаулануға бейім тұрады. Мұны, әсіресе, қыстырмалардың қалыптасуынан айқын
көруге болады. Сөйлем мүшелерінің бір-бірімен қатынасы тұрғысынан
қарастырсақ, қыстырмалар мен сөйлемнің негізгі құрамының арасындағы
мағыналық қатынас тұрлаусыз мүшелер мен тұрлаулы мүшелердің арасындағы
қатынасты танытады. Тұрлаусыз мүшелердің кейбір түрлері тұрлаулы
мүшелермен мағыналық тұрғыдан еркін байланысады. Оларды арнайы атап
айтпағанда да негізгі мән-мағына тыңдаушыға айқын. Ондай мүшелердің
тұрлаулы мүшелермен (сөйлемнің негізгі құрамымен) байланысы әлсіреп,
күңгірттенуге бейім.
Қаратпалар мен одағайлардың сөйлемнің негізгі құрамына қатынасын
дербес сөйлемдердің өзара тең байланысымен салыстыруға болар еді. Бұлар да
дербес жай сөйлемдер сияқты дербес айтылады. Ерекшелігі – қаратпалар сөйлем
бастауышын – логикалық субъектіні қайталайды да, одағайлар экспрессиялы
мәнді жай сөйлемдерді қайталайды. Қаратпалар сөйлемнің бастауышымен –
логикалық субъектімен мәндес болғанмен, оның сөйлем құрамында міндетті
түрде қатысуының қажеттілігі жоқ. Өйткені сөйлемнің грамматикалық бастауышы
бар немесе оның қандай сөз екені сөйлемнің құрылысы арқылы айқындалады.
Қаратпалардың қалыптасуы грамматикалық бастауыш – логикалық субъектіні
айқындап атауға ұмтылумен ұштасып жатады. Кейде олар сөйлем құрамын
түгелдей дерлік қайталайды (күрделі қаратпалардың кейбір түрі). Одағайлар
семантикалық және морфологиялық ерекшеліктеріне сәйкес, жеке сөйлем
мүшесіне мағыналық жағынан да, грамматикалық жағынан да тең бола алмайды.
Олай болатыны: олар (одағайлар) іштей мүшелене алмайды. Бұл олардың
морфологиялық ерекшелігіне байланысты. Қыстырмалар мен қаратпалардың
олардан басты ерекшелігі де осында. Осыған орай, олар дербес сөйлемге тең,
мағыналық жағынан сонымен жарыса қолданылады. Сөйлем құрамымен
грамматикалық байланысқа түсе алмайды. Оған басты себеп: одағайлар
қосымшалармен түрленбейді (егер түрлене қалса, одағайдың шеңберінен шығып
кетеді).
Оқшауланатын сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлемдерді олар айтылған
контекстен бөліп қарауға болмайды. Олардың қайсысының да мәні өздері
қолданылған мәтінмен бірге алып қарағанда ғана айқындалады. Айталық,
қаратпалар мен одағайлар өздері айтылған жақты сөйлемнің құрамынан тыс
қарала алмайды.
Қаратпа, қыстырма және одағай сөздер өздерінің мағыналық та, жаратылысы
жағынан да мына себептерге байланысты бірге қаралады:
1) үшеуі де сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді;
2) сөйлемнің оқшау бөліктері (одағайдан басқасы) әр түрлі
морфологиялық жағынан көбіне көптеліп, тәуелденіп келгенімен де, о да
бәрібір басқа бір сөздермен байланысқа түсуге себеп бола алмайды. Ол сол
тұлғаларында тұруы арқылы да бәрібір ешбір сөзбен байланыса алмайды;
3) сөйлемнің оқшау бөліктері сөйлеуде ғана, сөйлеммен бірге ғана өмір
сүре
алады. Олар сөйлемнің өн бойымен мағыналық байланыста болады [39, 13 б.].
Оқшауланатын бөліктер синтаксистік құрылымы, семантикасы мен қолданылуы,
морфологиялық негіздері жағынан тек қана синтаксистік топ болып табылады.
Олай болатыны: белгілі бір сөздердің, тіркестердің, сөйлемдердің
қыстырмалық қызметі тек синтаксистік жүйе құрамында ғана жүзеге асырылады.
Қаратпалар болса, екі жақты топ болып табылады, олардың жалаң түрлері жалқы
есімдер негізінде жасалады (яғни, морфологиялық негізі бар күрделі түрлері
– синтаксистік жүйенің жемісі), ал одағайлар – осындай морфологиялық топтың
синтаксистік жүйе құрамындағы қызметінің көрінісі.
Бір айта кететін нәрсе: жоғарыда біз сілтеме келтірген еңбектерде
сөйлемнің оқшау бөліктері – қаратпалар, қыстырмалар, одағайлар оқшау
сөздер деген терминмен біріктіріліп берілсе, 2002 жылы жарық көрген Қазақ
грамматикасында қыстырма, қыстырынды, қаратпалы сөйлемдер күрделенген жай
сөйлемдердің қатарында қарастырылған. Бұл академиялық грамматикада
қыстырмаларға төмендегідей сипаттама беріледі: Қыстырма құрылымдарға бір
қалыпқа түскен фразеологиялық сипаты, шектеулі мағынасы бар, жеке
қолданылмайтын құрылымдар жатады.
Қыстырмалар арқылы сөйлемде берілген ойға сөйлеушінің қатынасы беріледі,
олар модальдылықтың лексика-грамматикалық тәсілі болып табылады. Ол қатынас
әр қилы болады: сөйлеуші өз айтқанына күмәнданатындығын немесе сенетіндігін
білдіре алады немесе айтқан ойына байланысты өкінішін, ренішін, қуанышын,
қуаттайтындығын қоса айтуы мүмкін, сондай-ақ, ол ойды қорыта айтқандығын
немесе оның кімнің тарапынан екендігін де білдіре кете алады. Қыстырма
сөйлемді айтпасақ та, негізгі сөйлем өз мазмұн желісін үзе алмайды. Алайда
онда баяндалған ой жадағайланып, өзіне қатысты кейбір қосалқы мәліметтерден
ойсырап қалады. Мұның өзі қыстырма сөйлемдердің тілімізде қолданылуы
кездейсоқ құбылыс емес, қайта керісінше, заңды әрі табиғи процесс екендігін
айқындай түседі. Қыстырма сөйлемдер негізгі сөйлемде баяндалған оқиға
желісіне байланысты айтушы адамның көзқарасын білдіріп тұрады.
Қыстырма құрылымдар модальдық қатынасқа байланысты жеке өз алдына
синтаксистік құрылым құрғандықтан да, айтылу барысында арнайы интонацияға
ие болады. Жалпы сөйлемнің айтылу барысы алшақтап, бөлектеніп кетпейді, тек
аз ғана тыныспен бөлектеніп тұрады да, келесі негізгі сөйлемнің айтылу
сазымен ұласып жатады [43, 682 б.].
Осы академиялық грамматикада қыстырма сөйлемдердің бір түрі қыстырынды
құрылымдардың табиғаты: Қыстырынды құрылымдар негізгі сөйлемдегі айтылған
ойды немесе сөйлемнің белгілі бір мүшесін толықтырып, нақтылап, әр түрлі
қосымша хабарлар беріп тұрады. Олар негізгі сөйлемге жай әншейін қыстырыла
айтылмайды. Хабардың желісіне байланысты автор тарапынан арнайы мақсатпен
қолданылады. Соның нәтижесінде сөйлемнің мазмұны толығырақ ашылып, онда
хабарланған оқиға, әрекеттің қыр-сыры бір жағынан болса да, айқындалып
отырады,- деп түсіндіріледі [43, 683 б.]. Ал қаратпалы сөйлемдердің сипаты
төмендегіше ашылады: Қаратпалар сөйлемнің басқа сөздерімен белгілі
синтаксистік тәсілдер арқылы байланыспайды, бірақ сөйлем құрауға қатысып,
белгілі бір эмоциялық-модальдық, өзіне тән арнаулы мағыналық қызмет
атқарады. Қаратпалар сөйлемнен тысқары жеке келуі де мүмкін. Қаратпалар бір
сөз болып та, бірнеше сөз болып та келеді [43, 686 б.]. Біз бұл
грамматикада қыстырма, қыстырынды және қаратпалы сөйлемдердің күрделенген
жай сөйлемдердің құрамында қарастырылғанын мақұлдай отырып, сөйлемнің оқшау
бөліктері (одағайды қоса алғанда) жеке берілсе дұрыс болар еді деген ой
айтқымыз келеді.
Адам баласының эмоционалды-экспрессивті көзқарасын, сезімдерін білдіруі
оның психологиялық қабылдауы мен көңіл күйіне байланысты болса, олардың бір-
бірімен және қоршаған ортамен тұрмыстық және басқа салаларда қарым-қатынас
жасауы, көбінесе, олардың өздері өмір сүрген ақиқат шындықпен, яғни,
экстралингвистикалық жағдайлармен тығыз байланысты болады. Бұл ретте
сөйлеуші мен тыңдаушының арасындағы тілдік қатынаста, тілдің басқа да
бірліктері сияқты, сөйлемнің оқшау бөліктерінің қолданылуына да осы екі
фактордың әсер ететіні даусыз. Тілді тұтынушылардың тіл бірліктерін
жұмсауына әсер ететін осы екі фактор ғылымда этнопсихология, әлеуметтану,
ал тіл білімінде психолингвистика, этнолингвистика және әлеуметтік
лингвистика салаларында қарастырылады.
О.С. Ахманова психологиялық лингвистикаға: Психолингвистика. 1.Отрасль
языкознания, изучающая процесс речи с точки зрения с о д е р ж а н и я,
коммуникативной ценности, адекватности речевого акта данному
коммуникативному намерению, т. е. природу и свойства кодирования и
декодирования сообщения, передаваемого посредством естественного языка. 2.
То же, что металингвистика,-деп, металингвистикаға: Металингвистика.
1.(психолингвистика, экзолингвистика). Отрасль языкознания, изучающая
особенности содержательной стороны языка в связи с мышлением и общественной
жизнью говорящего коллектива как необходимое условие проникновения в
природу лингвистических единиц и закономерностей их функционирования,- деп
анықтама береді [44, 230 б.].
Ғалым Ж.А. Манкеева В. Вундттың этнос психологиясын тіл білімінің
методологиясы ретінде зерттеп, онда этносты тану үшін күрделі
интеллектуалдық әрекеттер, мінез-құлық, көңіл-күй, сезім сияқты иірімдерді
басқа құрылымда қарау керек деп есептегендігін, мұндай психикалық әрекеттер
адамзат өмірінде, ең алдымен, тілінде, кейіннен әдет-ғұрпында, дінінде,
ауыз әдебиеті үлгілері, мифтік аңыздарында сақталады деген ойын келтіреді
[45, 76 б.]. Демек, тілдің әрбір деңгейінде, әрбір бірлігінде халықтың,
ұлттың мәдениетінен, әдет-ғұрпынан, тарихынан, жалпы өткен өмірі мен
болмысынан хабардар ететін құнды ақпарат жатады деген сөз.
Біз қарастырып отырған сөйлемнің оқшау бөліктері ретінде жұмсалатын
тілдік бірліктердің қолданысына сөйлеушінің сөйлеу сәтіндегі психологиялық
жағдайы тікелей әсер етеді деуге болады. Мысалы, –Күнім-ау, түнделетіп
қайда жүрсің!.. Азып кетіпсің ғой, жарығым-ау, денің сау ма әйтеуір? (Д.
Исабеков); –Неғыл дейді! Әй, тентек-ау,- деді Қарекең ұлына қарап (Д.
Исабеков). Бұл сөйлемдегі күнім-ау, жарығым-ау қаратпасы еркелеткен, жаны
ашыған адамның, ал келесі сөйлемдегі тентек-ау қаратпасы – таңданған
адамның қолданысынан туған қаратпалар. Төмендегі мысалдағы қолданыс
жалыныш күйіндегі психологиялық сәтке байланысты айтылып тұр: Жаным-ау,
айрандай аптап, күбідей күптеп болды ғой. Жуантаяқты қуды. Әнеттен алатынын
алды. Көкшені де сырып салды. Енді кім қалды! Күзектегі Тақыртұмадан сонау
жайлаудағы Байқошқарға шейін отыз көш жерде ылғи соның көктемі, күзеуі,
қыстауы, мен жайлауы! Қоныс-қонысының арасында, тіпті, түйенің қолтығы
терлеп көшетін жырағы жоқ қой!- деді (М. Әуезов).
Біреуді қарату үшін тыңдаушының аты мен оған қоса еркелету немесе
керісінше жек көру мағынасындағы сөздер қаратпа ретінде қолданылуы да
сөйлеушінің әр түрлі психологиялық көңіл күйіне байланысты болады. Мысалы,
Жәуке, айналайын, сен менің не айтқаныма түгел түсініп алшы. Істің жөні
былай ғой... -Түсінгім келмейді (Ғ. Мүсірепов); -Жексен Қодардың өлігіне
қарап: -Кет, бәлекет, жүзі қара! Кет! – деп, үлкен тасты жіберіп қалды (М.
Әуезов). Бірінші сөйлемде айналайын деген қаратпа сөз сөйлеушінің істің мән
жайын түсіндіру мақсатында өтініш жасау кезінде, жалыну сәтінде қолданылса,
екінші сөйлемдегі бәлекет сөзінің қаратпа ретінде жұмсалуы сөйлеушінің
ашулы, жиіркенішті сезім туған кездегі психологиялық көңіл күйіне
байланысты туған.
Қаратпалардың қолданысы, олардың сөйлемдегі орны сөйлеушінің белгілі бір
мақсаттарына байланысты құрылып отырады. Мысалы, -Қария, айқаймен іс
бітпейді. Зуылдап келе жатқан пойыздың жолына тұруға болмайды. Әдіс керек
(Б. Мұха); -Ұршы мені‚ Ырысбек‚ ұршы‚- деді Дүрия жалбырана сөйлеп (С.
Мұратбеков). Мұнда бірінші сөйлемнің бүкіл мағынасы арқылы белгілі бір
тыңдаушыға (қарияға) кеңес беру білдірілсе, екінші сөйлемде Ырысбек
қаратпасының етістік сөздің арасында келуі арқылы қаратылып айтылатын
адамға белгілі бір іс-әрекетті орындауды өтіну, оны іске асыруға жалыну
мағынасы білдірілген.
Қаратпа ретінде жұмсалатын сөздер өздерінің анықтауыштарымен бірге
қолданылғанда сөйлеушінің тыңдаушыға немесе қаратыла айтылатын адамға баса
көңіл аударатындығы, оны мақтайтындығы немесе тағы басқа да мақсаттарды
көздейтіндігі байқалады. Мысалы, -..Аңғал батыр, менің затым әйел.
Қайратыңмен жұмсатам деме, ебіңмен жұмсат. Ақылы дұрыс жас жігіт мінезімен
алар болар (М. Әуезов); -Халің қалай, асау келіншек? – деп жымиып алды.
–Қамыттан мойның босағасын тістеп тебетінді шығарғансың ба, қалай, а? – деп
кеңкілдеп кекете күлді (Ш. Мұртаза). Бірінші сөйлемде батырға аңғал деген
анықтауышты қоса отырып, оны райынан қайтару, иландыру мақсаты көзделсе,
екінші сөйлемде келіншекті айналдыру, дегеніне көндіру мақсатында бейнелі
түрде, әдетте атқа қатысты қолданылатын асау анықтауышы қолданылған. Бұл
қолданыс (асау келіншек) автордың өзіндік шеберлігін танытатын тәсілдің
бірі болып есептеледі.
Сөйлеуші өзінің психологиялық көңіл күйін, сезімдерін білдіруде қыстырма
сөздер мен сөз тіркестерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алып, қоғам
өмірінің сан алуан саласында белсенді қызмет атқара бастаған бүгінгі күні
оның (тілдің) қоғамның әрбір саласындағы жұмсалу ерекшеліктерін, қызмет
атқаруының аумағын, жұмсалым мүмкіндіктерінің себептері мен нәтижелерін тіл
деңгейлерінің лингвистикалық табиғаты тұрғысынан қарастырумен қатар, тілдік
құралдардың сөйлеуде жұмсалымға түсуіне себеп болатын және сол арқылы
тілдік бірліктердің семантикалық реңкін нақтылайтын экстралингвистикалық
факторларды анықтау қазақ тіл білімінің алдында тұрған, кезек күттірмейтін
мәселелердің, аса жауапты мақсаттардың бірі болып табылады. Бұл мәселелерді
шешу мен мақсаттарды орындауда, қазақ тілін әр алуан қырынан танып-білуге
ұмтылып отырған қазіргі таңда тіл білімінің функционалдық стилистика деп
аталатын саласына қатысты мәселелерді зерттеудің қажеттілігі өзекті
мәселелердің бірі болып отыр. Функционалдық стильдердің табиғатын, қоғамдық
қызметін ашуда ең алдымен, сөз таптарының, яғни лексемалардың, сонымен
қатар, синтаксистік бірліктердің де тілдік көрінісі мен сөйлеудегі қызметін
талдап-таныту көп көмегін тигізеді, әдеби тілдің әрі қарай даму бағыттарын
анықтауға мүмкіндік туғызады және стилистиканың көптеген мәселелерін шешуге
де үлесін қосады.
Тілдің лексика-семантикалық және грамматикалық құралдары шығарманың
көркемдік құрылысын жасауға әр түрлі деңгейде қатысатындығы белгілі. Жеке
сөздердің немесе басқа да тілдік тұлғалардың қолданыста, айталық, көркем
әдебиетте белгілі бір стильдік мақсатта жұмсалуын танып-білу аса маңызды
нәрсе, өйткені көркем шығарманың қызметі тек бір нәрсе жайында ақпарат беру
ғана емес, сол хабарды оқырман сезіміне әсерлі, бейнелі түрде жеткізу
мақсатын көздеу болып табылады.
Қазақ тілі өзінің ұлттық ерекшелігімен, бай сөздік қорымен,
грамматикалық жүйелілігімен, көркемдік әсерлілігімен бүгінгі күн талабына
сай қызмет ету үшін оны әр қырынан зерттеу қажет болып отыр. Осы
міндеттердің бірі – бүгінгі тіліміздің стильдік тәсілдер жүйесін зерттеу,
оқиға, іс-әрекетті суреттеуде қолданылатын бейнелеуіш амалдардың рөлін
көрсету.
Зерттеу жұмысында сөйлемнің оқшау бөліктерінің функционалды-
стилистикалық қызметі, яғни, олардың стильдің қандай да бір түрінде
жұмсалымдық аумағы мен мүмкіндігі қарастырылады. Сөйлемнің оқшау
бөліктерінің мол қолданылатын жері – ауызекі сөйлеу тілі мен көркем
әдебиет, публицистикалық стиль екендігін мойындай отырып, олардың кітаби
стильдер мен сөйлеу стилінде қолдануындағы ұқсастықтары мен айырмашылық
жақтарына кеңірек тоқталдық. Кітаби стильдердің басқа түрлерінде, яғни,
ресми іс қағаздар және ғылыми стильде сөйлемнің оқшау бөліктерінің аз
деңгейде қолданылуы бұл стильдердің өздеріне ғана тән ерекшеліктерімен
байланысты екендігі белгілі жайт. Жұмыста сөйлемнің оқшау бөліктерінің
функционалдық стильдердің әрбір түрінде әр түрлі дәрежеде қолданылуы
сөйлеушінің ақпарат жеткізу мақсатына ғана емес, тілдің коммуникативтік,
кумулятивтік, экспрессивті қызметіне орай, сөйлеушінің психологиялық
деңгейіне, әлеуметтік дәрежесіне, мәдени өресі мен аялық біліміне,
прагматикалық мақсаттарына т.б. экстралингвистикалық жағдаяттарға
байланысты болатындығы да дәлелденді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тілді қолданушы жеке субъекті
болғандықтан, ол объективтік түрдегі тілдік бірліктер арқылы субъективті
көзқарасын, яғни тыңдаушыға немесе қоршаған ақиқат шындыққа деген
эмоционалды-экспрессивті қатынасын білдіреді. Бұл әсерлілік, экспрессиялық
пен бейнелілік тілде әр алуан амалмен жүзеге асырылып отырады. Сол
амалдардың бірі ретінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілде әр түрлі
стильдік қызметте жұмсалуын да атауға болады. Стильдік тәсіл ретінде және
бейнелеуіш амалдар жүйесінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің қазақ тіліндегі,
әсіресе, көркем әдебиетте атқаратын қызметі орасан зор.
Қазақ тіл білімінде оқшау сөздердің (біздіңше, сөйлемнің оқшау
бөліктерінің) морфологиялық құрылымы, синтаксистік сипаты сияқты
грамматикалық табиғаты толық дерлік қарастырылды деуге болады. Сөйлемнің
оқшау бөліктеріне қатысты осындай және басқа да мәселелерді қарастырған
шетел және орыс тіл біліміндегі А.Н. Востоков, А.А. Потебня, Ш. Балли, А.М.
Пешковский, А.А. Шахматов, В.В. Виноградов, И.И Мещанинов, К.С.
Фортунантов, Г.Пауль, Л.В .Щерба, Р.А. Будагов, Н.Д. Арутюнова т.б.,
қазақ тіл біліміндегі А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, М.
Балақаев, Т. Қордабаев, І. Кеңесбаев, С. Жиенбаев, С. Аманжолов,
М.Томанов, А. Ысқақов, К. Аханов, Ш. Сарыбаев, Р. Сыздықова, Қ. Есенов,
Е. Жанпейісов, Б. Манасбаев, Б. Хасанов, Р. Әміров, Б. Шалабаев, Н.
Уәлиев, М. Бимағамбетов, Н.Егіншібаева, Л. Дүйсембекова, Г. Садырова
т.б. ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық негіздемесі ретінде алынды.
Дегенмен бұл жұмыстың аталған ғалымдар еңбектерінен айырмашылығы, зерттелу
зәрулігі, өзектілігі сөйлемнің оқшау бөліктерінің тіл ғылымында әзірше тың
жатқан немесе түбегейлі зерттелмеген, әлі де толықтыра, айқындай түсуді
қажет ететін проблемалардың бірі – олардың (сөйлемнің оқшау бөліктерінің)
функционалды стильдердегі қолданысына арналғандығында болып отыр. Сөйлемнің
оқшау бөліктері қай тілде болса да жиі қолданылып, сөйлеуде коммуникацияны
жанды ете түседі, әр түрлі эмоционалды-экспрессивті реңктер үстеуде
қызмет атқарады және олардың қолданылуының өзіндік ерекшеліктері болады.
Сондықтан оның стильдік қызметін зерттеу стилистиканың жалпы проблемаларын
шешуге де көмектеседі. Сөйлемнің оқшау бөліктерін стильдік жағынан зерттеу
арқылы басқа да тілдік бірліктердің, сөз таптарының да функционалды
стильдердегі қызметінің сырын аша түсуге мүмкіндік туындайды. Тіл
деңгейіндік құралдардың, оның ішінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің
қолданылуының сырын ашу жалпы тіл мәдениетін жетілдіруге де септігін
тигізеді. Зерттеу жұмысында сөйлемнің оқшау бөліктерінің сөйлеудегі
қызметінің экстралингвистикалық факторларға байланысты, оның ішінде
антропоцентристік бағытта қарастырылып, адам факторымен, ұлт
менталитетімен, тілді тұтынушылардың психологиялық ерекшеліктерімен
байланыстылығын көрсетілуін де жұмыстың қазақ тіл біліміндегі өзекті
мәселелердің біріне арналғандығы деп көрсетуге болады.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі сөйлемнің оқшау бөліктерінің ауызекі
сөйлеу, көркем әдебиет тіліндегі, публицистикалық шығармалардағы, ресми-іс
қағаздары және ғылыми стильдердегі стильдік қызметі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты қазіргі
қазақ тіліндегі сөйлемнің оқшау бөліктерінің функционалдық стильдердегі
қызметін ашып көрсету болып табылады. Ол мақсатқа орай жұмыста мынадай
міндеттер қойылды:
- функционалдық стилистика тұрғысынан сөйлемнің оқшау бөліктерінің
тілдік жүйедегі орнын және сөйлеудегі қызметін анықтау;
- көркем әдебиеттегі сөйлемнің оқшау бөліктерінің қолданылуындағы
ерекшеліктерді айқындау;
- сөйлемнің оқшау бөліктерінің ауызекі сөйлеу стиліндегі стильдік
қызметінің ерекшеліктерін ашып көрсету;
- публицистикалық стильдегі сөйлемнің оқшау бөліктері қызметінің
деңгейін анықтау;
- ғылыми стильдің өзіндік ерекшелігіне байланысты ондағы сөйлемнің
оқшау бөліктері қызметінің аясын айқындау;
- ресми іс қағаздар стилінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің қолданылу
себептерін нақтылау.
Зерттеудің дереккөздері. Диссертациялық жұмыста талданған тілдік
деректер ауыз әдебиетінен, тарихи поэзиядан, көркем әдеби шығармалардан,
яғни, екі томдық Бес ғасыр жырлайды кітабынан, А. Құнанбаев, Б. Майлин,
М. Әуезов, Ә. Кекілбаев, І. Есенберлин, М. Мағауин, Ш. Мұртаза, М.
Мақатаев, Ф. Оңғарсынова, Д. Исабеков, С. Мәуленов, З.
Ахметова, Қ. Сыдиықов, Б. Мұхай т.б ақын-жазушылардың, журналистердің
шығармаларынан, ауызекі сөйлеу тілінен, бұқаралық ақпарат көздерінен,
ғылыми және ресми-іс қағаздар мәтіндерінен жиналды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы жоғарыда аталған міндеттерді шешуден көрінеді.
- ауызекі сөйлеу тілі сөйлемнің оқшау бөліктерінің барлық түрлерінің ең
мол қолданылатын жері;
- сөйлемнің оқшау бөліктерінің көркем әдебиет тілінде айтушының өзіне
тән ішкі жан дүниесі, мінез-құлқы, ойы тұрғысынан баға беру қызметін
атқаратындығы; олардың өздерінің тілдік мағынасымен қатар түрлі
көңіл күйді де білдіретіндігі; поэзияда ерекше поэтикалық әсер
тудыру құралы болып табылатындығы, кейіпкерлерді мінездеуде,
бағалауда қолданылатындығы; автордың көркемдік мақсатымен ұштасып
жататындығы анықталды;
- публицистикалық шығармаларда сөйлемнің оқшау бөліктері қоғамдағы әр
түрлі құбылыстарға деген автордың позициясын, өкінішін,
наразылығын, кейіпкерлердің қуанышын, үмітін т.б. сезімдері мен
көңіл күй сезімдерін білдіру мақсатында жұмсалатындығы анықталды;
- ғылыми шығармалардағы қолданылатын сөйлемнің оқшау бөліктерінің
қызметі айтылған фактіге қатысты автордың қарым-қатынасын, ойын,
пікірін білдіру, еңбекті оқырманға әсерлі, ұғымды, оқуға жеңіл,
түсінікті жеткізуді ескеру талабынан туындайтыны көрсетілді;
- ресми-іс қағаздар стиліндегі кейбір мәтіндерде эмоционалды-
экспрессивтілік мақсатта қаратпалардың, қосымша мәлімет беру
қызметінде қыстырынды құрылымдардың кездесетіндігі анықталды;
- сөйлемнің оқшау бөліктерінің мағынасы актуальды сөйлеу жағдаяттарына
байланысты контексте, сөйлеуде айқындалып отыратындығы дәлелденді.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының теориялық
маңыздылығы қазақ тіл білімінің стилистика саласының теориялық базасын
толықтырумен негізделсе, практикалық маңыздылығы ретінде Қазақ тілінің
практикалық стилистикасы, Стилистика және тіл мәдениеті негіздері атты
ғылыми курстардың оқу құралдарын жазуда, аталған курстардан дәрістер оқуда,
семинар, практикалық сабақтарын жүргізуде, сонымен қатар, көпшіліктің
сөйлеу мәдениетін нормаға түсіруде көмекші құрал ретінде қолдануға
болатындығын атауға болады.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста компоненттік, контекстік талдау әдісі,
лексика-семантикалық талдау, ғылыми сипаттама, салыстыру, бағалау, қорыту
және стилистикалық талдау әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Сөйлемнің оқшау бөліктері қызметінің өзгеруі (күшеюі, кеңеюі) қазақ
тілінің даму тарихымен, функционалдық стильдер жүйесінің қалыптасуымен
анықталады;
- Ауызекі сөйлеу тілінің эмоциялы болуы онда сөйлемнің оқшау
бөліктерінің барлық түрлерінің кеңінен қолданылуын түсіндіреді;
- Көркем әдебиетте сөйлемнің оқшау бөліктерінің барлық түрлері
кездеседі және бұл стильде олардың адам ойы мен сезімін, көркемдік ойды
берудегі мүмкіншіліктері барынша жан-жақты ашылады, көркемдік қызметі
мейлінше тереңірек көрінеді.
- Публицистиканық бүкіл өне бойынан авторлық ой-пікір, көзқарастың
көрінуі және журналистің өз ойымды білдірсем, жеткізсем деген мақсатының
болуы бұл стильде, әсіресе, қыстырмалардың қолданылуының негізгі себебі
болып табылады.
- Ғылыми әдебиетте қыстырмалар, әсіресе, қыстырынды сөздер белсенді
қызмет атқарады. Олар тек хабарды толықтыру функциясын ғана орындамайды,
айтылған фактіге қатысты авторлық қарым-қатынасты білдіру мақсатында да
жұмсалады.
- Ресми-іс қағаздар стилінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты онда
сөйлемнің оқшау бөліктері көп кездеспейді, ішінара қаратпалар мен
қыстырынды құрылымдар қызметін байқауға болады.
- Сөйлемнің оқшау бөліктерінің мағынасы лингвистикалық факторлардан гөрі
экстралингвистикалық факторлармен, яғни, адамның психологиясымен, көңіл-
күйімен, әлеуметтік жағдаяттармен анықталады.
Зерттеудің жариялануы және мақұлдануы. Зерттеу жұмысының негізгі
теориялық тұжырым-түйіндері туралы Казахстанская филология: проблемы и
перспективы (Алматы, 2002 ж., мамыр) атты халықаралық конференцияда,
Қазақстанның тәуелсіздігіне 10 жыл: нәтижелері және болашағы атты
халықаралық ғылыми конференцияда (Алматы, 2001 ж) М.Ғабдуллин - ғалым-
педагог, қоғам қайраткері атты Республикалық ғылыми-практикалық
конференцияда (Алматы,2005) баяндалды. Диссертациялық жұмыстың негiзгi
өзегi бойынша ғылыми басылымдар мен арнайы жинақтарда 7 мақала жарық көрдi.
Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 СӨЙЛЕМНІҢ ОҚШАУ БӨЛІКТЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1. Сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілдік және экстралингвистикалық сипаты
Тіл қоғамда адамзат баласының бір-бірімен дыбыстық тіл арқылы қарым-
қатынас жасауының маңызды құралы болып табылады және қандай да бір халықтың
ұлттық тілі оның (халықтың) ықылым тарихынан хабар беретін ақпарат
жинақтаушы, мәдениеті мен менталитетінің колориттік белгілерін ұрпақтан-
ұрпаққа жеткізуші когнетивтік сипаттағы құбылыс болып табылады. Осындай
күрделі құбылыс – тілдің қоғамда қатыспайтын саласы, шынында да, жоқ деуге
болады. Тіл ақпарат жинақтаушыжеткізуші қызметінен бұрын, осы ақпаратты,
яғни, адам ойын жарыққа шығармастан бұрын қорытып, талдап, редакциядан
өткізеді. Бұл процесс кез келген халықтың ұлттық санасында қалыптасқан әлем
бейнесі көрінісін жасауының, гендік-психологиялық қасиеттің жүзеге асырылуы
болып табылады. Осындай ұлттық санада бекітілген ұғым-түсініктер сол
халықтың тілдік санасында қалыптасқан тілдік (сөйлеу) нормасына түсіп,
тілді жұмсаушының мақсатына байланысты қажетін қанағаттандырады. Бұл –
тілдің адам санасында бекітілген табиғи өмір сүруі, яғни, жасалу → туу →
даму сатысының алғышарты. Ал тілдің аталған табиғи сипатынан басқа қоғамның
әр түрлі дамуы мен өзгерістеріне, яғни, экстралингвистикалық факторларға
байланысты қоғамның кез келген талаптары мен өлшемдеріне икемделуі кез
келген тілдің ұлтпен бірге өмір сүруінде айрықша маңызды.
Тілді жұмсаушы адам, ең алдымен, өзінің мақсаты мен қажеттілігін өтеуді
көздейді, соның нәтижесінде тыңдаушының әсерін туғызуды мақсат тұтады.
Сөйлеуші кез келген ақпаратты тыңдаушыға тілдік жүйедегі барлық бірліктерді
мүмкін болғанынша нормаға сай үйлестіріп жұмсауымен қатар, осы сөйлеуге
түскен бірліктер арқылы өзінің әлем бейнесі жайлы субъективті көзқарасы
мен түсінігін, қабылдауын қоса беруге ұмтылады. Демек, тіл кең мағынада
дыбыстардың, сөздер мен сөз тіркестерінің немесе сөйлем, мәтіндердің
белгілі бір үлгілерінен тұратын тұтастық болып қана табылмайды. Өйткені оны
(тілді) жасайтын да, тудыратын да, пайдаланатын да – жеке тұлға. Сондықтан
тілді пайдаланушы жеке тұлға тілдегі барлық деңгейлерді ұлттық санада, оның
ішінде тілдік санада қалыптасқан ұғым-түсініктерге сай да, сондай-ақ одан
саналы түрде ауытқи отырып, жалпы адамзаттық сананың шеңберіне шығу
арқылы да жұмсауға ерікті, соның нәтижесінде ұлттық тілді дамытуға үлес
қоса алады. Егер тіл қатып қалған норма десек, яғни, оны бұзу мүмкін
болмаса, онда ешбір тіл де дамымас еді. Тілдегі қалаптасқан әдеби норманы
бұзып, қоғам қажетіне жауап бере алмайтын үлгілерді жұмсалымнан
шығарып, жаңаларын қалыптастыратын, оларды нормаға айналдыратын да – жеке
тұлға. Жеке тұлғаның санасында қалыптасқан субъективті ой сөз немесе
тілдік бірліктердің қандай да бір түрі арқылы қоғамға таралып
объективтенеді де, тілдік, одан әрі сөйлеу нормасына айналады. Бұл
объективті сипаттағы тілдік жүйенің бастауында адам факторы тұрғандығын
дәлелдей түседі.
Тілді жұмсалымға түсіретін адам факторы оның (тілдің) коммуникативтік,
кумулятивтік, ақпараттық қызметіне қоса эмоциональдық қызметін күшейтуге
алып келеді. Тілді тұтынушы жеке субъекті болғандықтан, тілдік жүйе
жұмсалымға түскенде ақиқат шындықты тануда, әлем бейнесін жасап,
қалыптастырып, танытуда субъективтілік пен эмоционалды-экспрессивтілік
қасиеттің болмауы да мүмкін емес. Қоғамның кез келген саласында тіл арқылы
қарым-қатынас жасағанда жеке тұлғаның субъективті пікірі мен эмоционалды-
экспрессивті қатынасын білдіріп, коммуникацияны жандандырып, берілуге тиіс
ақпаратты толықтырып отыратын, сонымен қатар кез келген функционалдық
стильде әр түрлі деңгейде қатысатын тілдік бірліктердің бірі – сөйлемнің
оқшау бөліктері.
Сөйлемнің оқшау бөліктерінің қандай да бір функционалдық стиль
шеңберінде жұмсалуы тілді жұмсаушы мен қабылдаушының әлеуметтік дәрежесіне,
психологиялық деңгейіне, мәдени өресі мен аялық біліміне байланысты
болатындығы да ақиқат. Қазақ тіл білімінде сөйлемнің оқшау бөліктерін
психолингвистикалық, этнолингвистикалық, әлеуметтік, лингвомәдениеттану,
когнетивтік тұрғыдан зерттеу – болашақтағы кезекте тұрған мәселелердің бірі
деп есептейміз.
Сөйлемнің оқшау бөліктерінің сөйлемдегі басқа сөздермен синтаксистік
байланыста болмайды да, сөйлем мүшесі қызметін атқармай, сөйлемдегі басқа
мүшелерден оқшауланып айтылады.
Сөйлемнің оқшау бөліктері сөйлемде белгілі мүше қызметін атқармағанымен,
сөйлем арқылы жеткізілетін ойды дәлелдеуде, әсерлеуде, нақтылауда,
түсіндіруде, сөйлеушінің ой ретін, айтылатын ақпараттың кімнің тарапынан
екендігін, әр түрлі эмоционалды-экспрессивті сезімдерін білдіруде, алуан
түрлі стильдік мақсаттарда ерекше қызмет атқарады. Олар сөйлемге мағыналық
қатынасына қарай, қандай сөздерден жасалуына қарай қаратпа, қыстырма,
одағай деген үш түрге бөлініп жүр.
Түркітануда бұл үш категория жеке-жеке әр түрлі деңгейде Г. Гиганов [1],
А. Казем-Бек [2], Н.И. Ильминский [3], А. Троянский [4], К.С. Аксаков [5],
Алтай грамматикасы [6], М. Терентьев [7], А. Архангельский [8], И.
Лаптев [9], Н. Сазонтов [10], қазақ тіл білімінде П. М. Мелиоранский [11],
А. Байтұрсынұлы [12], Г. В. Архангельский [13], Қ. Жұбанов [14], М.
Балақаев [15], С. Кеңесбаев, С. Жиенбаев [16], С. Аманжолов [17], А.
Ысқақов [18], Н. Сауранбаев [19], қазақ тілінің грамматикаларында [20, 21,
22, 23, 24], Ш. Сарыбаев [25], Р. Сыздықова [26, 27], М. Бимағамбетов [28],
Т. Қордабаев [29], Ә. Нұрмаханова [30], Қ. Есенов [31], М. Томанов, Т.
Сайрамбаев [32, 33], Б. Хасанов [34], Р. Әміров [35], С.Исабекова [36],
Р. Әсенова [37, 38], Н. Егіншібаева [39], Г. Садырова [40] т.б.
еңбектерінде қарастырылған.
Аталған қаратпа, қыстырма және одағай категориялары қазақ тіл білімінде
оқшау сөздер деген терминмен аталып келген еді. Алайда ғылымның қай
саласында болсын, қандай бір атау болмасын, шартты түрде қабылданып
қалыптасып кететіні мәлім. Оқшау сөздер атауын да солай деп қараған жөн.
Оған себеп, біріншіден, оқшаулар тобына кіретіндер тек жеке сөздер емес,
сөз тіркестері, сөйлем де болуы мүмкін. Екіншіден, оқшау сөз, сөз
тіркестері, сөйлемдер сөйлем құрамынан бөлек айтылмайды. Егер олар негізгі
ойды, хабарды, әрекет-қимылды білдіретін сөйлемнен мүлде бөлекр лмайды.өз,
сөз тіркестері , сөйлемдер сөйлемнің органикалық құім. ипорядок слов (
инверсивное или дистантное рс мәселе, оқшау айтылатын болса, олар негізгі
құраммен мағыналық жағынан да ұласпас еді, ондай синтаксистік топтардың
болатындығы жайлы мәлімет те болмас еді. Сондай сөздердің қатысуы арқылы
сөйлемнің құрамы да күрделенеді, сөйлем тек қана оны құрайтын мүшелерден
басқа, бүкіл сөйлемге әр түрлі реңктер қосатын сөздермен толығады,- дей
келіп, М. Томанов пен Т.Сайрамбаев қаратпа, қыстырма және одағайлардың
негізгі синтаксистік ерекшеліктерін саралай отырып, оларды сөйлемнің оқшау
бөліктері деп атауды ұсынады [32, 6 деп атауды ұсынады [32, 6-б.]. Біз де
ғалымдардың осы ойын қостай отырып, сөйлемнің оқшау бөліктері деген
терминді қолданып отырмыз.
Қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаушы А. Байтұрсынұлы Қызылорда
қаласынан 1925 жылы шыққан Тіл – құрал (Сөйлем жүйесі мен түрлері. III-
інші тіл танытқыш кітап. Түзетіліп, толықтырылып, жаңа емлемен 3-інші
басылуы. Қазағыстан Қалық Ағарту Комиссариатының білім-әдеби кеңесі
ұнатқан. Қазағыстан мемлекет баспақанасы) еңбегінде негізгі сөйлем
мүшелерінен басқа сөйлем маңайында жүретін сөйлем мүшелерін бұратана
сөздер деп атап, оларға сөз арасына керек жерінде қыстырыла айтылатын
қыстырма сөздер мен сөз бетін біреуге қарата, қадап сөйлегенде айтылатын
қаратпа сөздерді жатқызса, оқшау сөздерге жатқызылып жүрген одағай
сөздерді Тіл – құрал (қазақ тілінің сарфы). Бірінші жылдық. Орынбор –
1914) және Тіл – құрал (Дыбыс жүйесі мен түрлері. 1-інші тіл танытқыш
кітап (Қазақ-қырғыз білімпаздарының 1-інші тобының қаулысы бойынша
өзгертіліп 5-інші басылуы). Қазақстан мемлекет баспақанасы. Қзыл-Орда,
1925) еңбектерінде сөйлемде одағайланып, оңаша айтылуына, яғни,
синтаксистік табиғатына қарай ажыратып көрсете отырып, оларды жеке сөз
бөлігі (табы) ретінде қарастырады. Ғалым бұратана сөздер, яғни, қаратпа
және қыстырма сөздер сөйлем ішіндегі басқа сөздерімен үйлеспейді,
байланыспайды, алып тастағанда орны ойсырай қоймайды,- деп түсіндіреді
[12, 168 б., 196 б., 286 б.]. Алайда ғалымның соңғы пікірі кейін
толықтырылып, сөйлемнің оқшау бөліктерінің сөйлемде басқа сөздермен
синтаксистік тұрғыдан ғана байланысқа түспейтіндігі, дегенмен олардың
(сөйлемнің оқшау бөліктерінің) сөйлем мазмұнымен мағыналық байланыста
болатындығы, сондықтан оларды алып тастағанда мағыналық толықтықтың,
экспрессивтіліктің, әңгіменің коммуникативті жанды әсерінің
әлсірейтіндігі кейінгі тілші ғалымдардың еңбектерінде дәлелденді.
Профессор М. Балақаев сөйлемнің оқшау бөліктеріне қаратпалар мен
қыстырмаларды ғана жатқызып, оларды былай сипаттайды: Ойымыз түсінікті
болу үшін, не болмаса сөйлемге үстеме мағына қосу үшін, кейде (көлбеу
жазумен берген біз – М. А.) сөйлем мүшесі болмай, өз алдына оқшау тұрып
жұмсалатын сөздерді қоса айтамыз [15, 11 б.]. Ғалымның бұл анықтамасында
кейде деп ерекшелеп көрсетуі қаратпалар мен қыстырмалардың әр түрлі сөз
табынан болатындығын, олар өздерінің әдеттегі қызметінде басқа сөздермен
синтаксистік қатынаста жұмсалатындығын, демек, олардың оқшау тұрып
жұмсалуы сөйлеу сәтінде актуалданып, оқшауландырғыш қызмет атқаратындығын
аңғартса керек.
1954 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілі академиялық грамматикасында:
Айтылған ойдың кімге арналғанын білдіру үшін, оған басқаның көңілін аудару
үшін жұмсалатын оқшау сөзді қаратпа сөз, ал Сөйлемдегі ойға, оның айтылу
тәсіліне біреудің қалай қарайтынын білдіретін сөзді қыстырма сөз дейміз,-
деген түсінік беріліп, қыстырма сөздер мағынасына қарай мынадай негізгі
топтарға бөлінген: 1) көңіл күйді, сезімді білдіретін; айтылған ойға
нануды, жорамалдауды білдіретін; 3) ойдың айтылу амалын, 2)тәсілін
білдіретін; 4) айтылған ойға бақылау не айтушының пікірі тұрғысынан
қарағандықты білдіретін; 5) айтылған ойлардың өзара қатынасын білдіретін
қыстырма сөздер [20, 494 б.]. Әрине, қыстырма сөздерді білдіретін
мағынасына қарай бұлай топтау, негізінен алғанда, дұрыс. Алайда бұл –
қыстырма сөздердің білдіретін мағыналарын жалпылай топтап көрсетуден туған
топтама. Ал әрбір қыстырма сөздің мағыналық реңктері ол тілдік ортада
жұмсалымға түскенде, сонымен қатар, сөйлеуші факторына және басқа да
экстралингвистикалық факторларға байланысты айқындала түсетіндігі ақиқат.
Сол себепті де қыстырма сөздердің мағыналық топтары жоғарыда
көрсетілгендегіден көп болуы мүмкін.
1954 жылғы грамматикалық еңбекте сөйлемнің оқшау бөліктерінің бір түрі –
одағайларға: Одағайлар мағына жағынан заттың (субстанцияның) өзі туралы
да, сыны туралы да, саны туралы да, қыймылы туралы да, қыймылдың жайы-күйі
туралы да ұғым білдірмейді: яғни басқа негізгі сөз таптарына ұқсамайды.
Осындай ерекшеліктерімен байланысты одағай сөздер сөйлемде не тұрлаулы, не
тұрлаусыз мүшелердің қызметтерін атқармайды, яғни олар сөйлемдегі басқа
сөздермен тікелей синтаксистік қарым-қатынасқа түспейді. Сонымен қатар,
одағай сөздер түрлі шылау сөздерге де ұқсамайды, өйткені шылау сөздердің
өздеріне тән лексикалық мағыналары болмағанымен, олар (шылау сөздер)
сөйлемдегі басқа мағыналы сөздермен селбесіп, оларды өзара байланыстыратын
грамматикалық дәнекер болып қызмет атқарса, одағайларда бұл қасиет жоқ,-
деген сипаттама берілген [20, 360 б.]. Бұл анықтама, негізінен, құрылымдық
грамматикада қалыптасқан тұжырымдар бойынша ешбір дау тудырмайды. Өйткені
сөйлемнің оқшау бөліктері сөйлемдегі жеке сөздермен грамматикалық қатынасқа
түсе алмайтындығы және оның мүмкін еместігі –дәлелденген шындық. Алайда
сөйлемнің оқшау бөліктері сөйленімнің (высказывание) жалпы пропозициялық
мазмұнымен логика-семантикалық қатынаста, ажырамас байланыста болады.
Осы академиялық грамматикада одағайлардың тілдік табиғаты төмендегіше
түсіндірілген: ...біріншіден, одағай сөздердің мағыналары адамның түрлі
сезім дүниесінің күй-жайларымен байланысты. Демек, одағай сөз адамның алуан
түрлі сезімімен байланысты шығатын дыбыстық ишараттарды білдіреді...
Екіншіден, адамның көңіл күйі құбылмалы болатындықтан одағай сөздердің
көпшілігінің мағыналары да құбылмалы я ауыспалы, демек, көп мағыналы болып
келеді... Үшіншіден, одағай сөздер сөйлемнің басқа мүшелерімен
грамматикалық жағынан байланыспайды, солай болса, өзі жарыса айтылған
сөйлемнің мүшесі бола алмайды. Одағайлар – өздері жарыса қабаттасып
айтылатын сөйлеммен дауыс ырғағы арқылы оқшауланыңқырап, бөлініп тұратын
сөздер [20, 360 б.]. Дегенмен одағайлар тек көңіл күйін білдіретін күрделі
дыбыстардан ғана тұрмайтындығы, яғни, алғашқы кезде олардың лексикалық
мағынасы бар сөздерден де шығатынына көптеген зерттеушілер көз жеткізген.
Одағайлардың нақты мағынасы актуалды сөйлеу жағдаяттарымен байланысты,
контексте (сөйлеуде) айқындалып отырады.
Бұдан кейінгі қазақ тіліндегі оқулықтар мен грамматикаларда сөйлемнің
оқшау бөліктеріне берілген анықтама-түсініктер де жоғарыдағы пікірлерге
ұқсас келеді. 1967 жылы жарық көрген қазақ тілінің академиялық
грамматикасында Р. Сыздықова сөйлемнің оқшау бөліктеріне төмендегідей
түсінік береді: Сөйлем арқылы ойды білдіруде, сөйтіп, бес түрлі мүше
қатысатын болды. Бірақ сөйлем – жалаң коммуникативтік акт емес, ол
психологиялық экспрессивтік те акт. Сөйлем белгілерінің бірі – модальдық
мәнді білдіруі, яғни, сөйлеушінің айтылған ойға әр алуан қатынасын
(күмәнданатындығын, разы екендігін, тамашалайтындығын, таңырқайтындығын,
қуанатындығын т.б.) қоса білдіруі. Мұндай модальдық реңктерді беру жолдары
түрліше. Солардың бірі – сөйлем мүшелеріне жатпайтын басқа сөздермен
білдіру, ол сөздер қыстырма, одағайлар болады. Сондай-ақ, сөйлеуші айтып
отырғанына назар аударту мақсатын да көздей алады, ол үшін де сөйлем
мүшелерінен тыс басқа сөздерді – қаратпаларды қолданады. Сол сияқты,
сөйлеуші айтып отырған ойының желісіне жол-жөнекей бір нәрселерді ескерте
кету, айқындай түсу мақсатын да қоюы мүмкін. Ол үшін сөйлем мүшелерінен тыс
элементтерді – ескертпелерді пайдаланады. Осылардың барлығы, яғни,
қыстырмалар, қаратпалар, одағайлар, ескертпелер, белгілі бес түрлі сөйлем
мүшелерінің ешқайсысына жатпайды, өйткені олар сөйлем мүшелерінің
сұрақтарына жауап бермейді. Егер жасалған сөз табы мен тұлғасына қарай
қыстырма сөздердің кейбіреулеріне сұрақ қоюға болатын болса да (мысалы,
меніңше – кімше? қысқасы – қалай? сөйтіп – қайтіп?), ол сұрақтар бұл
қыстырмаларға сөйлемнің белгілі бір мүшесімен байланысты қойылмайды, жалпы
сөйлемге, айтылған ойға қойылады. Сондықтан қыстырмаларды, қаратпаларды,
одағайларды, ескертпелерді сөйлем мүшелерінен бөлек алып, оқшау сөздер деп
атаймыз. Оқшау сөз деген термин шартты, өйткені сөйлем мүшелерінен оқшау
тұратын элементтер жалғыз дара сөздер ғана емес, сөз тіркестері де,
сөйлемдер болып келеді. Сондықтан оларды, жалпы алғанда, қаратпалар,
қыстырмалар, одағайлар, ескертпелер деген қолайлы болады [26, 102 б.]. Бұл
анықтама сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілдік табиғатына берілген толыққанды
сипаттама болғандықтан, ұзақ сілтеме беріп отырмыз. Дегенмен ғалымның
мұндағы ескертпе деп ұсынған термині бұрынырақ А.Байтұрсынұлының
еңбегінде қыстырынды деп аталып, кейін қазақ тіл білімінде осы термин
қайта жаңғырып, қалыптасып кеткенін айта кеткеніміз жөн.
Р. Сыздықова сөйлемнің оқшау бөліктерінің сөйлем ішінде басы артық,
жолдан ілесе салған элементттер емес екендігін, оларды алып тастағаннан
сөйлемге ешқандай нұқсан келмейді деген түсіндірменің ғылыми тұрғыдан
алғанда дұрыс емес екендігін айта келіп, олар сөйлем құрауға қатысып, оның
басты белгілерінің бірі – модальдылықты білдіреді,- деп көрсетеді [26, 103
б.], бұл анықтама М. Балақаев пен Т. Қордабаевтың Қазіргі қазақ тілі
оқулығында (1971) қайталанған [29, 114 б.].
Қазақ грамматикаларында грамматикалық жағынан сөйлеммен байланыспайтын
сөйлемнің оқшау бөліктері үш топқа бөлініп қарастырылады: 1) қаратпа, 2)
қыстырма, 3) одағай. Бұл негізінен дұрыс бөлу. Алайда мұнда бірқатар
одағайлардың қаратпа және қыстырма сөздер қызметінде қолданылатындығы және
үш топқа да қатысты болатындығы ескерілгені жөн. Мысалы: Уа! Ей! А! Ау! –
қаратпа, ал Тәйірі! Шіркін! – қыстырма сөздер.
Қазақ тіліндегі сөйлемнің оқшау бөліктері қызметінің синтаксистік,
стилистикалық мәселесін шешуде біраз нәрсенің басы ашылған зерттеу
еңбектері баршылық. Қыстырма және қаратпалардың синтаксистік қызметі М.
Томанов пен Т. Сайрамбаевтың еңбектерінде [32, 33], ал олардың
стилистикалық қызметі 1989 жылы жарық көрген Қазақ тілінің стилистикасы
оқулығында (авторлары – М. Балақаев, М. Томанов, Е. Жанпейісов, Б.
Манасбаев) қарастырылған [41]. Сөйлемнің оқшау бөліктерінің бір түрі –
қаратпалар жаңа қырынан, әлеуметтік-лингвистикалық тұрғыдан да қарастырылып
жүр [34].
Қазақ тіл білімінде қаратпа және қыстырма сөздерді арнайы зерттеп,
оқулық жазған М. Томанов пен Т. Сайрамбаев қаратпа, қыстырма және
одағайларды сөйлемнің негізгі құрылымынан оқшауланған бөліктер деп қараудың
себебін былай түсіндіреді: 1) олар белгілі бір синтаксистік конструкция
құрамында ғана көрінеді, 2) олардың қандай тұлғада тұруы сөйлемнің негізгі
құрамының лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне бағынышты емес, 3) ең
бастысы, оларды жеке алып қарастырғанда, дербес сөйлем беретін мән-мағынаны
білдіре алады, 4) олардың сөйлемнің негізгі құрамымен қатынасын дербес
сөйлемдердің өзара қатынасымен салыстыруға болады [33, 3 б.]. Бұл
сөйлемнің оқшау бөліктерінің синтаксистік табиғатын толық көрсете алатын
тұжырым деп мойындауға болады. Дегенмен осындағы қаратпа, қыстырма және
одағайларды дербес сөйлем беретін мән-мағынаны білдіре алады деген
тұжырымға күдікпен қарауға тура келеді. Себебі қаратпа мен одағайлардың
дербес сөйлем ретінде жұмсала алатындығы айқын нәрсе болғанымен, қыстырма
бөлікті сөйлемнен бөлек алып қарасақ, дербес сөйлем беретін мән-мағынаны
білдіре алады деуге келіңкіремейтін сияқты. Мысалы, Мариям Азаматқа, шынын
айтсақ, келешек үшін тиді (Б. Майлин) деген сөйлемдегі шынын айтсақ
қыстырма бөлігін жеке сөйлем дей алмаймыз. Өйткені ол біршама аяқталға
ойды білдіре алмайды, яғни, сөйлеушінің (жазушының) айтайын деген ойын
шынын айтсақ қыстырма бөлік арқылы түсіну қиын.
Профессор Р. Әмір сөйлемнің оқшау бөліктерін негізгі сөйлемге қатысы,
атқаратын қызметіне қарай: 1) үндеу амалы ретінде жұмсалатын оқшау сөздер;
2) қыстырма сөздер, сөйлемдер деп бөліп, грамматикалық жүйеден оқшауланған
бұл компоненттер сөйлемнің коммуникативті мақсатымен, мазмұнымен тығыз
байланысты болады,- деп тұжырымдайды [42, 95 б.]. Біздіңше, ғалым
сөйлемнің оқшау бөліктерін ажыратуда, негізінен, ауызекі сөйлеу тіліндегі
коммуникативтік қызметіне барынша көңіл бөлген сияқты.
Қазақ тіл білімінде сөйлемнің оқшау бөліктері деп аталатын топқа
қаратпалар мен қыстырмалар, одағайлар жатқызылатынын жоғарыда айттық.
Бұлардың ешқайсысы да, жоғарыда айтылғандай, сөйлем мүшелерінің
ешқайсысымен де тікелей байланысқа түспейді. Сөйлемнің оқшау бөліктерінің
бұл үш түрінің әрқайсысының өзіндік семантика-мағыналық жақындықтары
болғанымен, оларды қандай да бір лексика-грамматикалық топқа біріктіре
алмаймыз. Себебі қаратпа және қыстырма сөздер әр түрлі сөз таптарынан, әр
қилы белгі-формулалардан, сөз тіркестерінен, сөйлемдер мен мәтіндерден
жасалса, одағай сөздер морфологияда өз алдына жеке сөз табы ретінде қарала
отырып, оқшау сөздердің қатарына жатқызылады әрі қаратпалар ретінде де
қызмет атқарады. Сондықтан қаратпа, қыстырма және одағай сөздердің басын
біріктіретін қасиеті – олардың синтаксистік табиғаты болып табылады. Демек,
сөйлемнің оқшау бөліктері ерекше синтаксистік категория ретінде қаралады.
Мұндай тұжырымның ғылыми негізін М. Томанов пен Т. Сайрамбаев төмендегідей
уәждермен дәлелдейді: Синтаксистік категория деп есептеуге бірінші себеп:
бұл топтағылардың қай-қайсысы да тек қана белгілі бір контекст құрамында
ғана көрінеді, екінші сөзбен айтқанда, ойды, іс-әрекетті т.б. хабарлау,
айту үстінде негізгі мағынаны беретін синтаксистік топтың шылауында,
жетегінде, сонымен қабаттаса келеді. Негізгі сөйлемнен тыс, дербес
қалыптасуы, қолданылуы мүмкін болмаса да, олардың қай түрі де сөйлеммен
тікелей грамматикалық байланысқа түспейді. Бұл қаратпалар мен қыстырмаларға
да, одағайларға да бірдей тән ерекшелік. Екіншіден, оқшау айтылған сөз, сөз
тіркестерінің қандай тұрғыда тұруы сөйлем мүшелерінің лексика-грамматикалық
ерекшеліктерімен айқындалмайды. Мысалы, Қайтейін, қарағым, мен не білемін
(Б. Майлин) деген сөйлем құрамындағы қыстырма (қайтейін), қаратпа (қарағым)
сөздерінің бірінші жақта тұруы грамматикалық тұрғыдан мен не білемін
сөйлемінің бірінші жақта айтылуының салдарынан деп қарауға еш дәлел жоқ.
Сөйлемнің бірінші жақта айтылуы бастауышқа байланысты. Бастауыштың түр-
тұлғасына тәуелді баяндауыш та бірінші жақта айтылған.
Бірақ қыстырма сөздердің тұлғасынан ондай тәуелділік байқалмайды. Мына
мысалдарда оқшау сөздер мен сөйлемнің негізгі құрамы әр түрлі жақта
айтылған: Аңдаусыз жауға желкелеріңді келістіріп-ақ тосқан екенсіңдер,
абырой болғанда, үлгере алмады (Б. Майлин). -Тәке, сіздің ауылға барамын
(Х. Есенжолов). Бірінші сөйлемдегі қыстырма сөздің -ғанда тұлғасында келуі
негізгі сөйлемге бағыныштылықтың салдары емес. Екінші сөйлемде қаратпа
екінші жақта, сөйлем бірінші жақта айтылған, қысқасы, оқшау сөздер мен сөз
тіркестерінің арасында бағыныштылық байланыс жоқ.
Оқшау бөліктердің үшінші бір ерекшелігі – олардың қай-қайсысы да
–қаратпа да, қыстырма да, сол сияқты одағайлар да, дербес алып қарағанда
жеке сөйлем беретін мәнді, мағынаны, экспрессиялық мәндерді білдіреді. Бұл
жағынан келгенде, оқшау бөліктер дербес сөйлемдерге тең, семантикалық
жағынан солармен тепе-тең түсіп жатады. Өйткені, олардың қай-қайсысы да,
осыдан бұрын көрсетілгендей, тұлғасы жағынан сөйлемге бағынышты емес,
дербес болуына да жағдай жасайды. Алайда оқшау бөліктер сөйлем білдіретін
негізгі ойды, мағынаны толықтырушы, сипаттаушы жанама тәсілдер болып
табылады, сондықтан оларды семантикалық тұрғыдан дербес сөйлеммен тепе-тең
деп қарауға негіз аз [32, 8 б.].
Жалпы, оқшау бөліктердің, олардың ішінде, қаратпалар мен қыстырмалардың
қалыптасуын сөйлем құрамындағы жеке бунақтардың басқа мүшелермен мағыналық
байланысының әлсіреуімен, босаңдауымен байланыстыруға болады. Сөйлем
ішіндегі бір сөздің, тіркестің (не одан да күрделі топтың) басқа мүшелермен
мағыналық байланысының босаңсуы жұмсалу барысында оқшаулануға алып келуі
– әбден мүмкін құбылыс. Сөйлемнің жеке бөліктері арасында мағыналық
байланыстың әлсіреуі ой, хабар құрамындағы олардың мәні мен рөліне тәуелді
болса керек, негізгі ойды, хабарды білдіруде сөйлем мүшелерінің ара
қатынасы бірдей емес. Ой, хабарды білдіруде жанама қатысты мүшелер
оқшаулануға бейім тұрады. Мұны, әсіресе, қыстырмалардың қалыптасуынан айқын
көруге болады. Сөйлем мүшелерінің бір-бірімен қатынасы тұрғысынан
қарастырсақ, қыстырмалар мен сөйлемнің негізгі құрамының арасындағы
мағыналық қатынас тұрлаусыз мүшелер мен тұрлаулы мүшелердің арасындағы
қатынасты танытады. Тұрлаусыз мүшелердің кейбір түрлері тұрлаулы
мүшелермен мағыналық тұрғыдан еркін байланысады. Оларды арнайы атап
айтпағанда да негізгі мән-мағына тыңдаушыға айқын. Ондай мүшелердің
тұрлаулы мүшелермен (сөйлемнің негізгі құрамымен) байланысы әлсіреп,
күңгірттенуге бейім.
Қаратпалар мен одағайлардың сөйлемнің негізгі құрамына қатынасын
дербес сөйлемдердің өзара тең байланысымен салыстыруға болар еді. Бұлар да
дербес жай сөйлемдер сияқты дербес айтылады. Ерекшелігі – қаратпалар сөйлем
бастауышын – логикалық субъектіні қайталайды да, одағайлар экспрессиялы
мәнді жай сөйлемдерді қайталайды. Қаратпалар сөйлемнің бастауышымен –
логикалық субъектімен мәндес болғанмен, оның сөйлем құрамында міндетті
түрде қатысуының қажеттілігі жоқ. Өйткені сөйлемнің грамматикалық бастауышы
бар немесе оның қандай сөз екені сөйлемнің құрылысы арқылы айқындалады.
Қаратпалардың қалыптасуы грамматикалық бастауыш – логикалық субъектіні
айқындап атауға ұмтылумен ұштасып жатады. Кейде олар сөйлем құрамын
түгелдей дерлік қайталайды (күрделі қаратпалардың кейбір түрі). Одағайлар
семантикалық және морфологиялық ерекшеліктеріне сәйкес, жеке сөйлем
мүшесіне мағыналық жағынан да, грамматикалық жағынан да тең бола алмайды.
Олай болатыны: олар (одағайлар) іштей мүшелене алмайды. Бұл олардың
морфологиялық ерекшелігіне байланысты. Қыстырмалар мен қаратпалардың
олардан басты ерекшелігі де осында. Осыған орай, олар дербес сөйлемге тең,
мағыналық жағынан сонымен жарыса қолданылады. Сөйлем құрамымен
грамматикалық байланысқа түсе алмайды. Оған басты себеп: одағайлар
қосымшалармен түрленбейді (егер түрлене қалса, одағайдың шеңберінен шығып
кетеді).
Оқшауланатын сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлемдерді олар айтылған
контекстен бөліп қарауға болмайды. Олардың қайсысының да мәні өздері
қолданылған мәтінмен бірге алып қарағанда ғана айқындалады. Айталық,
қаратпалар мен одағайлар өздері айтылған жақты сөйлемнің құрамынан тыс
қарала алмайды.
Қаратпа, қыстырма және одағай сөздер өздерінің мағыналық та, жаратылысы
жағынан да мына себептерге байланысты бірге қаралады:
1) үшеуі де сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді;
2) сөйлемнің оқшау бөліктері (одағайдан басқасы) әр түрлі
морфологиялық жағынан көбіне көптеліп, тәуелденіп келгенімен де, о да
бәрібір басқа бір сөздермен байланысқа түсуге себеп бола алмайды. Ол сол
тұлғаларында тұруы арқылы да бәрібір ешбір сөзбен байланыса алмайды;
3) сөйлемнің оқшау бөліктері сөйлеуде ғана, сөйлеммен бірге ғана өмір
сүре
алады. Олар сөйлемнің өн бойымен мағыналық байланыста болады [39, 13 б.].
Оқшауланатын бөліктер синтаксистік құрылымы, семантикасы мен қолданылуы,
морфологиялық негіздері жағынан тек қана синтаксистік топ болып табылады.
Олай болатыны: белгілі бір сөздердің, тіркестердің, сөйлемдердің
қыстырмалық қызметі тек синтаксистік жүйе құрамында ғана жүзеге асырылады.
Қаратпалар болса, екі жақты топ болып табылады, олардың жалаң түрлері жалқы
есімдер негізінде жасалады (яғни, морфологиялық негізі бар күрделі түрлері
– синтаксистік жүйенің жемісі), ал одағайлар – осындай морфологиялық топтың
синтаксистік жүйе құрамындағы қызметінің көрінісі.
Бір айта кететін нәрсе: жоғарыда біз сілтеме келтірген еңбектерде
сөйлемнің оқшау бөліктері – қаратпалар, қыстырмалар, одағайлар оқшау
сөздер деген терминмен біріктіріліп берілсе, 2002 жылы жарық көрген Қазақ
грамматикасында қыстырма, қыстырынды, қаратпалы сөйлемдер күрделенген жай
сөйлемдердің қатарында қарастырылған. Бұл академиялық грамматикада
қыстырмаларға төмендегідей сипаттама беріледі: Қыстырма құрылымдарға бір
қалыпқа түскен фразеологиялық сипаты, шектеулі мағынасы бар, жеке
қолданылмайтын құрылымдар жатады.
Қыстырмалар арқылы сөйлемде берілген ойға сөйлеушінің қатынасы беріледі,
олар модальдылықтың лексика-грамматикалық тәсілі болып табылады. Ол қатынас
әр қилы болады: сөйлеуші өз айтқанына күмәнданатындығын немесе сенетіндігін
білдіре алады немесе айтқан ойына байланысты өкінішін, ренішін, қуанышын,
қуаттайтындығын қоса айтуы мүмкін, сондай-ақ, ол ойды қорыта айтқандығын
немесе оның кімнің тарапынан екендігін де білдіре кете алады. Қыстырма
сөйлемді айтпасақ та, негізгі сөйлем өз мазмұн желісін үзе алмайды. Алайда
онда баяндалған ой жадағайланып, өзіне қатысты кейбір қосалқы мәліметтерден
ойсырап қалады. Мұның өзі қыстырма сөйлемдердің тілімізде қолданылуы
кездейсоқ құбылыс емес, қайта керісінше, заңды әрі табиғи процесс екендігін
айқындай түседі. Қыстырма сөйлемдер негізгі сөйлемде баяндалған оқиға
желісіне байланысты айтушы адамның көзқарасын білдіріп тұрады.
Қыстырма құрылымдар модальдық қатынасқа байланысты жеке өз алдына
синтаксистік құрылым құрғандықтан да, айтылу барысында арнайы интонацияға
ие болады. Жалпы сөйлемнің айтылу барысы алшақтап, бөлектеніп кетпейді, тек
аз ғана тыныспен бөлектеніп тұрады да, келесі негізгі сөйлемнің айтылу
сазымен ұласып жатады [43, 682 б.].
Осы академиялық грамматикада қыстырма сөйлемдердің бір түрі қыстырынды
құрылымдардың табиғаты: Қыстырынды құрылымдар негізгі сөйлемдегі айтылған
ойды немесе сөйлемнің белгілі бір мүшесін толықтырып, нақтылап, әр түрлі
қосымша хабарлар беріп тұрады. Олар негізгі сөйлемге жай әншейін қыстырыла
айтылмайды. Хабардың желісіне байланысты автор тарапынан арнайы мақсатпен
қолданылады. Соның нәтижесінде сөйлемнің мазмұны толығырақ ашылып, онда
хабарланған оқиға, әрекеттің қыр-сыры бір жағынан болса да, айқындалып
отырады,- деп түсіндіріледі [43, 683 б.]. Ал қаратпалы сөйлемдердің сипаты
төмендегіше ашылады: Қаратпалар сөйлемнің басқа сөздерімен белгілі
синтаксистік тәсілдер арқылы байланыспайды, бірақ сөйлем құрауға қатысып,
белгілі бір эмоциялық-модальдық, өзіне тән арнаулы мағыналық қызмет
атқарады. Қаратпалар сөйлемнен тысқары жеке келуі де мүмкін. Қаратпалар бір
сөз болып та, бірнеше сөз болып та келеді [43, 686 б.]. Біз бұл
грамматикада қыстырма, қыстырынды және қаратпалы сөйлемдердің күрделенген
жай сөйлемдердің құрамында қарастырылғанын мақұлдай отырып, сөйлемнің оқшау
бөліктері (одағайды қоса алғанда) жеке берілсе дұрыс болар еді деген ой
айтқымыз келеді.
Адам баласының эмоционалды-экспрессивті көзқарасын, сезімдерін білдіруі
оның психологиялық қабылдауы мен көңіл күйіне байланысты болса, олардың бір-
бірімен және қоршаған ортамен тұрмыстық және басқа салаларда қарым-қатынас
жасауы, көбінесе, олардың өздері өмір сүрген ақиқат шындықпен, яғни,
экстралингвистикалық жағдайлармен тығыз байланысты болады. Бұл ретте
сөйлеуші мен тыңдаушының арасындағы тілдік қатынаста, тілдің басқа да
бірліктері сияқты, сөйлемнің оқшау бөліктерінің қолданылуына да осы екі
фактордың әсер ететіні даусыз. Тілді тұтынушылардың тіл бірліктерін
жұмсауына әсер ететін осы екі фактор ғылымда этнопсихология, әлеуметтану,
ал тіл білімінде психолингвистика, этнолингвистика және әлеуметтік
лингвистика салаларында қарастырылады.
О.С. Ахманова психологиялық лингвистикаға: Психолингвистика. 1.Отрасль
языкознания, изучающая процесс речи с точки зрения с о д е р ж а н и я,
коммуникативной ценности, адекватности речевого акта данному
коммуникативному намерению, т. е. природу и свойства кодирования и
декодирования сообщения, передаваемого посредством естественного языка. 2.
То же, что металингвистика,-деп, металингвистикаға: Металингвистика.
1.(психолингвистика, экзолингвистика). Отрасль языкознания, изучающая
особенности содержательной стороны языка в связи с мышлением и общественной
жизнью говорящего коллектива как необходимое условие проникновения в
природу лингвистических единиц и закономерностей их функционирования,- деп
анықтама береді [44, 230 б.].
Ғалым Ж.А. Манкеева В. Вундттың этнос психологиясын тіл білімінің
методологиясы ретінде зерттеп, онда этносты тану үшін күрделі
интеллектуалдық әрекеттер, мінез-құлық, көңіл-күй, сезім сияқты иірімдерді
басқа құрылымда қарау керек деп есептегендігін, мұндай психикалық әрекеттер
адамзат өмірінде, ең алдымен, тілінде, кейіннен әдет-ғұрпында, дінінде,
ауыз әдебиеті үлгілері, мифтік аңыздарында сақталады деген ойын келтіреді
[45, 76 б.]. Демек, тілдің әрбір деңгейінде, әрбір бірлігінде халықтың,
ұлттың мәдениетінен, әдет-ғұрпынан, тарихынан, жалпы өткен өмірі мен
болмысынан хабардар ететін құнды ақпарат жатады деген сөз.
Біз қарастырып отырған сөйлемнің оқшау бөліктері ретінде жұмсалатын
тілдік бірліктердің қолданысына сөйлеушінің сөйлеу сәтіндегі психологиялық
жағдайы тікелей әсер етеді деуге болады. Мысалы, –Күнім-ау, түнделетіп
қайда жүрсің!.. Азып кетіпсің ғой, жарығым-ау, денің сау ма әйтеуір? (Д.
Исабеков); –Неғыл дейді! Әй, тентек-ау,- деді Қарекең ұлына қарап (Д.
Исабеков). Бұл сөйлемдегі күнім-ау, жарығым-ау қаратпасы еркелеткен, жаны
ашыған адамның, ал келесі сөйлемдегі тентек-ау қаратпасы – таңданған
адамның қолданысынан туған қаратпалар. Төмендегі мысалдағы қолданыс
жалыныш күйіндегі психологиялық сәтке байланысты айтылып тұр: Жаным-ау,
айрандай аптап, күбідей күптеп болды ғой. Жуантаяқты қуды. Әнеттен алатынын
алды. Көкшені де сырып салды. Енді кім қалды! Күзектегі Тақыртұмадан сонау
жайлаудағы Байқошқарға шейін отыз көш жерде ылғи соның көктемі, күзеуі,
қыстауы, мен жайлауы! Қоныс-қонысының арасында, тіпті, түйенің қолтығы
терлеп көшетін жырағы жоқ қой!- деді (М. Әуезов).
Біреуді қарату үшін тыңдаушының аты мен оған қоса еркелету немесе
керісінше жек көру мағынасындағы сөздер қаратпа ретінде қолданылуы да
сөйлеушінің әр түрлі психологиялық көңіл күйіне байланысты болады. Мысалы,
Жәуке, айналайын, сен менің не айтқаныма түгел түсініп алшы. Істің жөні
былай ғой... -Түсінгім келмейді (Ғ. Мүсірепов); -Жексен Қодардың өлігіне
қарап: -Кет, бәлекет, жүзі қара! Кет! – деп, үлкен тасты жіберіп қалды (М.
Әуезов). Бірінші сөйлемде айналайын деген қаратпа сөз сөйлеушінің істің мән
жайын түсіндіру мақсатында өтініш жасау кезінде, жалыну сәтінде қолданылса,
екінші сөйлемдегі бәлекет сөзінің қаратпа ретінде жұмсалуы сөйлеушінің
ашулы, жиіркенішті сезім туған кездегі психологиялық көңіл күйіне
байланысты туған.
Қаратпалардың қолданысы, олардың сөйлемдегі орны сөйлеушінің белгілі бір
мақсаттарына байланысты құрылып отырады. Мысалы, -Қария, айқаймен іс
бітпейді. Зуылдап келе жатқан пойыздың жолына тұруға болмайды. Әдіс керек
(Б. Мұха); -Ұршы мені‚ Ырысбек‚ ұршы‚- деді Дүрия жалбырана сөйлеп (С.
Мұратбеков). Мұнда бірінші сөйлемнің бүкіл мағынасы арқылы белгілі бір
тыңдаушыға (қарияға) кеңес беру білдірілсе, екінші сөйлемде Ырысбек
қаратпасының етістік сөздің арасында келуі арқылы қаратылып айтылатын
адамға белгілі бір іс-әрекетті орындауды өтіну, оны іске асыруға жалыну
мағынасы білдірілген.
Қаратпа ретінде жұмсалатын сөздер өздерінің анықтауыштарымен бірге
қолданылғанда сөйлеушінің тыңдаушыға немесе қаратыла айтылатын адамға баса
көңіл аударатындығы, оны мақтайтындығы немесе тағы басқа да мақсаттарды
көздейтіндігі байқалады. Мысалы, -..Аңғал батыр, менің затым әйел.
Қайратыңмен жұмсатам деме, ебіңмен жұмсат. Ақылы дұрыс жас жігіт мінезімен
алар болар (М. Әуезов); -Халің қалай, асау келіншек? – деп жымиып алды.
–Қамыттан мойның босағасын тістеп тебетінді шығарғансың ба, қалай, а? – деп
кеңкілдеп кекете күлді (Ш. Мұртаза). Бірінші сөйлемде батырға аңғал деген
анықтауышты қоса отырып, оны райынан қайтару, иландыру мақсаты көзделсе,
екінші сөйлемде келіншекті айналдыру, дегеніне көндіру мақсатында бейнелі
түрде, әдетте атқа қатысты қолданылатын асау анықтауышы қолданылған. Бұл
қолданыс (асау келіншек) автордың өзіндік шеберлігін танытатын тәсілдің
бірі болып есептеледі.
Сөйлеуші өзінің психологиялық көңіл күйін, сезімдерін білдіруде қыстырма
сөздер мен сөз тіркестерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz