Инвестициялық қоржын
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Инвестициялық қоржынды құру туралы мәселесі ... ... ... ... ... ...
1.1. Инвеистициялық қоржынның түсінігі және экономикалық ... ... ... мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Қоржынды инвестиция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Бағалы кдғаздардың инвестициялық қасиетіне техникалық және іргелі талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Бағалы қағаздар . қарыз міндеттемесі, жіктелуі және негізгі түрлері ... ..
2. Оптималды ивестицициялық қоржынды құру мәселесі ... ... ... ... ..
2.1. Инвестициялық қоржындардың моделдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Оптималды қоржын құрудағы Марковиц моделі ... ... ... ... ... ... ...
2.2.1. Инвестициялық қоржынға байланысты тәуекелділіктер ... ... ... ...
2.2.2. Бағалы қағаздар қоржынын диверсификацциялау ... ... ... ... ... .
2.3. Шарптың индекс моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Бағалы қағаздар қоржынын құру және оптимизациялау ... ... ... ... ..
3.1. Мемлекеттік облигациялар қоржынын құрлымын оптималды құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Акциялар қоржынын құрлымын тиімді құру ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Инвестициялық қоржынды құру туралы мәселесі ... ... ... ... ... ...
1.1. Инвеистициялық қоржынның түсінігі және экономикалық ... ... ... мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Қоржынды инвестиция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Бағалы кдғаздардың инвестициялық қасиетіне техникалық және іргелі талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Бағалы қағаздар . қарыз міндеттемесі, жіктелуі және негізгі түрлері ... ..
2. Оптималды ивестицициялық қоржынды құру мәселесі ... ... ... ... ..
2.1. Инвестициялық қоржындардың моделдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Оптималды қоржын құрудағы Марковиц моделі ... ... ... ... ... ... ...
2.2.1. Инвестициялық қоржынға байланысты тәуекелділіктер ... ... ... ...
2.2.2. Бағалы қағаздар қоржынын диверсификацциялау ... ... ... ... ... .
2.3. Шарптың индекс моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Бағалы қағаздар қоржынын құру және оптимизациялау ... ... ... ... ..
3.1. Мемлекеттік облигациялар қоржынын құрлымын оптималды құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Акциялар қоржынын құрлымын тиімді құру ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Экономика саласындағы және басқа өндірісті – шаруашылық қызметіндегі кезкелген кәсіпорынның, жаңа немесе бар негізгі өндіріс қорларына сонымен қатар материалды және материалды емес активтерді құру үшін олар инвестициялау керек. Осыған байланысты менеждмент, экономика мен өндірісті және басқа кәсіпорындары мен шаруашылықтарды, қаржылық – банк қызметін бақару саласындағы мамандар инвестициялау және инвестиция қызметімен жақсы таныс болуы керек.
Осы жымыстың басты мақсаты бағалы қағаздардың оптималды қоржынын стаистикалық мәліметтер көмегімен, математикалық моделдерді қолданып шығаруы. Осы мақсаттарға жету үшін келесі мәселелер қарастырылды:
• Инвестиция мәні, инвестиция түрлері және инвестициялық қоржын
• Бағалы қағаздар түсінігі және түрлері
• Бағалы қағаздар қоржыны және оның табыстылылығы мен тәуекелділігі
• Қоржынды құру негізінде инвестордың стратегиясы
• Оптималды қоржынды таңдау мәселесі
Жүмыстың көп бөлігінде, мен бағалы қағаздар қоржынынның табыстылығы мен тәуекелдігіне көңіл бөлдім, сонымен қатар бғағлы қағаздар қоржынынын оптимизациялау.
Берілген жұмыс актуалды болып табылады, себебі экономикалық есептерді шешуде компьютерлік бағдарламаудың ролі арттырғанына байланысты.Әртүрлі экономикалық моделдер үшін соның ішінде бағалы қағаздарқоржынын оптимизациялау үшін бірнеше программалық өнімдер жасалынды .
Әрбір эмитент көп жылдық статистикалық базасы мен инвестициялау обьектілерді кең түрде таңдауы, классикалық қоржын құру үшін типті екі шартқа жауап береді.Қазақстанның қор нарығының бірнеше жыл істеуі және айнылымдағы корпаративті ликвидті бағалы қағаздар саны әлі көп емес. Осыған байланысты бір біріне мүлдем ұқсас емес қоржындарды моделдеуге мүмкіндік жоқ.
1952 жылы Г.Марковиц өзінің негізгі жұмысында, инвестицияға деген негізгі көз қарасы жаңа кезеңдегі қоржынды құру теориясы болып табылады.Марковицтің көз қарасы бойыншаинвестор белгілі бір уақытта нақты ақша соммасын инвестициялайды.Марковицц моделі көмегімен мемлекеттік облигациялардан тұратын қоржынды оптимизациялау болыптабылады.
1960-шы жылдары Уильям Шарп бірінші болып АҚШ акция нарығының регрессионды анализін жүргізді. Қыйын жұмыс істемеу үшін Шарп индексті моделді ұсынды. Сонымен ол қоржын құруда жаңа әдістті тапқан жоқ, ал тек қана мәселені, келтірілген шешімді табуды жеңілдетті.
Осы жымыстың басты мақсаты бағалы қағаздардың оптималды қоржынын стаистикалық мәліметтер көмегімен, математикалық моделдерді қолданып шығаруы. Осы мақсаттарға жету үшін келесі мәселелер қарастырылды:
• Инвестиция мәні, инвестиция түрлері және инвестициялық қоржын
• Бағалы қағаздар түсінігі және түрлері
• Бағалы қағаздар қоржыны және оның табыстылылығы мен тәуекелділігі
• Қоржынды құру негізінде инвестордың стратегиясы
• Оптималды қоржынды таңдау мәселесі
Жүмыстың көп бөлігінде, мен бағалы қағаздар қоржынынның табыстылығы мен тәуекелдігіне көңіл бөлдім, сонымен қатар бғағлы қағаздар қоржынынын оптимизациялау.
Берілген жұмыс актуалды болып табылады, себебі экономикалық есептерді шешуде компьютерлік бағдарламаудың ролі арттырғанына байланысты.Әртүрлі экономикалық моделдер үшін соның ішінде бағалы қағаздарқоржынын оптимизациялау үшін бірнеше программалық өнімдер жасалынды .
Әрбір эмитент көп жылдық статистикалық базасы мен инвестициялау обьектілерді кең түрде таңдауы, классикалық қоржын құру үшін типті екі шартқа жауап береді.Қазақстанның қор нарығының бірнеше жыл істеуі және айнылымдағы корпаративті ликвидті бағалы қағаздар саны әлі көп емес. Осыған байланысты бір біріне мүлдем ұқсас емес қоржындарды моделдеуге мүмкіндік жоқ.
1952 жылы Г.Марковиц өзінің негізгі жұмысында, инвестицияға деген негізгі көз қарасы жаңа кезеңдегі қоржынды құру теориясы болып табылады.Марковицтің көз қарасы бойыншаинвестор белгілі бір уақытта нақты ақша соммасын инвестициялайды.Марковицц моделі көмегімен мемлекеттік облигациялардан тұратын қоржынды оптимизациялау болыптабылады.
1960-шы жылдары Уильям Шарп бірінші болып АҚШ акция нарығының регрессионды анализін жүргізді. Қыйын жұмыс істемеу үшін Шарп индексті моделді ұсынды. Сонымен ол қоржын құруда жаңа әдістті тапқан жоқ, ал тек қана мәселені, келтірілген шешімді табуды жеңілдетті.
1. Алехин Б. – Ликвидность и микроструктура рынка государственных ценных бумаг // Рынок ценных бумаг. – 2001. – №20. – С.20-30.
2. Банковское дело: Учебник. – 4-е изд., перераб. и доп. /под ред. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой. – М.: Финансы и статистика, 1999. – 464 с.
3. Буренин А.Н. Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов: Учеб. пособие. – М.: Открытое общество, 1998. – 347 с.
4. Быльцов С.Ф. Настольная книга российского инвестора: Учеб. практ. пособие/ С.Ф. Быльцов. – СПб.: Бизнес-Пресса, 2000. – 506 с.
5. Ефимова М.Р., Петрова Е.В., Румянцева В.Н. Общая теория статистики: Учебник. – М.: ИНФРА-М, 1998. – 416 с.
6. Игнаточкин В. Нужно ли эффективное множество для оптимизации портфеля? // Рынок ценных бумаг. – 1998. – №8. – С. 62-65.
7. Касимов Ю.Ф. Основы теории оптимального портфеля ценных бумаг. – М.: Филинъ, 1998. – 144 с.
8. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. – М.: Перспектива, 1995. – 368 с.
9. Окулов В. Количественная оценка ликвидности акций компании на российском фондовом рынке // Рынок ценных бумаг. – 2000. – №23. – С. 43-49.
10. Петров В. Проблемы и перспективы внутреннего рынка государственных долговых обязательств // Рынок ценных бумаг – 2001. – №8. – С. 23-26.
11. Родионов Д. Стратегический обзор рынка // Рынок ценных бумаг. – 2001. – №17. – С. 31-36.
12. Рынок ценных бумаг: Учебник / Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – М.: Финансы и статистика, 1999. – 352 с.
13. Рэй К.И. Рынок облигаций: Торговля и управление рисками/ Пер. с англ. – М.: Дело, 1999. – 587 с.
14. Рязанов Б. Теории портфельного инвестирования и их применение в условиях российского рынка // Рынок ценных бумаг – 1998. – №2. – С. – 59-63.
15. Ряузов Н. Стратегия коммерческого банка на рынке ценных бумаг. Опыт Банка ЗЕНИТ // Рынок ценных бумаг – 2000. – №22. – С. 71-77.
16. Татьянников В. Как ведут себя измерители рисков на российском фондовом рынке // Рынок ценных бумаг. – 2001. – №21. – С. 57-61.
17. Третьяков А. Корреляционный анализ фондовых рынков // Рынок ценных бумаг. – 2001. – №15. – С.59-61.
18. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник / Под ред. Е.С. Стояновой. – 5-е изд., перераб. и доп. – М.: Перспектива, 2000. – 656 с.
19. Ценные бумаги: Учебник / Под ред. В.И. Колесникова, В.С. Торкановского. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 448 с.
20. Ценные бумаги: Учеб. пособие / Н.И. Берзон, М.А. Кожевников, С.Е. Гуськов и др. – М.: ВШЭ, 1998. – 253 с.
21. Шарп У., Александер Г., Бэйли Дж. Инвестиции: Пер. с англ. – М.: ИНФРА-М, 2001. – 1028 с.
2. Банковское дело: Учебник. – 4-е изд., перераб. и доп. /под ред. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой. – М.: Финансы и статистика, 1999. – 464 с.
3. Буренин А.Н. Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов: Учеб. пособие. – М.: Открытое общество, 1998. – 347 с.
4. Быльцов С.Ф. Настольная книга российского инвестора: Учеб. практ. пособие/ С.Ф. Быльцов. – СПб.: Бизнес-Пресса, 2000. – 506 с.
5. Ефимова М.Р., Петрова Е.В., Румянцева В.Н. Общая теория статистики: Учебник. – М.: ИНФРА-М, 1998. – 416 с.
6. Игнаточкин В. Нужно ли эффективное множество для оптимизации портфеля? // Рынок ценных бумаг. – 1998. – №8. – С. 62-65.
7. Касимов Ю.Ф. Основы теории оптимального портфеля ценных бумаг. – М.: Филинъ, 1998. – 144 с.
8. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. – М.: Перспектива, 1995. – 368 с.
9. Окулов В. Количественная оценка ликвидности акций компании на российском фондовом рынке // Рынок ценных бумаг. – 2000. – №23. – С. 43-49.
10. Петров В. Проблемы и перспективы внутреннего рынка государственных долговых обязательств // Рынок ценных бумаг – 2001. – №8. – С. 23-26.
11. Родионов Д. Стратегический обзор рынка // Рынок ценных бумаг. – 2001. – №17. – С. 31-36.
12. Рынок ценных бумаг: Учебник / Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – М.: Финансы и статистика, 1999. – 352 с.
13. Рэй К.И. Рынок облигаций: Торговля и управление рисками/ Пер. с англ. – М.: Дело, 1999. – 587 с.
14. Рязанов Б. Теории портфельного инвестирования и их применение в условиях российского рынка // Рынок ценных бумаг – 1998. – №2. – С. – 59-63.
15. Ряузов Н. Стратегия коммерческого банка на рынке ценных бумаг. Опыт Банка ЗЕНИТ // Рынок ценных бумаг – 2000. – №22. – С. 71-77.
16. Татьянников В. Как ведут себя измерители рисков на российском фондовом рынке // Рынок ценных бумаг. – 2001. – №21. – С. 57-61.
17. Третьяков А. Корреляционный анализ фондовых рынков // Рынок ценных бумаг. – 2001. – №15. – С.59-61.
18. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник / Под ред. Е.С. Стояновой. – 5-е изд., перераб. и доп. – М.: Перспектива, 2000. – 656 с.
19. Ценные бумаги: Учебник / Под ред. В.И. Колесникова, В.С. Торкановского. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 448 с.
20. Ценные бумаги: Учеб. пособие / Н.И. Берзон, М.А. Кожевников, С.Е. Гуськов и др. – М.: ВШЭ, 1998. – 253 с.
21. Шарп У., Александер Г., Бэйли Дж. Инвестиции: Пер. с англ. – М.: ИНФРА-М, 2001. – 1028 с.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Инвестициялық қоржынды құру туралы мәселесі ... ... ... ... ... ...
1.1. Инвеистициялық қоржынның түсінігі және экономикалық ... ... ...
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
1.2. Қоржынды инвестиция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Бағалы кдғаздардың инвестициялық қасиетіне техникалық және іргелі
талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі, жіктелуі және негізгі түрлері ... ..
2. Оптималды ивестицициялық қоржынды құру мәселесі ... ... ... ... ..
2.1. Инвестициялық қоржындардың моделдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Оптималды қоржын құрудағы Марковиц моделі ... ... ... ... ... ... ...
2.2.1. Инвестициялық қоржынға байланысты тәуекелділіктер ... ... ... ...
2.2.2. Бағалы қағаздар қоржынын диверсификацциялау ... ... ... ... ... .
2.3. Шарптың индекс моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Бағалы қағаздар қоржынын құру және оптимизациялау ... ... ... ... ..
3.1. Мемлекеттік облигациялар қоржынын құрлымын оптималды
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Акциялар қоржынын құрлымын тиімді құру ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Экономика саласындағы және басқа өндірісті – шаруашылық
қызметіндегі кезкелген кәсіпорынның, жаңа немесе бар негізгі өндіріс
қорларына сонымен қатар материалды және материалды емес активтерді құру
үшін олар инвестициялау керек. Осыған байланысты менеждмент, экономика мен
өндірісті және басқа кәсіпорындары мен шаруашылықтарды, қаржылық – банк
қызметін бақару саласындағы мамандар инвестициялау және инвестиция
қызметімен жақсы таныс болуы керек.
Осы жымыстың басты мақсаты бағалы қағаздардың оптималды
қоржынын стаистикалық мәліметтер көмегімен, математикалық моделдерді
қолданып шығаруы. Осы мақсаттарға жету үшін келесі мәселелер қарастырылды:
• Инвестиция мәні, инвестиция түрлері және инвестициялық қоржын
• Бағалы қағаздар түсінігі және түрлері
• Бағалы қағаздар қоржыны және оның табыстылылығы мен
тәуекелділігі
• Қоржынды құру негізінде инвестордың стратегиясы
• Оптималды қоржынды таңдау мәселесі
Жүмыстың көп бөлігінде, мен бағалы қағаздар қоржынынның табыстылығы
мен тәуекелдігіне көңіл бөлдім, сонымен қатар бғағлы қағаздар қоржынынын
оптимизациялау.
Берілген жұмыс актуалды болып табылады, себебі экономикалық есептерді
шешуде компьютерлік бағдарламаудың ролі арттырғанына байланысты.Әртүрлі
экономикалық моделдер үшін соның ішінде бағалы қағаздарқоржынын
оптимизациялау үшін бірнеше программалық өнімдер жасалынды .
Әрбір эмитент көп жылдық статистикалық базасы мен инвестициялау
обьектілерді кең түрде таңдауы, классикалық қоржын құру үшін типті екі
шартқа жауап береді.Қазақстанның қор нарығының бірнеше жыл істеуі және
айнылымдағы корпаративті ликвидті бағалы қағаздар саны әлі көп емес. Осыған
байланысты бір біріне мүлдем ұқсас емес қоржындарды моделдеуге мүмкіндік
жоқ.
1952 жылы Г.Марковиц өзінің негізгі жұмысында, инвестицияға деген
негізгі көз қарасы жаңа кезеңдегі қоржынды құру теориясы болып
табылады.Марковицтің көз қарасы бойыншаинвестор белгілі бір уақытта нақты
ақша соммасын инвестициялайды.Марковицц моделі көмегімен мемлекеттік
облигациялардан тұратын қоржынды оптимизациялау болыптабылады.
1960-шы жылдары Уильям Шарп бірінші болып АҚШ акция нарығының
регрессионды анализін жүргізді. Қыйын жұмыс істемеу үшін Шарп индексті
моделді ұсынды. Сонымен ол қоржын құруда жаңа әдістті тапқан жоқ, ал тек
қана мәселені, келтірілген шешімді табуды жеңілдетті. Шарп (-факторын
еңгізді, ол қазір уақыттағы қоржын теориясында басты болып табылады.
Отандық әдебиет негізінен нақты инвестициялық жобалаудың
инвестициялық тиімділіктің экономикалық бағалаудың әдістері мен
методологиясын ашу және нақты инвестицияны басқару туралы арналған.Бағалы
қағаздар қоржынын оптималды құру мәселелері туралы отандық әдебиет жоқ
деуге де болады.
1. Инвестициялық қоржынды құру туралы мәселелері
1.1. Инвеистицияның түсінігі және экономикалық мағынасы
Инвестиция - Қазақстанның экономикасының нарықтық экономикасына өту
кезінде пайда болған жаңа термин.
Орталықтан жоспарлау жүйесінің шеңберінде жалпы капиталдық
салынымдар деген түсінігі колданылатын, осы түсінігі бойынша жаңа құрылыс
пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындарының кеңейуі мен
техникалық қайта қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық салынымдар),
тұрғын үй мен күнделікті-мәдени құрылысына (өндірістік емес капиталдық
салынымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар түсіндірілетін.
Инвестиция, - бұл ақша құралдары ретінде, мақсаттық банкілік
салынымдар, пайлар, акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар,
машиналар, қондырғылар, тауар белгісіне лицензиялар, пайда табу
мақсатындағы кәсіпорындарының қызметінің объектісіне салынатын
интелектуалды бағалықтары, несиелер, кез-келген мүлік немесе мүліктік
құқықтары және осының бәрі - пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында анықталады. Осы тұрғыда инвестицияның түсінігі нарықтық
мазмұнына едәуір жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерінде
инвестицияның мәнін түсінуінде әртүрлілікті көрсетеді. Инвестицияландырудың
қаржылық және басқа түрлердің бар екендігін отандық экономикалық ғылым
қарастырмады, өйткені ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында
мешіктің бір түрімен жүзеге асатын. Жоспарлық экономика жағдайында
инвестициялар залал түрінде көрініп, шығындар ағымынан тек бір уақыттық
мінезімен айырықшаланатын. Капиталдық салынымдар инвестициянының синонимы
болып табылмайтынын экономикалық ғылым мен оның іске асуы куәландырады,
берілген терминдер ұқас емес. Капиталдық салынымға қарағанда инвестицияның
түсінігі әлде-қайда кең болып келеді. Батыс әдебиеттерінде басты назарды
нарық қорын қарастыруына аударылады, себебі нарық экономикасы дамыған
елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы
қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин да
қолданылады.
Инвестиция термині іnvestіre латын сөзінен жамылдыруды қалыптасады.
Бұл термин ғылыми публицистистикалық әдебиеттерінде кең қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерінде инвестицияны анықтауында әр-түрлі әдістер бар. Пол
Самуэльсон инвестицәияландыру туралы былай жазады: Біздің таза
инвестицияландыру немесе капитал құрылуын атауымыз қоғамның нақты
капиталының таза өсімін білдіреді (ғимараттар, қондырғылар өндіріс-
материалдық запастар және т.б.). Бұл кісінің инвестицияландыру туралы айтуы
бойынша, жерді сатып алу, қолданыста жүрген құнды қағаздар немесе меншіктің
кез-келген түрі болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза трансферттік
операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландырудың тек қана таза нақты
капитал қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У. Шарп инвестицияны келесі түрімен анықтайды: Нақты инвестициялар
әдетте қандайда - бір материалдық - көрнекті активтердің түріне
инвестициялауын білдіреді, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық
инвестициялар қағазда жазылған келісім шарттарды кәдімгі акциялар мен
облигациялар сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестицилардың
негізгі бөлімі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында
инвестициялардың үлкен бөлігі қаржылық инвестициялармен көрсетіледі.
Қаржылық инвестициландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның
өсуіне мағыналы дәрежеде әкеледі. Ереже бойынша бұл екі түрі бәсекелес
емес, бір-бірін толықтырушысы болып келеді. В.Бочаров инвестицияны тұтынуға
жұмсалана алмайтын табыстың бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар
инвестициялық іскерліктің нақты объектілеріне трансформацияланып,
капиталдық құнының өсімі табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі шығуы.
Экономикалық және қаржылық көзқарастары бойынша инвестицияландыру
болашақта таза пайдаға жету үшін және бұл пайданы бастапқы салынған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді экономикалық ресурстарды
салу деп анықталады. Капиталдық салынымның ортақ анықтамасы:
Инвестицияландыру, бүгінгі қажеттіліктердің қанағаттандырылуын
инвестициялық игіліктердің көмегімен қажеттіліктердің болашақта
қанағаттандырылуының күтіміне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны орналастыра алатын кез-келген құрал, және осы
ақшаның құнын сақталуына немесе көбеюіне есептеліп және табыстың өсуін
қамтамасыз ету. Бос ақша құралдары – инвестиция болып табылмайды, себебі
қолма-қол ақшаның құны инфляциямен желініп, ешқандай да бір табысты
қатамасыздандырмайды. Түрлі факторлармен айырықшаланатын капитал
орналастыруының әр-түрлі түрлері бар: құнды қағаздарына мен жылжымайтын
мүлікке; қарыздық міндеттмелеріне; опциондар мен акциялаға; шағын немесе
үлкен тәуекелімен; қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Инвестициялардың жіктелуінде негізделген түрлі белгілер оның
экономикалық табиғатын жақынрақ түсіндіреді. Белгілері ретінде мыналар
қолданылады:
1. инвестициялардың түрлері;
2. құралдардың салыну объектілері;
3. инвестицияландырудағы қатысу мінезі;
4. инвестицияландару кезеңдері (периодтары);
5. меншік түрлері;
6. инвестордың қатысу түрлері;
7. тәуекел дәрежесі;
8. ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлерін келесідей бөледі:
• Ақша құралдары, салынымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
• Жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
• Авторлық құқық, тәжірие мен басқа да интелектуалды бағалықтармен
байланысты мүліктік құқықтар;
• Жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы мен басқа да
мүліктік құқықтары;
• Техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылығы арқылы
техникалық құжат ретінде толтырылған, қандайда-бір өндірісті
(бірақ патенттелген (ноу-хау емес) ұйымдастыра алу үшін
өндірістік тәжірибенің керектігі;
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былай болып
бөлінеді:
• Нақты инвестициялар немесе, құралдардың материалды активтерге салынуы,
яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және айналыс капиталын
қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге салыным.
Материалды активтер - ғимиараттарға, станоктарға, қосымша материалдық
бұйымдарға, дайын өнімдерге келтірілген құралдар.
• Материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындардың
құны.
• Қаржылық инвестициялар, немесе түрлі қаржылық құралдарға құралдардың
салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктық салынымдар.
3. Инвестициялық процесстерде қатысу мінезі бойынша инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
• Тікелей инвестициялар, бұл инвестордың тікелей қатысуы арқылы
инвестицияландыру объектісі мен құралдардың салынымдарын таңдауы, және
де, инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне, оның ішінде
алдынала жүретін инвестициялық зерттеулер мен инвестицияландыру
объектілерін жобалау мен соғылуына, дайын өнімнің өндірісіне тікелей
қатысты;
• Жанама, бұл ақша құралдарын өзінше, неғұрлым тиімді орналастыратын
және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар арқылы
(инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Бұндай делдалдар
инвестицияландыру объектілерін басқаруында қатысып, ал алатын
табыстарын клиенттері арқылы бөледі. Біртұтастылықпен басқарылатын
құнды қағаздарға салынымдар, және де, бұны портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері (период) бойынша инвестицияларды мына
түрлерге бөледі:
• Қысқа мерзімді, бұл ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
инвестициялық салынымдар, жинақ сертификаттар);
• Ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп;
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
• Мемлекеттік емес кәсіпорындардың меншік түрлері, өкіметтік емес
ұйымдардың, азаматтардың жеке құралдары;
• Мемлекеттік, түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің бюджет
көздерінің түрлі деңгейлерімен қаржыландыратын.
6.Инвестордың қатысу түріне байланысты:
Қайта құрылып жатқан кәсіпорындарда толығымен қатыспай (бөліп-бөліп)
немесе шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың бөліктерін иелену
(шектелген меншік қауымдастығында іскерлік қатынас);
Инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық жүргізіп
жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
Жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы немесе
басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
Табиғат ресурстарын пайдалануына, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарына концессияны алу.
7. Тәуекелдің дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
Тәуекелі жоқ инвестициялар. Мысалы, мемлекет арасында қысқа мерзімді
мемлекеттік облигацияларға салынымдар қауіпсіз деп саналады, ал олар
бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымын анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым
инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретінде табысты бағалау қолданылады;
Тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе
анықталмағандық дәрежесі мысалы уақыт, салыным объектісі сияқты
факторларға тәуелді. Инвестицияландыру біткеннен кейін кәсіпорынның жұмыс
істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның
масштабы мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі
нарықтың мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін
құру, өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік
тапсырыстарын орындау және т.б.). Дәрежені бағалау критерилері мыналар болу
мүмкін:
Барлық пайда сомасының жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел жіберілімді болып
табылады;
Жобаның іске асқанынан кейін пайданы жоғалтып қана қоймай жалпы
есептемелік табысты жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел критикалық болып табылады;
Барлық активтерін жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротталуы немесе
катастрофалық тәуекел.
8. Ұдайы өндіріс келесі түрлердің біреуімен жүзеге асуы мүмкін:
• Жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып
жатқан жаңа құрылыстар, немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың,
соғылуы.
• Шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі – екіншілерін және
келесі кәсіпорындарын, қосымша өндіріс кешендерін және өндірістерді
соғу, өндіріс қуаттылығын арттыру мақсатымен жаңа кәсіпорындарды соғу
немесе қызмет етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
• Шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды реконструкциялау - толық немесе
бөлшектеп қайта қондырғылауды бір жоба бойынша немесе жаңа өнімнің
шығаруының профилін өзгерту мақсатымен моральды тұрып қалған және
физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстырып өндірісті қайта құру;
• Техникалық қайтақамтамасыздандыру - кейбір цехтардың, өндірістердің,
учаскелері өндірісінің техникалық-экономикалық деңгейлерін көтеру үшін
бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Көрсетілген инвестицияның жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын, жүріп отырған процесстердің жан-жақты бағаларын
жақсы түсіну үшін керек.
Кәсіпорынның инвестициялық іскерлігі - бұл кәсіпорынның шаруашылық
іскерлігенде маңызды ролін алып және өзіне тән заңдылықтарымен дамып, өз
логикасы мен процессі бар объективті процесс, себебі инвестициялар өзінің
экономикалық табиғаты бойынша болашақта табысқа жету үшін ағымдағы
тұтынудан бас тартуды білдіреді. Сол себептен инвестициялық процесс
кәсіпорынның инвестициялық жоспарын анықтауынан басталады, оны таңдауы
мыналарға тәуелді:
кәсіпорынның өмір сүру циклының кезеңі;
жалпы дамудың жоспарлары (стратегиялары);
инвестициялық ресурстардың ішкі және сыртқы нарықтарының жағдайы;
құралдардың салыну объектісі ретінде кәсіпорынның инвестициялық
тартымдылығы.
Бұдан, егер алғашқы көзқараста инвестицияның жүзеге асуы, кәсіпорын
жетекшілігінің инвестицияландыруға қатысты өзінше шешім қабылдай алуы
кәсіпорынның өз жұмысы деп көрінсе, онда бұндай жағдайда бәрінен бұрын
бүндай шешімнің зардаптарын бағалауды үйреніп алу керек, өйткені
инвестициялардың жүзеге асырылмауы да өзінші бір түрінің жоспары
(стратегиясы). Инвестициялық жоспары (стратегиясы) былай түсіндіріледі:
ұзақ мерзімді мақсаттардың кешені және оларға жетуде анағұрлым тиімді
жолдардың таңдауы.
Кәсіпорынның инвестициялық жоспары (стратегиясы) ұзақ мерзімді
мақсаттарға бейімделіп, сәйкес инвестициялық жобалар мен бағдарламалардың
іріктелудің арқасында ағымдағы шаруашылық қызмет процессінде жүзеге
асырылуы тиіс. Инвестициялық жоспардың қалыптасуы күрделі шығармашылық
процессін білдіреді, және ол кейбір жағдайлар мен инвестициялық нарықтың
коньектурасының тұтас және кейбір сегменттерге бөлгендегі болжауында
негізделген. Бұл жоспар (стратегия) әрқашан да экономикалық дамудың жалпы
жоспары шеңберінде қалыптасып, онымен мақсаты, кезеңдері, жүзеге асу
мерзімі бойынша сыбайласады.1.3.1. кестесінде осындай бір-бірімен байланысу
мен сыбайласудың жиеліктің (периодтың) ұзақтылығындағы мысалы келтірілген.
Кәсіпорынның әр-түрлі кезеңдерінде нақтыланған ұзақ мерзімді
мақсаттары ретінде мыналар болу мүмкін: белгіленген нормаларға мен пайда
көлеміне жету, нарыққа бақылау жүргізудің үлесін және сауда айналымы арқылы
масштабты өсіру, жаңа өнімнің өндірісі, өндіріс шығындарын төмендету үшін
тозған қондырғыларды ауыстыру, қоршаған ортаны қорғау және т.б.
1.2. Қоржынды инвестициялау
Инвестициялаудың кең мағнасында ақша және басқа да құралдардың құнын
сақтау және оларды көбейту мақсатымен кезкелген үрдіс танылады.
Инвестицияға арналған каражаттар инвестициялық капиталды білдіреді.Уақыт
өткенімен осы капитал әртүлі нақты формаларда болады. Сол немесе басқа
нақты инвестициялық капитал инвестициялық актив деп аталады.
Инвестицциялауға және инвестициялық активтерге берілген
анықтамаларынан көретініміз екі фактордың үлесі жоғары олар: уақыт және құн
болып табылады. Актив құны уақыт ішінде өзгеретіндігі инвестициялаудың
басты принципін құрайды.
Уақытпен байланысты инвестициялау үрдісі тағы бір сипаттама бар ол
тәуекелдік. Инвестициялық капиталдың қазіргі кездегі құны белгілі, бірақ
келешек құны белгісіз болып отыр. Инвестор үшін осы болашақ құн күтілетін
шама болады.
Инвестициялық қоржын деп әртүрлі бағалы қағаздар жиытығы, белгілі бір
жеке немесе заң тұлға қатыстыболады. Әдетте нарықтықта Тәуекелділік
Табыстылық деген қатынасымен инвестициялық сапа сатылады, содан кеиін
қоржынды басқару үрдісінде осы қатнасты жақсартуға болады.
Қоржын дегеніміз корпоративті акциялардан, әртүрлі қамтамасыздандыру
және тәуекелдік дәресімен облигациялар, сонымен қатар бекітілген табысымен
мемлекетпен кепілденген, яғни негізгі сомманы және ағымдағы кірістерді
алмаудың минималды тәуеклдігімен қағаздар жиынтығы болып табылады.
Теориялық қоржын бір ғана қағаздан тұруы мүмкін,сонымен қатар өзінің
структурасын бір қағазды басқа қағаздармен алмастыруына болады. Бірақ әрбір
бағалы қағаз жеке болғанда осындай мәнге ие болмайды.
Инвестициялау қоржынының басты мәселесі – инвестициялау жағдайын
жақсарту, бағалы қағаздар жиынтығына сондай инвестициялық сипаттамаларды
беріп қандайын олар тек қана біріктіргеннен ғана жетеді.
Қоржынды құру үрдісінде ғана осындай жаңа инвестициялық сипаттамаларға
жетуге болады. Сондықтан, бағалы қағаздар қоржыны инвестрге керекті бір
қалыпты тәуекелдігі минималды пайданы әкелетін құрал болып табылады.
Инвесторлар, бағалы әртүрлі қағаздарды сатып алу кезінде белгілі
мақсаттарға жетуге үміттенеді, олар келесідей болады:
– Салымның ликвидтілігі;
– Салымның қауіпсіздігі;
Инвестициялық бағалы қағаздар пайданы пайыз және нарықтық құнның
жоғарлау ретінде әкеледі. Қоржын табыстылығы – уақыт арасындағы
мәліметтерімен байланысымен сипатталады. Осы кезеңнің ұзақтығы әртүрлі бола
алады. Тәжірибеде бекітілген табыстылықты қолданады, яғни табыстылықты,
таңдалған базисті кезеңге келтіреді (әдетте жылға).
Қоржын табыстылығын кезең аралығында осы формула арқылы есептеуге
болады:
,
(1)
rp – кезкелген уақыт кезеңіндегі қоржын табыстылығы, %;
W0 – кезең басындағы қоржын құны, тг.;
W1 – кезең соңындағы қоржын құны, тг.
Комерциялық банктің қоржынын басқаруы дегеніміз өтімділігі мен
пайдалылық арасындағы балансын сақтау болып табылады. Банктің бағалы
қағаздар соммасы негізінен оның осы қағаздарды басқара алатындығымен
байланысты болады.
Бағалы қағаздың өтімділігі агригирленген көрсеткіш арқылы бағалауға
болады:
,
(2)
LA – бағалы қағаз өтімділігінің агрегирленген көрсеткіші;
Nbid, Nask – сатып алу және сатуға берілген сұраныстар саны, д.;
Pbid, Pask – сатып алу және сатудың орташа бағасы, тг.
Салымның қауіпсіздігі дегеніміз инвестицияның қор биржасында әртүрлі
толқулардан сақтандыру, табыс алуда тұрақтылық, және өтімділік болып
танылады.
Тәуекелділік – дегеніміз шығынға әкелетін мүмкін болатын жағдайдың
құндылық көрсеткіші. Әлем тәжірибесінде тәуекелділіктің көптеген
классификациясы бар. Ең таралған түрлері ол – жүйелік және жүйелік емес
болып табылады.
Жүйелік тәуекелділік – Тұтас қаржы нарығындағы тәуекелділік дағдарысы.
Осы тәуекелділік диверсифицияланбайды. Жүйелік тәуекелділік анализінің
бағасы дегенде бағалы қағаздар қоржынымен жұмыс істеуге кажетті ме.
Жүйелік емес тәуеклділік нақты қаржы құралымен байланысты болады, осы
тәуекелділікті диверсификация көмегімен минималдауға болады.Егер қоржын 10-
20 әртүрлі қаржылық құралдардан кездейсок іріктеп жиналған кезде, онда
жүйелік емес тәуеклділік минимумға келтіруге болады. Жйелік емес
тәуеклділік деңгейі – дегеніміз берілген қаржы құралының сапасын бағалау..
Тәуеклділіктің деңгейі бойынша бағалы қағаздар түрлері келесідей
орналасады: неғұрлым табыстылық жоғары болса, соғұрлым тәуекелділік жоғары
болады, және неғұрлым бағалы қағаздың кепілділігі жоғары болса соғұрлым
тәуекелділік төмен болады ( 1.1 сурет).
1.4. Бағалы кдғаздардың инвестициялық қасиетіне техникалық және іргелі
талдау жасау
Қор құралдарының инвестициялық тартымдылығын бағалауды екі жақты
карастыруға болады. Біріншіден, курс динамикасын зерттей отырып, олардың
нарықтық конъюнктурасы жағынан қарастырсақ, екінші жағынан оған қатысты
сала немесе эмитенттердің қаржылық-экономикалық жағдайың зерттей отырып
бағалы қағаздарға инвестициялық сипаттама беру болып табыдады. Осылайша
тарихы жағынан қор нарығына талдау жасаудың екі бағыты пайда болды. Бірінші
бағытты тандағандар техникалық талдау мектебін, ал екінші бағытты
таңцағандар іргелі талдау мектебін қүрды. Іргелі талдау эмитенттің бағасына
негізделеді, яғни эмитент қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер
және меншік капиталына пайда нормасы, оның табысы, нарықтағы жағдайы,
активтері мен пассивтері. Талдау базасы болып баланстар, пайда және
шығындар жөніндегі есептер, компания жариялайтын басқа да материалдар
табылады. Сонымен қатар компанияларды басқару тәжірибелері, басқару
органдарының құрылымы карастырылады. Компаниялардың сатушы және сатып алушы
ретіне шығатын нарығына талдау жасау, салардың дамуына сапалы талдау жасау,
даму деңгейі және іскерлік белсенділігі деңгейі бойынша талдау жүргізіледі.
Осы еңбекті қажет еткен зерттеулер мынандай қорытынды жасауға әкеледі:
активтердің нақты құнымен, болашақтағы пайдамен салыстырғанда корпорацияның
бағалы қағазының құны төмендетілген немесе көтерілген.
Қорыта келгенде, іргелі талдау көмегімен акцияның болашақтағы бағасын
анықтайтын және оның бағасына әсер ететін табыс болжамын жасайды. Мұның өзі
сату және сатып алу мақсатына лайықгылығы туралы кепілдеме жасауға негіз
болады.
Техникалық талдау, іргелі талдауға керісінше қор нарығының бағасында
көрсетіледі. Техникалық талдаудың негізгі объектісі - бағалы қағазға деген
сұраным мен ұсыным, оларды сату және сатып алу бойынша операциялар
динамикасы, курс динамикасы болады. Сонымен бірге техникалық талдаудың
жақтастары акциялардың құнына компания табыстылығының өсуі жөне
кәсіпкерліктің тәуекелі әсер етпейді деп санайды.
Жалпы техникалық талдау мен іргелі талдау арасында үлкен айырмашылықтар
жоқ. Көптеген қор нарығының аналитиктері техникалық талдаудың да, іргелі
талдаудың да құралдарын қолданады. Бірақта техникалық талдау жиірек
қолданылады. Оның тәжірибесі дамыған қор нарыктарында көп таралған.
Техникалық талдаудың мынандай артықшылықтары бар:
• техникалық жеңілдік;
• талдаудың шапшаңдылығы;
• іргелі талдауды жүзеге асырғандағыдан гөрі көп акциялар санына жарамдығы;
Алайда техникалық талдауды пайдаланатын нарық операторлары ұзақ мерзімді
болашақтағы қор нарығының бағасын дәл болжай алмайды. Сондықтан іргелі
талдау мәліметтерін пайдалану қажеттігі туындайды. Мұндай мәліметтерді кез
келген нарық операторына табу қиынға түседі. Кез келген профессионал
техникалық талдаудың құралдарын таба алған-мен, іргелі талдау кез келгенге
түсе бермейді.
Іргелі талдаудың нәтижелері өнім ретінде-қор нарығының тауары, бюллетен,
есеп және т.б. түрінде нарық қатысушылары арқылы сатылады.
Іргелі талдаудың негізгі бағыттарын сипаттайтын кезеңдерін қарастырайық:
1.Жалпы экономикалық немесе макроэкономикалық талдау.
Экономиканың жағдайы келесі факторларды ескере отырып бағаланады, яғни
ЖҮӨ, жүмыспен қамту, инфляция, пайыздық мөлшерлеме, валюта курсы және
т.б. Үкіметтің фискалды және монетарлы саясатының қор нарығына әсері.
Инвестициялық қызметтің әлеуметтік-саяси және экономикалық климаты, нарық
тиімділігі анықталады.
2.Индустриалдық талдау экономиканың, оның индикаторының
іскерлік циклын оқып үйрену, даму кезеңдері бойынша және іскерлік
белсенділік деңгейі бойынша салалардың сыныптамасын жүзеге асыру.
3.Белгілі бір кәсіпорынға (фирмаға, корпорацияға) талдау жасау.
Корпорацияны бағалау менеджментінің даму болашағы және жағдайына талдау
жасау, жүмыстың үйымдық және коммерциялық шарттары, компанияның
(кәсіпорынның) қаржылық жағдайына талдау жасау, коэффициенттер, қаржылық
қабілетін бағалау, қаржылық түрақтылығын бағалау кіреді.
3.Бағалы қағаздар бағасын модельдеу.
Тағы бір айта кететін нәрсе қор нарығына техникалық немесе іргелі
талдау жүргізуді дүрыс жолға коя білмеу әр түрлі жағдайларға, соның ішінде
дағдарыстарға әкеліп соқтыруы мүмкін. Сондай каржы дағдарыстарын Қазақстан
мемлекеті басынан кешіріп, ол ел экономикасына әсерін тигізбей қалған жоқ.
1997 жылдың қазан- қараша айларында Қазақстанның қаржы нарығы күрделене
түсті. Жағдайдың күрделене түсуі дағдарыс сипатына ие бола бастады. Негізгі
себеп Оңтүстік-Шығыс Азия қаржы дағдарысының әсерінен Қазақстандағы
ссудалық капитал және бағалы қағаздар нарығы түрақсыздығы белең ала
бастады. 1998 жылдың аяғындағы Қазақстанда қаржылық жағдайдың күрделенуі
алдымен бағалы қағаздар сататын және сатып алынатын, қор нарықгарында пайда
бола бастады. Ол кезде дағдарыс белгілерін тек кана осы нарықтың
қатысушылары ғана сезінді, ал түрғылықты халық оны сезінбеді. Осындай
жағдай 1998 жылдың 17 тамыз айьша дейін болды. Кейін дағдарыс туралы бәрі:
үкіметте, кәсіпорында, банкте, әсіресе Қазақстанның көп азаматтарыда айта
бастады. Бәрі де каржы нарығында туындаған қиындықтардан басталды. Көптеген
мамандардың пайымдауынша портфельді инвестицияның дамуы жеткілікті дәрежеде
дамымаған Қазақстан қор нарығының инфра-құрылымына кері әсерін тигізді.
1997 жылдын басында бағалы қағаздар бойынша Мемлекеттік комиссияның
мәліметіне сәйкес қаржы министрлігінің бағалы қағаздар нарығында биржалық
қызметке қүқық беретін лицензиясына ие болған 53 үйым тіркеуде болған.
Операциялар сол кезде 18 мамандандырылған биржаларда, сондай-ақ 35 әмбебап,
тауарлы-шикізатты, валюталық, және басқа да биржалардың қор бөлімдерінде
жүргізілді. Сол кезде корпоративтік нарықгың 70% шамасындағы айналымы
"Мәскеу-Лоидон-Нью-Йорк" үшбүрышы бойынша ресей сауда жүйесін айналып өтіп
жатты. Батыс мамандарының көзкарастары бойынша оның себебі-өтімділік
талаптарына сәйкес келмеуі. Шетел инвестор-ларының айтуынша ресей қор
нарығының инфрақұрылымының басты кемшілігі нарықгы ретгеу жүйесінің
жетілмегендігі, айқын еместігі, бухгалтерлік есеп жүйесінің күрделілігі,
бағалы кдғаздарға меншік қүқығының, акционерлердің қүқьнының ідіындықгары
болып табылады. Инфракұрылымдык проблемаларының қатарына депозитарлық, есеп-
клиринггік, сауда жүйелерінің тиімділігінің жеткіліксіздігі, тәуелсіз
тіркеушінің жоқтығы кіреді. Қаржы нарығы дағдарысының себептерінің бірі
нарықтың дұрыс дамымағаны болды. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің қор
биржаларында жетекші орынды корпоративтік бағалы қағаздар алады. Мысалы,
АКШ-да оның үлесіне айналымның 23 бөлігі тиеді. Қазақстанда қор нарығы
негізінен мемлекеттік бағалы кағаздардан: МЕИКАМ, МЕОКАМ ,МЕКАМ , және т.б.
құралды. Экономиканың инвестицияға қажетті корпоративті бағалы қағаздарының
операцияларға бәсең араласуының себептері мынадай:
- экономиканың дағадарысты жағдайында акцияны сатып
алушы пайда табатындығына толық сенбейді;
- мемлекеттік бағалы қағаздардың жоғарғы табыстылығы
акция нарығынан инвесторларды қашықтатты;
- қор нарығында қызмет көрсететін, ақпараттық жария-
лылықты қамтамасыз ететін, мәмілелердің дұрыс орында-
луына кепіл болатын, меншік құқығын кайта тіркейтін, баска
да депозитарлық операцияларды орындайтын инфрақүры-
лымның әлсіздігі;
Қазақстан экономикасының дағдарысы кезінде корпоративтік бағалы
қағаздарға сипаттамалар: түрақсыздық, өтімділігінің төмендігі, сатып алу
бағасы мен сату бағаларының арасындағы айырмашылықты болжаудың мүмкін
еместігі болып табылады. Мұндай жағдайларда тек қана аз кәсіпорындардың
акциялары ғана белгіленді. Қаржы дағдарысының бас кезінде ресей қор
нарығының барлық оперцияларының 75-80% бірінші классты эмитенттер болды.
Оларды "көгілдір фишкалар" деп атайды.
Жалпы каржы дағдарысы ұғымы кең мағынада қарастырылады, оған вапюта
жүйесі, банк жүйесі, қор нарығы да кіреді. Осының ішінде қор нарығындағы
дағдарыска кеңірек тоқталатын болсақ, қор нарығындағы дағдарысын акция
нарығының құлдырауы деп түсінеміз. Мүның өзі акция нарығы басқа қарыз
кұралдарына қарағанда өзгеріске түсуге бейімдірек. Сондықтан көптеген
зерттеулер осы акция нарығының дағдарысына арналады.
XX ғасырдағы қор нарықгарының дағдарысының тарихына үңілетін болсақ, ең
әйгілі дағдарыс ол 1929-1933 жылдардағы дағдарыс болып табылады Осы
дағдарыс АҚШ-нан басталып, Ұлы депрессия басқа елдерге де ауыса бастады.
Ірі еуропалық мемлекеттердің ішінде көбірек зардап шеккендер Германия мен
Үлыбритания. 1932 жылы Германияда жүмыссыздардың саны 6 млн.адам, немесе
жүмыс күшінің 25% жетті. Ұлыбританияда жүмыссыздардың саны төменірек, бірақ
өнеркәсіп секторы және экспорт екінші дүниежүзілік соғысқа дейін
дисперсиялық жағдайда қалып отырған. Барлық мемлекеттер ұлттық өндірісті
қорғау үшін кедендік шектеулер, яғни кедендік тарифтерді өсіріп, баж
салығын салып, сандық шектеулер қойды. Осы қор дағдарысынан азырақ зардап
шеккен Оңтүстік Африка және Австралия мемлекті болды. 1933-1934 жылдардың
өзңнде-ақ қайта дұрыстап қалды. Жапонияда дәл осыны басынан кешірді.
1970 жылдың басынан 2000 жылдың басына дейін дүниежүзі мемлекеттерінің
көп бөлігіне және бөлек аймақтарға ( Солтүстік Америка, Еуропа, Латын
Америка, Азия) әсерін тигізген 11 қор дағдарысы болды.
Дамыған нарықтарда:
1. 1973-74жылдардағы дағдарыс барлық ірі өнеркәсіпті мемлекеттерді
(индлекске енген барлық сегіз ел) шарпып өтті.Бірінші болып
құлдыраған Италия нарығы,кеиінен Ұлыбритания,Жапония,
Франция,Германия ,Канада, АҚШ қор нарықтары болатын.
2. 1980-81 жылғы дағдарысқа ұшыраған бес мемлекет ( Канада, Италия,
Ұлыбритания, Жапония, Франция). Бұған әсер еткен 1980жылы алтынның
бағасының бірден көтерілуі, 1979 жылы мұнайдың бағасының екі есеге
өсуі болды.
3. 1987 жылғы дағдарысқа да Жапониядан басқа барлық дамыған барлық
елдер ұшырады. Ол дағдарыс Нью-Иорк қор биржасында Доу-Джонс
индексінің үш есеге төмендеуіәсер етті.
4. 2000-2001жылдардағы дағдарыста құлдырауы барлық нарықтарда
байқалды, өиткені ол 2000жылдың көктемінен жаңа экономика
компаниясының құлдырауынан басталды.
Латын Америкасы елдерінің нарықтары:
1. 1980-81 жылдардағы дағдарысқа үш мемлекет ұшырады ( Аргентина,
Чили, Мексика). Бұған әсер еткен ОПЕК-тің мұнай бағасын екі есеге
өсіруі болды.
2. 1986-87 жылдардағы дағдарысқа Бразилия мен Мексика ұшырады.
3. 1994-95 жылдардағы дағдарысқа Аргентина, Бразилия, Мексика ұшырады.
Оған ФРЖ-ң қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің 85% көбеюі әсер
етіп, мексика песосасы девальвацияға ұшырады.
4. 1998-99 жылдардағы дағдарыс азия дағдарысының нәтижесінен болды.
Оған әсер еткен 1998 жылдың 17 тамызында басталған Ресей дағдарысы
болды. МФК индексіне енетін барлық жеті мемлекетке әсерін тигізді.
Азия нарықтары:
1. 1979-1980 жылдардағы дағдарыс Оңтүстік Корея мен
Тайланд мемлекттерінде де сол мұнайдың бағасының екі есеге
өсуімен байланысты.
2. 1990 жылғы дағдарыс бес мемлекеттің қор нарықтарына
(Индонезия, Оңтүстік Корея, Филлипин, Тайвань, Тайланд)
әсерін тигізді. Бұл дағдарысқа әсерін еткендер Парсы шыға-
нағындағы соғыс, саяси тұрақсыздық, экономикалық өсудің
бәсеңдеуі, өтімділікпен байланысты мәселелер.
3. 1996-1997 жылдардағы дағдарыс та сол бес мемлекетті
шарпыды. Тайландта 1990-1994 жылдары акция нарығы үш
есеге өсіп, 1994 жылдың қазан айында езінің максималды
нүктесіне жетіп, кейін пайыздық мөлшерлеменің өсуіне
байлаиысты 1996 жылдың қазан айында құлдырау басталды.
Осы берілген мағүлматтардан мынандай қорытынды жасауға болады, яғни он
бір дағдарыстың алтауы сауда шарттарының өзгеруімен байланысты. Барлық он
бір дағдарыста да экономикалық өсудің аздаған белгілері байқалып отырған.
1.3. Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі, жіктелуі және негізгі түрлері
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс
қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі
қарыз міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің
көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің
әржақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
Қарыз міндеттемесі- оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына
несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін
қарыз алушының берген заңды құжаты.
2. Қарыз міндеттемесі- қарыз алу кезінде несие алушының несие
берушіге (кредиторға) беретін құжаты .Сонымен, қарыз міндеттемесі дегеніміз
жеке немесе заңды тұлғалардың, яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе
қаржылық жағдайларын анықтайтын құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және
оған одан әрі ұстаушыға дейін қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Көп
жағдайда эмитентпен қарыз міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының
құқын және эмитенттің міндетін анықтайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын ала
болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы
жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы
анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:
1.Тепе-теңдік жағдайы- Ол кіріс пен шығынның тендігінен туындайды.
2. Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда туыидайды. Демек,
сақтаған қоры мол, сондықтан бұл субъект басқаға несие беруге мүмкіндігі
бар.
Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды. Демек,
бұл субъект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет.
Кез-келген уақьпта қаржысы артық шаруашылық субъектілері де, қаржы
тапшылығында отырғандар да бір ұлттық қаржы жүйесі шеңберінде кездеседі.
Дәл осы жағдайда екі шаруашылық субъектілерінің біреуі артық табысын
екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз міндеттемесін алады. Керісінше,
бұрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма-қол ақша жүруі де мүмкін. Қарыз
міндеттемесін борышқор несие берушіге жазып береді. Ол борышқор несиесін
өтегенше несие берушіде сақталады. Қарыз міндеттемесін иемдену құқынан оны
орындау құқы туындайды.
Қаржы міндетемелерін жеке тұлғалар да, мемлекет те және Орталық
(эмиссиялық) банк те шығаруы мүмкін. Қаржы міндеттемелерінің шаруашылық
айналымында қолдануын есептеуді қаржы активтері деп атайды. Қаржы активтері
мен оны айналымға түсіретін ұйымдық түрінің органикалык бірлігін елдің
қаржылық жүйесі дейді. Ұйымдық тұрғыдан қаржы жүйесінің негізін ақша
нарығы және капитал нарығы құрайды. Ақша нарығы бір жыл мерзімге дейін
шығарылған қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы бір жылдан көп
уақытқа шығарылған қарыз міндеттемелерінің жиынтығы, Бүл инвестициялық
қорлардың нарығы.
Өз кезегінде қаржы нарығы алғашқы және екінші (қосалқы) нарық болып та
бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан шыққан қаржы міндеттемелері орналасса,
екінші нарықта оның бұрын шыққандары айналымда болады. Демек, алғашқы
нарықта олар сатылады, ал екіншісінде — сатып алынып, қайта сатылады.
Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық
субъектілері бірімен бірі 3 түрлі тәсілмен байланысты болуы мүмкін:
тікелей, қаржы делдалдары арқылы және қаржы институттары арқылы.
1.Тікелей қаржыландыру тәсілі - артық қаржысы бар
субъект екіншіге қаржысын несиеге береді. Сейтіп,
несие берушінің біреу берген қарыз міндеттемелері
бойынша талабы кебейсе, несие алушының міндеттеме
қайтару портфелі үлғаяды.
Делдалдар арқылы қаржыландыру- бұнда делдал ретінде брокерлер мен
дилерлер жүреді. Бүл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды.
Себебі не брокер, не дилер өзінің қарыз міндеттемелерін
шығармайды. Олар қор биржасы атынан делдалдық қызмет атқарады.
Қаржы институтары - яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-қарсы
субъектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл ұйымдар несие
алушының қарыз
міндеттемелерін (алғашқы қарыз міндеттемелерін) өздері сатып
алып, оларды екінші қаржы жағдайы артық субъектке сатады.
Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы қаржы
институттарының несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін
шығаруы. Мысалы, банктік депозиттер (сақтауға берілген бағалы қағаздар),
өмірді сақтандыратын полистер, зейнетке шыққаннан кейін берілетін қаржы
туралы зейнетақы жоспарлары. Міне бұл міндеттемелер несие берушіні әрі
сенімділігімен, әрі қайтарымдылығымен, әрі алуға оңай және қолайлылығымен
өзіне тартады. Бірақ бұл жағдайда қаржы институттары қарыз
міндеттемелерінің қайтарылмау (өтелмеу) қауіпін өздеріне алады.
Қарыз міндеттемесі белгілі-бір мезгілге шығарылады. Ол мезгіл қарыз
міндеттемесін шығарған күнмен оны өтеген күн аралығына тең. Қарыз
міндеттемесінің қызмет мезгілі үш кезеңнен түрады:
• шығару уақыты;
• айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату;
• өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны қорға өткізу.
Қарыз міндеттемесі иемденушіге кіріс түсіреді.
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасымен тығыз
байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа
түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз міндеттемелерінің барлығының арнаулы
бағалы қағаздар сияқты нысаны (формасы) болмайды. Олардың көбісі келісім
құжатында 1-2 бап ретінде көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы
тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және
маңызды мағұлмат алуға көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз
инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жікгеледі: біріншіден, түсіретін
кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі
мен айналым жеріне байланысты (№і сурет).
1.Кіріс телеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп,
ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу
көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп атайды.
Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және
иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді, ал
бағалы қағаздардың басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2.Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа занды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне
байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге
бөлінеді:
• Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар еңбір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның
төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл
бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазыналық вексельдер мен
қазыналық облигациялар. Мемелекеттік меншікгегі кәсіпорындары да
көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
• Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін Қамтамасыз ететін жергілікті салықтар
мен істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
• Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздары. Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы
кәсіпорындарымен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары шығарады.
• Банктердің бағалы қағаздары - олар депозиттік сертификаттар (салым
құжаты), чектер және бұданда басқа банктің өзінің қарыз
міндеттемелері.
• Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы
қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл
аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарына жатсада, олардың бәрі қарызды бағалы
қағаздарға жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың
эмитенттері де әртүрлі; мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар,
қаржы институттары және тағы басқалар.
Айта кететін жайт, бағалы қағаздардың кейбір түрі қысқа мерзімге яғни 1
жылға дейін айналымда болса да капитал нарығында жүреді. Мысалы, опцион.
Акциялар
Акция - үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы кағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне зат
жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жүмыс істеп тұрса, акция
да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет
өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ.
Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта сатуына
болады.
,
(3)
К –акция курсы, тг.;
Р – нарықтық бағасы, тг.;
N – номиналды бағасы, тг.
Акцияны шығару мына жағдайда болады:
• меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып,
оның жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
• бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғалық капитал деген шығарылған акциялардың
бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай
және артықшылықты акциялар) және компанияның портфелінде қалған
бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез-келген уақытта өз
ойынша пайдалана алады.
, (4)
– дивиденд пайызы (%), – De жыл бойынша төленген дивиденд
соммасынан тәуелді руб.;
(K = (К2 – К1) – курс құндылығының өзгеруі ( К2 – ағымдағы курс және К1
–акция сатып алынған курсының айырмасы ) ;
N – акция номиналы, тг.
Сонымен қатар пайдалылық нақты мерзім бойынша есептелінеді:
, (5)
Р1 –кезең басындағы нарықтық құны, тг.;
Р2 – кезең соңындағы нарықтық құны, тг.
Пайдалылық алғашқы қадам болып акцияның - таза сатып алу пайдасы:
, (6)
P – акцияны сатып алу кезеңіндегі нарықтық құны, тг
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-
бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі.
Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар. Бірақ бірсыпыра
елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол
акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де ереже бар. Дәл
осы жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетін
нашарланатын болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны, бөлуге де болады.
Айналымдағы әрбір акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акция бірнеше түрге жіктеледі (N сурет). Бір жағынан, бір акционерден
басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге
бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша -
жай және артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің
жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
а) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде тіркелуі
тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
ә) Ұсынушыға арналған акция — иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар акционерлер
қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және бағалы
қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбір
акционерлердің қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін
реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы
түрғысынан қарағанда, әсіресе, қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер
ұсынушыға арналған акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай
акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін
қолма-қол ақшаға айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі
акционерге кейбір жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екі түрін
жүзеге асыру жолы да әртүрлі:
• Біріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды
компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір
толтырылған сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың
сырт жағында екі жақтың қолы қойылған "индоссамент" деген белгі
қойылады. Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін
сертификат корпорацияға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі
акцияларға жаңа сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тікелей, яғни
қолма-қол екіншіге береді.
• Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын
(тиражын) иемденушілер құқын белгілеу тәртібі де
әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі корпорациядан
хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай
механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясыңда
кесіп алатын купоны (талоны) болады. Соны
толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінін
меншік құқын іске асырады.
• Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол
көп тиражбен шығарылады. ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде
бола береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты
акциялар
болып бөлінеді.Жай акцияларды иеленушілердің
корпорацияның тапқан пайдасының мөлшеріне
байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда
дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу
құқы және корпорация жабылып қалған жағдайда
несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу
құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады.
Әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Сонымен бірге жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның шаруашылық
нәтижесіне байланысты. Дивиденд ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Инвестициялық қоржынды құру туралы мәселесі ... ... ... ... ... ...
1.1. Инвеистициялық қоржынның түсінігі және экономикалық ... ... ...
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
1.2. Қоржынды инвестиция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Бағалы кдғаздардың инвестициялық қасиетіне техникалық және іргелі
талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі, жіктелуі және негізгі түрлері ... ..
2. Оптималды ивестицициялық қоржынды құру мәселесі ... ... ... ... ..
2.1. Инвестициялық қоржындардың моделдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Оптималды қоржын құрудағы Марковиц моделі ... ... ... ... ... ... ...
2.2.1. Инвестициялық қоржынға байланысты тәуекелділіктер ... ... ... ...
2.2.2. Бағалы қағаздар қоржынын диверсификацциялау ... ... ... ... ... .
2.3. Шарптың индекс моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Бағалы қағаздар қоржынын құру және оптимизациялау ... ... ... ... ..
3.1. Мемлекеттік облигациялар қоржынын құрлымын оптималды
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Акциялар қоржынын құрлымын тиімді құру ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Экономика саласындағы және басқа өндірісті – шаруашылық
қызметіндегі кезкелген кәсіпорынның, жаңа немесе бар негізгі өндіріс
қорларына сонымен қатар материалды және материалды емес активтерді құру
үшін олар инвестициялау керек. Осыған байланысты менеждмент, экономика мен
өндірісті және басқа кәсіпорындары мен шаруашылықтарды, қаржылық – банк
қызметін бақару саласындағы мамандар инвестициялау және инвестиция
қызметімен жақсы таныс болуы керек.
Осы жымыстың басты мақсаты бағалы қағаздардың оптималды
қоржынын стаистикалық мәліметтер көмегімен, математикалық моделдерді
қолданып шығаруы. Осы мақсаттарға жету үшін келесі мәселелер қарастырылды:
• Инвестиция мәні, инвестиция түрлері және инвестициялық қоржын
• Бағалы қағаздар түсінігі және түрлері
• Бағалы қағаздар қоржыны және оның табыстылылығы мен
тәуекелділігі
• Қоржынды құру негізінде инвестордың стратегиясы
• Оптималды қоржынды таңдау мәселесі
Жүмыстың көп бөлігінде, мен бағалы қағаздар қоржынынның табыстылығы
мен тәуекелдігіне көңіл бөлдім, сонымен қатар бғағлы қағаздар қоржынынын
оптимизациялау.
Берілген жұмыс актуалды болып табылады, себебі экономикалық есептерді
шешуде компьютерлік бағдарламаудың ролі арттырғанына байланысты.Әртүрлі
экономикалық моделдер үшін соның ішінде бағалы қағаздарқоржынын
оптимизациялау үшін бірнеше программалық өнімдер жасалынды .
Әрбір эмитент көп жылдық статистикалық базасы мен инвестициялау
обьектілерді кең түрде таңдауы, классикалық қоржын құру үшін типті екі
шартқа жауап береді.Қазақстанның қор нарығының бірнеше жыл істеуі және
айнылымдағы корпаративті ликвидті бағалы қағаздар саны әлі көп емес. Осыған
байланысты бір біріне мүлдем ұқсас емес қоржындарды моделдеуге мүмкіндік
жоқ.
1952 жылы Г.Марковиц өзінің негізгі жұмысында, инвестицияға деген
негізгі көз қарасы жаңа кезеңдегі қоржынды құру теориясы болып
табылады.Марковицтің көз қарасы бойыншаинвестор белгілі бір уақытта нақты
ақша соммасын инвестициялайды.Марковицц моделі көмегімен мемлекеттік
облигациялардан тұратын қоржынды оптимизациялау болыптабылады.
1960-шы жылдары Уильям Шарп бірінші болып АҚШ акция нарығының
регрессионды анализін жүргізді. Қыйын жұмыс істемеу үшін Шарп индексті
моделді ұсынды. Сонымен ол қоржын құруда жаңа әдістті тапқан жоқ, ал тек
қана мәселені, келтірілген шешімді табуды жеңілдетті. Шарп (-факторын
еңгізді, ол қазір уақыттағы қоржын теориясында басты болып табылады.
Отандық әдебиет негізінен нақты инвестициялық жобалаудың
инвестициялық тиімділіктің экономикалық бағалаудың әдістері мен
методологиясын ашу және нақты инвестицияны басқару туралы арналған.Бағалы
қағаздар қоржынын оптималды құру мәселелері туралы отандық әдебиет жоқ
деуге де болады.
1. Инвестициялық қоржынды құру туралы мәселелері
1.1. Инвеистицияның түсінігі және экономикалық мағынасы
Инвестиция - Қазақстанның экономикасының нарықтық экономикасына өту
кезінде пайда болған жаңа термин.
Орталықтан жоспарлау жүйесінің шеңберінде жалпы капиталдық
салынымдар деген түсінігі колданылатын, осы түсінігі бойынша жаңа құрылыс
пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындарының кеңейуі мен
техникалық қайта қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық салынымдар),
тұрғын үй мен күнделікті-мәдени құрылысына (өндірістік емес капиталдық
салынымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар түсіндірілетін.
Инвестиция, - бұл ақша құралдары ретінде, мақсаттық банкілік
салынымдар, пайлар, акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар,
машиналар, қондырғылар, тауар белгісіне лицензиялар, пайда табу
мақсатындағы кәсіпорындарының қызметінің объектісіне салынатын
интелектуалды бағалықтары, несиелер, кез-келген мүлік немесе мүліктік
құқықтары және осының бәрі - пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында анықталады. Осы тұрғыда инвестицияның түсінігі нарықтық
мазмұнына едәуір жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерінде
инвестицияның мәнін түсінуінде әртүрлілікті көрсетеді. Инвестицияландырудың
қаржылық және басқа түрлердің бар екендігін отандық экономикалық ғылым
қарастырмады, өйткені ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында
мешіктің бір түрімен жүзеге асатын. Жоспарлық экономика жағдайында
инвестициялар залал түрінде көрініп, шығындар ағымынан тек бір уақыттық
мінезімен айырықшаланатын. Капиталдық салынымдар инвестициянының синонимы
болып табылмайтынын экономикалық ғылым мен оның іске асуы куәландырады,
берілген терминдер ұқас емес. Капиталдық салынымға қарағанда инвестицияның
түсінігі әлде-қайда кең болып келеді. Батыс әдебиеттерінде басты назарды
нарық қорын қарастыруына аударылады, себебі нарық экономикасы дамыған
елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы
қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин да
қолданылады.
Инвестиция термині іnvestіre латын сөзінен жамылдыруды қалыптасады.
Бұл термин ғылыми публицистистикалық әдебиеттерінде кең қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерінде инвестицияны анықтауында әр-түрлі әдістер бар. Пол
Самуэльсон инвестицәияландыру туралы былай жазады: Біздің таза
инвестицияландыру немесе капитал құрылуын атауымыз қоғамның нақты
капиталының таза өсімін білдіреді (ғимараттар, қондырғылар өндіріс-
материалдық запастар және т.б.). Бұл кісінің инвестицияландыру туралы айтуы
бойынша, жерді сатып алу, қолданыста жүрген құнды қағаздар немесе меншіктің
кез-келген түрі болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза трансферттік
операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландырудың тек қана таза нақты
капитал қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У. Шарп инвестицияны келесі түрімен анықтайды: Нақты инвестициялар
әдетте қандайда - бір материалдық - көрнекті активтердің түріне
инвестициялауын білдіреді, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық
инвестициялар қағазда жазылған келісім шарттарды кәдімгі акциялар мен
облигациялар сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестицилардың
негізгі бөлімі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында
инвестициялардың үлкен бөлігі қаржылық инвестициялармен көрсетіледі.
Қаржылық инвестициландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның
өсуіне мағыналы дәрежеде әкеледі. Ереже бойынша бұл екі түрі бәсекелес
емес, бір-бірін толықтырушысы болып келеді. В.Бочаров инвестицияны тұтынуға
жұмсалана алмайтын табыстың бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар
инвестициялық іскерліктің нақты объектілеріне трансформацияланып,
капиталдық құнының өсімі табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі шығуы.
Экономикалық және қаржылық көзқарастары бойынша инвестицияландыру
болашақта таза пайдаға жету үшін және бұл пайданы бастапқы салынған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді экономикалық ресурстарды
салу деп анықталады. Капиталдық салынымның ортақ анықтамасы:
Инвестицияландыру, бүгінгі қажеттіліктердің қанағаттандырылуын
инвестициялық игіліктердің көмегімен қажеттіліктердің болашақта
қанағаттандырылуының күтіміне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны орналастыра алатын кез-келген құрал, және осы
ақшаның құнын сақталуына немесе көбеюіне есептеліп және табыстың өсуін
қамтамасыз ету. Бос ақша құралдары – инвестиция болып табылмайды, себебі
қолма-қол ақшаның құны инфляциямен желініп, ешқандай да бір табысты
қатамасыздандырмайды. Түрлі факторлармен айырықшаланатын капитал
орналастыруының әр-түрлі түрлері бар: құнды қағаздарына мен жылжымайтын
мүлікке; қарыздық міндеттмелеріне; опциондар мен акциялаға; шағын немесе
үлкен тәуекелімен; қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Инвестициялардың жіктелуінде негізделген түрлі белгілер оның
экономикалық табиғатын жақынрақ түсіндіреді. Белгілері ретінде мыналар
қолданылады:
1. инвестициялардың түрлері;
2. құралдардың салыну объектілері;
3. инвестицияландырудағы қатысу мінезі;
4. инвестицияландару кезеңдері (периодтары);
5. меншік түрлері;
6. инвестордың қатысу түрлері;
7. тәуекел дәрежесі;
8. ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлерін келесідей бөледі:
• Ақша құралдары, салынымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
• Жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
• Авторлық құқық, тәжірие мен басқа да интелектуалды бағалықтармен
байланысты мүліктік құқықтар;
• Жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы мен басқа да
мүліктік құқықтары;
• Техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылығы арқылы
техникалық құжат ретінде толтырылған, қандайда-бір өндірісті
(бірақ патенттелген (ноу-хау емес) ұйымдастыра алу үшін
өндірістік тәжірибенің керектігі;
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былай болып
бөлінеді:
• Нақты инвестициялар немесе, құралдардың материалды активтерге салынуы,
яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және айналыс капиталын
қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге салыным.
Материалды активтер - ғимиараттарға, станоктарға, қосымша материалдық
бұйымдарға, дайын өнімдерге келтірілген құралдар.
• Материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындардың
құны.
• Қаржылық инвестициялар, немесе түрлі қаржылық құралдарға құралдардың
салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктық салынымдар.
3. Инвестициялық процесстерде қатысу мінезі бойынша инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
• Тікелей инвестициялар, бұл инвестордың тікелей қатысуы арқылы
инвестицияландыру объектісі мен құралдардың салынымдарын таңдауы, және
де, инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне, оның ішінде
алдынала жүретін инвестициялық зерттеулер мен инвестицияландыру
объектілерін жобалау мен соғылуына, дайын өнімнің өндірісіне тікелей
қатысты;
• Жанама, бұл ақша құралдарын өзінше, неғұрлым тиімді орналастыратын
және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар арқылы
(инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Бұндай делдалдар
инвестицияландыру объектілерін басқаруында қатысып, ал алатын
табыстарын клиенттері арқылы бөледі. Біртұтастылықпен басқарылатын
құнды қағаздарға салынымдар, және де, бұны портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері (период) бойынша инвестицияларды мына
түрлерге бөледі:
• Қысқа мерзімді, бұл ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
инвестициялық салынымдар, жинақ сертификаттар);
• Ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп;
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
• Мемлекеттік емес кәсіпорындардың меншік түрлері, өкіметтік емес
ұйымдардың, азаматтардың жеке құралдары;
• Мемлекеттік, түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің бюджет
көздерінің түрлі деңгейлерімен қаржыландыратын.
6.Инвестордың қатысу түріне байланысты:
Қайта құрылып жатқан кәсіпорындарда толығымен қатыспай (бөліп-бөліп)
немесе шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың бөліктерін иелену
(шектелген меншік қауымдастығында іскерлік қатынас);
Инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық жүргізіп
жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
Жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы немесе
басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
Табиғат ресурстарын пайдалануына, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарына концессияны алу.
7. Тәуекелдің дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
Тәуекелі жоқ инвестициялар. Мысалы, мемлекет арасында қысқа мерзімді
мемлекеттік облигацияларға салынымдар қауіпсіз деп саналады, ал олар
бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымын анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым
инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретінде табысты бағалау қолданылады;
Тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе
анықталмағандық дәрежесі мысалы уақыт, салыным объектісі сияқты
факторларға тәуелді. Инвестицияландыру біткеннен кейін кәсіпорынның жұмыс
істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның
масштабы мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі
нарықтың мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін
құру, өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік
тапсырыстарын орындау және т.б.). Дәрежені бағалау критерилері мыналар болу
мүмкін:
Барлық пайда сомасының жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел жіберілімді болып
табылады;
Жобаның іске асқанынан кейін пайданы жоғалтып қана қоймай жалпы
есептемелік табысты жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел критикалық болып табылады;
Барлық активтерін жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротталуы немесе
катастрофалық тәуекел.
8. Ұдайы өндіріс келесі түрлердің біреуімен жүзеге асуы мүмкін:
• Жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып
жатқан жаңа құрылыстар, немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың,
соғылуы.
• Шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі – екіншілерін және
келесі кәсіпорындарын, қосымша өндіріс кешендерін және өндірістерді
соғу, өндіріс қуаттылығын арттыру мақсатымен жаңа кәсіпорындарды соғу
немесе қызмет етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
• Шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды реконструкциялау - толық немесе
бөлшектеп қайта қондырғылауды бір жоба бойынша немесе жаңа өнімнің
шығаруының профилін өзгерту мақсатымен моральды тұрып қалған және
физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстырып өндірісті қайта құру;
• Техникалық қайтақамтамасыздандыру - кейбір цехтардың, өндірістердің,
учаскелері өндірісінің техникалық-экономикалық деңгейлерін көтеру үшін
бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Көрсетілген инвестицияның жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын, жүріп отырған процесстердің жан-жақты бағаларын
жақсы түсіну үшін керек.
Кәсіпорынның инвестициялық іскерлігі - бұл кәсіпорынның шаруашылық
іскерлігенде маңызды ролін алып және өзіне тән заңдылықтарымен дамып, өз
логикасы мен процессі бар объективті процесс, себебі инвестициялар өзінің
экономикалық табиғаты бойынша болашақта табысқа жету үшін ағымдағы
тұтынудан бас тартуды білдіреді. Сол себептен инвестициялық процесс
кәсіпорынның инвестициялық жоспарын анықтауынан басталады, оны таңдауы
мыналарға тәуелді:
кәсіпорынның өмір сүру циклының кезеңі;
жалпы дамудың жоспарлары (стратегиялары);
инвестициялық ресурстардың ішкі және сыртқы нарықтарының жағдайы;
құралдардың салыну объектісі ретінде кәсіпорынның инвестициялық
тартымдылығы.
Бұдан, егер алғашқы көзқараста инвестицияның жүзеге асуы, кәсіпорын
жетекшілігінің инвестицияландыруға қатысты өзінше шешім қабылдай алуы
кәсіпорынның өз жұмысы деп көрінсе, онда бұндай жағдайда бәрінен бұрын
бүндай шешімнің зардаптарын бағалауды үйреніп алу керек, өйткені
инвестициялардың жүзеге асырылмауы да өзінші бір түрінің жоспары
(стратегиясы). Инвестициялық жоспары (стратегиясы) былай түсіндіріледі:
ұзақ мерзімді мақсаттардың кешені және оларға жетуде анағұрлым тиімді
жолдардың таңдауы.
Кәсіпорынның инвестициялық жоспары (стратегиясы) ұзақ мерзімді
мақсаттарға бейімделіп, сәйкес инвестициялық жобалар мен бағдарламалардың
іріктелудің арқасында ағымдағы шаруашылық қызмет процессінде жүзеге
асырылуы тиіс. Инвестициялық жоспардың қалыптасуы күрделі шығармашылық
процессін білдіреді, және ол кейбір жағдайлар мен инвестициялық нарықтың
коньектурасының тұтас және кейбір сегменттерге бөлгендегі болжауында
негізделген. Бұл жоспар (стратегия) әрқашан да экономикалық дамудың жалпы
жоспары шеңберінде қалыптасып, онымен мақсаты, кезеңдері, жүзеге асу
мерзімі бойынша сыбайласады.1.3.1. кестесінде осындай бір-бірімен байланысу
мен сыбайласудың жиеліктің (периодтың) ұзақтылығындағы мысалы келтірілген.
Кәсіпорынның әр-түрлі кезеңдерінде нақтыланған ұзақ мерзімді
мақсаттары ретінде мыналар болу мүмкін: белгіленген нормаларға мен пайда
көлеміне жету, нарыққа бақылау жүргізудің үлесін және сауда айналымы арқылы
масштабты өсіру, жаңа өнімнің өндірісі, өндіріс шығындарын төмендету үшін
тозған қондырғыларды ауыстыру, қоршаған ортаны қорғау және т.б.
1.2. Қоржынды инвестициялау
Инвестициялаудың кең мағнасында ақша және басқа да құралдардың құнын
сақтау және оларды көбейту мақсатымен кезкелген үрдіс танылады.
Инвестицияға арналған каражаттар инвестициялық капиталды білдіреді.Уақыт
өткенімен осы капитал әртүлі нақты формаларда болады. Сол немесе басқа
нақты инвестициялық капитал инвестициялық актив деп аталады.
Инвестицциялауға және инвестициялық активтерге берілген
анықтамаларынан көретініміз екі фактордың үлесі жоғары олар: уақыт және құн
болып табылады. Актив құны уақыт ішінде өзгеретіндігі инвестициялаудың
басты принципін құрайды.
Уақытпен байланысты инвестициялау үрдісі тағы бір сипаттама бар ол
тәуекелдік. Инвестициялық капиталдың қазіргі кездегі құны белгілі, бірақ
келешек құны белгісіз болып отыр. Инвестор үшін осы болашақ құн күтілетін
шама болады.
Инвестициялық қоржын деп әртүрлі бағалы қағаздар жиытығы, белгілі бір
жеке немесе заң тұлға қатыстыболады. Әдетте нарықтықта Тәуекелділік
Табыстылық деген қатынасымен инвестициялық сапа сатылады, содан кеиін
қоржынды басқару үрдісінде осы қатнасты жақсартуға болады.
Қоржын дегеніміз корпоративті акциялардан, әртүрлі қамтамасыздандыру
және тәуекелдік дәресімен облигациялар, сонымен қатар бекітілген табысымен
мемлекетпен кепілденген, яғни негізгі сомманы және ағымдағы кірістерді
алмаудың минималды тәуеклдігімен қағаздар жиынтығы болып табылады.
Теориялық қоржын бір ғана қағаздан тұруы мүмкін,сонымен қатар өзінің
структурасын бір қағазды басқа қағаздармен алмастыруына болады. Бірақ әрбір
бағалы қағаз жеке болғанда осындай мәнге ие болмайды.
Инвестициялау қоржынының басты мәселесі – инвестициялау жағдайын
жақсарту, бағалы қағаздар жиынтығына сондай инвестициялық сипаттамаларды
беріп қандайын олар тек қана біріктіргеннен ғана жетеді.
Қоржынды құру үрдісінде ғана осындай жаңа инвестициялық сипаттамаларға
жетуге болады. Сондықтан, бағалы қағаздар қоржыны инвестрге керекті бір
қалыпты тәуекелдігі минималды пайданы әкелетін құрал болып табылады.
Инвесторлар, бағалы әртүрлі қағаздарды сатып алу кезінде белгілі
мақсаттарға жетуге үміттенеді, олар келесідей болады:
– Салымның ликвидтілігі;
– Салымның қауіпсіздігі;
Инвестициялық бағалы қағаздар пайданы пайыз және нарықтық құнның
жоғарлау ретінде әкеледі. Қоржын табыстылығы – уақыт арасындағы
мәліметтерімен байланысымен сипатталады. Осы кезеңнің ұзақтығы әртүрлі бола
алады. Тәжірибеде бекітілген табыстылықты қолданады, яғни табыстылықты,
таңдалған базисті кезеңге келтіреді (әдетте жылға).
Қоржын табыстылығын кезең аралығында осы формула арқылы есептеуге
болады:
,
(1)
rp – кезкелген уақыт кезеңіндегі қоржын табыстылығы, %;
W0 – кезең басындағы қоржын құны, тг.;
W1 – кезең соңындағы қоржын құны, тг.
Комерциялық банктің қоржынын басқаруы дегеніміз өтімділігі мен
пайдалылық арасындағы балансын сақтау болып табылады. Банктің бағалы
қағаздар соммасы негізінен оның осы қағаздарды басқара алатындығымен
байланысты болады.
Бағалы қағаздың өтімділігі агригирленген көрсеткіш арқылы бағалауға
болады:
,
(2)
LA – бағалы қағаз өтімділігінің агрегирленген көрсеткіші;
Nbid, Nask – сатып алу және сатуға берілген сұраныстар саны, д.;
Pbid, Pask – сатып алу және сатудың орташа бағасы, тг.
Салымның қауіпсіздігі дегеніміз инвестицияның қор биржасында әртүрлі
толқулардан сақтандыру, табыс алуда тұрақтылық, және өтімділік болып
танылады.
Тәуекелділік – дегеніміз шығынға әкелетін мүмкін болатын жағдайдың
құндылық көрсеткіші. Әлем тәжірибесінде тәуекелділіктің көптеген
классификациясы бар. Ең таралған түрлері ол – жүйелік және жүйелік емес
болып табылады.
Жүйелік тәуекелділік – Тұтас қаржы нарығындағы тәуекелділік дағдарысы.
Осы тәуекелділік диверсифицияланбайды. Жүйелік тәуекелділік анализінің
бағасы дегенде бағалы қағаздар қоржынымен жұмыс істеуге кажетті ме.
Жүйелік емес тәуеклділік нақты қаржы құралымен байланысты болады, осы
тәуекелділікті диверсификация көмегімен минималдауға болады.Егер қоржын 10-
20 әртүрлі қаржылық құралдардан кездейсок іріктеп жиналған кезде, онда
жүйелік емес тәуеклділік минимумға келтіруге болады. Жйелік емес
тәуеклділік деңгейі – дегеніміз берілген қаржы құралының сапасын бағалау..
Тәуеклділіктің деңгейі бойынша бағалы қағаздар түрлері келесідей
орналасады: неғұрлым табыстылық жоғары болса, соғұрлым тәуекелділік жоғары
болады, және неғұрлым бағалы қағаздың кепілділігі жоғары болса соғұрлым
тәуекелділік төмен болады ( 1.1 сурет).
1.4. Бағалы кдғаздардың инвестициялық қасиетіне техникалық және іргелі
талдау жасау
Қор құралдарының инвестициялық тартымдылығын бағалауды екі жақты
карастыруға болады. Біріншіден, курс динамикасын зерттей отырып, олардың
нарықтық конъюнктурасы жағынан қарастырсақ, екінші жағынан оған қатысты
сала немесе эмитенттердің қаржылық-экономикалық жағдайың зерттей отырып
бағалы қағаздарға инвестициялық сипаттама беру болып табыдады. Осылайша
тарихы жағынан қор нарығына талдау жасаудың екі бағыты пайда болды. Бірінші
бағытты тандағандар техникалық талдау мектебін, ал екінші бағытты
таңцағандар іргелі талдау мектебін қүрды. Іргелі талдау эмитенттің бағасына
негізделеді, яғни эмитент қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер
және меншік капиталына пайда нормасы, оның табысы, нарықтағы жағдайы,
активтері мен пассивтері. Талдау базасы болып баланстар, пайда және
шығындар жөніндегі есептер, компания жариялайтын басқа да материалдар
табылады. Сонымен қатар компанияларды басқару тәжірибелері, басқару
органдарының құрылымы карастырылады. Компаниялардың сатушы және сатып алушы
ретіне шығатын нарығына талдау жасау, салардың дамуына сапалы талдау жасау,
даму деңгейі және іскерлік белсенділігі деңгейі бойынша талдау жүргізіледі.
Осы еңбекті қажет еткен зерттеулер мынандай қорытынды жасауға әкеледі:
активтердің нақты құнымен, болашақтағы пайдамен салыстырғанда корпорацияның
бағалы қағазының құны төмендетілген немесе көтерілген.
Қорыта келгенде, іргелі талдау көмегімен акцияның болашақтағы бағасын
анықтайтын және оның бағасына әсер ететін табыс болжамын жасайды. Мұның өзі
сату және сатып алу мақсатына лайықгылығы туралы кепілдеме жасауға негіз
болады.
Техникалық талдау, іргелі талдауға керісінше қор нарығының бағасында
көрсетіледі. Техникалық талдаудың негізгі объектісі - бағалы қағазға деген
сұраным мен ұсыным, оларды сату және сатып алу бойынша операциялар
динамикасы, курс динамикасы болады. Сонымен бірге техникалық талдаудың
жақтастары акциялардың құнына компания табыстылығының өсуі жөне
кәсіпкерліктің тәуекелі әсер етпейді деп санайды.
Жалпы техникалық талдау мен іргелі талдау арасында үлкен айырмашылықтар
жоқ. Көптеген қор нарығының аналитиктері техникалық талдаудың да, іргелі
талдаудың да құралдарын қолданады. Бірақта техникалық талдау жиірек
қолданылады. Оның тәжірибесі дамыған қор нарыктарында көп таралған.
Техникалық талдаудың мынандай артықшылықтары бар:
• техникалық жеңілдік;
• талдаудың шапшаңдылығы;
• іргелі талдауды жүзеге асырғандағыдан гөрі көп акциялар санына жарамдығы;
Алайда техникалық талдауды пайдаланатын нарық операторлары ұзақ мерзімді
болашақтағы қор нарығының бағасын дәл болжай алмайды. Сондықтан іргелі
талдау мәліметтерін пайдалану қажеттігі туындайды. Мұндай мәліметтерді кез
келген нарық операторына табу қиынға түседі. Кез келген профессионал
техникалық талдаудың құралдарын таба алған-мен, іргелі талдау кез келгенге
түсе бермейді.
Іргелі талдаудың нәтижелері өнім ретінде-қор нарығының тауары, бюллетен,
есеп және т.б. түрінде нарық қатысушылары арқылы сатылады.
Іргелі талдаудың негізгі бағыттарын сипаттайтын кезеңдерін қарастырайық:
1.Жалпы экономикалық немесе макроэкономикалық талдау.
Экономиканың жағдайы келесі факторларды ескере отырып бағаланады, яғни
ЖҮӨ, жүмыспен қамту, инфляция, пайыздық мөлшерлеме, валюта курсы және
т.б. Үкіметтің фискалды және монетарлы саясатының қор нарығына әсері.
Инвестициялық қызметтің әлеуметтік-саяси және экономикалық климаты, нарық
тиімділігі анықталады.
2.Индустриалдық талдау экономиканың, оның индикаторының
іскерлік циклын оқып үйрену, даму кезеңдері бойынша және іскерлік
белсенділік деңгейі бойынша салалардың сыныптамасын жүзеге асыру.
3.Белгілі бір кәсіпорынға (фирмаға, корпорацияға) талдау жасау.
Корпорацияны бағалау менеджментінің даму болашағы және жағдайына талдау
жасау, жүмыстың үйымдық және коммерциялық шарттары, компанияның
(кәсіпорынның) қаржылық жағдайына талдау жасау, коэффициенттер, қаржылық
қабілетін бағалау, қаржылық түрақтылығын бағалау кіреді.
3.Бағалы қағаздар бағасын модельдеу.
Тағы бір айта кететін нәрсе қор нарығына техникалық немесе іргелі
талдау жүргізуді дүрыс жолға коя білмеу әр түрлі жағдайларға, соның ішінде
дағдарыстарға әкеліп соқтыруы мүмкін. Сондай каржы дағдарыстарын Қазақстан
мемлекеті басынан кешіріп, ол ел экономикасына әсерін тигізбей қалған жоқ.
1997 жылдың қазан- қараша айларында Қазақстанның қаржы нарығы күрделене
түсті. Жағдайдың күрделене түсуі дағдарыс сипатына ие бола бастады. Негізгі
себеп Оңтүстік-Шығыс Азия қаржы дағдарысының әсерінен Қазақстандағы
ссудалық капитал және бағалы қағаздар нарығы түрақсыздығы белең ала
бастады. 1998 жылдың аяғындағы Қазақстанда қаржылық жағдайдың күрделенуі
алдымен бағалы қағаздар сататын және сатып алынатын, қор нарықгарында пайда
бола бастады. Ол кезде дағдарыс белгілерін тек кана осы нарықтың
қатысушылары ғана сезінді, ал түрғылықты халық оны сезінбеді. Осындай
жағдай 1998 жылдың 17 тамыз айьша дейін болды. Кейін дағдарыс туралы бәрі:
үкіметте, кәсіпорында, банкте, әсіресе Қазақстанның көп азаматтарыда айта
бастады. Бәрі де каржы нарығында туындаған қиындықтардан басталды. Көптеген
мамандардың пайымдауынша портфельді инвестицияның дамуы жеткілікті дәрежеде
дамымаған Қазақстан қор нарығының инфра-құрылымына кері әсерін тигізді.
1997 жылдын басында бағалы қағаздар бойынша Мемлекеттік комиссияның
мәліметіне сәйкес қаржы министрлігінің бағалы қағаздар нарығында биржалық
қызметке қүқық беретін лицензиясына ие болған 53 үйым тіркеуде болған.
Операциялар сол кезде 18 мамандандырылған биржаларда, сондай-ақ 35 әмбебап,
тауарлы-шикізатты, валюталық, және басқа да биржалардың қор бөлімдерінде
жүргізілді. Сол кезде корпоративтік нарықгың 70% шамасындағы айналымы
"Мәскеу-Лоидон-Нью-Йорк" үшбүрышы бойынша ресей сауда жүйесін айналып өтіп
жатты. Батыс мамандарының көзкарастары бойынша оның себебі-өтімділік
талаптарына сәйкес келмеуі. Шетел инвестор-ларының айтуынша ресей қор
нарығының инфрақұрылымының басты кемшілігі нарықгы ретгеу жүйесінің
жетілмегендігі, айқын еместігі, бухгалтерлік есеп жүйесінің күрделілігі,
бағалы кдғаздарға меншік қүқығының, акционерлердің қүқьнының ідіындықгары
болып табылады. Инфракұрылымдык проблемаларының қатарына депозитарлық, есеп-
клиринггік, сауда жүйелерінің тиімділігінің жеткіліксіздігі, тәуелсіз
тіркеушінің жоқтығы кіреді. Қаржы нарығы дағдарысының себептерінің бірі
нарықтың дұрыс дамымағаны болды. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің қор
биржаларында жетекші орынды корпоративтік бағалы қағаздар алады. Мысалы,
АКШ-да оның үлесіне айналымның 23 бөлігі тиеді. Қазақстанда қор нарығы
негізінен мемлекеттік бағалы кағаздардан: МЕИКАМ, МЕОКАМ ,МЕКАМ , және т.б.
құралды. Экономиканың инвестицияға қажетті корпоративті бағалы қағаздарының
операцияларға бәсең араласуының себептері мынадай:
- экономиканың дағадарысты жағдайында акцияны сатып
алушы пайда табатындығына толық сенбейді;
- мемлекеттік бағалы қағаздардың жоғарғы табыстылығы
акция нарығынан инвесторларды қашықтатты;
- қор нарығында қызмет көрсететін, ақпараттық жария-
лылықты қамтамасыз ететін, мәмілелердің дұрыс орында-
луына кепіл болатын, меншік құқығын кайта тіркейтін, баска
да депозитарлық операцияларды орындайтын инфрақүры-
лымның әлсіздігі;
Қазақстан экономикасының дағдарысы кезінде корпоративтік бағалы
қағаздарға сипаттамалар: түрақсыздық, өтімділігінің төмендігі, сатып алу
бағасы мен сату бағаларының арасындағы айырмашылықты болжаудың мүмкін
еместігі болып табылады. Мұндай жағдайларда тек қана аз кәсіпорындардың
акциялары ғана белгіленді. Қаржы дағдарысының бас кезінде ресей қор
нарығының барлық оперцияларының 75-80% бірінші классты эмитенттер болды.
Оларды "көгілдір фишкалар" деп атайды.
Жалпы каржы дағдарысы ұғымы кең мағынада қарастырылады, оған вапюта
жүйесі, банк жүйесі, қор нарығы да кіреді. Осының ішінде қор нарығындағы
дағдарыска кеңірек тоқталатын болсақ, қор нарығындағы дағдарысын акция
нарығының құлдырауы деп түсінеміз. Мүның өзі акция нарығы басқа қарыз
кұралдарына қарағанда өзгеріске түсуге бейімдірек. Сондықтан көптеген
зерттеулер осы акция нарығының дағдарысына арналады.
XX ғасырдағы қор нарықгарының дағдарысының тарихына үңілетін болсақ, ең
әйгілі дағдарыс ол 1929-1933 жылдардағы дағдарыс болып табылады Осы
дағдарыс АҚШ-нан басталып, Ұлы депрессия басқа елдерге де ауыса бастады.
Ірі еуропалық мемлекеттердің ішінде көбірек зардап шеккендер Германия мен
Үлыбритания. 1932 жылы Германияда жүмыссыздардың саны 6 млн.адам, немесе
жүмыс күшінің 25% жетті. Ұлыбританияда жүмыссыздардың саны төменірек, бірақ
өнеркәсіп секторы және экспорт екінші дүниежүзілік соғысқа дейін
дисперсиялық жағдайда қалып отырған. Барлық мемлекеттер ұлттық өндірісті
қорғау үшін кедендік шектеулер, яғни кедендік тарифтерді өсіріп, баж
салығын салып, сандық шектеулер қойды. Осы қор дағдарысынан азырақ зардап
шеккен Оңтүстік Африка және Австралия мемлекті болды. 1933-1934 жылдардың
өзңнде-ақ қайта дұрыстап қалды. Жапонияда дәл осыны басынан кешірді.
1970 жылдың басынан 2000 жылдың басына дейін дүниежүзі мемлекеттерінің
көп бөлігіне және бөлек аймақтарға ( Солтүстік Америка, Еуропа, Латын
Америка, Азия) әсерін тигізген 11 қор дағдарысы болды.
Дамыған нарықтарда:
1. 1973-74жылдардағы дағдарыс барлық ірі өнеркәсіпті мемлекеттерді
(индлекске енген барлық сегіз ел) шарпып өтті.Бірінші болып
құлдыраған Италия нарығы,кеиінен Ұлыбритания,Жапония,
Франция,Германия ,Канада, АҚШ қор нарықтары болатын.
2. 1980-81 жылғы дағдарысқа ұшыраған бес мемлекет ( Канада, Италия,
Ұлыбритания, Жапония, Франция). Бұған әсер еткен 1980жылы алтынның
бағасының бірден көтерілуі, 1979 жылы мұнайдың бағасының екі есеге
өсуі болды.
3. 1987 жылғы дағдарысқа да Жапониядан басқа барлық дамыған барлық
елдер ұшырады. Ол дағдарыс Нью-Иорк қор биржасында Доу-Джонс
индексінің үш есеге төмендеуіәсер етті.
4. 2000-2001жылдардағы дағдарыста құлдырауы барлық нарықтарда
байқалды, өиткені ол 2000жылдың көктемінен жаңа экономика
компаниясының құлдырауынан басталды.
Латын Америкасы елдерінің нарықтары:
1. 1980-81 жылдардағы дағдарысқа үш мемлекет ұшырады ( Аргентина,
Чили, Мексика). Бұған әсер еткен ОПЕК-тің мұнай бағасын екі есеге
өсіруі болды.
2. 1986-87 жылдардағы дағдарысқа Бразилия мен Мексика ұшырады.
3. 1994-95 жылдардағы дағдарысқа Аргентина, Бразилия, Мексика ұшырады.
Оған ФРЖ-ң қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің 85% көбеюі әсер
етіп, мексика песосасы девальвацияға ұшырады.
4. 1998-99 жылдардағы дағдарыс азия дағдарысының нәтижесінен болды.
Оған әсер еткен 1998 жылдың 17 тамызында басталған Ресей дағдарысы
болды. МФК индексіне енетін барлық жеті мемлекетке әсерін тигізді.
Азия нарықтары:
1. 1979-1980 жылдардағы дағдарыс Оңтүстік Корея мен
Тайланд мемлекттерінде де сол мұнайдың бағасының екі есеге
өсуімен байланысты.
2. 1990 жылғы дағдарыс бес мемлекеттің қор нарықтарына
(Индонезия, Оңтүстік Корея, Филлипин, Тайвань, Тайланд)
әсерін тигізді. Бұл дағдарысқа әсерін еткендер Парсы шыға-
нағындағы соғыс, саяси тұрақсыздық, экономикалық өсудің
бәсеңдеуі, өтімділікпен байланысты мәселелер.
3. 1996-1997 жылдардағы дағдарыс та сол бес мемлекетті
шарпыды. Тайландта 1990-1994 жылдары акция нарығы үш
есеге өсіп, 1994 жылдың қазан айында езінің максималды
нүктесіне жетіп, кейін пайыздық мөлшерлеменің өсуіне
байлаиысты 1996 жылдың қазан айында құлдырау басталды.
Осы берілген мағүлматтардан мынандай қорытынды жасауға болады, яғни он
бір дағдарыстың алтауы сауда шарттарының өзгеруімен байланысты. Барлық он
бір дағдарыста да экономикалық өсудің аздаған белгілері байқалып отырған.
1.3. Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі, жіктелуі және негізгі түрлері
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс
қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі
қарыз міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің
көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің
әржақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
Қарыз міндеттемесі- оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына
несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін
қарыз алушының берген заңды құжаты.
2. Қарыз міндеттемесі- қарыз алу кезінде несие алушының несие
берушіге (кредиторға) беретін құжаты .Сонымен, қарыз міндеттемесі дегеніміз
жеке немесе заңды тұлғалардың, яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе
қаржылық жағдайларын анықтайтын құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және
оған одан әрі ұстаушыға дейін қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Көп
жағдайда эмитентпен қарыз міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының
құқын және эмитенттің міндетін анықтайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын ала
болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы
жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы
анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:
1.Тепе-теңдік жағдайы- Ол кіріс пен шығынның тендігінен туындайды.
2. Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда туыидайды. Демек,
сақтаған қоры мол, сондықтан бұл субъект басқаға несие беруге мүмкіндігі
бар.
Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды. Демек,
бұл субъект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет.
Кез-келген уақьпта қаржысы артық шаруашылық субъектілері де, қаржы
тапшылығында отырғандар да бір ұлттық қаржы жүйесі шеңберінде кездеседі.
Дәл осы жағдайда екі шаруашылық субъектілерінің біреуі артық табысын
екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз міндеттемесін алады. Керісінше,
бұрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма-қол ақша жүруі де мүмкін. Қарыз
міндеттемесін борышқор несие берушіге жазып береді. Ол борышқор несиесін
өтегенше несие берушіде сақталады. Қарыз міндеттемесін иемдену құқынан оны
орындау құқы туындайды.
Қаржы міндетемелерін жеке тұлғалар да, мемлекет те және Орталық
(эмиссиялық) банк те шығаруы мүмкін. Қаржы міндеттемелерінің шаруашылық
айналымында қолдануын есептеуді қаржы активтері деп атайды. Қаржы активтері
мен оны айналымға түсіретін ұйымдық түрінің органикалык бірлігін елдің
қаржылық жүйесі дейді. Ұйымдық тұрғыдан қаржы жүйесінің негізін ақша
нарығы және капитал нарығы құрайды. Ақша нарығы бір жыл мерзімге дейін
шығарылған қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы бір жылдан көп
уақытқа шығарылған қарыз міндеттемелерінің жиынтығы, Бүл инвестициялық
қорлардың нарығы.
Өз кезегінде қаржы нарығы алғашқы және екінші (қосалқы) нарық болып та
бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан шыққан қаржы міндеттемелері орналасса,
екінші нарықта оның бұрын шыққандары айналымда болады. Демек, алғашқы
нарықта олар сатылады, ал екіншісінде — сатып алынып, қайта сатылады.
Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық
субъектілері бірімен бірі 3 түрлі тәсілмен байланысты болуы мүмкін:
тікелей, қаржы делдалдары арқылы және қаржы институттары арқылы.
1.Тікелей қаржыландыру тәсілі - артық қаржысы бар
субъект екіншіге қаржысын несиеге береді. Сейтіп,
несие берушінің біреу берген қарыз міндеттемелері
бойынша талабы кебейсе, несие алушының міндеттеме
қайтару портфелі үлғаяды.
Делдалдар арқылы қаржыландыру- бұнда делдал ретінде брокерлер мен
дилерлер жүреді. Бүл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды.
Себебі не брокер, не дилер өзінің қарыз міндеттемелерін
шығармайды. Олар қор биржасы атынан делдалдық қызмет атқарады.
Қаржы институтары - яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-қарсы
субъектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл ұйымдар несие
алушының қарыз
міндеттемелерін (алғашқы қарыз міндеттемелерін) өздері сатып
алып, оларды екінші қаржы жағдайы артық субъектке сатады.
Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы қаржы
институттарының несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін
шығаруы. Мысалы, банктік депозиттер (сақтауға берілген бағалы қағаздар),
өмірді сақтандыратын полистер, зейнетке шыққаннан кейін берілетін қаржы
туралы зейнетақы жоспарлары. Міне бұл міндеттемелер несие берушіні әрі
сенімділігімен, әрі қайтарымдылығымен, әрі алуға оңай және қолайлылығымен
өзіне тартады. Бірақ бұл жағдайда қаржы институттары қарыз
міндеттемелерінің қайтарылмау (өтелмеу) қауіпін өздеріне алады.
Қарыз міндеттемесі белгілі-бір мезгілге шығарылады. Ол мезгіл қарыз
міндеттемесін шығарған күнмен оны өтеген күн аралығына тең. Қарыз
міндеттемесінің қызмет мезгілі үш кезеңнен түрады:
• шығару уақыты;
• айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату;
• өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны қорға өткізу.
Қарыз міндеттемесі иемденушіге кіріс түсіреді.
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасымен тығыз
байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа
түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз міндеттемелерінің барлығының арнаулы
бағалы қағаздар сияқты нысаны (формасы) болмайды. Олардың көбісі келісім
құжатында 1-2 бап ретінде көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы
тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және
маңызды мағұлмат алуға көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз
инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жікгеледі: біріншіден, түсіретін
кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі
мен айналым жеріне байланысты (№і сурет).
1.Кіріс телеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп,
ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу
көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп атайды.
Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және
иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді, ал
бағалы қағаздардың басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2.Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа занды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне
байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге
бөлінеді:
• Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар еңбір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның
төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл
бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазыналық вексельдер мен
қазыналық облигациялар. Мемелекеттік меншікгегі кәсіпорындары да
көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
• Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін Қамтамасыз ететін жергілікті салықтар
мен істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
• Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздары. Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы
кәсіпорындарымен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары шығарады.
• Банктердің бағалы қағаздары - олар депозиттік сертификаттар (салым
құжаты), чектер және бұданда басқа банктің өзінің қарыз
міндеттемелері.
• Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы
қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл
аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарына жатсада, олардың бәрі қарызды бағалы
қағаздарға жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың
эмитенттері де әртүрлі; мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар,
қаржы институттары және тағы басқалар.
Айта кететін жайт, бағалы қағаздардың кейбір түрі қысқа мерзімге яғни 1
жылға дейін айналымда болса да капитал нарығында жүреді. Мысалы, опцион.
Акциялар
Акция - үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы кағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне зат
жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жүмыс істеп тұрса, акция
да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет
өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ.
Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта сатуына
болады.
,
(3)
К –акция курсы, тг.;
Р – нарықтық бағасы, тг.;
N – номиналды бағасы, тг.
Акцияны шығару мына жағдайда болады:
• меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып,
оның жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
• бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғалық капитал деген шығарылған акциялардың
бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай
және артықшылықты акциялар) және компанияның портфелінде қалған
бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез-келген уақытта өз
ойынша пайдалана алады.
, (4)
– дивиденд пайызы (%), – De жыл бойынша төленген дивиденд
соммасынан тәуелді руб.;
(K = (К2 – К1) – курс құндылығының өзгеруі ( К2 – ағымдағы курс және К1
–акция сатып алынған курсының айырмасы ) ;
N – акция номиналы, тг.
Сонымен қатар пайдалылық нақты мерзім бойынша есептелінеді:
, (5)
Р1 –кезең басындағы нарықтық құны, тг.;
Р2 – кезең соңындағы нарықтық құны, тг.
Пайдалылық алғашқы қадам болып акцияның - таза сатып алу пайдасы:
, (6)
P – акцияны сатып алу кезеңіндегі нарықтық құны, тг
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-
бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі.
Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар. Бірақ бірсыпыра
елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол
акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де ереже бар. Дәл
осы жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетін
нашарланатын болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны, бөлуге де болады.
Айналымдағы әрбір акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акция бірнеше түрге жіктеледі (N сурет). Бір жағынан, бір акционерден
басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге
бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша -
жай және артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің
жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
а) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде тіркелуі
тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
ә) Ұсынушыға арналған акция — иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар акционерлер
қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және бағалы
қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбір
акционерлердің қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін
реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы
түрғысынан қарағанда, әсіресе, қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер
ұсынушыға арналған акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай
акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін
қолма-қол ақшаға айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі
акционерге кейбір жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екі түрін
жүзеге асыру жолы да әртүрлі:
• Біріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды
компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір
толтырылған сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың
сырт жағында екі жақтың қолы қойылған "индоссамент" деген белгі
қойылады. Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін
сертификат корпорацияға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі
акцияларға жаңа сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тікелей, яғни
қолма-қол екіншіге береді.
• Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын
(тиражын) иемденушілер құқын белгілеу тәртібі де
әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі корпорациядан
хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай
механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясыңда
кесіп алатын купоны (талоны) болады. Соны
толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінін
меншік құқын іске асырады.
• Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол
көп тиражбен шығарылады. ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде
бола береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты
акциялар
болып бөлінеді.Жай акцияларды иеленушілердің
корпорацияның тапқан пайдасының мөлшеріне
байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда
дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу
құқы және корпорация жабылып қалған жағдайда
несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу
құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады.
Әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Сонымен бірге жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның шаруашылық
нәтижесіне байланысты. Дивиденд ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz