Қазақстан ауыл-село тұрғындарының этнодемографиялық және әлеуметтік дамуы (1939 – 1979 жылдар)
Кіріспе 3
1 1939.1979 жж. аралығындағы Қазақстанның ауыл. 15
село тұрғындарының саны мен құрамындағы
өзгерістер
1.1 Тұрғындар саны. Ұлттық құрамы 15
1.2 Жас аралық деңгейі, білім дәрежесі 47
1.3 Территориялық орналасуы 64
2 Ауыл.село тұрғындарының әлеуметтік.
мәдени дамуы 77
2.1 Ауыл шаруашылығы өндірісі мамандарының
әлеуметтік дамуы 77
2.2 Медициналық және тұрмыстық қызмет көрсету 88
2.3 Тұрғын үймен қамтамасыз етілуі 99
2.4 Мәдени құрылыс 109
Қорытынды 119
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 125
Қосымша 136
1 1939.1979 жж. аралығындағы Қазақстанның ауыл. 15
село тұрғындарының саны мен құрамындағы
өзгерістер
1.1 Тұрғындар саны. Ұлттық құрамы 15
1.2 Жас аралық деңгейі, білім дәрежесі 47
1.3 Территориялық орналасуы 64
2 Ауыл.село тұрғындарының әлеуметтік.
мәдени дамуы 77
2.1 Ауыл шаруашылығы өндірісі мамандарының
әлеуметтік дамуы 77
2.2 Медициналық және тұрмыстық қызмет көрсету 88
2.3 Тұрғын үймен қамтамасыз етілуі 99
2.4 Мәдени құрылыс 109
Қорытынды 119
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 125
Қосымша 136
Мәселенің өзектілігі. Бүгінгі күні республика тәуелсіздікті нығайту жағдайында демографиялық өсімнің атқарар рөлі үлкен. Елдегі демографиялық өсім мемлекеттің әлеуметтік саясатымен байланысты. Ол елдің қорғаныс қабілетін арттыруда, экономикалық дамуда шешуші фактор екені анық.
Тарихи демография тұрғын хылықтың өткенін зерттейді, ал демография тұрғындардың қазіргі күйі мен болашақтағы сандық, сапалық дамуына болжау жасайды. Сондықтын тарихи демографияның алдындағы міндет қазіргі жағдайдағы тұрғындардың қайта өсу процесінің заңдылығын көрсету және оған табиғи, әлеуметтік, экономикалық факторлардың әсерін ашу. Тарихи-демографиялық зерттеулердің мәнінің өсуіне байланысты қазіргі кездегі әлемдік маңызды мәселе деп танылған демографиялық жағдайлар әлеуметтік өмірдің түрлі салаларын тереңірек зерттеуге итермелейді. Этнодемографиялық ахуалды қорытындылау, болашақтағы өсімді болжау – аса маңызды біртұтас шешілмеген сұрақтардың жауабы болып табылады.
Этнодемографиялық - әлеуметтік құрылымды талдау қоғамдағы әртүрлі топтарды қолдауға мүмкіндік беретін аймақтық демографиялық саясат жүргізу үшін ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді. Пост-кеңестік кеңістіктегі сияқты Қазақстандағы демографиялық - әлеуметтік процестер де КСРО-дағы болған тарихи өзгерістермен байланысты. Демографиялық ахуалда халықтарды депортациялау, Ұлы Отан соғысы қарсаңындағы және соғыс жылдарындағы эвакуация, Ұлы Отан соғысына мобилизация, И.В.Сталиннің жеке басына табынудың зардаптары, тың игеру және т.б. көрініс тапты. “Отаршылдық пен кеңестік деп аталатын кезеңдегі Қазақ ұлттық тіршілігіне қатысты мәселелер түбегейлі қайта танып түсінуді қажет етеді. Мәселенің мәні, тек патшалық Ресей ғана халықтардың түрмесі болып қойған жоқ, сонымен бірге КСРО-ның да жұмақ болып жарытқаны шамалы еді”, ─ деп жазды Президент Н.Ә.Назарбаев [1].
ХІХ ғасырдың басынан басталған патша үкіметінің қоныс аудару саясаты ғасырдың ІІ жартысындағы басыбайлылық құқық жойылғаннан кейін жаңа қарқынмен жүргізілді. Бұл шара ХХ ғасырда да жалғасын тапты. Соғыстың қарсаңынан бастап, 1970 жылдардың аяғына дейінгі кезеңдегі сырттан келушілердің республика аймақтарына қоныстандыру ерекшеліктерін зерделеу бүгінгі тәуелсіз мемлекетімізде болып жатқан ұлтаралық қарым-қатынастағы құбылыстардың астарын түсінуге өз септігін тигізеді.
ХХ ғасырда өткен демографиялық процестердің ауқымының кеңдігі мен күрделілігі Қазақстан халқының өсіп-өну тарихын зерттеудің ғылыми және қоғамдық сұранысқа ие, өзектілігі жоғары екендігі еш күмән туғызбайды.
Кеңес үкіметінің жүргізген демографиялық саясатының дағдарысқа тіреліп отырғанын біз сол жылдардағы санақ қорытындыларынан көреміз. Біз қарастырып отырған кезеңнің қарсаңындағы 1937 жылғы санақ қорытындылары көп мәселелерді ашып берді. Халықтың санын көбейту насихатталып отырған қоғамда КСРО-дағы халық санының жоспарланған деңгейден 11 миллионға кемдігін көрсетті [2]. Сондықтан санақты жүргізген ұйымдар жұмысты дұрыс “ұйымдастырмағаны” үшін жазаланып, бұл санақ
Тарихи демография тұрғын хылықтың өткенін зерттейді, ал демография тұрғындардың қазіргі күйі мен болашақтағы сандық, сапалық дамуына болжау жасайды. Сондықтын тарихи демографияның алдындағы міндет қазіргі жағдайдағы тұрғындардың қайта өсу процесінің заңдылығын көрсету және оған табиғи, әлеуметтік, экономикалық факторлардың әсерін ашу. Тарихи-демографиялық зерттеулердің мәнінің өсуіне байланысты қазіргі кездегі әлемдік маңызды мәселе деп танылған демографиялық жағдайлар әлеуметтік өмірдің түрлі салаларын тереңірек зерттеуге итермелейді. Этнодемографиялық ахуалды қорытындылау, болашақтағы өсімді болжау – аса маңызды біртұтас шешілмеген сұрақтардың жауабы болып табылады.
Этнодемографиялық - әлеуметтік құрылымды талдау қоғамдағы әртүрлі топтарды қолдауға мүмкіндік беретін аймақтық демографиялық саясат жүргізу үшін ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді. Пост-кеңестік кеңістіктегі сияқты Қазақстандағы демографиялық - әлеуметтік процестер де КСРО-дағы болған тарихи өзгерістермен байланысты. Демографиялық ахуалда халықтарды депортациялау, Ұлы Отан соғысы қарсаңындағы және соғыс жылдарындағы эвакуация, Ұлы Отан соғысына мобилизация, И.В.Сталиннің жеке басына табынудың зардаптары, тың игеру және т.б. көрініс тапты. “Отаршылдық пен кеңестік деп аталатын кезеңдегі Қазақ ұлттық тіршілігіне қатысты мәселелер түбегейлі қайта танып түсінуді қажет етеді. Мәселенің мәні, тек патшалық Ресей ғана халықтардың түрмесі болып қойған жоқ, сонымен бірге КСРО-ның да жұмақ болып жарытқаны шамалы еді”, ─ деп жазды Президент Н.Ә.Назарбаев [1].
ХІХ ғасырдың басынан басталған патша үкіметінің қоныс аудару саясаты ғасырдың ІІ жартысындағы басыбайлылық құқық жойылғаннан кейін жаңа қарқынмен жүргізілді. Бұл шара ХХ ғасырда да жалғасын тапты. Соғыстың қарсаңынан бастап, 1970 жылдардың аяғына дейінгі кезеңдегі сырттан келушілердің республика аймақтарына қоныстандыру ерекшеліктерін зерделеу бүгінгі тәуелсіз мемлекетімізде болып жатқан ұлтаралық қарым-қатынастағы құбылыстардың астарын түсінуге өз септігін тигізеді.
ХХ ғасырда өткен демографиялық процестердің ауқымының кеңдігі мен күрделілігі Қазақстан халқының өсіп-өну тарихын зерттеудің ғылыми және қоғамдық сұранысқа ие, өзектілігі жоғары екендігі еш күмән туғызбайды.
Кеңес үкіметінің жүргізген демографиялық саясатының дағдарысқа тіреліп отырғанын біз сол жылдардағы санақ қорытындыларынан көреміз. Біз қарастырып отырған кезеңнің қарсаңындағы 1937 жылғы санақ қорытындылары көп мәселелерді ашып берді. Халықтың санын көбейту насихатталып отырған қоғамда КСРО-дағы халық санының жоспарланған деңгейден 11 миллионға кемдігін көрсетті [2]. Сондықтан санақты жүргізген ұйымдар жұмысты дұрыс “ұйымдастырмағаны” үшін жазаланып, бұл санақ
1 Н.Ә. Назарбаев Тарих толқынында. Алматы «Атамұра» 1999. -14 б.
2 М.-А. Асылбеков, А.И. Құдайбергенова Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайы (1939-1959 жылдар). Алматы «Өркениет», 2005. -3 б.
3 ҚРОММ, 698-қор, 14-тізбе, 102-іс.
4 Н.Э. Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова История Казахстана: народы и культуры. Алматы, 2001. -С. 591-594.
5 Н. Ә. Назарбаев. Қазақстан – 2030. // Егемен Қазақстан – Алматы, 1997.
11 қазан.
6 М.Б. Тәтімов Қазақ әлемі (Қазақтың саны қанша?) Алматы «Атамұра», 1993.
М.Б. Тәтімов Халықнама немесе Сан мен Сана. Алматы «Жазушы» 1992.
М.Б. Тәтімов Ж.Ә. Әлиев Дербестігіміз – демографияда. Алматы «Жеті жарғы»1999.
7 А.Н. Алексеенко Население Казахстана 1920- 1990гг. Алматы: Ғылым, 1993.
8 М. Қойгелдиев, Т. Омарбеков Тарих тағылымы не дейді? Алматы «Ана
тілі», 1993.
9 М.Х. Асылбеков А.Б. Галиев Социально- демографические процессы
в Казахстане (1917 – 1980) Алма-Ата «Ғылым», 1991.
10 М.Х. Асылбеков, А.И. Құдайбергенова Қазақстан халқының әлеуметтік
- демографиялық жағдайы (1939 – 1959 жылдар) Алматы, «Өркениет» 2005. -158 б.
11 Н.Э. Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова История Казахстана: народы и культуры. Алматы 2001. -С. 600.
12 К. Джаркимбеков Деятельность партийных организаций Казахстана по Коммунистическому воспитанию тружеников села. (в 1959 – 1965 гг.) Автореф. дисс. к. и. н. Алма-Ата, 1969 г. К. Мендаяхова Развитие дошкольного воспитания в сельской местности Казахстана. (1958 – 1980 гг.) Автореф. дисс. к. и. н. Алма-Ата, 1988. О.К. Джылысбаев Деятельность Компартии Казахстана по дальнейшему повышению материального благосостояния трудящихся в годы восьмой пятилетки. Дисс. к. и. н. Алма-Ата, 1976. А.Н. Городеций Социальное развитие села в Казахстане в 1954-1965 гг. Дисс. к. и. н. Алма-Ата, 1993. С. Айымбетов 1926- 1939 жж. аралығындағы Қазақстан халқының этнодемографиялық және әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер. Т.ғ.к., диссертация. Алматы 1998. К.М. Төлеубаева Қазақстанның ауыл шаруашылық интеллигенциясы (1946-1965 жж.) Алматы, 1995. Т.ғ.к. дисс. М.Т. Илипов Қазақстанның ауыл шаруашылық интеллигенциясы (1966-1990 жж). Т.ғ.к.. диссертация. Алматы 1999.
13 А.Б. Тұрсынбаев Колхозное крестьянство Казахстана. Алма-Ата, Ғылым, 1960; Б.А. Төлепбаев Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане. Москва, Наука, 1984; Г.Ф. Дахшлейгер, А.Н. Құдайбергенов За высокую культуру села. Алма-Ата, 1976. А.Н. Құдайбергенов Дәулетке сәулет сай болсын. Алматы, 1989. К.Н. Нүрпейісов История крестьянство Советского Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1985; Т.Б. Балақаев Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны (1941 – 1945гг.). Алма-Ата, Ғылым 1971; Х.А. Абжанов Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. Алма-Ата, Наука, 1988; Ф.К. Михайлов, И.Ш. Шамшатов Народное движение за освоение целинных земель в Казахстане. Алма-Ата, 1964; Н.К. Капесов Социальное изменения в составе сельскохозяйственных тружеников Казахстана. Алма-Ата, 1977. Н.З. Такижбаева Изменение социальной и национальной структуры сельского населения Казахстана (1946 – 1992 гг.) Автореф. дисс. д. и. н. Алматы, 1999; О. Керімбеков Мәдени мекен. Алматы, 1987. М.Х. Асылбеков, А.Ш. Алтаев Историко-демографические исследования в Казахстане: традиции, современное состояние и перспективы. // Отан тарихы. 1998, №1; Р.М. Жұмашев Историография становления и развития культуры Казахстана. 1936-1991гг. Дисс. д. и. н./ МГУ им. Ломоносова, Москва, 2004; К.Р.Рыспаев Село халқы әл-ауқатының артуы. Алматы, 1988.
14 К.А. Әліқұлов Қазақстан ауылдары мен селоларының 1946 – 1980 жылдардағы әлеуметтік жағдайы; тарихы мен сабақтары. Дисс.т.ғ.д. Алматы, 2001; С.А. Байтілен Кеңес мемлекетінің Қазақстандағы аграрлық саясаты: ауыл шаруашылығындағы экстенсивті бағдар және дағдарыс / 1965- 1990 ж ж / Дисс. т. ғ. д. Алматы 2000; А. Уржанов Қазақстанның ауыл-селоларындағы әлеуметтік саладағы мемлекеттік саясат: мәні мен сабақтары (ХХғ. 60-70 жылдары) Дисс. т. ғ. к. Алматы 1999; Л.Х. Төлешева ХХ ғасырдағы Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы мәселелерінің тарихнамасы. Т. ғ. к. автореф. Алматы 2002; С.М. Сыздыков Деятельность потребительской кооперации Казахстана по повышению материального благосостояния и культурного уровня тружеников села, 1954 – 1965 гг. Дисс к. и. н. Алма-Ата, 1988. Ө. Шеденов, М. Есқалиев Бүгінгі ауыл бейнесі. Алматы, 1975.
15 М.Н. Сдыков История населения Западного Казахстана (ХVІІІ – нач. ХХІ вв.). Алматы, 2004; М.К. Төлекова Жетісу өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-1999 жылдар). Дисс. т. ғ. д. Алматы 2003; А.Н. Аскарова Социально-экономическое развитие Южного Казахстана в послевоенный период (1946-1959 гг.) Автореф. к. и. н. Алматы 2004; А.С. Адильбаева Социально-экономическое развитие Восточного Казахстана в послевоенный период (1946-1959 гг.). Автореф. к.и.н. Алматы 2001; З. Шахаман Социально-демографические развитие населения Северного Казахстана в 1959-1989 гг. Дисс. к.и.н. Алматы 2002; В.В. Козина Население Центрального Казахстана/40-е годы-конец XX века /. Алматы, Өркениет, 2001;
16 А. Айымбетов, М. Баймаханов, М. Имашев Проблемы совершенствования организации и деятельности местных Советов. Алма-Ата: Наука, 1967; Н.И. Акуев Советы нородных депутатов-политическая основа СССР. Алма-Ата знание Казахстан, 1984; Г.В. Нечитайло, З. Шереметьева Работа районных Советов депутатов в области торговли и общественного питания. Алма-Ата: Казгосиздат, 1962; Т.З. Рысбеков Советы Казахстана /1939- 1986 гг / Алма- Ата , Наука, 1988;
17 М.Х. Асылбеков А.И. Құдайбергенова Қазақстан халқының әлеуметтік – демографиялық жағдайы (1939-1959 жылдар). Алматы «Өркениет» 2005. -158 б.
18 Б.Г. Аяғанов 1970-1990 жылдар аралығында Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуы. Алматы, 1995.
19 М.К. Тулекова Жетісу өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы. (1897-1999 жылдар). Автореф. дисс. д. и. н. – Алматы, 2003, -4 б.
20 ҚРОММ, 698-қор, 14-тізбе, 102-іс.
21 Н.Э. Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова «История Казахстана: народы и культуры». Алматы 2001 -С. 589.
22 ҚРОММ, 698-қор, 14-тізбе, 102-іс.
23 Ш.Д. Батырбаева Достоверны ли показатели численности населения Кыргызстана и Казахстана в материалах переписей 1926, 1937 и 1939 гг? Вестник КазНУ. №1. 2004. -с 9.
24 ҚРОММ, 698- қор, 14- тізбе, 102-іс
25 Н.Э. Масанов Ж.Б. Абылхожин И.В Ерофеева, А.Н Алексеекко, Г.С Баратова, История Казахстана: народы и культуры. Алматы 2001.-С. 587.
26 ҚРОММ, 698-қор, 14-тізбе, 102-іс .
27 М.Б. Тәтімов Қазақ әлемі Алматы 1993 . -9 б.
28 Н.Э Масанов, Ж.Б. Абылхожин И.В Ерофеева, А.Н Алексеенко, Г.С Баратова, История Казахстана: народы и культуры. Алматы 2001.-С.376.
29 К.Р. Аманжолов Қазақстан тарихының дәрістер курсы. ІІ кітап. Алматы 2004. -76 б.
30 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. Алматы Дәуір. 1994.
31 Н.Э. Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н Алексеенко, Г.С Баратова, История Казахстана: народы и культуры. Алматы 2001.-С. 310.
32 Казахстан в период Великой Отечественной войны Советсткого Союза. -С. 118.
33 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. Алматы 1994. -344 б.
34 Казахстан в период Великой Отечественной войны Советсткого Союза. -С. 118.
35 А.Н. Алексеенко Население Казахстана 1920 – 1990 гг. Алматы; Ғылым 1993. -С. 24.
36 Бұл да сонда. -С.24.
37 ҚРОММ, 1987-қор, 1-тізбе, 13-іс.
38 ҚРОММ, 1987-қор, 1-тізбе, 13-іс.
39 ҚРОММ, 1987-қор, 1-тізбе, 14-іс. 28-п.
40 ҚРОММ, 1987-қор, 1-тізбе, 17-іс, 11-п.
41 ҚРОММ, 1987-қор, 1-тізбе, 17-іс, 4-п.
42 А.Н. Алексеенко Население Казахстана 1920 – 1990 гг. Алматы; Ғылым 1993. -С. 24.
43 М. Тәтімов, Ж. Әлиев Дербестігіміз – демографияда. Алматы. Жеті жарғы. 1999. -36 б.
2 М.-А. Асылбеков, А.И. Құдайбергенова Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайы (1939-1959 жылдар). Алматы «Өркениет», 2005. -3 б.
3 ҚРОММ, 698-қор, 14-тізбе, 102-іс.
4 Н.Э. Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова История Казахстана: народы и культуры. Алматы, 2001. -С. 591-594.
5 Н. Ә. Назарбаев. Қазақстан – 2030. // Егемен Қазақстан – Алматы, 1997.
11 қазан.
6 М.Б. Тәтімов Қазақ әлемі (Қазақтың саны қанша?) Алматы «Атамұра», 1993.
М.Б. Тәтімов Халықнама немесе Сан мен Сана. Алматы «Жазушы» 1992.
М.Б. Тәтімов Ж.Ә. Әлиев Дербестігіміз – демографияда. Алматы «Жеті жарғы»1999.
7 А.Н. Алексеенко Население Казахстана 1920- 1990гг. Алматы: Ғылым, 1993.
8 М. Қойгелдиев, Т. Омарбеков Тарих тағылымы не дейді? Алматы «Ана
тілі», 1993.
9 М.Х. Асылбеков А.Б. Галиев Социально- демографические процессы
в Казахстане (1917 – 1980) Алма-Ата «Ғылым», 1991.
10 М.Х. Асылбеков, А.И. Құдайбергенова Қазақстан халқының әлеуметтік
- демографиялық жағдайы (1939 – 1959 жылдар) Алматы, «Өркениет» 2005. -158 б.
11 Н.Э. Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова История Казахстана: народы и культуры. Алматы 2001. -С. 600.
12 К. Джаркимбеков Деятельность партийных организаций Казахстана по Коммунистическому воспитанию тружеников села. (в 1959 – 1965 гг.) Автореф. дисс. к. и. н. Алма-Ата, 1969 г. К. Мендаяхова Развитие дошкольного воспитания в сельской местности Казахстана. (1958 – 1980 гг.) Автореф. дисс. к. и. н. Алма-Ата, 1988. О.К. Джылысбаев Деятельность Компартии Казахстана по дальнейшему повышению материального благосостояния трудящихся в годы восьмой пятилетки. Дисс. к. и. н. Алма-Ата, 1976. А.Н. Городеций Социальное развитие села в Казахстане в 1954-1965 гг. Дисс. к. и. н. Алма-Ата, 1993. С. Айымбетов 1926- 1939 жж. аралығындағы Қазақстан халқының этнодемографиялық және әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер. Т.ғ.к., диссертация. Алматы 1998. К.М. Төлеубаева Қазақстанның ауыл шаруашылық интеллигенциясы (1946-1965 жж.) Алматы, 1995. Т.ғ.к. дисс. М.Т. Илипов Қазақстанның ауыл шаруашылық интеллигенциясы (1966-1990 жж). Т.ғ.к.. диссертация. Алматы 1999.
13 А.Б. Тұрсынбаев Колхозное крестьянство Казахстана. Алма-Ата, Ғылым, 1960; Б.А. Төлепбаев Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане. Москва, Наука, 1984; Г.Ф. Дахшлейгер, А.Н. Құдайбергенов За высокую культуру села. Алма-Ата, 1976. А.Н. Құдайбергенов Дәулетке сәулет сай болсын. Алматы, 1989. К.Н. Нүрпейісов История крестьянство Советского Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1985; Т.Б. Балақаев Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны (1941 – 1945гг.). Алма-Ата, Ғылым 1971; Х.А. Абжанов Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. Алма-Ата, Наука, 1988; Ф.К. Михайлов, И.Ш. Шамшатов Народное движение за освоение целинных земель в Казахстане. Алма-Ата, 1964; Н.К. Капесов Социальное изменения в составе сельскохозяйственных тружеников Казахстана. Алма-Ата, 1977. Н.З. Такижбаева Изменение социальной и национальной структуры сельского населения Казахстана (1946 – 1992 гг.) Автореф. дисс. д. и. н. Алматы, 1999; О. Керімбеков Мәдени мекен. Алматы, 1987. М.Х. Асылбеков, А.Ш. Алтаев Историко-демографические исследования в Казахстане: традиции, современное состояние и перспективы. // Отан тарихы. 1998, №1; Р.М. Жұмашев Историография становления и развития культуры Казахстана. 1936-1991гг. Дисс. д. и. н./ МГУ им. Ломоносова, Москва, 2004; К.Р.Рыспаев Село халқы әл-ауқатының артуы. Алматы, 1988.
14 К.А. Әліқұлов Қазақстан ауылдары мен селоларының 1946 – 1980 жылдардағы әлеуметтік жағдайы; тарихы мен сабақтары. Дисс.т.ғ.д. Алматы, 2001; С.А. Байтілен Кеңес мемлекетінің Қазақстандағы аграрлық саясаты: ауыл шаруашылығындағы экстенсивті бағдар және дағдарыс / 1965- 1990 ж ж / Дисс. т. ғ. д. Алматы 2000; А. Уржанов Қазақстанның ауыл-селоларындағы әлеуметтік саладағы мемлекеттік саясат: мәні мен сабақтары (ХХғ. 60-70 жылдары) Дисс. т. ғ. к. Алматы 1999; Л.Х. Төлешева ХХ ғасырдағы Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы мәселелерінің тарихнамасы. Т. ғ. к. автореф. Алматы 2002; С.М. Сыздыков Деятельность потребительской кооперации Казахстана по повышению материального благосостояния и культурного уровня тружеников села, 1954 – 1965 гг. Дисс к. и. н. Алма-Ата, 1988. Ө. Шеденов, М. Есқалиев Бүгінгі ауыл бейнесі. Алматы, 1975.
15 М.Н. Сдыков История населения Западного Казахстана (ХVІІІ – нач. ХХІ вв.). Алматы, 2004; М.К. Төлекова Жетісу өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-1999 жылдар). Дисс. т. ғ. д. Алматы 2003; А.Н. Аскарова Социально-экономическое развитие Южного Казахстана в послевоенный период (1946-1959 гг.) Автореф. к. и. н. Алматы 2004; А.С. Адильбаева Социально-экономическое развитие Восточного Казахстана в послевоенный период (1946-1959 гг.). Автореф. к.и.н. Алматы 2001; З. Шахаман Социально-демографические развитие населения Северного Казахстана в 1959-1989 гг. Дисс. к.и.н. Алматы 2002; В.В. Козина Население Центрального Казахстана/40-е годы-конец XX века /. Алматы, Өркениет, 2001;
16 А. Айымбетов, М. Баймаханов, М. Имашев Проблемы совершенствования организации и деятельности местных Советов. Алма-Ата: Наука, 1967; Н.И. Акуев Советы нородных депутатов-политическая основа СССР. Алма-Ата знание Казахстан, 1984; Г.В. Нечитайло, З. Шереметьева Работа районных Советов депутатов в области торговли и общественного питания. Алма-Ата: Казгосиздат, 1962; Т.З. Рысбеков Советы Казахстана /1939- 1986 гг / Алма- Ата , Наука, 1988;
17 М.Х. Асылбеков А.И. Құдайбергенова Қазақстан халқының әлеуметтік – демографиялық жағдайы (1939-1959 жылдар). Алматы «Өркениет» 2005. -158 б.
18 Б.Г. Аяғанов 1970-1990 жылдар аралығында Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуы. Алматы, 1995.
19 М.К. Тулекова Жетісу өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы. (1897-1999 жылдар). Автореф. дисс. д. и. н. – Алматы, 2003, -4 б.
20 ҚРОММ, 698-қор, 14-тізбе, 102-іс.
21 Н.Э. Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова «История Казахстана: народы и культуры». Алматы 2001 -С. 589.
22 ҚРОММ, 698-қор, 14-тізбе, 102-іс.
23 Ш.Д. Батырбаева Достоверны ли показатели численности населения Кыргызстана и Казахстана в материалах переписей 1926, 1937 и 1939 гг? Вестник КазНУ. №1. 2004. -с 9.
24 ҚРОММ, 698- қор, 14- тізбе, 102-іс
25 Н.Э. Масанов Ж.Б. Абылхожин И.В Ерофеева, А.Н Алексеекко, Г.С Баратова, История Казахстана: народы и культуры. Алматы 2001.-С. 587.
26 ҚРОММ, 698-қор, 14-тізбе, 102-іс .
27 М.Б. Тәтімов Қазақ әлемі Алматы 1993 . -9 б.
28 Н.Э Масанов, Ж.Б. Абылхожин И.В Ерофеева, А.Н Алексеенко, Г.С Баратова, История Казахстана: народы и культуры. Алматы 2001.-С.376.
29 К.Р. Аманжолов Қазақстан тарихының дәрістер курсы. ІІ кітап. Алматы 2004. -76 б.
30 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. Алматы Дәуір. 1994.
31 Н.Э. Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н Алексеенко, Г.С Баратова, История Казахстана: народы и культуры. Алматы 2001.-С. 310.
32 Казахстан в период Великой Отечественной войны Советсткого Союза. -С. 118.
33 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. Алматы 1994. -344 б.
34 Казахстан в период Великой Отечественной войны Советсткого Союза. -С. 118.
35 А.Н. Алексеенко Население Казахстана 1920 – 1990 гг. Алматы; Ғылым 1993. -С. 24.
36 Бұл да сонда. -С.24.
37 ҚРОММ, 1987-қор, 1-тізбе, 13-іс.
38 ҚРОММ, 1987-қор, 1-тізбе, 13-іс.
39 ҚРОММ, 1987-қор, 1-тізбе, 14-іс. 28-п.
40 ҚРОММ, 1987-қор, 1-тізбе, 17-іс, 11-п.
41 ҚРОММ, 1987-қор, 1-тізбе, 17-іс, 4-п.
42 А.Н. Алексеенко Население Казахстана 1920 – 1990 гг. Алматы; Ғылым 1993. -С. 24.
43 М. Тәтімов, Ж. Әлиев Дербестігіміз – демографияда. Алматы. Жеті жарғы. 1999. -36 б.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
ӘОЖ 314: 316. 334. 55 (574) "1939 – 1979" Қолжазба
құқығында
Қазақстан ауыл-село тұрғындарының
этнодемографиялық және әлеуметтік
дамуы (1939 – 1979 жылдар)
07.00.02 – Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертация
Ғылыми
жетекші: тарих
ғылымдарының докторы,
профессор Ә.Н. Құдайбергенов
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
АТАУЛАР МЕН ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
АОММ – Алматы облыстық мемлекеттік мұрағаты
БЛКЖО – Бүкілодақтық лениншіл Коммунистік жастар одағы
БК(б)П – Бүкілодақтық Коммунистік (большевиктер) партиясы
ГДР – Герман Демократиялық Республикасы
КОКП – Кеңес Одағының Коммунистік Партиясы
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
Кеңшар – кеңестік шаруашылық
Ұжымшар – ұжымдық шаруашылық
Қаз КСР – Қазақстан Кеңестік социалистік республикасы
Украин КСР – Украин Кеңестік социалистік республикасы және т.б. Кеңестік
республикалар
Қалмақ АКСР – Қалмақ автономиялы Кеңестік социалистік республикасы
Татар АКСР – Татар автономиялы Кеңестік социалистік республикасы және т.б.
автономиялы республикалар
ҚРООМ – Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты
ҚРПМ – Қазақстан Республикасы Президент мұрағаты
МТС – машина-трактор станциялары
МЖС – машина жөндеу станциялары
РК(б)П – Ресей Коммунистік (большевиктер) партиясы
ХКК – Халық комиссарлар кеңесі
ОК – Орталық Комитет
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3
1 1939-1979 жж. аралығындағы Қазақстанның ауыл- 15
село тұрғындарының саны мен құрамындағы
өзгерістер
1.1 Тұрғындар саны. Ұлттық құрамы
15
1.2 Жас аралық деңгейі, білім дәрежесі
47
1.3 Территориялық орналасуы
64
2 Ауыл-село тұрғындарының әлеуметтік-
мәдени дамуы
77
2.1 Ауыл шаруашылығы өндірісі мамандарының
әлеуметтік дамуы
77
2.2 Медициналық және тұрмыстық қызмет көрсету
88
2.3 Тұрғын үймен қамтамасыз етілуі
99
2.4 Мәдени құрылыс
109
Қорытынды
119
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
125
Қосымша
136
КІРІСПЕ
Мәселенің өзектілігі. Бүгінгі күні республика тәуелсіздікті нығайту
жағдайында демографиялық өсімнің атқарар рөлі үлкен. Елдегі демографиялық
өсім мемлекеттің әлеуметтік саясатымен байланысты. Ол елдің қорғаныс
қабілетін арттыруда, экономикалық дамуда шешуші фактор екені анық.
Тарихи демография тұрғын хылықтың өткенін зерттейді, ал демография
тұрғындардың қазіргі күйі мен болашақтағы сандық, сапалық дамуына болжау
жасайды. Сондықтын тарихи демографияның алдындағы міндет қазіргі
жағдайдағы тұрғындардың қайта өсу процесінің заңдылығын көрсету және оған
табиғи, әлеуметтік, экономикалық факторлардың әсерін ашу. Тарихи-
демографиялық зерттеулердің мәнінің өсуіне байланысты қазіргі кездегі
әлемдік маңызды мәселе деп танылған демографиялық жағдайлар әлеуметтік
өмірдің түрлі салаларын тереңірек зерттеуге итермелейді. Этнодемографиялық
ахуалды қорытындылау, болашақтағы өсімді болжау – аса маңызды біртұтас
шешілмеген сұрақтардың жауабы болып табылады.
Этнодемографиялық - әлеуметтік құрылымды талдау қоғамдағы әртүрлі
топтарды қолдауға мүмкіндік беретін аймақтық демографиялық саясат жүргізу
үшін ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді. Пост-кеңестік кеңістіктегі сияқты
Қазақстандағы демографиялық - әлеуметтік процестер де КСРО-дағы болған
тарихи өзгерістермен байланысты. Демографиялық ахуалда халықтарды
депортациялау, Ұлы Отан соғысы қарсаңындағы және соғыс жылдарындағы
эвакуация, Ұлы Отан соғысына мобилизация, И.В.Сталиннің жеке басына
табынудың зардаптары, тың игеру және т.б. көрініс тапты. “Отаршылдық пен
кеңестік деп аталатын кезеңдегі Қазақ ұлттық тіршілігіне қатысты мәселелер
түбегейлі қайта танып түсінуді қажет етеді. Мәселенің мәні, тек патшалық
Ресей ғана халықтардың түрмесі болып қойған жоқ, сонымен бірге КСРО-ның да
жұмақ болып жарытқаны шамалы еді”, ─ деп жазды Президент Н.Ә.Назарбаев [1].
ХІХ ғасырдың басынан басталған патша үкіметінің қоныс аудару саясаты
ғасырдың ІІ жартысындағы басыбайлылық құқық жойылғаннан кейін жаңа
қарқынмен жүргізілді. Бұл шара ХХ ғасырда да жалғасын тапты. Соғыстың
қарсаңынан бастап, 1970 жылдардың аяғына дейінгі кезеңдегі сырттан
келушілердің республика аймақтарына қоныстандыру ерекшеліктерін зерделеу
бүгінгі тәуелсіз мемлекетімізде болып жатқан ұлтаралық қарым-қатынастағы
құбылыстардың астарын түсінуге өз септігін тигізеді.
ХХ ғасырда өткен демографиялық процестердің ауқымының кеңдігі мен
күрделілігі Қазақстан халқының өсіп-өну тарихын зерттеудің ғылыми және
қоғамдық сұранысқа ие, өзектілігі жоғары екендігі еш күмән туғызбайды.
Кеңес үкіметінің жүргізген демографиялық саясатының дағдарысқа тіреліп
отырғанын біз сол жылдардағы санақ қорытындыларынан көреміз. Біз қарастырып
отырған кезеңнің қарсаңындағы 1937 жылғы санақ қорытындылары көп
мәселелерді ашып берді. Халықтың санын көбейту насихатталып отырған қоғамда
КСРО-дағы халық санының жоспарланған деңгейден 11 миллионға кемдігін
көрсетті [2]. Сондықтан санақты жүргізген ұйымдар жұмысты дұрыс
“ұйымдастырмағаны” үшін жазаланып, бұл санақ мәліметтері туралы көп жылдар
бойы жазуға тыйым салынды. Бұл Қазақстанға да қатысты болды.
Ресми түрде келесі кезекті санақ жүргізілген уақыт 1939 жыл. 1926 жыл
мен аралықтағы 13 жылда Қазақстандағы барлық тұрғындар саны – 71958 адамға
ғана өскен, ал осының ішінде жергілікті ұлт өкілдерінің үлесі 58,8%-дан,
38,8%-ға төмендегенін көреміз [3]. Бұл болашақтағы байырғы тұрғын
өкілдерінің үлесінің өз жерінде 29,8%-ға құлдырауының алғышарттарын
көрсетсе керек.
1939-1979 жж. аралығының өн бойында жергілікті ұлт өкілдері үлесі
жағынан орыстардан аз болды. 1939 жылғы санақ бойынша жергілікті ұлт
өкілдері – 38,8% ды, орыстар – 40,0% көрсеткішті, 1959 жылғы санақ бойынша
жергілікті ұлт өкілдері – 30,3%, орыстар – 42,7%, 1970 жылғы санақ бойынша
жергілікті ұлт өкілдері ─ 32,5%, орыстар ─ 42,4%, 1979 жылғы санақ бойынша
жергілікті ұлт өкілдері ─ 36,0%, орыстар ─ 40,8% көрсеткішті көрсетті [4].
Бұл деректер осы жылдар аралығындағы Қазақстанда жүргізілген демографиялық
саясаттың нәтижелерін көрсетсе керек. Ресей өз ішіндегі әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешу мақсатында Қазақстанға өзіндегі село
тұрғындарын ─ шаруаларды қоныстандырумен болды, бұл 1897 -1959 жж. (санақ
аралығындағы жылдары) жүзеге асырылды. Бұл Қазақстан халқының демографиялық
құрылымына терең өзгерістер әкелді.
1960-жылдардың басынан табиғи өсім байқалды. Механикалық өсімге
қарағанда табиғи өсім басымдық көрсетті. Негізгі өсімді берген ауыл-село
тұрғындары болды. Бұл жылдары халықтың табиғи өсімін қамтамасыз ету
мақсатында біршама әлеуметтік жағдайлар жасалды, міндетті түрде орта білім
алу енгізілді, жалақы мөлшері өсті, ауруханалар салынды, тұрғын үйлер салу
қолға алынды, балалы әйелдерге берілетін жәрдемақы енгізілді, тегін
дәрігерлік көмек халықтың барлық әлеуметтік тобына көрсетілді.
Демографиялық дамуда жетістіктерге жету мемлекеттің әлеуметтік
саясатына байланысты. Әрине, бүгінгі күні дамудың қай түріне болмасын
жаһанданудың ықпалы бар. Дегенмен, халықтың табиғи өсуіне жағдай жасау,
экологиялық қауіптердің алдын алу, әсіресе әлеуметтік саясатқа мән бере
отырып, демографиялық өсімге қол жеткізу қандай да мемлекеттің басты
мақсаты. Осындай мақсатқа жету үшін, көптеген түйінді мәселелердің шешімін
табу үшін еліміздің өткен дәуірдегі демографиялық - әлеуметтік саясатын
саралай отырып, жаңа бағдарламалар жасау бүгінгі күнгі қажеттілік.
Халықтың әлеуметтік дамуы оның экономикалық жағдайымен байланысты.
Әлеуметтік топтар арасындағы айырмашылықтар олардың білімі, жұмысқа
тартылуы, күн көрісі және өзінің білім деңгейін қолдана білуімен
ерекшеленеді. Біз қарастырып отырған кезеңнің алғашқы жартысында ауыл
шаруашылығы өндірісі мамандарының өмірінде әлеуметтік даму болғанмен, ол
баяу жүрді. Ауыл-село тұрғындарының әлеуметтік дамуына екінші дүниежүзілік
соғыс көп әсер етті. Соғыс жылдарында және одан кейінгі халық шаруашылығын
қайтадан қалпына келтіру жылдарында халықтың әлеуметтік құрамында ірі
өзгерістер болды. Бұл тың игеру жылдары өз жалғасын тапты. 1960-жылдардың
басынан бастап сырттан келушілер саны азайып, қоғамда біршама тұрақтану
құбылысы байқалды. Осы жағдайларды ескере келе, Қазақстан халқының қазіргі
құрылымы қалай қалыптасты, кеңес өкіметі тұсында жіберілген кемшіліктер
орнын қалай толтыруға болады, керісінше, соғыстан кейінгі жылдардағы
елдегі экономикалық және әлеуметтік қиыншылықтарға қарамай, халықтың білім
деңгейін, медициналық қызмет көрсету ісін жетілдіру, әлеуметтік жағдайды
жақсарту, әл-ауқатын көтеру және т.б. мақсатында қандай шаралар жасалды,
еңбеккерлердің еңбек және тұрмыс жағдайларын көтеру бағытындағы сол
шаралардан үлгі боларлық тәжірибе бар ма, т.б. сұрақтарды анықтау мен
демократиялы, ұлттық, зайырлы және құқықтық мемлекетіміздің гуманды
демографиялық саясат жүргізуі үшін өткен кезеңнің демографиялық-әлеуметтік
ахуал-тынысына талдау жасау қажет. Сондықтан, 1939-1979 жылдар
аралығындағы Қазақстанда жүргізілген саяси, экономикалық және әлеуметтік
процестердің халықтың құрамына тигізген әсерлері мен демографиялық
нәтижелерін айқындау біз үшін құнды.
Халықтың әлеуметтік-демографиялық дамуына сипаттама беру үшін, халықтың
сан жағынан өсу себептерін, жанұяның әлеуметтік жағдайы, жанұядағы балалар
санының көбеюінің әлеуметтік-экономикалық жағдайға тәуелділігін, ал өлім
санының өсуі денсаулыққа, қоршаған ортаның тазалығына, еңбек пен тұрмысқа
байланыстылығын, сонымен қатар өнеркәсіптің дамуына байланысты халықты
жұмыспен қамтамасыз етуге, халықтың өсіміне қандай жағдайлар әсер етеді,
оның жынысы мен жасы, ұлттық құрамы туралы мәселелерді талдау қажет. Ол
үшін біз халық санақтарының қорытындыларын пайдалана аламыз. Мұндай зерттеу
жұмысы еліміздің бүгінгі даму жағдайындағы демографиялық ахуалдың қыр-сырын
толық білуге, сол арқылы этнодемографиялық, әлеуметтік және көші-қон
саясатын ғылыми негізде саралап жүргізуге өз көмегін тигізеді. Сондықтан да
бұл жұмыс ғылыми ғана емес, әрі практикалық та сұранысқа ие болып
табылатындығы еш күмән тудырмайды.
Кеңес үкіметі жылдары ауыл-селодағы әлеуметтік саланы дамыту партиялық
– мемлекеттік жүйенің жергілікті өкімет органдары арқылы жүзеге асырылды.
Кеңестік демократия деп айтылғанмен іс жүзінде барлық мәселе жоғарыдан
шешілді. Қоғамдағы барлық тірлік ауыл шаруашылығы өндірісін басқару,
әлеуметтік-саяси саладағы билік шын мәнінде КОКП Орталық Комитетінің
қолында болды.
60-жылдардағы экономикалық реформалар, 70-80 жылдары белгіленген
әлеуметтік сипаттағы шараларды жүзеге асыру саяси құрылымдардағы қайта
құрумен, қоғамның әлеуметтік және рухани дамуына кең жол ашумен қатар
жүргізілмеді. Сондықтан да олар сәтсіздікке ұшырады. Жаңа жағдайда қоғамдық
өмірдің барлық бір-бірімен тығыз байланыста болуына орай қайта құрудың
кешенді сипаты туралы, саясат пен экономикалық бірлігі жөніндегі мәселе
ерекше маңызға ие болды.
Бүгінгі мемлекетіміз тәуелсіздікті нығайту жолында Кеңестік мемлекеттік
саясаттан бас тарта отырып, мемлекеттің экономикаға араласуын шектеуде.
Әлеуметтік-демографиялық салада басталған реформалар, адамдардың өз
мүмкіндіктерін кеңінен ашып көрсетуіне жағдай жасап, еркіндік ұстанымдарына
сүйеніп отыр. Алайда, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, аграрлық
сектордың таза рыноктық заңдар бойынша жұмыс істемейтінін ескере отырып,
бұл саладағы мемлекеттің рөлі бүгінде жаңаша мәнге ие болуда. Қазақстан
президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің 2030 жылға дейінгі стратегиялық
бағдарламасында атап көрсеткеніндей: “Мемлекет жекеше сектор басты рөл
атқаратын нарықтың заңды шеңберлерін құра отырып, экономикада маңызды,
бірақ шектеулі рөл атқаруға тиіс. Әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға,
қажетті инфрақұрылымды, білім беруді, денсаулық сақтауды дамытуды
қамтамасыз етуге және мықты экономикалық саясат жүргізуге бағытталған
құқықтық және нормативтік база жасауды аяқтау, көзделіп отыр” [5].
Қазақстан Республикасы тәуелсіздікті нығайту жолында жеке әлеуметтік
саясатын белгілеп, халықты әлеуметтік жағынан қорғай отырып, оны бүгінгі
күнгі нарық заңымен ұштастырып отыр. Бұл тұжырымдамаға сәйкес, нарық
жағдайында әлеуметтік саланың дамуын мемлекеттің белгілі бір дәрежеде
реттеп отыруын жүзеге асыру болып табылады. Жинақтап айтсақ, Қазақстан ауыл-
село тұрғындарының этнодемографиялық және әлеуметтік дамуын зерттеудің
актуальдығы мен практикалық маңыздылығы республика алдында тұрған
міндеттерден туындайды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Кеңес өкіметі өмір сүріп тұрған кезеңде
Қазақстан республикасының этнодемографиялық жағдайы біршама аз зерттелді.
Ал әлеуметтік жағдайға байланысты бірнеше жұмыстар бар. Ауыл тұрғындарын
арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырған жұмыс А. Н. Алексеенконың
Социализмнің өркендеуі жағдайындағы Қазақстанның ауыл тұрғындары (1959-
1985 жж) атты кандидаттық дисертациясы болды. Автор бұл еңбегінде
Қазақстан ауыл тұрғындарының саны мен құрамын 1959, 1970, 1979 жылдардағы
статистика негізінде қарастырады. Бірақ жұмыстың мазмұны шын мәнінде автор
зерттеудің хронологиялық шеңберін кеңейткенін көрсетеді. Санақ
мәліметтерімен қатар автор КОКП құжаттарына, ағымдағы статистика
деректеріне, ақпарат құралдарына сүйенген. Сонымен қатар айта кететін бір
жәйт, автор жарық көрген санақ деректерін әрдайым белсенді түрде
қолданбаған. Соғыстан кейінгі кезеңдегі ауыл тұрғындарының қоныстануына
тоқтала келіп, көбіне екі санақтың, яғни 1970 және 1989 жж. қорытындыларына
тоқталған. Сонымен қатар, ауыл тұрғындарының жас ерекшеліктеріне байланысты
деректер бергенде соңғы санақ мағлұматтарына тоқталған.
Демография саласын белсенді зерттеп жүрген ғалымдарымыз бар. М.Б.
Тәтімов, Ж..Ә. Әлиев еңбектерінде [6] санақ деректерін пайдалана отырып,
белгілі бір кезең аралығындағы жағдайлармен байланыстырып, халықтың өсуін,
кемуін, Қазақстандағы экологиялық проблемаларды, демографиялық процестерді
т.б. қарастырады.
А.Н. Алексеенко Население Казахстана 1920 – 1990 гг. атты [7]
еңбегінде 1920 жылдардан бастап Қазақстан тұрғындарының санын, жасын,
жынысын, ауыл-село тұрғындарын қоса зерттеген, әр облыстардағы
территориялық қоныстануына тоқталған.
М. Қойгелдиев, Т. Омарбеков еңбектерінде қазақ халқының демографиялық
жағдайларына байланысты көптеген ашылмаған тың деректер кеңінен көтерілген
[8]. Ф.И. Голощекин басшылығы тұсындағы жергілікті ұлт өкілдерінің
“Қызылтабан” шұбырындыға ұшырап, босқынға айналуы жөнінде мәселелер
қамтылған.
М.Х. Асылбеков, А.Б. Галиев еңбектерінде Қазақстандағы әлеуметтік-
демографиялық процестер: тұрғындардың құрамындағы өзгерістер, табиғи
қозғалыс, миграция, қоныстану, республикадағы демографиялық дамуға, осының
ішінде ауыл-село тұрғындарындағы өзгерістерге де жан-жақты тоқталған [9].
Сонымен қатар бұл еңбек тәуелсіздіктің алғашқы жылы жарық көргендіктен
демографиялық саясаттың дамуына көңіл бөлген.
М.Х. Асылбеков, А.И. Құдайбергенова бірігіп жазылған монографияда
Қазақстандағы 1939 – 1959 жж. аралығындағы этнодемографиялық процестер,
ауыл тұрғындарын қоса халықтың жастық, жыныстық, ұлттық және әлеуметтік
құрамындағы өзгерістер тарихы қарастырылады [10, -158 б.]. Мұрағат
деректерін кеңінен пайдалана отырып жазылған еңбекте Қазақстандағы қала
және ауыл тұрғындарының динамикасы зерттелген.
Н.Э. Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С.
Баратова еңбектерінде [11, -С.600] Қазақстандағы халықтардың санын, ұлтын,
әлеуметтік жағдайын, қала тұрғындарын, ауыл тұрғындарының өсуін санақ
мәліметтерін пайдалана отырып, жан-жақты қарастырған. Сондай-ақ Кеңес
үкіметі жылдарындағы кезеңнің этнодемографиялық ахуалына, репрессия
нәтижесінде депортацияланған ұлттарға және Қазақстан территориясындағы
миграция процестеріне де тоқталған.
К. Джаркимбеков, Қ. Меңдаяхова, О.К. Джылысбаев, А.Э. Городецкий, С.
Айымбетов, К.М. Төлеубаева, М.Т. Илипов еңбектерінде [12] Қазақстан партия
ұйымдарының ауыл еңбеккерлерін тәрбиелеудегі рөлі, олардың материалдық
жағдайларын көтеру үшін жүргізген саясаты, этнодемографиялық және
әлеуметтік құрылымындағы өзгерістері, ауыл шаруашылығындағы зиялы қауым
өкілдерінің жағдайы ашып көрсетілген.
Сонымен қатар А.Б. Тұрсынбаев, Б.А. Төлепбаев, Г.Ф. Дахшлейгер, А.Н.
Құдайбергенов, К.Н. Нұрпейісов, Т.Б. Балақаев, Х.А. Абжанов, Ф.К. Михайлов,
И.Ш. Шамшатов, Н.К. Капесов, Н.З. Такижбаева, О.К. Керімбеков, М.Х.
Асылбеков, А.Ш. Алтаев, Р.М. Жұмашев, К.Р. Рыспаев және т.б. еңбектерінде
[13] Қазақстан ауыл-село тұрғындарының тарихын, олардың құрамындағы зиялы
қауым өкілдерінің қалыптасу, дамуын және демографиялық процестерді
зерттеген өте құнды, мұрағаттық көлемді мәселелер ғылыми ортаға енгізілді.
Сондай-ақ, бұл еңбектерде әлеуметтік дамудың, мәдени құрылыс тарихының
шешуші мәселелеріне талдау жасалған. Ғылыми жұмыстардың ішінде Кеңестік
идеология талаптарына сай, партиялық басшылықты насихаттаған көзқарастар да
бар.
Бірқатар тарихшы-экономистер К.А. Әліқұлов, С.А. Байтілен, А. Уржанов,
Л.Х. Төлешева, С.М. Сыздықов, Ө. Шеденов, М. Есқалиев еңбектерінде
Қазақтан ауылдары мен селоларындағы Кеңес өкіметінің әлеуметтік саясатына
тұрғындардың материалдық және мәдени деңгейіне тоқталған [14]. Сондай-ақ,
зерттеушілер үкіметтің ауыл шаруашылығына байланысты жүргізген саясатының
кейбір қателіктерін ашып, оның зардаптарын талдауға тырысқан.
Қазақстан территориясының жекелеген аймақтарының әлеуметтік
-демографиялық тарихын зерттеген ғылыми еңбектер бар. Олардың қатарына М.Н.
Сдыков, М.К. Төлекова, А.Н. Аскарова, А.С. Адильбаева, З. Шахаман, В.В.
Козина т.б., еңбектері жатады [15]. Бұл жұмыстарда біз қарастырып отырған
кезеңге сәйкес әр аймақтардың өз даму ерекшелігіне байланысты халықтың
әлеуметтік, демографиялық, экономикалық деңгейі зерттелген.
Ғылыми жұмыстарда XX ғасырдағы Қазақстан халқының демографиялық даму
ерекшелігіне қарағанда, әлеуметтік мәселелерге көбірек көңіл бөлінген.
Мұның себебін Қазақстанның тарихи демографиясына кеңестік дәуірде
ғалымдардың баса назар аудара қоймауымен байланыстыруға болады. Бірақ бұл
жағдай тек Қазақстанда ғана емес Кеңес үкіметі тұсындағы барлық одақтас
республикаларға тән, сол кезеңдегі идеологиямен байланысты.
Әлеуметтік мәселелерді тарихшылармен қатар экономистер, философ,
қоғамтанушы, саясаттанушылар да зерттеген. Біз жоғарыда аталған кейбір
тарихшылардың өздері өмір сүрген кезеңнің идеологиясына сай жұмыс
істегендерін мойындаймыз. Бұл кеңес үкіметі тұсында И.В. Сталиннің
кезеңінде қалыптасқан идеологияның жалғасын табуына байланысты, сол
кезеңдегі өмір сүріп тұрған ұстанымдарға қарсы сөз айту мүмкіндігінің
жоқтығымен түсіндіріледі. Сондықтан олар өз жұмыстарында Кеңес үкіметі –
демократияның жоғары формасы деп сипаттай келе, оны өзгертпей-ақ, осы
саладағы олардың міндеттері мен құқықтарын кеңейтіп, халықтың әл-ауқатын
жақсартуға болады деген қорытынды жасайды. Олар А. Айымбетов, М.
Баймаханов, М. Имашев, М.И. Акуев, Г.В. Нечитайло, З. Шереметьева, Т.
Рысбеков т.б. [16].
Әлеуметтік – демографиялық мәселелерді зерттеуге өз үлестерін қосқан
көптеген тарихшы ғалымдарды атауға болады. Олар жоғарыда аталғандармен
бірге: Н.Е. Бекмаханова, Ф.Н. Базанова, Г.К. Кронгардт, Т. Дәуірбаева, Ж.
Қуанышев, Л.Т. Қожакеева т.б.
Ауыл-село тұрғындарының этнодемографиялық, әлеуметтік мәселелерін қатар
зерттеген және біздің кезеңімізге сәйкес келетін жұмыс жоқтың қасы. Біздің
зерттеп отырған тақырыбымызға қатысты жазылған еңбек М.Х. Асылбеков пен
А.И. Құдайбергенова бірігіп жазған монографиясы [17, -158 б.] 1939-1959 жж.
аралығын қамтиды, бірақ еңбек тұтас Қазақстан бойынша материалдарға
құрылған. Әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуды зерттеген Б.
Г. Аяғановтың жұмысы 1970-1990 жылдар аралығын қамтиды [18].
XX ғасырдың 80-жылдарының соңы 90-жылдарының басына дейінгі жазылған
жұмыстарда Кеңес өкіметі тұсындағы аграрлық саясат мадақталып ауыл-село
тұрғындар өміріндегі жағдайлар, олардың әлеуметтік тұрмыс деңгейі тұрғын
үйлермен қамтамасыз етілуі, қызмет көрсету нысандары бәрі біржақты жазылды.
Тек, Кеңес өкіметі өмір сүруін тоқтатқаннан кейін, яғни ХХ ғасырдаң соңғы
онжылдығында біршама талдау жұмыстары өз дәрежесінде айтылып, сын
көзқарастар, халықтың шын мәніндегі өмірі ашып көрсетіліп, оның себептері
талдана бастады.
Мәселенің зерттелу деңгейінен өзіміз көріп отырғанымыздай ауыл-село
тұрғындарының этнодемографиялық және әлеуметтік дамуын, 1939 – 1979 жж.
аралығын қамтыған еңбек жоқтың қасы. Сондықтан осы кезең аралығындағы
Қазақстан тарихын тағы бір қарап, мұрағат, санақ және ағымдағы статистика
деректерін пайдалана отырып, жаңа көзқараспен шама келгенше пайымдаймыз.
Зерттеудің алдына қойған мақсаты мен міндеттері. 1939-1979 жж.
Қазақстан тарихындағы күрделі кезең екендігін ескере отырып, Ұлы Отан
соғысының қарсаңындағы және соғыс жылдарындағы эвакуация, депортация,
мобилизация, тың игеру, демографиялық жарылыс, урбанизация процестерін жан-
жақты қарастыра отырып, осы оқиғалар этнодемографиялық дамуға түбірлі
өзгеріс әкелгенін және Қазақстан тұрғындарының тұрғын үймен, әлеуметтік,
тұрмыстық, медициналық қызмет көрсету нысандарымен қамтамасыз етілу
деңгейін ашып көрсету.
Қазақстан Республикасындағы халықтардың этнодемографиялық даму жолын
зерттей отырып, алдағы міндеттерді ашып көрсету, негізгі мақсаттардың бірі.
Қазақстанның халқы өз дамуында тек ішкі факторлар әсерінен ғана емес,
сонымен қатар сыртқы күштер әсерінен де дамыды. Ол этнодемографиялық және
әлеуметтік жағдайларды түбірінен өзгертті [19].
Міне, осындай жағдайларға байланысты алдымызға төмендегідей міндеттер
қойдық:
─ Одақ көлеміндегі болған оқиғалардың Қазақстан халқының саны мен
ұлттық құрамына әсерін анықтау;
─ Тұрғындар санағының жарық көрген мәліметтері мен мұрағат
деректерін, ағымдағы статистикалық көрсеткіштерді кешенді түрде пайдалана
отырып, Қазақстан ауыл-село тұрғындарының этнодемографиялық дамуындағы
сапалық және сандық өзгерістерді айқындау.
─ Қазақстан халқының демографиялық өзгеріске ұшырауы оның
территориялық орналасуына әсерін көрсету.
─ Кеңес өкіметінің әлеуметтік саладағы жүргізген саясатының мәнін
ашып, тәжірибесін ой елегінен қайта өткізе отырып, ауыл-село халқының әл-
ауқаты, тұрмыс жағдайын сапалық жағынан жоғары деңгейге жеткізе алмауының
себептерін ашып көрсету;
─ Кеңес өкіметінің ауыл-село халқын тұрғын үймен, мәдени-тұрмыстық
нысандармен қамтамасыз етудегі жүргізген саясатының мәнін және оның толық
жүзеге аспауының себептерін анықтау;
─ Жергілікті өкімет органдарының әлеуметтік саланы басқаруды
ұйымдастырудағы әкімшіл-әміршіл тәсілдерінің мәнін ашып, ғылыми
қорытындылар жасау.
1939 жылғы санақтың өзінде Қазақстанда жергілікті ұлт өкілдері барлық
халықтың жартысынан аз көрсеткішті көрсетті. 1939 жылдан кейінгі болған
күрделі оқиғалардан кейін, байырғы ұлт өкілдерінің саны өскенімен
Қазақстанның барлық тұрғындар санымен алып есептегенде бәрібір үлесі төмен
күйінде қала берді. Жергілікті ұлт өкілдерінің үлесінің ең азайған кезі
1960 - жылдардың басы еді.
1950-1960 жж. бақылаусыз миграцияның нәтижесінде Қазақстан
тұрғындарының этникалық құрылымында қазақтардың үлес салмағы 30%- ға жетер-
жетпес көрсеткішке төмендегені елдегі тілдік дисбалансқа әкелді. Бұл
этносаралық қарым-қатынастың өн бойында көрініс тауып отырғанын көреміз.
Ал, тың игерудің нәтижесінде аймақтық өндіргіш күштердің дамуында қарама-
қайшылық туындады. Тың игерілген аймақтарға республиканың басқа аймақтарына
қарағанда қаржы көбірек бөлінді. Нәтижесінде, өндіргіш және әлеуметтік
инфраструктура дамуында диспропорция болды.
Тарихшылардың демографиялық жарылыс деп атап жүрген жергілікті ұлт
өкілдерінің 1960-жылдардың басында жоғары қарқынмен өсім беруі, белгілі бір
дәрежеде әлеуметтік жағдайдың көтерілуімен байланысты. 60-жылдардың аяғы
мен 70-жылдары дүние жүзі халықтары сияқты Қазақстан халқы да отбасын
жоспарлау үрдісіне көшті. 70-жылдардың ортасынан бастап, урбандалу процесі
жоғары қарқынмен жүрді.
Бүгінгі күнгі тарих ғылымында басты назар тарихты жасаушы адам
факторына бағытталған. Отандық тарих ғылымы тұрғындар мәселесін терең және
жан-жақты зерттемей, дамымақ емес. Тұрғын халық саны, оның өсімі ғылыми
зерттеу мен қорытындылаудың негізгі объектісі, қоғам мен мемлекеттің
қозғаушы күші, тарихи процестердің негізгі сипаттамасын анықтаушы болып
табылады. Сонымен қатар, тұрғын-халық тарихты жасаушы ғана емес, қоршаған
ортаны өзгертуші. Осы процестердің арасындағы байланыс әлеуметтік-мәдени
дамуды туындатады. Сондықтан тұрғын-халық тарихын зерттеп, саралау бүгінгі
күні көптеген сұрақтарға жауап береді. Осы жұмыста тұрғындардың
этнодемографиялық өсімімен қатар, олардың әлеуметтік, экономикалық,
этникалық дамуы да біпшама сарапталды. Міне, осындай жағдайларды ескере
келіп, қарастырып отырған кезеңге ғылыми тұжырым жасау.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері XX ғасырдың 39-79 жж. аралығындағы
кезеңді қамтиды. Бұл жылдары КСРО-да және Қазақстанда көптеген өзгерістер
болды. Әрине, ол депортацияланған халықтар мен арнайы қоныстандырылғандар
және эвакуацияланғандар. Аталған іс-шаралардың барлығы ауыл-село
тұрғындарының санына, ұлттық құрамына, жас-жыныс ерекшеліктері мен
территориялық орналасуына әсер етті. Бұл Кеңес өкіметі жылдары көп ашық
айтылмаған мәселелер екені анық.
Соғыс аяқталғаннан кейін майданға және майданға жақын жерлердегі тыл
жұмысына аттанғандар елге қайта бастағанымен олардың жартысынан көбі
оралмады. Ұлы Отан соғысынан кейінгі үлкен көлемде жүргізілген іс- шара тың
игеру. Бұл жылдары да Қазақстанға миграциялық өсім жоғары болды.
Біз қарастырып отырған кезеңдегі үлкен мәселенің бірі ─ бүгінгі күні
тарихшылар демографиялық жарылыс деп атап жүрген өсім. Бұл 60- жылдардың
басындағы жергілікті ұлт өкілдерінің бұрынғыға қарағанда жоғары қарқынмен
өсуі, осы жылдары туу өлімге қарағанда басым болып, нәтижесінде қазақ
тұрғындар санының жедел көтерілуіне әкелді.
Одан кейінгі жылдары дүние жүзілік үрдіске байланысты отбасын жоспарлау
дүниеге келді. Социализм жүйесінің толық-қанды өмір сүріп тұрған кезіндегі
туудың бірқалыпты жоғары деңгейін ұстанатын концепцияны өмір жоққа шығарды.
Демографиялық үрдістің жаңа теориялық өзгерген түрі пайда болды. Осы
процестердің әрқайсысы Қазақстан Республикасындағы жергілікті ұлт
өкілдеріне оңайға соққан жоқ, олардың үлесінің азаюы, өз жерінде азшылыққа
айналуы кейінгі жылдары бұл халық туралы әр түрлі пікірлер айтуға алғышарт
жасады. Осы мәселелердің дұрыс шешілмегені, сол кездері өз дәрежесінде
түсіндірілмегені, осыған байланысты әр түрлі жаңсақ пікірлердің орын алуы
және ең негізгісі осылардың бәрінің ашық түрде жарияланбауы халыққа
жеткізілмеуі, міне осындай көптеген түйінді мәселелер 1939 – 1979 жж.
аралығын тұтас алып қарастырудың өзектілігін арттырады.
Бұған дейінгі көптеген зерттеулер соғыстан кейінгі, яғни 1946-
жылдардан басталады.
Бүгінгі күні демографиялық даму заңдары мәселесіне туудың төмендеуі,
бала санының азаюы, зейнеткерлердің әлеуметтік-демографиялық топтарының
өсуіне байланысты, жанұядағы әйелдің рөлі мен функциясының өзгеруіне
байланысты, осы мәселелерді зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Соңғы жылдары
күн тәртібіне қойылып отырған этнодемографиялық өзгерістер зерттеудің
бұрынғы стереотиптерінен бас тартып ауыл тұрғындары мәселесін тұтастай
кешенді және жүйелі түрде зерттеуді талап етіп отыр. Сондықтан тарихи
этнодемографиялық өзгерістер күн тәртібіне қойылып отыр. Осындай
қажеттіліктерге байланысты зерттеуге ауыл-село тұрғындарының
этнодемографиялық-әлеуметтік дамуының 1939-1979 жж. аралығы алынды.
Зерттеудің методологиялық негізі тарихи демографияның алдындағы
міндеттерді жаңа көзқараспен қарастыру. Әлеуметтік дамудағы кейіндеп қалған
тарих беттерін қарастыруда саяси әлеуметтік-экономикалық процестер мен
құбылыстарды ғылыми тұрғыда шынайы талдауға мүмкіндік беретін Отандық
ғылыми, қоғамдық-саяси ойлардың озық тәжірибелерін пайдалануға талпыныс
жасалды.
Жұмыста халықтың өз дамуында қол жеткен жетістіктерді объективті
тұрғыдан бағалауға ұмтылдық. Ауыл-село тұрғындар мәселесін қарастырғанда
әлеуметтік танымдағы күшті құрал статистикалық деректер пайдаланылды.
Алдымызға қойылған мақсаттар мен міндеттерді шешу үшін оъективтілік,
тарихи салыстырмалық, жүйелілік, диалектикалық даму принциптерімен анализ-
синтез, логикалық және тарихилық, абстрактылық пен нақтылық әдіс-тәсілдер
қолданылды.
Зерттеудің объектісі: Қазақ КСР ауыл-село тұрғындарының қоныстануы,
1939-1979 жж. санақ мәліметтері негізіне сүйене отырып, 40 жылғы
республиканың әр түрлі аймақтарындағы табиғи қозғалысқа және көші-қон
құбылыстарының ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Халықтың өсуінің негізгі компоненттері:
1 өлім-жітімнің азаюы
2 туудың өсуі
3 некеге тұрудың көбеюі
4 ажырасу фактілерінің азаюы
5 көші-қон потенциалының жоғарылауы
Сонымен қатар, Кеңес үкіметі кезеңіндегі әкімшіл-әміршіл жүйе арқылы
жүргізілген саясаттың ауыл-село тұрғындарының әлеуметтік дамуына тигізген
әсері зерттеу объектісіне айналды.
Зерттеудің деректемелік негіздері. Диссертация негізінен мұрағат
деректеріне және ағымдағы статистикалық мәліметтерге сүйене отырып жазылды.
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекетінің мұрағатының 698 қоры кеңінен
пайдаланылды. Мұнда соғыстың қарсаңындағы және және соғыс жылдарындағы
эвакуацияланғандар, оларға байланысты берілген тапсырмалар, халықтың саны,
жынысына байланысты деректер алынды.
1481, 1721, 1479-қорлардан халықтың жас аралық деңгейі, білім
дәрежесіне байланысты мәліметтер пайдаланылды. Қазақстан Республикасы
Президент мұрағатының 708-қорынан Қазақстан Коммунистік партия Орталық
Комитетінің бюро мәжілістерінің, облыстық партия комитеттерінің
демографиялық, әлеуметтік мәселелері жөніндегі съезд, пленумдардың
шешімдерін іске асыру жөніндегі ақпараттар алынды және 1926; 1939; 1959;
1970; 1979; 1989 жж. санақ мәліметтері қолданылды. Бұл санақ материалдары
XX ғасырдағы халық санының өсу динамикасын, ұлттық, жастық-жыныстық
құрылымындағы өзгерістерді және көші-қондық процестердің негізгі бағыттарын
айқындауға өз септігін тигізді. Кеңес үкіметі жылдары және тәуелсіздік
алғаннан кейінгі кездердегі жарық көрген демограф-тарихшылардың еңбектері
мен этнодемографиялық-әлеуметтік мәселелерді көтерген еңбектер де
қарастырылады. Бұл дерек көздері ауыл-село халқының тұрмыс деңгейі мен
санасын, әлеуметтік мәселелерді шешудегі Кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйенің
сипатын анықтауға мүмкіндік берді.
Жоғарыда аталған деректерде жергілікті өкімет органдары болып саналған
Кеңестердің қабылдаған шешімдері, оның орындалу барысы туралы мәліметтер
бар. Бұл құжаттарға сүйене отырып, өкіметті биліктің формасы ретіндегі
Кеңестердің мәні мен сипатын, жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін зерттеп,
әлеуметтік мәселелерді шешудегі тәжірибелеріне талдау жасап,тиісті ғылыми
тұжырымдар жасауға мүмкіндіктер берді.
Дерек көздерінің ішінде статистикалық жинақтар арнаулы статистикалық
басылымдар маңызды орын алды, осылар арқылы ауыл-село тұрғындарының
тұрмысында болған сандық және сапалық көрсеткіштерді анықтадық.
Статистикалық және мерзімді басылымдардың, негізінен әкімшіл-әміршіл
жүйенің идеологиясына қызмет жасағанына қарамастан біз зерттеп отырған
тақырыбымыздың алдына қойған мақсатын орындауға көмегін тигізді. Зерттеп
отырған кезеңде партия және Кеңес органдарына басшы қызметте болған
қайраткерлердің естеліктері мен мемуарлары дерек көздері ретінде
пайдаланылды.
Осындай дерек көздерін пайдалана отырып, Қазақ КСР-індегі 1939-1979 жж.
аралығындағы ауыл-село тұрғындарының этнодемографиялық дамуын және сапалық
көрсеткіштерін айқындауға ұмтылдық.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және қолданбалық маңызы алға қойылған
міндеттің өзектілігінен, біз қарастырып отырған мәселенің осы кезеңде
кешенді түрде зерттелмеуінен туындайды. Бұл жұмыста этнодемографиялық және
әлеуметтік даму мәселелерін статистикалық, демографиялық, қоғамтанымдық
және тарихи тұрғыдан талдауға ұмтылыс жасалды. Диссертацияда ауыл
тұрғындарына, оның санының динамикасына, табиғи өсуі мен осы процестегі
миграцияға, ауыл тұрғындарының алғашқы құрамы, бөліп қарастырғандағы
орналасу тенденциясына қала тұрғындарымен салыстыра отырып жалпы сипаттама
берілген. Автор бұрын аса қолға алынбай келген проблемаларды Қазақстан
Кеңестік Социалистік Республикасындағы аймақтарды бөліп көрсеткендегі
тұрғындардың ұлттық- территориялық қоныстануын ашуға тырысады.
Тұрғындардың санақ мәліметтерін түпдерек ретінде пайдалана отырып
зерттеу тақырыбын теориялық-методологиялық ғылыми негізде қарастыруға
ұмтылыс жасалады. Әлеуметтік жағдайлардың демографиялық ахуалға әсері, көші-
қон процесінің аймақтағы халықтың саны мен құрамындағы өзгерістерге әсері
қарастырылады. Сонымен қатар, халықтың санының өзгеруіне әсер ететін
негізгі факторлардың анықталуына ұмтылыс жасалады.
Тарихи демографияның негізі басқа ғылымдар сияқты оның
объективтілігінде екенін ескере отырып, дүниеге келу, қайтыс болу, табиғи
көбею, дамудың әр кезеңіндегі неке мен отбасы, қала мен ауыл
тұрғындарындағы ерекшелік көріністерін анықтау сияқты табиғи заңдылықтарға
сипаттама бере отырып, демографиялық қорытынды жасау көзделді.
Ғылыми жұмыста Кеңес үкіметінің және оның жергілікті үкімет
органдарының Қазақстанның ауыл-селосында жүргізген әлеуметтік саясатының
тәжірибелері мен оның дағдарысқа ұшырау себептеріне және оны шешу үшін
қолданған әкімшіл-әміршіл саясаттың мәнін бұрынғыдай саяси-идеологиялық
тұрғыдан емес, объективтік жалпы адамзаттық тұрғыдан баға берілді. Жаңаша
пайымдау мен талдаулардың нәтижесінде Кеңес үкіметі жылдарындағы
Қазақстанның ауыл-село тұрғындарының тұрмысының сандық және сапалық
көрсеткіштері анықталып, Кеңес үкіметінің жүргізген әлеуметтік саясатының
орындалмауы, оны жүзеге асыруға тиісті партиялық- мемлекеттік әдіс-тәсілдің
өзін-өзі ақтамағандығын ашуға ұмтылыс жасалды.
Зерттеліп отырған кезеңге байланысты айтылған ойлар, жасалынған
тұжырымдар мен ұсыныстар тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасу жағдайындағы,
ауыл-село жөніндегі әлеуметтік саясатын айқындап, белгілеуге, өткеннің
тарихи сабақтарынан қорытынды шығара отырып, мемлекеттік жергілікті өкімет
органдарының әлеуметтік нарықтық экономика жағдайындағы реттеуші рөлін
айқындауға, соған сәйкестендіріп, басқарудың үйлесімді демократиялық
жүйесін жасауға көмектескен болар еді.
Диссертацияның материалдарын Қазақстан тарихындағы Кеңес дәуірінің
тарихын қорытатын іргелі еңбектер жазу барысында, сол сияқты жоғарғы оқу
орындарында Қазақстан тарихын, саясаттануды оқып үйрену барысында қосымша
материалдар ретінде қолдануға ұсынылады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Зерттеу барысында алдыңғы
қатарға мына мәселелер шығарылды:
─1939 жыл мен 1970-жылдардың ортасына дейін республикада ауыл
тұрғындары басым болды.
─КСРО-дағы сонымен байланысты республикадағы болған оқиғалар, мысалы,
депортация, Ұлы Отан соғысы, тың игеру т.б. жағдайларға байланысты
миграциялық көші-қон процестері республиканың этнодемографиялық жағдайына
әсер етті.
─1939-1979 жж. өн бойында жергілікті ұлт өкілдерінің саны мен үлес
салмағы аз болды.
─1939-1979 жж. аралығында Қазақстан халқының құрамын реттеуге және
жергілікті ұлт өкілдерінің үлесін арттыруға бағытталған демографиялық
саясат жүргізілмеді.
─Тұрғындарды медициналық, тұрмыстық қызметпен, тұрғын үймен қамтамасыз
ету деңгейі мен сапасы ауыл-село халқының сұраныстарын қанағаттандыра
алмады.
─Жергілікті өкімет органдары әлеуметтік саланы басқаруды әкімшіл-
әміршіл тәсілдермен жүзеге асырды.
─Ауыл-село тұрғындарының жағдайы мемлекеттің әлеуметтік саясатына
тікелей байланысты болды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның әр тарауындағы
мәселелерге байланысты мақалалар халықаралық және республикалық
конференцияларда баяндамалар түрінде және республикалық ғылыми журналдарда
сарапқа түсті. Жұмыс Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінің Қазақстан тарихы кафедрасында талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
1 1939-1979 ЖЖ. АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ АУЫЛ-
СЕЛО ТҰРҒЫНДАР САНЫ МЕН ҚҰРАМЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР
1. 1 Тұрғындар саны. Ұлттық құрамы
Демография ғылым ретінде қоғамның ең өміршең және бастапқы қажет
тіршілігін, атап айтқанда – халықтың саны, өсіп-өнуі мен сақталып дамуын,
өлім-жітімі мен жыныстық құрамын, жас аралық деңгейі мен білім дәрежесін
зерттейді. Демография мемлекеттегі ─ әлеуметтік, денсаулық сақтау,
экономикалық, құқықтық, білім мен мәдениет сияқты ішкі және сыртқы
факторлармен жүйелі түрде, тығыз байланысты. Демографиялық саясат нарық
заңдылықтарын ескере отырып – Мемлекеттік дамуды, қоғамдық ахуалды және ең
негізгісі ұлттық мүддені қамтамасыз етуге тиіс. Ол үшін өткен тарихымызды,
ондағы халықтың саны мен өсімін, сол арқылы болашағын зерделей білу керек.
1939 жылы КСРО-да санақ жүргізілгені тарихтан жақсы мәлім. Санақ
нәтижесі бойынша Қаз КСР-ындағы халықтың саны арнайы қоныстанушылар мен
эвакуацияланғандарды қоспағанда баспа-бас барлық тұрғындар – 6145937 адамды
құрады, осының ішінде ерлер – 3200011, әйелдер – 2945926. Қалалы қоныстарда
тұратындар – 1706150, осының ішінде ерлер – 888587, әйелдер – 817563,
ауылды жерлерде тұратындар – 4439787, осының ішінде ерлер – 2311424,
әйелдер – 2128363 адамнан тұрды [20].
1939 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы: [21,
-С.589].
Қазақтар – 2327652; 38,8%
орыстар – 2458687; 40,0%
немістер – 92571; 1,5%
украиндар – 658319; 10,7%
өзбектер – 120655; 2,0%
татарлар – 108127; 1,8%
белорустар – 31614; 0,5%
ұйғырлар – 35409; 0,6%
азербайжандар – 12996; 0,2%
корейлер – 96453; 1,6% т. б.
1939 жылғы санақ қорытындысы бойынша халқының саны ең көп облыс –
Оңтүстік Қазақстан облысы, онда – 745303 тұрғын болды. Екінші орында Алматы
облысы, онда (Алматы қаласын қоспағанда) – 568270 тұрғын. Халқының саны ең
аз Павлодар облысы, онда – 249994 тұрғын болды. Осы санақ мәліметтерінің
қорытындысы бойынша ауыл халқының саны ең көп облыс Оңтүстік Қазақстан
облысы, онда 558760, осының ішінде ерлер – 302091, әйелдер – 256669 адам.
Ауыл халқының саны жөнінен ІІ орында Алматы облысы. Ауыл тұрғындарының саны
ең аз облыс сол кездегі Гурьев облысы, онда барлығы – 174298 тұрғын, осының
ішінде ерлер – 89974, әйелдер – 84324 тұрғын халық өмір сүрді [22].
1939 жылғы Бүкілодақтық санақ бұған дейінгі санақтан он үш жылдан кейін
жүргізілді.
20-жылдардың аяғынан бастап елдің демографиялық дамуында келеңсіздік
бел ала бастады. Елдегі қайта құру процестері барлық өзінің қателіктерімен
негізінен адам ресурстары есебінен жүргізілді; нәтижесінде 30-жылдары
орасан адам шығындары тіркелді. Осыған байланысты 1933 жылға жоспарланған
санақ үш рет кейінге қалдырылды, алдымен 1935 жылға, кейін 1936 жылға,
нәтижесінде тек 1937 жылы ғана жүзеге асырылды.
1937 жылғы жүргізілген санақ демографиялық дамудағы келеңсіз, жекелеген
аймақтарда апатты жағдайды ашты. КСРО кезеңіндегі жүргізілген идеология
бойынша тұрғындардың санының өсуі үгіттеліп, насихатталып отырған жаңа
құрылысқа сай болу керек еді, мұнда өлім азайып, туу көтеріліп, өмір сүру
жасы өсуге тиіс болатын. Нәтижесінде, санақтың қорытындысы өмір сүріп,
социалистік құрылыстың артықшылықтарын дәріптеп отырған ресми идеологияға
қарама-қайшы болғандықтан, оның мәліметтері КСРО СНК-ның 1937 жылғы 25
қыркүйектегі арнайы қаулысымен ақауы бар, санақты жүргізген ұйымның жұмысы
қанағаттанарлықсыз деп жарияланып, оның көптеген басшылары репрессияға
ұшырады [23].
1926 жылы жүргізілген халық санағы бойынша барлық тұрғындар саны –
6073979, оның ішінде қалалы қоныстарда тұратындар – 519074, ауылды
жерлерде тұратындар – 5554905 адам болды [24]. Соның ішінде бұл санақ
бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы:
қазақтар - 3627612 58,5%
орыстар – 1275654 20,6%
немістер – 51094 0,8%
украиндар – 860201 13,9%
өзбектер – 129399 2,1%
татарлар – 79758 1,3%
белорустар – 25584 0,4%
ұйғырлар – 62313 1,0 %
азербайжандар – 46 0,0 %
корейлер – 42 0,0 % т.б. [25, -С.587].
1926 жылғы санақ мәліметтері бойынша қалалы қоныстарда тұратындар –
519074 тұрғын, ауылды жерлерде тұратындар – 5554905 тұрғын болды, яғни 6
миллионнан астам халықтың, жарты миллионнан сәл астамы ғана қалалы
жерлерде тұрды. Соның ішінде қазақтардың қалалы жерлерде тұратындары –
73797, ауылды жерлерде тұратындары – 3501501 болды. Орыстардың қалалы
жерлерде тұратындары – 278509, ауылды жерлерде тұратындары – 968287,
немістер қалалықтар – 2685, ауылды жерлерде тұратындар – 47077, украиндар
қалалықтар – 31034, ауылдықтар – 788442, өзбектер қалалықтар – 53262,
ауылдықтар – 76137, еврейлер қалалықтар – 3316, ауылдықтар – 183 тұрғын
болды.
1926 жылғы санақ қорытындысы бойынша халқының саны ең көп облыс –
Алматы облысы, онда 681355 (Алма-Ата қаласының тұрғындарын қоспағанда)
тұрғын болды. Екінші орында тұрған Оңтүстік Қазақстан облысы, онда – 609984
(облыс орталығын қоспағанда) адам. Халқының саны ең аз облыс, сол кездегі
Гурьев облысы, онда 253886 тұрғын халық болды [26].
1926 жылғы санақ қорытындысы бойынша қазақ ұлтының жүз мыңға жетпейтін
бөлігі ғана қалалы жерлерде тұрғанын көреміз.
1926 және 1939 жж. санақтың мәліметтерін салыстырар болсақ, екі санақ
арасындағы 13 жылда Қазақ Кеңестік социалистік республикасындағы халық
санының өспегенін байқаймыз. Қазақ ұлты өсімтал халық ретінде ұрпағын
дүниеге келтіргенімен, бұл жылдар арасындағы халықтың орасан шығынға
ұшырағаны тарихтан белгілі. Қазақтар Қазақстанда 1926 жылы басқа ұлттармен
салыстырғанда 58,5% дан, 1939 жылы 38,8% ға төмендеп, орыстардың 40,0% ға
жеткенін көреміз.
Бұл БК (б) П ХV съезінің 1927 жылы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру
бағытын жариялағанынан басталған болатын. Күшпен ұжымдастыру,
отырықшыландыру және орталыққа ет тапсыру науқанының қасіреті (1932-1933
жж.) еді.
Осы ашаршылық жылдары демограф М. Тәтімовтың айтуынша 2,5 миллион адам
қаза болды, оның 2,3 миллионы тек қазақтар еді [27, -9 б.]. Кейбір
Қазақстан демографтарының 1926 және 1939 жж. санақ мәліметтеріндегі
тұрғындардың жас ерекшеліктеріне байланысты зерттеулерге сүйене отырып
жасаған қорытындысы бойынша Қазақстанда 1798,4 мың қазақ, немесе 1930 жылғы
қазақ тұрғындарының 46,8% ашаршылықтың құрбаны болған. Сондықтан 1929-1933
жылдарды тарихшылар демографиялық катастрофа жылдары деп көрсетеді [28,
-С.376].
КСРО кезеңінде қазақ халқына байланысты жүргізілген саясат мақсатты
бағытталған геноцидтің құрамдас бөлігі болды. Сондықтан да Қазақ КСР халқы
оның ішінде көбінесе ауыл тұрғындары жаппай аштыққа ұшырады.
Бұл аштыққа 1925 – 1933 жж. Қазақстан өлкелік партия комитетін
басқарған Ф. И. Голощекиннің де қатысы болды. Аштықтан ең көп қырылған
республиканың шығыс аудандарының қазақтары болды, ол бүгінгі күнгі Шығыс
Қазақстан облысы. Бұл аймақтағы шығын ─ 370,8 мың адамды немесе 1930 жылғы
қазақтардың ─ 63,5% құрады. Сондықтан бұл аймақта басқа жаққа ауа көшу
басым болды, ең бірінші кезекте Ресей Федерациясына және Қытайдың шекаралық
аудандарына. Қазақ тұрғындарының жартысынан астамы аштыққа ұрынған
Солтүстік Қазақстан болды, онда ─ 400,9 мың адам немесе ─ 51,4%, ол қазіргі
Ақмола, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстары. Батыс
Қазақстан бүгінгі Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау аймағы ─
385,5 мың қазақтарды немесе ─ 44,3% халқын жоғалтты. Оңтүстік Қазақстан –
Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстары – 618,4 мың
немесе ─ 42,2% тұрғындарынан айрылды. Салыстырмалы түрде жергілікті халқы
аз шығынға ұшыраған аймақ Орталық Қазақстан бүгінгі Қарағанды облысы, онда
─ 22,5 мың адам немесе аймақтың ─ 15,6% шығын болды. Әсіресе аштыққа
ұрынған көшпенді қазақтар болды, 200 мыңға жуық қазақтар – Қытай, Монғолия,
Үндістан, Ауғанстан, Иран және Түркия елдеріне көшіп кетті.
Қазақ жеріндегі 1931 – 1933 жылдардағы ашаршылық бұл бүкіл халық басына
келген апат екендігі туралы 1993 жылы Алматы Өнер баспасынан шыққан З.
Қыстаубаев пен Б. Хабдинаның Қызылдар қырғыны атты еңбекте жақсы
баяндалады. Мұнда осы жылдардағы аштыққа байланысты тарихшылар М. Қозыбаев,
Қ. Алдажұманов, Т. Омарбековтің мақалалары мен осы аштықты көздерімен
көріп, ішінде жүрген адамдардың естеліктері берілген.
Аштықты тоқтатуға немесе ең болмаса ашығып жатқан адамдарға көмектесуге
ұмтылған қазақ зиялы қауым өкілдері болды. Солардың ішінде Т. Рысқұловтың
хатын мысалға келтіруге болады. Ол өз хатында соңғы деректер мәліметтерін
келтіре отырып, қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге дәлірек айтқанда
Волганың орта ағысына, Қырғызстанға, Батыс Сібірге, Қарақалпақстанға, Орта
Азияға көшіп кетіп жатқанын айтқан, бұл Қазақстандағы болып отырған алғашқы
жағдай екенін және бұл әншейіндегі жыл маусымдарының ауысуына байланысты
қазақтардың үлкен қашықтыққа көшетін көші емес, бұл ашыққан адамдардың азық
табу үшін босып қашуы екендігі айтылған. Жекелеген аймақтарда тұрғындардың
40-50%-ға жуығы көшіп жатқанын, олардың жағдайының аса ауырлығын олар қолда
бар ең соңғысын сатып кетіп жатқанын айтқан.
Көштің ең апатты нәтижесі қазақ тұрғындарының ашығуымен 1932 жылдың
басында басталған жұқпалы ауруларға ұшырауы еді. Ашыққан адамдардың жабайы
шөптердің тамырларын жеп жатқанын "... ит және мысықтар жеп жатыр, олардың
сүйектері әр жерлерде шашылып жатыр ... бірақ ең сорақысы адамдардың бірін-
бірі жеп жатқандығы туралы хабар барын" жазады. Және, ең ауыры ашыққан
балаларының даусына шыдамай әйелдер өз балаларын суға лақтырып жіберген
жағдайлардың болғанын жазған. Одан ары Т. Рысқұлов ашыққан халыққа
көмектесу жолдарын көрсетіп, шаралар жүргізуді сұрағанымен, оның бұл жан
айқайы жауапсыз қалды. Және осы жылдары Т. Рысқұловтан да басқа қазақ қоғам
қайраткерлері халыққа көмек көрсетуге ұмтылғанымен ол әрекеттер көбіне
нәтижесіз қалды. Бұл аштықтан қырылған халықтың санын қалпына келтіру үшін
жергілікті ұлт өкілдеріне көптеген ұзақ жылдар қажет болды.
КСРО-да келесі жүргізілген шара ол репрессия науқаны болды. 1939 жылдың
қарсаңында болған 1937 – 1938 жж. саяси қуғын-сүргін көптеген отбасыларға,
әсіресе зиялы қауым өкілдеріне үлкен қайғы-қасірет әкелді. Аманжолов К. Р.
“1937 – 1938 жж. ГУЛАГ лагерлерінде жүз мыңдай қазақстандықтар болды, оның
27 мыңнан астамы атылып кетті”─ деп көрсетеді [29].
Кеңес үкіметінің, Коммунистік партиясының жүргізген осындай шараларының
нәтижесінде 1926 – 1939 жж. санақ аралығындағы 13 жылда Қазақ КСР-ында
халықтың саны 71958 адамға ғана өсті. Жергілікті тұрғындардың саны 1926
жылғы 3627612 адамнан 1939 жылы 2327652 Қазақстандағы барлық тұрғындарға
шаққандағы 58,5% үлестен 38,8%-ға, яғни шамамен 1300 мың адамға азайып
кетті.
Бұл 1939 жылдың қарсаңындағы жергілікті ұлт өкілдерінің
этнодемографиялық жағдайы еді. Осы іс-шаралар болашақтағы демографиялық
дамуға үлкен әсер еткенін атап өткеніміз дұрыс.
Қазақстан тұрғындарының құрылымына үлкен әсер еткен КСРО тарихында Ұлы
Отан соғысы деген атпен қалған дүние жүзі тарихына ерекше ықпалы бар ІІ
дүниежүзілік соғыс болды.
Ұлы Отан соғысына Қазақстаннан 1200 мыңға жуық адам майданға, 700
мыңнан астам адам еңбек армиясына аттанды [30]. Республикадан майданға және
қорғаныс жұмыстары үшін мобилизациялау жоғары болды, бұл әрбір төртінші
қазақстандық аттанды деген сөз. Шараның негізгі себебі деп тарихшы-ғалымдар
экономиканың аграрлық сипаты, халықтың арасында шаруалардың салмағының
көптігі және ауыл шаруашылығында механизатор-жүргізушілерді броньдау
тәжірибесінің кеш енгізілуі болды деп көрсетеді. Денсаулығы мықты, еңбекке
қабілетті жастағы тұрғындардың осындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 314: 316. 334. 55 (574) "1939 – 1979" Қолжазба
құқығында
Қазақстан ауыл-село тұрғындарының
этнодемографиялық және әлеуметтік
дамуы (1939 – 1979 жылдар)
07.00.02 – Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертация
Ғылыми
жетекші: тарих
ғылымдарының докторы,
профессор Ә.Н. Құдайбергенов
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
АТАУЛАР МЕН ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
АОММ – Алматы облыстық мемлекеттік мұрағаты
БЛКЖО – Бүкілодақтық лениншіл Коммунистік жастар одағы
БК(б)П – Бүкілодақтық Коммунистік (большевиктер) партиясы
ГДР – Герман Демократиялық Республикасы
КОКП – Кеңес Одағының Коммунистік Партиясы
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
Кеңшар – кеңестік шаруашылық
Ұжымшар – ұжымдық шаруашылық
Қаз КСР – Қазақстан Кеңестік социалистік республикасы
Украин КСР – Украин Кеңестік социалистік республикасы және т.б. Кеңестік
республикалар
Қалмақ АКСР – Қалмақ автономиялы Кеңестік социалистік республикасы
Татар АКСР – Татар автономиялы Кеңестік социалистік республикасы және т.б.
автономиялы республикалар
ҚРООМ – Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты
ҚРПМ – Қазақстан Республикасы Президент мұрағаты
МТС – машина-трактор станциялары
МЖС – машина жөндеу станциялары
РК(б)П – Ресей Коммунистік (большевиктер) партиясы
ХКК – Халық комиссарлар кеңесі
ОК – Орталық Комитет
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3
1 1939-1979 жж. аралығындағы Қазақстанның ауыл- 15
село тұрғындарының саны мен құрамындағы
өзгерістер
1.1 Тұрғындар саны. Ұлттық құрамы
15
1.2 Жас аралық деңгейі, білім дәрежесі
47
1.3 Территориялық орналасуы
64
2 Ауыл-село тұрғындарының әлеуметтік-
мәдени дамуы
77
2.1 Ауыл шаруашылығы өндірісі мамандарының
әлеуметтік дамуы
77
2.2 Медициналық және тұрмыстық қызмет көрсету
88
2.3 Тұрғын үймен қамтамасыз етілуі
99
2.4 Мәдени құрылыс
109
Қорытынды
119
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
125
Қосымша
136
КІРІСПЕ
Мәселенің өзектілігі. Бүгінгі күні республика тәуелсіздікті нығайту
жағдайында демографиялық өсімнің атқарар рөлі үлкен. Елдегі демографиялық
өсім мемлекеттің әлеуметтік саясатымен байланысты. Ол елдің қорғаныс
қабілетін арттыруда, экономикалық дамуда шешуші фактор екені анық.
Тарихи демография тұрғын хылықтың өткенін зерттейді, ал демография
тұрғындардың қазіргі күйі мен болашақтағы сандық, сапалық дамуына болжау
жасайды. Сондықтын тарихи демографияның алдындағы міндет қазіргі
жағдайдағы тұрғындардың қайта өсу процесінің заңдылығын көрсету және оған
табиғи, әлеуметтік, экономикалық факторлардың әсерін ашу. Тарихи-
демографиялық зерттеулердің мәнінің өсуіне байланысты қазіргі кездегі
әлемдік маңызды мәселе деп танылған демографиялық жағдайлар әлеуметтік
өмірдің түрлі салаларын тереңірек зерттеуге итермелейді. Этнодемографиялық
ахуалды қорытындылау, болашақтағы өсімді болжау – аса маңызды біртұтас
шешілмеген сұрақтардың жауабы болып табылады.
Этнодемографиялық - әлеуметтік құрылымды талдау қоғамдағы әртүрлі
топтарды қолдауға мүмкіндік беретін аймақтық демографиялық саясат жүргізу
үшін ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді. Пост-кеңестік кеңістіктегі сияқты
Қазақстандағы демографиялық - әлеуметтік процестер де КСРО-дағы болған
тарихи өзгерістермен байланысты. Демографиялық ахуалда халықтарды
депортациялау, Ұлы Отан соғысы қарсаңындағы және соғыс жылдарындағы
эвакуация, Ұлы Отан соғысына мобилизация, И.В.Сталиннің жеке басына
табынудың зардаптары, тың игеру және т.б. көрініс тапты. “Отаршылдық пен
кеңестік деп аталатын кезеңдегі Қазақ ұлттық тіршілігіне қатысты мәселелер
түбегейлі қайта танып түсінуді қажет етеді. Мәселенің мәні, тек патшалық
Ресей ғана халықтардың түрмесі болып қойған жоқ, сонымен бірге КСРО-ның да
жұмақ болып жарытқаны шамалы еді”, ─ деп жазды Президент Н.Ә.Назарбаев [1].
ХІХ ғасырдың басынан басталған патша үкіметінің қоныс аудару саясаты
ғасырдың ІІ жартысындағы басыбайлылық құқық жойылғаннан кейін жаңа
қарқынмен жүргізілді. Бұл шара ХХ ғасырда да жалғасын тапты. Соғыстың
қарсаңынан бастап, 1970 жылдардың аяғына дейінгі кезеңдегі сырттан
келушілердің республика аймақтарына қоныстандыру ерекшеліктерін зерделеу
бүгінгі тәуелсіз мемлекетімізде болып жатқан ұлтаралық қарым-қатынастағы
құбылыстардың астарын түсінуге өз септігін тигізеді.
ХХ ғасырда өткен демографиялық процестердің ауқымының кеңдігі мен
күрделілігі Қазақстан халқының өсіп-өну тарихын зерттеудің ғылыми және
қоғамдық сұранысқа ие, өзектілігі жоғары екендігі еш күмән туғызбайды.
Кеңес үкіметінің жүргізген демографиялық саясатының дағдарысқа тіреліп
отырғанын біз сол жылдардағы санақ қорытындыларынан көреміз. Біз қарастырып
отырған кезеңнің қарсаңындағы 1937 жылғы санақ қорытындылары көп
мәселелерді ашып берді. Халықтың санын көбейту насихатталып отырған қоғамда
КСРО-дағы халық санының жоспарланған деңгейден 11 миллионға кемдігін
көрсетті [2]. Сондықтан санақты жүргізген ұйымдар жұмысты дұрыс
“ұйымдастырмағаны” үшін жазаланып, бұл санақ мәліметтері туралы көп жылдар
бойы жазуға тыйым салынды. Бұл Қазақстанға да қатысты болды.
Ресми түрде келесі кезекті санақ жүргізілген уақыт 1939 жыл. 1926 жыл
мен аралықтағы 13 жылда Қазақстандағы барлық тұрғындар саны – 71958 адамға
ғана өскен, ал осының ішінде жергілікті ұлт өкілдерінің үлесі 58,8%-дан,
38,8%-ға төмендегенін көреміз [3]. Бұл болашақтағы байырғы тұрғын
өкілдерінің үлесінің өз жерінде 29,8%-ға құлдырауының алғышарттарын
көрсетсе керек.
1939-1979 жж. аралығының өн бойында жергілікті ұлт өкілдері үлесі
жағынан орыстардан аз болды. 1939 жылғы санақ бойынша жергілікті ұлт
өкілдері – 38,8% ды, орыстар – 40,0% көрсеткішті, 1959 жылғы санақ бойынша
жергілікті ұлт өкілдері – 30,3%, орыстар – 42,7%, 1970 жылғы санақ бойынша
жергілікті ұлт өкілдері ─ 32,5%, орыстар ─ 42,4%, 1979 жылғы санақ бойынша
жергілікті ұлт өкілдері ─ 36,0%, орыстар ─ 40,8% көрсеткішті көрсетті [4].
Бұл деректер осы жылдар аралығындағы Қазақстанда жүргізілген демографиялық
саясаттың нәтижелерін көрсетсе керек. Ресей өз ішіндегі әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешу мақсатында Қазақстанға өзіндегі село
тұрғындарын ─ шаруаларды қоныстандырумен болды, бұл 1897 -1959 жж. (санақ
аралығындағы жылдары) жүзеге асырылды. Бұл Қазақстан халқының демографиялық
құрылымына терең өзгерістер әкелді.
1960-жылдардың басынан табиғи өсім байқалды. Механикалық өсімге
қарағанда табиғи өсім басымдық көрсетті. Негізгі өсімді берген ауыл-село
тұрғындары болды. Бұл жылдары халықтың табиғи өсімін қамтамасыз ету
мақсатында біршама әлеуметтік жағдайлар жасалды, міндетті түрде орта білім
алу енгізілді, жалақы мөлшері өсті, ауруханалар салынды, тұрғын үйлер салу
қолға алынды, балалы әйелдерге берілетін жәрдемақы енгізілді, тегін
дәрігерлік көмек халықтың барлық әлеуметтік тобына көрсетілді.
Демографиялық дамуда жетістіктерге жету мемлекеттің әлеуметтік
саясатына байланысты. Әрине, бүгінгі күні дамудың қай түріне болмасын
жаһанданудың ықпалы бар. Дегенмен, халықтың табиғи өсуіне жағдай жасау,
экологиялық қауіптердің алдын алу, әсіресе әлеуметтік саясатқа мән бере
отырып, демографиялық өсімге қол жеткізу қандай да мемлекеттің басты
мақсаты. Осындай мақсатқа жету үшін, көптеген түйінді мәселелердің шешімін
табу үшін еліміздің өткен дәуірдегі демографиялық - әлеуметтік саясатын
саралай отырып, жаңа бағдарламалар жасау бүгінгі күнгі қажеттілік.
Халықтың әлеуметтік дамуы оның экономикалық жағдайымен байланысты.
Әлеуметтік топтар арасындағы айырмашылықтар олардың білімі, жұмысқа
тартылуы, күн көрісі және өзінің білім деңгейін қолдана білуімен
ерекшеленеді. Біз қарастырып отырған кезеңнің алғашқы жартысында ауыл
шаруашылығы өндірісі мамандарының өмірінде әлеуметтік даму болғанмен, ол
баяу жүрді. Ауыл-село тұрғындарының әлеуметтік дамуына екінші дүниежүзілік
соғыс көп әсер етті. Соғыс жылдарында және одан кейінгі халық шаруашылығын
қайтадан қалпына келтіру жылдарында халықтың әлеуметтік құрамында ірі
өзгерістер болды. Бұл тың игеру жылдары өз жалғасын тапты. 1960-жылдардың
басынан бастап сырттан келушілер саны азайып, қоғамда біршама тұрақтану
құбылысы байқалды. Осы жағдайларды ескере келе, Қазақстан халқының қазіргі
құрылымы қалай қалыптасты, кеңес өкіметі тұсында жіберілген кемшіліктер
орнын қалай толтыруға болады, керісінше, соғыстан кейінгі жылдардағы
елдегі экономикалық және әлеуметтік қиыншылықтарға қарамай, халықтың білім
деңгейін, медициналық қызмет көрсету ісін жетілдіру, әлеуметтік жағдайды
жақсарту, әл-ауқатын көтеру және т.б. мақсатында қандай шаралар жасалды,
еңбеккерлердің еңбек және тұрмыс жағдайларын көтеру бағытындағы сол
шаралардан үлгі боларлық тәжірибе бар ма, т.б. сұрақтарды анықтау мен
демократиялы, ұлттық, зайырлы және құқықтық мемлекетіміздің гуманды
демографиялық саясат жүргізуі үшін өткен кезеңнің демографиялық-әлеуметтік
ахуал-тынысына талдау жасау қажет. Сондықтан, 1939-1979 жылдар
аралығындағы Қазақстанда жүргізілген саяси, экономикалық және әлеуметтік
процестердің халықтың құрамына тигізген әсерлері мен демографиялық
нәтижелерін айқындау біз үшін құнды.
Халықтың әлеуметтік-демографиялық дамуына сипаттама беру үшін, халықтың
сан жағынан өсу себептерін, жанұяның әлеуметтік жағдайы, жанұядағы балалар
санының көбеюінің әлеуметтік-экономикалық жағдайға тәуелділігін, ал өлім
санының өсуі денсаулыққа, қоршаған ортаның тазалығына, еңбек пен тұрмысқа
байланыстылығын, сонымен қатар өнеркәсіптің дамуына байланысты халықты
жұмыспен қамтамасыз етуге, халықтың өсіміне қандай жағдайлар әсер етеді,
оның жынысы мен жасы, ұлттық құрамы туралы мәселелерді талдау қажет. Ол
үшін біз халық санақтарының қорытындыларын пайдалана аламыз. Мұндай зерттеу
жұмысы еліміздің бүгінгі даму жағдайындағы демографиялық ахуалдың қыр-сырын
толық білуге, сол арқылы этнодемографиялық, әлеуметтік және көші-қон
саясатын ғылыми негізде саралап жүргізуге өз көмегін тигізеді. Сондықтан да
бұл жұмыс ғылыми ғана емес, әрі практикалық та сұранысқа ие болып
табылатындығы еш күмән тудырмайды.
Кеңес үкіметі жылдары ауыл-селодағы әлеуметтік саланы дамыту партиялық
– мемлекеттік жүйенің жергілікті өкімет органдары арқылы жүзеге асырылды.
Кеңестік демократия деп айтылғанмен іс жүзінде барлық мәселе жоғарыдан
шешілді. Қоғамдағы барлық тірлік ауыл шаруашылығы өндірісін басқару,
әлеуметтік-саяси саладағы билік шын мәнінде КОКП Орталық Комитетінің
қолында болды.
60-жылдардағы экономикалық реформалар, 70-80 жылдары белгіленген
әлеуметтік сипаттағы шараларды жүзеге асыру саяси құрылымдардағы қайта
құрумен, қоғамның әлеуметтік және рухани дамуына кең жол ашумен қатар
жүргізілмеді. Сондықтан да олар сәтсіздікке ұшырады. Жаңа жағдайда қоғамдық
өмірдің барлық бір-бірімен тығыз байланыста болуына орай қайта құрудың
кешенді сипаты туралы, саясат пен экономикалық бірлігі жөніндегі мәселе
ерекше маңызға ие болды.
Бүгінгі мемлекетіміз тәуелсіздікті нығайту жолында Кеңестік мемлекеттік
саясаттан бас тарта отырып, мемлекеттің экономикаға араласуын шектеуде.
Әлеуметтік-демографиялық салада басталған реформалар, адамдардың өз
мүмкіндіктерін кеңінен ашып көрсетуіне жағдай жасап, еркіндік ұстанымдарына
сүйеніп отыр. Алайда, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, аграрлық
сектордың таза рыноктық заңдар бойынша жұмыс істемейтінін ескере отырып,
бұл саладағы мемлекеттің рөлі бүгінде жаңаша мәнге ие болуда. Қазақстан
президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің 2030 жылға дейінгі стратегиялық
бағдарламасында атап көрсеткеніндей: “Мемлекет жекеше сектор басты рөл
атқаратын нарықтың заңды шеңберлерін құра отырып, экономикада маңызды,
бірақ шектеулі рөл атқаруға тиіс. Әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға,
қажетті инфрақұрылымды, білім беруді, денсаулық сақтауды дамытуды
қамтамасыз етуге және мықты экономикалық саясат жүргізуге бағытталған
құқықтық және нормативтік база жасауды аяқтау, көзделіп отыр” [5].
Қазақстан Республикасы тәуелсіздікті нығайту жолында жеке әлеуметтік
саясатын белгілеп, халықты әлеуметтік жағынан қорғай отырып, оны бүгінгі
күнгі нарық заңымен ұштастырып отыр. Бұл тұжырымдамаға сәйкес, нарық
жағдайында әлеуметтік саланың дамуын мемлекеттің белгілі бір дәрежеде
реттеп отыруын жүзеге асыру болып табылады. Жинақтап айтсақ, Қазақстан ауыл-
село тұрғындарының этнодемографиялық және әлеуметтік дамуын зерттеудің
актуальдығы мен практикалық маңыздылығы республика алдында тұрған
міндеттерден туындайды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Кеңес өкіметі өмір сүріп тұрған кезеңде
Қазақстан республикасының этнодемографиялық жағдайы біршама аз зерттелді.
Ал әлеуметтік жағдайға байланысты бірнеше жұмыстар бар. Ауыл тұрғындарын
арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырған жұмыс А. Н. Алексеенконың
Социализмнің өркендеуі жағдайындағы Қазақстанның ауыл тұрғындары (1959-
1985 жж) атты кандидаттық дисертациясы болды. Автор бұл еңбегінде
Қазақстан ауыл тұрғындарының саны мен құрамын 1959, 1970, 1979 жылдардағы
статистика негізінде қарастырады. Бірақ жұмыстың мазмұны шын мәнінде автор
зерттеудің хронологиялық шеңберін кеңейткенін көрсетеді. Санақ
мәліметтерімен қатар автор КОКП құжаттарына, ағымдағы статистика
деректеріне, ақпарат құралдарына сүйенген. Сонымен қатар айта кететін бір
жәйт, автор жарық көрген санақ деректерін әрдайым белсенді түрде
қолданбаған. Соғыстан кейінгі кезеңдегі ауыл тұрғындарының қоныстануына
тоқтала келіп, көбіне екі санақтың, яғни 1970 және 1989 жж. қорытындыларына
тоқталған. Сонымен қатар, ауыл тұрғындарының жас ерекшеліктеріне байланысты
деректер бергенде соңғы санақ мағлұматтарына тоқталған.
Демография саласын белсенді зерттеп жүрген ғалымдарымыз бар. М.Б.
Тәтімов, Ж..Ә. Әлиев еңбектерінде [6] санақ деректерін пайдалана отырып,
белгілі бір кезең аралығындағы жағдайлармен байланыстырып, халықтың өсуін,
кемуін, Қазақстандағы экологиялық проблемаларды, демографиялық процестерді
т.б. қарастырады.
А.Н. Алексеенко Население Казахстана 1920 – 1990 гг. атты [7]
еңбегінде 1920 жылдардан бастап Қазақстан тұрғындарының санын, жасын,
жынысын, ауыл-село тұрғындарын қоса зерттеген, әр облыстардағы
территориялық қоныстануына тоқталған.
М. Қойгелдиев, Т. Омарбеков еңбектерінде қазақ халқының демографиялық
жағдайларына байланысты көптеген ашылмаған тың деректер кеңінен көтерілген
[8]. Ф.И. Голощекин басшылығы тұсындағы жергілікті ұлт өкілдерінің
“Қызылтабан” шұбырындыға ұшырап, босқынға айналуы жөнінде мәселелер
қамтылған.
М.Х. Асылбеков, А.Б. Галиев еңбектерінде Қазақстандағы әлеуметтік-
демографиялық процестер: тұрғындардың құрамындағы өзгерістер, табиғи
қозғалыс, миграция, қоныстану, республикадағы демографиялық дамуға, осының
ішінде ауыл-село тұрғындарындағы өзгерістерге де жан-жақты тоқталған [9].
Сонымен қатар бұл еңбек тәуелсіздіктің алғашқы жылы жарық көргендіктен
демографиялық саясаттың дамуына көңіл бөлген.
М.Х. Асылбеков, А.И. Құдайбергенова бірігіп жазылған монографияда
Қазақстандағы 1939 – 1959 жж. аралығындағы этнодемографиялық процестер,
ауыл тұрғындарын қоса халықтың жастық, жыныстық, ұлттық және әлеуметтік
құрамындағы өзгерістер тарихы қарастырылады [10, -158 б.]. Мұрағат
деректерін кеңінен пайдалана отырып жазылған еңбекте Қазақстандағы қала
және ауыл тұрғындарының динамикасы зерттелген.
Н.Э. Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С.
Баратова еңбектерінде [11, -С.600] Қазақстандағы халықтардың санын, ұлтын,
әлеуметтік жағдайын, қала тұрғындарын, ауыл тұрғындарының өсуін санақ
мәліметтерін пайдалана отырып, жан-жақты қарастырған. Сондай-ақ Кеңес
үкіметі жылдарындағы кезеңнің этнодемографиялық ахуалына, репрессия
нәтижесінде депортацияланған ұлттарға және Қазақстан территориясындағы
миграция процестеріне де тоқталған.
К. Джаркимбеков, Қ. Меңдаяхова, О.К. Джылысбаев, А.Э. Городецкий, С.
Айымбетов, К.М. Төлеубаева, М.Т. Илипов еңбектерінде [12] Қазақстан партия
ұйымдарының ауыл еңбеккерлерін тәрбиелеудегі рөлі, олардың материалдық
жағдайларын көтеру үшін жүргізген саясаты, этнодемографиялық және
әлеуметтік құрылымындағы өзгерістері, ауыл шаруашылығындағы зиялы қауым
өкілдерінің жағдайы ашып көрсетілген.
Сонымен қатар А.Б. Тұрсынбаев, Б.А. Төлепбаев, Г.Ф. Дахшлейгер, А.Н.
Құдайбергенов, К.Н. Нұрпейісов, Т.Б. Балақаев, Х.А. Абжанов, Ф.К. Михайлов,
И.Ш. Шамшатов, Н.К. Капесов, Н.З. Такижбаева, О.К. Керімбеков, М.Х.
Асылбеков, А.Ш. Алтаев, Р.М. Жұмашев, К.Р. Рыспаев және т.б. еңбектерінде
[13] Қазақстан ауыл-село тұрғындарының тарихын, олардың құрамындағы зиялы
қауым өкілдерінің қалыптасу, дамуын және демографиялық процестерді
зерттеген өте құнды, мұрағаттық көлемді мәселелер ғылыми ортаға енгізілді.
Сондай-ақ, бұл еңбектерде әлеуметтік дамудың, мәдени құрылыс тарихының
шешуші мәселелеріне талдау жасалған. Ғылыми жұмыстардың ішінде Кеңестік
идеология талаптарына сай, партиялық басшылықты насихаттаған көзқарастар да
бар.
Бірқатар тарихшы-экономистер К.А. Әліқұлов, С.А. Байтілен, А. Уржанов,
Л.Х. Төлешева, С.М. Сыздықов, Ө. Шеденов, М. Есқалиев еңбектерінде
Қазақтан ауылдары мен селоларындағы Кеңес өкіметінің әлеуметтік саясатына
тұрғындардың материалдық және мәдени деңгейіне тоқталған [14]. Сондай-ақ,
зерттеушілер үкіметтің ауыл шаруашылығына байланысты жүргізген саясатының
кейбір қателіктерін ашып, оның зардаптарын талдауға тырысқан.
Қазақстан территориясының жекелеген аймақтарының әлеуметтік
-демографиялық тарихын зерттеген ғылыми еңбектер бар. Олардың қатарына М.Н.
Сдыков, М.К. Төлекова, А.Н. Аскарова, А.С. Адильбаева, З. Шахаман, В.В.
Козина т.б., еңбектері жатады [15]. Бұл жұмыстарда біз қарастырып отырған
кезеңге сәйкес әр аймақтардың өз даму ерекшелігіне байланысты халықтың
әлеуметтік, демографиялық, экономикалық деңгейі зерттелген.
Ғылыми жұмыстарда XX ғасырдағы Қазақстан халқының демографиялық даму
ерекшелігіне қарағанда, әлеуметтік мәселелерге көбірек көңіл бөлінген.
Мұның себебін Қазақстанның тарихи демографиясына кеңестік дәуірде
ғалымдардың баса назар аудара қоймауымен байланыстыруға болады. Бірақ бұл
жағдай тек Қазақстанда ғана емес Кеңес үкіметі тұсындағы барлық одақтас
республикаларға тән, сол кезеңдегі идеологиямен байланысты.
Әлеуметтік мәселелерді тарихшылармен қатар экономистер, философ,
қоғамтанушы, саясаттанушылар да зерттеген. Біз жоғарыда аталған кейбір
тарихшылардың өздері өмір сүрген кезеңнің идеологиясына сай жұмыс
істегендерін мойындаймыз. Бұл кеңес үкіметі тұсында И.В. Сталиннің
кезеңінде қалыптасқан идеологияның жалғасын табуына байланысты, сол
кезеңдегі өмір сүріп тұрған ұстанымдарға қарсы сөз айту мүмкіндігінің
жоқтығымен түсіндіріледі. Сондықтан олар өз жұмыстарында Кеңес үкіметі –
демократияның жоғары формасы деп сипаттай келе, оны өзгертпей-ақ, осы
саладағы олардың міндеттері мен құқықтарын кеңейтіп, халықтың әл-ауқатын
жақсартуға болады деген қорытынды жасайды. Олар А. Айымбетов, М.
Баймаханов, М. Имашев, М.И. Акуев, Г.В. Нечитайло, З. Шереметьева, Т.
Рысбеков т.б. [16].
Әлеуметтік – демографиялық мәселелерді зерттеуге өз үлестерін қосқан
көптеген тарихшы ғалымдарды атауға болады. Олар жоғарыда аталғандармен
бірге: Н.Е. Бекмаханова, Ф.Н. Базанова, Г.К. Кронгардт, Т. Дәуірбаева, Ж.
Қуанышев, Л.Т. Қожакеева т.б.
Ауыл-село тұрғындарының этнодемографиялық, әлеуметтік мәселелерін қатар
зерттеген және біздің кезеңімізге сәйкес келетін жұмыс жоқтың қасы. Біздің
зерттеп отырған тақырыбымызға қатысты жазылған еңбек М.Х. Асылбеков пен
А.И. Құдайбергенова бірігіп жазған монографиясы [17, -158 б.] 1939-1959 жж.
аралығын қамтиды, бірақ еңбек тұтас Қазақстан бойынша материалдарға
құрылған. Әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуды зерттеген Б.
Г. Аяғановтың жұмысы 1970-1990 жылдар аралығын қамтиды [18].
XX ғасырдың 80-жылдарының соңы 90-жылдарының басына дейінгі жазылған
жұмыстарда Кеңес өкіметі тұсындағы аграрлық саясат мадақталып ауыл-село
тұрғындар өміріндегі жағдайлар, олардың әлеуметтік тұрмыс деңгейі тұрғын
үйлермен қамтамасыз етілуі, қызмет көрсету нысандары бәрі біржақты жазылды.
Тек, Кеңес өкіметі өмір сүруін тоқтатқаннан кейін, яғни ХХ ғасырдаң соңғы
онжылдығында біршама талдау жұмыстары өз дәрежесінде айтылып, сын
көзқарастар, халықтың шын мәніндегі өмірі ашып көрсетіліп, оның себептері
талдана бастады.
Мәселенің зерттелу деңгейінен өзіміз көріп отырғанымыздай ауыл-село
тұрғындарының этнодемографиялық және әлеуметтік дамуын, 1939 – 1979 жж.
аралығын қамтыған еңбек жоқтың қасы. Сондықтан осы кезең аралығындағы
Қазақстан тарихын тағы бір қарап, мұрағат, санақ және ағымдағы статистика
деректерін пайдалана отырып, жаңа көзқараспен шама келгенше пайымдаймыз.
Зерттеудің алдына қойған мақсаты мен міндеттері. 1939-1979 жж.
Қазақстан тарихындағы күрделі кезең екендігін ескере отырып, Ұлы Отан
соғысының қарсаңындағы және соғыс жылдарындағы эвакуация, депортация,
мобилизация, тың игеру, демографиялық жарылыс, урбанизация процестерін жан-
жақты қарастыра отырып, осы оқиғалар этнодемографиялық дамуға түбірлі
өзгеріс әкелгенін және Қазақстан тұрғындарының тұрғын үймен, әлеуметтік,
тұрмыстық, медициналық қызмет көрсету нысандарымен қамтамасыз етілу
деңгейін ашып көрсету.
Қазақстан Республикасындағы халықтардың этнодемографиялық даму жолын
зерттей отырып, алдағы міндеттерді ашып көрсету, негізгі мақсаттардың бірі.
Қазақстанның халқы өз дамуында тек ішкі факторлар әсерінен ғана емес,
сонымен қатар сыртқы күштер әсерінен де дамыды. Ол этнодемографиялық және
әлеуметтік жағдайларды түбірінен өзгертті [19].
Міне, осындай жағдайларға байланысты алдымызға төмендегідей міндеттер
қойдық:
─ Одақ көлеміндегі болған оқиғалардың Қазақстан халқының саны мен
ұлттық құрамына әсерін анықтау;
─ Тұрғындар санағының жарық көрген мәліметтері мен мұрағат
деректерін, ағымдағы статистикалық көрсеткіштерді кешенді түрде пайдалана
отырып, Қазақстан ауыл-село тұрғындарының этнодемографиялық дамуындағы
сапалық және сандық өзгерістерді айқындау.
─ Қазақстан халқының демографиялық өзгеріске ұшырауы оның
территориялық орналасуына әсерін көрсету.
─ Кеңес өкіметінің әлеуметтік саладағы жүргізген саясатының мәнін
ашып, тәжірибесін ой елегінен қайта өткізе отырып, ауыл-село халқының әл-
ауқаты, тұрмыс жағдайын сапалық жағынан жоғары деңгейге жеткізе алмауының
себептерін ашып көрсету;
─ Кеңес өкіметінің ауыл-село халқын тұрғын үймен, мәдени-тұрмыстық
нысандармен қамтамасыз етудегі жүргізген саясатының мәнін және оның толық
жүзеге аспауының себептерін анықтау;
─ Жергілікті өкімет органдарының әлеуметтік саланы басқаруды
ұйымдастырудағы әкімшіл-әміршіл тәсілдерінің мәнін ашып, ғылыми
қорытындылар жасау.
1939 жылғы санақтың өзінде Қазақстанда жергілікті ұлт өкілдері барлық
халықтың жартысынан аз көрсеткішті көрсетті. 1939 жылдан кейінгі болған
күрделі оқиғалардан кейін, байырғы ұлт өкілдерінің саны өскенімен
Қазақстанның барлық тұрғындар санымен алып есептегенде бәрібір үлесі төмен
күйінде қала берді. Жергілікті ұлт өкілдерінің үлесінің ең азайған кезі
1960 - жылдардың басы еді.
1950-1960 жж. бақылаусыз миграцияның нәтижесінде Қазақстан
тұрғындарының этникалық құрылымында қазақтардың үлес салмағы 30%- ға жетер-
жетпес көрсеткішке төмендегені елдегі тілдік дисбалансқа әкелді. Бұл
этносаралық қарым-қатынастың өн бойында көрініс тауып отырғанын көреміз.
Ал, тың игерудің нәтижесінде аймақтық өндіргіш күштердің дамуында қарама-
қайшылық туындады. Тың игерілген аймақтарға республиканың басқа аймақтарына
қарағанда қаржы көбірек бөлінді. Нәтижесінде, өндіргіш және әлеуметтік
инфраструктура дамуында диспропорция болды.
Тарихшылардың демографиялық жарылыс деп атап жүрген жергілікті ұлт
өкілдерінің 1960-жылдардың басында жоғары қарқынмен өсім беруі, белгілі бір
дәрежеде әлеуметтік жағдайдың көтерілуімен байланысты. 60-жылдардың аяғы
мен 70-жылдары дүние жүзі халықтары сияқты Қазақстан халқы да отбасын
жоспарлау үрдісіне көшті. 70-жылдардың ортасынан бастап, урбандалу процесі
жоғары қарқынмен жүрді.
Бүгінгі күнгі тарих ғылымында басты назар тарихты жасаушы адам
факторына бағытталған. Отандық тарих ғылымы тұрғындар мәселесін терең және
жан-жақты зерттемей, дамымақ емес. Тұрғын халық саны, оның өсімі ғылыми
зерттеу мен қорытындылаудың негізгі объектісі, қоғам мен мемлекеттің
қозғаушы күші, тарихи процестердің негізгі сипаттамасын анықтаушы болып
табылады. Сонымен қатар, тұрғын-халық тарихты жасаушы ғана емес, қоршаған
ортаны өзгертуші. Осы процестердің арасындағы байланыс әлеуметтік-мәдени
дамуды туындатады. Сондықтан тұрғын-халық тарихын зерттеп, саралау бүгінгі
күні көптеген сұрақтарға жауап береді. Осы жұмыста тұрғындардың
этнодемографиялық өсімімен қатар, олардың әлеуметтік, экономикалық,
этникалық дамуы да біпшама сарапталды. Міне, осындай жағдайларды ескере
келіп, қарастырып отырған кезеңге ғылыми тұжырым жасау.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері XX ғасырдың 39-79 жж. аралығындағы
кезеңді қамтиды. Бұл жылдары КСРО-да және Қазақстанда көптеген өзгерістер
болды. Әрине, ол депортацияланған халықтар мен арнайы қоныстандырылғандар
және эвакуацияланғандар. Аталған іс-шаралардың барлығы ауыл-село
тұрғындарының санына, ұлттық құрамына, жас-жыныс ерекшеліктері мен
территориялық орналасуына әсер етті. Бұл Кеңес өкіметі жылдары көп ашық
айтылмаған мәселелер екені анық.
Соғыс аяқталғаннан кейін майданға және майданға жақын жерлердегі тыл
жұмысына аттанғандар елге қайта бастағанымен олардың жартысынан көбі
оралмады. Ұлы Отан соғысынан кейінгі үлкен көлемде жүргізілген іс- шара тың
игеру. Бұл жылдары да Қазақстанға миграциялық өсім жоғары болды.
Біз қарастырып отырған кезеңдегі үлкен мәселенің бірі ─ бүгінгі күні
тарихшылар демографиялық жарылыс деп атап жүрген өсім. Бұл 60- жылдардың
басындағы жергілікті ұлт өкілдерінің бұрынғыға қарағанда жоғары қарқынмен
өсуі, осы жылдары туу өлімге қарағанда басым болып, нәтижесінде қазақ
тұрғындар санының жедел көтерілуіне әкелді.
Одан кейінгі жылдары дүние жүзілік үрдіске байланысты отбасын жоспарлау
дүниеге келді. Социализм жүйесінің толық-қанды өмір сүріп тұрған кезіндегі
туудың бірқалыпты жоғары деңгейін ұстанатын концепцияны өмір жоққа шығарды.
Демографиялық үрдістің жаңа теориялық өзгерген түрі пайда болды. Осы
процестердің әрқайсысы Қазақстан Республикасындағы жергілікті ұлт
өкілдеріне оңайға соққан жоқ, олардың үлесінің азаюы, өз жерінде азшылыққа
айналуы кейінгі жылдары бұл халық туралы әр түрлі пікірлер айтуға алғышарт
жасады. Осы мәселелердің дұрыс шешілмегені, сол кездері өз дәрежесінде
түсіндірілмегені, осыған байланысты әр түрлі жаңсақ пікірлердің орын алуы
және ең негізгісі осылардың бәрінің ашық түрде жарияланбауы халыққа
жеткізілмеуі, міне осындай көптеген түйінді мәселелер 1939 – 1979 жж.
аралығын тұтас алып қарастырудың өзектілігін арттырады.
Бұған дейінгі көптеген зерттеулер соғыстан кейінгі, яғни 1946-
жылдардан басталады.
Бүгінгі күні демографиялық даму заңдары мәселесіне туудың төмендеуі,
бала санының азаюы, зейнеткерлердің әлеуметтік-демографиялық топтарының
өсуіне байланысты, жанұядағы әйелдің рөлі мен функциясының өзгеруіне
байланысты, осы мәселелерді зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Соңғы жылдары
күн тәртібіне қойылып отырған этнодемографиялық өзгерістер зерттеудің
бұрынғы стереотиптерінен бас тартып ауыл тұрғындары мәселесін тұтастай
кешенді және жүйелі түрде зерттеуді талап етіп отыр. Сондықтан тарихи
этнодемографиялық өзгерістер күн тәртібіне қойылып отыр. Осындай
қажеттіліктерге байланысты зерттеуге ауыл-село тұрғындарының
этнодемографиялық-әлеуметтік дамуының 1939-1979 жж. аралығы алынды.
Зерттеудің методологиялық негізі тарихи демографияның алдындағы
міндеттерді жаңа көзқараспен қарастыру. Әлеуметтік дамудағы кейіндеп қалған
тарих беттерін қарастыруда саяси әлеуметтік-экономикалық процестер мен
құбылыстарды ғылыми тұрғыда шынайы талдауға мүмкіндік беретін Отандық
ғылыми, қоғамдық-саяси ойлардың озық тәжірибелерін пайдалануға талпыныс
жасалды.
Жұмыста халықтың өз дамуында қол жеткен жетістіктерді объективті
тұрғыдан бағалауға ұмтылдық. Ауыл-село тұрғындар мәселесін қарастырғанда
әлеуметтік танымдағы күшті құрал статистикалық деректер пайдаланылды.
Алдымызға қойылған мақсаттар мен міндеттерді шешу үшін оъективтілік,
тарихи салыстырмалық, жүйелілік, диалектикалық даму принциптерімен анализ-
синтез, логикалық және тарихилық, абстрактылық пен нақтылық әдіс-тәсілдер
қолданылды.
Зерттеудің объектісі: Қазақ КСР ауыл-село тұрғындарының қоныстануы,
1939-1979 жж. санақ мәліметтері негізіне сүйене отырып, 40 жылғы
республиканың әр түрлі аймақтарындағы табиғи қозғалысқа және көші-қон
құбылыстарының ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Халықтың өсуінің негізгі компоненттері:
1 өлім-жітімнің азаюы
2 туудың өсуі
3 некеге тұрудың көбеюі
4 ажырасу фактілерінің азаюы
5 көші-қон потенциалының жоғарылауы
Сонымен қатар, Кеңес үкіметі кезеңіндегі әкімшіл-әміршіл жүйе арқылы
жүргізілген саясаттың ауыл-село тұрғындарының әлеуметтік дамуына тигізген
әсері зерттеу объектісіне айналды.
Зерттеудің деректемелік негіздері. Диссертация негізінен мұрағат
деректеріне және ағымдағы статистикалық мәліметтерге сүйене отырып жазылды.
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекетінің мұрағатының 698 қоры кеңінен
пайдаланылды. Мұнда соғыстың қарсаңындағы және және соғыс жылдарындағы
эвакуацияланғандар, оларға байланысты берілген тапсырмалар, халықтың саны,
жынысына байланысты деректер алынды.
1481, 1721, 1479-қорлардан халықтың жас аралық деңгейі, білім
дәрежесіне байланысты мәліметтер пайдаланылды. Қазақстан Республикасы
Президент мұрағатының 708-қорынан Қазақстан Коммунистік партия Орталық
Комитетінің бюро мәжілістерінің, облыстық партия комитеттерінің
демографиялық, әлеуметтік мәселелері жөніндегі съезд, пленумдардың
шешімдерін іске асыру жөніндегі ақпараттар алынды және 1926; 1939; 1959;
1970; 1979; 1989 жж. санақ мәліметтері қолданылды. Бұл санақ материалдары
XX ғасырдағы халық санының өсу динамикасын, ұлттық, жастық-жыныстық
құрылымындағы өзгерістерді және көші-қондық процестердің негізгі бағыттарын
айқындауға өз септігін тигізді. Кеңес үкіметі жылдары және тәуелсіздік
алғаннан кейінгі кездердегі жарық көрген демограф-тарихшылардың еңбектері
мен этнодемографиялық-әлеуметтік мәселелерді көтерген еңбектер де
қарастырылады. Бұл дерек көздері ауыл-село халқының тұрмыс деңгейі мен
санасын, әлеуметтік мәселелерді шешудегі Кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйенің
сипатын анықтауға мүмкіндік берді.
Жоғарыда аталған деректерде жергілікті өкімет органдары болып саналған
Кеңестердің қабылдаған шешімдері, оның орындалу барысы туралы мәліметтер
бар. Бұл құжаттарға сүйене отырып, өкіметті биліктің формасы ретіндегі
Кеңестердің мәні мен сипатын, жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін зерттеп,
әлеуметтік мәселелерді шешудегі тәжірибелеріне талдау жасап,тиісті ғылыми
тұжырымдар жасауға мүмкіндіктер берді.
Дерек көздерінің ішінде статистикалық жинақтар арнаулы статистикалық
басылымдар маңызды орын алды, осылар арқылы ауыл-село тұрғындарының
тұрмысында болған сандық және сапалық көрсеткіштерді анықтадық.
Статистикалық және мерзімді басылымдардың, негізінен әкімшіл-әміршіл
жүйенің идеологиясына қызмет жасағанына қарамастан біз зерттеп отырған
тақырыбымыздың алдына қойған мақсатын орындауға көмегін тигізді. Зерттеп
отырған кезеңде партия және Кеңес органдарына басшы қызметте болған
қайраткерлердің естеліктері мен мемуарлары дерек көздері ретінде
пайдаланылды.
Осындай дерек көздерін пайдалана отырып, Қазақ КСР-індегі 1939-1979 жж.
аралығындағы ауыл-село тұрғындарының этнодемографиялық дамуын және сапалық
көрсеткіштерін айқындауға ұмтылдық.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және қолданбалық маңызы алға қойылған
міндеттің өзектілігінен, біз қарастырып отырған мәселенің осы кезеңде
кешенді түрде зерттелмеуінен туындайды. Бұл жұмыста этнодемографиялық және
әлеуметтік даму мәселелерін статистикалық, демографиялық, қоғамтанымдық
және тарихи тұрғыдан талдауға ұмтылыс жасалды. Диссертацияда ауыл
тұрғындарына, оның санының динамикасына, табиғи өсуі мен осы процестегі
миграцияға, ауыл тұрғындарының алғашқы құрамы, бөліп қарастырғандағы
орналасу тенденциясына қала тұрғындарымен салыстыра отырып жалпы сипаттама
берілген. Автор бұрын аса қолға алынбай келген проблемаларды Қазақстан
Кеңестік Социалистік Республикасындағы аймақтарды бөліп көрсеткендегі
тұрғындардың ұлттық- территориялық қоныстануын ашуға тырысады.
Тұрғындардың санақ мәліметтерін түпдерек ретінде пайдалана отырып
зерттеу тақырыбын теориялық-методологиялық ғылыми негізде қарастыруға
ұмтылыс жасалады. Әлеуметтік жағдайлардың демографиялық ахуалға әсері, көші-
қон процесінің аймақтағы халықтың саны мен құрамындағы өзгерістерге әсері
қарастырылады. Сонымен қатар, халықтың санының өзгеруіне әсер ететін
негізгі факторлардың анықталуына ұмтылыс жасалады.
Тарихи демографияның негізі басқа ғылымдар сияқты оның
объективтілігінде екенін ескере отырып, дүниеге келу, қайтыс болу, табиғи
көбею, дамудың әр кезеңіндегі неке мен отбасы, қала мен ауыл
тұрғындарындағы ерекшелік көріністерін анықтау сияқты табиғи заңдылықтарға
сипаттама бере отырып, демографиялық қорытынды жасау көзделді.
Ғылыми жұмыста Кеңес үкіметінің және оның жергілікті үкімет
органдарының Қазақстанның ауыл-селосында жүргізген әлеуметтік саясатының
тәжірибелері мен оның дағдарысқа ұшырау себептеріне және оны шешу үшін
қолданған әкімшіл-әміршіл саясаттың мәнін бұрынғыдай саяси-идеологиялық
тұрғыдан емес, объективтік жалпы адамзаттық тұрғыдан баға берілді. Жаңаша
пайымдау мен талдаулардың нәтижесінде Кеңес үкіметі жылдарындағы
Қазақстанның ауыл-село тұрғындарының тұрмысының сандық және сапалық
көрсеткіштері анықталып, Кеңес үкіметінің жүргізген әлеуметтік саясатының
орындалмауы, оны жүзеге асыруға тиісті партиялық- мемлекеттік әдіс-тәсілдің
өзін-өзі ақтамағандығын ашуға ұмтылыс жасалды.
Зерттеліп отырған кезеңге байланысты айтылған ойлар, жасалынған
тұжырымдар мен ұсыныстар тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасу жағдайындағы,
ауыл-село жөніндегі әлеуметтік саясатын айқындап, белгілеуге, өткеннің
тарихи сабақтарынан қорытынды шығара отырып, мемлекеттік жергілікті өкімет
органдарының әлеуметтік нарықтық экономика жағдайындағы реттеуші рөлін
айқындауға, соған сәйкестендіріп, басқарудың үйлесімді демократиялық
жүйесін жасауға көмектескен болар еді.
Диссертацияның материалдарын Қазақстан тарихындағы Кеңес дәуірінің
тарихын қорытатын іргелі еңбектер жазу барысында, сол сияқты жоғарғы оқу
орындарында Қазақстан тарихын, саясаттануды оқып үйрену барысында қосымша
материалдар ретінде қолдануға ұсынылады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Зерттеу барысында алдыңғы
қатарға мына мәселелер шығарылды:
─1939 жыл мен 1970-жылдардың ортасына дейін республикада ауыл
тұрғындары басым болды.
─КСРО-дағы сонымен байланысты республикадағы болған оқиғалар, мысалы,
депортация, Ұлы Отан соғысы, тың игеру т.б. жағдайларға байланысты
миграциялық көші-қон процестері республиканың этнодемографиялық жағдайына
әсер етті.
─1939-1979 жж. өн бойында жергілікті ұлт өкілдерінің саны мен үлес
салмағы аз болды.
─1939-1979 жж. аралығында Қазақстан халқының құрамын реттеуге және
жергілікті ұлт өкілдерінің үлесін арттыруға бағытталған демографиялық
саясат жүргізілмеді.
─Тұрғындарды медициналық, тұрмыстық қызметпен, тұрғын үймен қамтамасыз
ету деңгейі мен сапасы ауыл-село халқының сұраныстарын қанағаттандыра
алмады.
─Жергілікті өкімет органдары әлеуметтік саланы басқаруды әкімшіл-
әміршіл тәсілдермен жүзеге асырды.
─Ауыл-село тұрғындарының жағдайы мемлекеттің әлеуметтік саясатына
тікелей байланысты болды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның әр тарауындағы
мәселелерге байланысты мақалалар халықаралық және республикалық
конференцияларда баяндамалар түрінде және республикалық ғылыми журналдарда
сарапқа түсті. Жұмыс Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінің Қазақстан тарихы кафедрасында талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
1 1939-1979 ЖЖ. АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ АУЫЛ-
СЕЛО ТҰРҒЫНДАР САНЫ МЕН ҚҰРАМЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР
1. 1 Тұрғындар саны. Ұлттық құрамы
Демография ғылым ретінде қоғамның ең өміршең және бастапқы қажет
тіршілігін, атап айтқанда – халықтың саны, өсіп-өнуі мен сақталып дамуын,
өлім-жітімі мен жыныстық құрамын, жас аралық деңгейі мен білім дәрежесін
зерттейді. Демография мемлекеттегі ─ әлеуметтік, денсаулық сақтау,
экономикалық, құқықтық, білім мен мәдениет сияқты ішкі және сыртқы
факторлармен жүйелі түрде, тығыз байланысты. Демографиялық саясат нарық
заңдылықтарын ескере отырып – Мемлекеттік дамуды, қоғамдық ахуалды және ең
негізгісі ұлттық мүддені қамтамасыз етуге тиіс. Ол үшін өткен тарихымызды,
ондағы халықтың саны мен өсімін, сол арқылы болашағын зерделей білу керек.
1939 жылы КСРО-да санақ жүргізілгені тарихтан жақсы мәлім. Санақ
нәтижесі бойынша Қаз КСР-ындағы халықтың саны арнайы қоныстанушылар мен
эвакуацияланғандарды қоспағанда баспа-бас барлық тұрғындар – 6145937 адамды
құрады, осының ішінде ерлер – 3200011, әйелдер – 2945926. Қалалы қоныстарда
тұратындар – 1706150, осының ішінде ерлер – 888587, әйелдер – 817563,
ауылды жерлерде тұратындар – 4439787, осының ішінде ерлер – 2311424,
әйелдер – 2128363 адамнан тұрды [20].
1939 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы: [21,
-С.589].
Қазақтар – 2327652; 38,8%
орыстар – 2458687; 40,0%
немістер – 92571; 1,5%
украиндар – 658319; 10,7%
өзбектер – 120655; 2,0%
татарлар – 108127; 1,8%
белорустар – 31614; 0,5%
ұйғырлар – 35409; 0,6%
азербайжандар – 12996; 0,2%
корейлер – 96453; 1,6% т. б.
1939 жылғы санақ қорытындысы бойынша халқының саны ең көп облыс –
Оңтүстік Қазақстан облысы, онда – 745303 тұрғын болды. Екінші орында Алматы
облысы, онда (Алматы қаласын қоспағанда) – 568270 тұрғын. Халқының саны ең
аз Павлодар облысы, онда – 249994 тұрғын болды. Осы санақ мәліметтерінің
қорытындысы бойынша ауыл халқының саны ең көп облыс Оңтүстік Қазақстан
облысы, онда 558760, осының ішінде ерлер – 302091, әйелдер – 256669 адам.
Ауыл халқының саны жөнінен ІІ орында Алматы облысы. Ауыл тұрғындарының саны
ең аз облыс сол кездегі Гурьев облысы, онда барлығы – 174298 тұрғын, осының
ішінде ерлер – 89974, әйелдер – 84324 тұрғын халық өмір сүрді [22].
1939 жылғы Бүкілодақтық санақ бұған дейінгі санақтан он үш жылдан кейін
жүргізілді.
20-жылдардың аяғынан бастап елдің демографиялық дамуында келеңсіздік
бел ала бастады. Елдегі қайта құру процестері барлық өзінің қателіктерімен
негізінен адам ресурстары есебінен жүргізілді; нәтижесінде 30-жылдары
орасан адам шығындары тіркелді. Осыған байланысты 1933 жылға жоспарланған
санақ үш рет кейінге қалдырылды, алдымен 1935 жылға, кейін 1936 жылға,
нәтижесінде тек 1937 жылы ғана жүзеге асырылды.
1937 жылғы жүргізілген санақ демографиялық дамудағы келеңсіз, жекелеген
аймақтарда апатты жағдайды ашты. КСРО кезеңіндегі жүргізілген идеология
бойынша тұрғындардың санының өсуі үгіттеліп, насихатталып отырған жаңа
құрылысқа сай болу керек еді, мұнда өлім азайып, туу көтеріліп, өмір сүру
жасы өсуге тиіс болатын. Нәтижесінде, санақтың қорытындысы өмір сүріп,
социалистік құрылыстың артықшылықтарын дәріптеп отырған ресми идеологияға
қарама-қайшы болғандықтан, оның мәліметтері КСРО СНК-ның 1937 жылғы 25
қыркүйектегі арнайы қаулысымен ақауы бар, санақты жүргізген ұйымның жұмысы
қанағаттанарлықсыз деп жарияланып, оның көптеген басшылары репрессияға
ұшырады [23].
1926 жылы жүргізілген халық санағы бойынша барлық тұрғындар саны –
6073979, оның ішінде қалалы қоныстарда тұратындар – 519074, ауылды
жерлерде тұратындар – 5554905 адам болды [24]. Соның ішінде бұл санақ
бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы:
қазақтар - 3627612 58,5%
орыстар – 1275654 20,6%
немістер – 51094 0,8%
украиндар – 860201 13,9%
өзбектер – 129399 2,1%
татарлар – 79758 1,3%
белорустар – 25584 0,4%
ұйғырлар – 62313 1,0 %
азербайжандар – 46 0,0 %
корейлер – 42 0,0 % т.б. [25, -С.587].
1926 жылғы санақ мәліметтері бойынша қалалы қоныстарда тұратындар –
519074 тұрғын, ауылды жерлерде тұратындар – 5554905 тұрғын болды, яғни 6
миллионнан астам халықтың, жарты миллионнан сәл астамы ғана қалалы
жерлерде тұрды. Соның ішінде қазақтардың қалалы жерлерде тұратындары –
73797, ауылды жерлерде тұратындары – 3501501 болды. Орыстардың қалалы
жерлерде тұратындары – 278509, ауылды жерлерде тұратындары – 968287,
немістер қалалықтар – 2685, ауылды жерлерде тұратындар – 47077, украиндар
қалалықтар – 31034, ауылдықтар – 788442, өзбектер қалалықтар – 53262,
ауылдықтар – 76137, еврейлер қалалықтар – 3316, ауылдықтар – 183 тұрғын
болды.
1926 жылғы санақ қорытындысы бойынша халқының саны ең көп облыс –
Алматы облысы, онда 681355 (Алма-Ата қаласының тұрғындарын қоспағанда)
тұрғын болды. Екінші орында тұрған Оңтүстік Қазақстан облысы, онда – 609984
(облыс орталығын қоспағанда) адам. Халқының саны ең аз облыс, сол кездегі
Гурьев облысы, онда 253886 тұрғын халық болды [26].
1926 жылғы санақ қорытындысы бойынша қазақ ұлтының жүз мыңға жетпейтін
бөлігі ғана қалалы жерлерде тұрғанын көреміз.
1926 және 1939 жж. санақтың мәліметтерін салыстырар болсақ, екі санақ
арасындағы 13 жылда Қазақ Кеңестік социалистік республикасындағы халық
санының өспегенін байқаймыз. Қазақ ұлты өсімтал халық ретінде ұрпағын
дүниеге келтіргенімен, бұл жылдар арасындағы халықтың орасан шығынға
ұшырағаны тарихтан белгілі. Қазақтар Қазақстанда 1926 жылы басқа ұлттармен
салыстырғанда 58,5% дан, 1939 жылы 38,8% ға төмендеп, орыстардың 40,0% ға
жеткенін көреміз.
Бұл БК (б) П ХV съезінің 1927 жылы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру
бағытын жариялағанынан басталған болатын. Күшпен ұжымдастыру,
отырықшыландыру және орталыққа ет тапсыру науқанының қасіреті (1932-1933
жж.) еді.
Осы ашаршылық жылдары демограф М. Тәтімовтың айтуынша 2,5 миллион адам
қаза болды, оның 2,3 миллионы тек қазақтар еді [27, -9 б.]. Кейбір
Қазақстан демографтарының 1926 және 1939 жж. санақ мәліметтеріндегі
тұрғындардың жас ерекшеліктеріне байланысты зерттеулерге сүйене отырып
жасаған қорытындысы бойынша Қазақстанда 1798,4 мың қазақ, немесе 1930 жылғы
қазақ тұрғындарының 46,8% ашаршылықтың құрбаны болған. Сондықтан 1929-1933
жылдарды тарихшылар демографиялық катастрофа жылдары деп көрсетеді [28,
-С.376].
КСРО кезеңінде қазақ халқына байланысты жүргізілген саясат мақсатты
бағытталған геноцидтің құрамдас бөлігі болды. Сондықтан да Қазақ КСР халқы
оның ішінде көбінесе ауыл тұрғындары жаппай аштыққа ұшырады.
Бұл аштыққа 1925 – 1933 жж. Қазақстан өлкелік партия комитетін
басқарған Ф. И. Голощекиннің де қатысы болды. Аштықтан ең көп қырылған
республиканың шығыс аудандарының қазақтары болды, ол бүгінгі күнгі Шығыс
Қазақстан облысы. Бұл аймақтағы шығын ─ 370,8 мың адамды немесе 1930 жылғы
қазақтардың ─ 63,5% құрады. Сондықтан бұл аймақта басқа жаққа ауа көшу
басым болды, ең бірінші кезекте Ресей Федерациясына және Қытайдың шекаралық
аудандарына. Қазақ тұрғындарының жартысынан астамы аштыққа ұрынған
Солтүстік Қазақстан болды, онда ─ 400,9 мың адам немесе ─ 51,4%, ол қазіргі
Ақмола, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстары. Батыс
Қазақстан бүгінгі Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау аймағы ─
385,5 мың қазақтарды немесе ─ 44,3% халқын жоғалтты. Оңтүстік Қазақстан –
Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстары – 618,4 мың
немесе ─ 42,2% тұрғындарынан айрылды. Салыстырмалы түрде жергілікті халқы
аз шығынға ұшыраған аймақ Орталық Қазақстан бүгінгі Қарағанды облысы, онда
─ 22,5 мың адам немесе аймақтың ─ 15,6% шығын болды. Әсіресе аштыққа
ұрынған көшпенді қазақтар болды, 200 мыңға жуық қазақтар – Қытай, Монғолия,
Үндістан, Ауғанстан, Иран және Түркия елдеріне көшіп кетті.
Қазақ жеріндегі 1931 – 1933 жылдардағы ашаршылық бұл бүкіл халық басына
келген апат екендігі туралы 1993 жылы Алматы Өнер баспасынан шыққан З.
Қыстаубаев пен Б. Хабдинаның Қызылдар қырғыны атты еңбекте жақсы
баяндалады. Мұнда осы жылдардағы аштыққа байланысты тарихшылар М. Қозыбаев,
Қ. Алдажұманов, Т. Омарбековтің мақалалары мен осы аштықты көздерімен
көріп, ішінде жүрген адамдардың естеліктері берілген.
Аштықты тоқтатуға немесе ең болмаса ашығып жатқан адамдарға көмектесуге
ұмтылған қазақ зиялы қауым өкілдері болды. Солардың ішінде Т. Рысқұловтың
хатын мысалға келтіруге болады. Ол өз хатында соңғы деректер мәліметтерін
келтіре отырып, қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге дәлірек айтқанда
Волганың орта ағысына, Қырғызстанға, Батыс Сібірге, Қарақалпақстанға, Орта
Азияға көшіп кетіп жатқанын айтқан, бұл Қазақстандағы болып отырған алғашқы
жағдай екенін және бұл әншейіндегі жыл маусымдарының ауысуына байланысты
қазақтардың үлкен қашықтыққа көшетін көші емес, бұл ашыққан адамдардың азық
табу үшін босып қашуы екендігі айтылған. Жекелеген аймақтарда тұрғындардың
40-50%-ға жуығы көшіп жатқанын, олардың жағдайының аса ауырлығын олар қолда
бар ең соңғысын сатып кетіп жатқанын айтқан.
Көштің ең апатты нәтижесі қазақ тұрғындарының ашығуымен 1932 жылдың
басында басталған жұқпалы ауруларға ұшырауы еді. Ашыққан адамдардың жабайы
шөптердің тамырларын жеп жатқанын "... ит және мысықтар жеп жатыр, олардың
сүйектері әр жерлерде шашылып жатыр ... бірақ ең сорақысы адамдардың бірін-
бірі жеп жатқандығы туралы хабар барын" жазады. Және, ең ауыры ашыққан
балаларының даусына шыдамай әйелдер өз балаларын суға лақтырып жіберген
жағдайлардың болғанын жазған. Одан ары Т. Рысқұлов ашыққан халыққа
көмектесу жолдарын көрсетіп, шаралар жүргізуді сұрағанымен, оның бұл жан
айқайы жауапсыз қалды. Және осы жылдары Т. Рысқұловтан да басқа қазақ қоғам
қайраткерлері халыққа көмек көрсетуге ұмтылғанымен ол әрекеттер көбіне
нәтижесіз қалды. Бұл аштықтан қырылған халықтың санын қалпына келтіру үшін
жергілікті ұлт өкілдеріне көптеген ұзақ жылдар қажет болды.
КСРО-да келесі жүргізілген шара ол репрессия науқаны болды. 1939 жылдың
қарсаңында болған 1937 – 1938 жж. саяси қуғын-сүргін көптеген отбасыларға,
әсіресе зиялы қауым өкілдеріне үлкен қайғы-қасірет әкелді. Аманжолов К. Р.
“1937 – 1938 жж. ГУЛАГ лагерлерінде жүз мыңдай қазақстандықтар болды, оның
27 мыңнан астамы атылып кетті”─ деп көрсетеді [29].
Кеңес үкіметінің, Коммунистік партиясының жүргізген осындай шараларының
нәтижесінде 1926 – 1939 жж. санақ аралығындағы 13 жылда Қазақ КСР-ында
халықтың саны 71958 адамға ғана өсті. Жергілікті тұрғындардың саны 1926
жылғы 3627612 адамнан 1939 жылы 2327652 Қазақстандағы барлық тұрғындарға
шаққандағы 58,5% үлестен 38,8%-ға, яғни шамамен 1300 мың адамға азайып
кетті.
Бұл 1939 жылдың қарсаңындағы жергілікті ұлт өкілдерінің
этнодемографиялық жағдайы еді. Осы іс-шаралар болашақтағы демографиялық
дамуға үлкен әсер еткенін атап өткеніміз дұрыс.
Қазақстан тұрғындарының құрылымына үлкен әсер еткен КСРО тарихында Ұлы
Отан соғысы деген атпен қалған дүние жүзі тарихына ерекше ықпалы бар ІІ
дүниежүзілік соғыс болды.
Ұлы Отан соғысына Қазақстаннан 1200 мыңға жуық адам майданға, 700
мыңнан астам адам еңбек армиясына аттанды [30]. Республикадан майданға және
қорғаныс жұмыстары үшін мобилизациялау жоғары болды, бұл әрбір төртінші
қазақстандық аттанды деген сөз. Шараның негізгі себебі деп тарихшы-ғалымдар
экономиканың аграрлық сипаты, халықтың арасында шаруалардың салмағының
көптігі және ауыл шаруашылығында механизатор-жүргізушілерді броньдау
тәжірибесінің кеш енгізілуі болды деп көрсетеді. Денсаулығы мықты, еңбекке
қабілетті жастағы тұрғындардың осындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz