Аграрлық оқу орындарының ашылуы мен даму тарихы
І АГРАРЛЫҚ АРНАУЛЫ ОРТА БІЛІМ БЕРЕТІН ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
І. 1 Жетісу ауылшаруашылық училищесінің ашылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.30
І. 2 Қазақстанда ауылшаруашылық орта білім беретін ауылшаруашылық техникумдарының даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30.43
ІІ ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРЕТІН АГРАРЛЫҚ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ АШЫЛУЫ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
2.1 Қазақстанда алғашқы ауылшаруашылық және мал дәрігерлік жоғары оқу орындарының құрылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44.65
2.2 Қазақстанда ауылшаруашылық жоғарғы оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65.79
2.3 Ағарту саласында аймақтық.облыстық арнайы аграрлық ғылыми.зерттеу орындарының ашылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79.91
ІІІ АГРАРЛЫҚ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ
3. 1 Республиканың ауыл шаруашылығын дамыту және өркендету бағытындағы аграрлық білімнің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ..92.108
3. 2 Аграрлық білім беру жүйесінің халықтың әлеуметтік.экономикалық, мәдени дамуындағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109.124
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...125.132
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. 1 Жетісу ауылшаруашылық училищесінің ашылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.30
І. 2 Қазақстанда ауылшаруашылық орта білім беретін ауылшаруашылық техникумдарының даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30.43
ІІ ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРЕТІН АГРАРЛЫҚ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ АШЫЛУЫ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
2.1 Қазақстанда алғашқы ауылшаруашылық және мал дәрігерлік жоғары оқу орындарының құрылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44.65
2.2 Қазақстанда ауылшаруашылық жоғарғы оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65.79
2.3 Ағарту саласында аймақтық.облыстық арнайы аграрлық ғылыми.зерттеу орындарының ашылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79.91
ІІІ АГРАРЛЫҚ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ
3. 1 Республиканың ауыл шаруашылығын дамыту және өркендету бағытындағы аграрлық білімнің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ..92.108
3. 2 Аграрлық білім беру жүйесінің халықтың әлеуметтік.экономикалық, мәдени дамуындағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109.124
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...125.132
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңдағы өркениетті даму үрдісіне бет бұрған қазақ қоғамының өткен тарихын саралау үрдісі әр қилы. Тарих тағлымының саясатпен аралас қабаттасқан беттерінің бірі – бұрынғы Кеңес Одағына қараған кезеңіндегі білім беру жүйесінің қалыптасу тарихын өзіндік бағамда зерделеу және оған қазіргі көзқараста баға берудің сұранысы ерекше. Өйткені қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығын және жердің құнарлылығын зерттеу мен оны дамытуға арналған аграрлық білім беру жүйесінің тарихы таптық және партиялық көзқарас арқылы тануға, сондай-ақ осы ұстаным қоғам экономикасы мен әлеуметтік құрылымының болжытпас бірыңғайлы қағидаларына үстем болып жатты. Дегенменде, әрқашанда ұлттық азық-түлік түрлерін өндірудің жаңа технологиясын, емдік-сауықтыру мен жаппай пайдалануға арналған экологиялық таза өнімдерді әзірлеу, табиғат өнімдерін ұдайы пайдалану және қоршаған ортаны қорғауда аграрлық жоғары оқу орындарындағы орман және балық шаруашылығын жүргізу, топырақ құнарлылығын сақтау және пайдалану сияқты көптеген аграрлық ғылымның салаларымен тікелей байланысты.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан өзінің аңсаумен алған азаттығымен қоса тіршілігін біліммен байытып, ғылыммен жетілдіруді мақсат етуі қажет. Егеменді елінің болашақ ұрпақтарын тәрбиелеудегі аграрлық білім берудің мақсаты нарықтық қатынастарды тиімді жолға қоюды көздеген экономикалық өркендеуден де, орасан өзінің қыйындығы мен маңызының тұлғаланып тұрғанын түсінуіміз керек. Осы аграрлық білім беру саласында дербестігімізді алған алғашқы азаттық жылдарында, республикамызда көптеген жұмыстар жасалынды. Күні бүгінге дейін Қазақстанда жоғары аграрлық білім берудің өткені мен бүгінгісін және болашағына кешенді түрде жан-жақты талдау жасалған еңбектердің болмауы, бүгінгі таңда осы салада ғылыми-зерттеу жұмыстарын қажет етеді. Аграрлық жоғары оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы және ауыл шаруашылық мамандарын даярлауды жетілдірудің перспективалары тарихи-педагогикалық әдебиеттерде жеткіліксіз зерттелген, жинақталған. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық кадрларын даярлауды жетілдірудің қажеттілігі әлеуметтік-экономикалық салаларында жинақталған тарихи тәжірибені қазіргі жағдайда Қазақстанның аграрлық білім беру орындарының алдында тұрған жаңа міндеттемелерге сәйкес шығармашылықпен пайдалануды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан халқына 2005 жылғы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты жолдауында: «Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз. Демек, барлық деңгейдегі техникалық және кәсіптік білім беруді дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолдануымыз шарт,» - деп атап көрсетті /1/. Мұндай ғылыми зерттеу жұмысы аграрлық білім беру жүйесін ұйымдастыруда және жетілдіруде өткендегі
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан өзінің аңсаумен алған азаттығымен қоса тіршілігін біліммен байытып, ғылыммен жетілдіруді мақсат етуі қажет. Егеменді елінің болашақ ұрпақтарын тәрбиелеудегі аграрлық білім берудің мақсаты нарықтық қатынастарды тиімді жолға қоюды көздеген экономикалық өркендеуден де, орасан өзінің қыйындығы мен маңызының тұлғаланып тұрғанын түсінуіміз керек. Осы аграрлық білім беру саласында дербестігімізді алған алғашқы азаттық жылдарында, республикамызда көптеген жұмыстар жасалынды. Күні бүгінге дейін Қазақстанда жоғары аграрлық білім берудің өткені мен бүгінгісін және болашағына кешенді түрде жан-жақты талдау жасалған еңбектердің болмауы, бүгінгі таңда осы салада ғылыми-зерттеу жұмыстарын қажет етеді. Аграрлық жоғары оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы және ауыл шаруашылық мамандарын даярлауды жетілдірудің перспективалары тарихи-педагогикалық әдебиеттерде жеткіліксіз зерттелген, жинақталған. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық кадрларын даярлауды жетілдірудің қажеттілігі әлеуметтік-экономикалық салаларында жинақталған тарихи тәжірибені қазіргі жағдайда Қазақстанның аграрлық білім беру орындарының алдында тұрған жаңа міндеттемелерге сәйкес шығармашылықпен пайдалануды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан халқына 2005 жылғы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты жолдауында: «Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз. Демек, барлық деңгейдегі техникалық және кәсіптік білім беруді дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолдануымыз шарт,» - деп атап көрсетті /1/. Мұндай ғылыми зерттеу жұмысы аграрлық білім беру жүйесін ұйымдастыруда және жетілдіруде өткендегі
1 Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақ халқына жолдауы. Алматы, 2005. – 19бет
2 Асфендияров С. История Казахстана. Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 304б.; Тынышбаев М. История казахского народа. //Учебное пособие. Алматы: Санат, 1993. – 221б.
3 Тәжібаев Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине ХІХ века. Алматы: Мектеп, 1962. – 507с.; Бендриков К. Очерки по истории народного образования в Туркестане. Москва: Изд-во АПН РСФСР, 1960. -512с.
4 Елеуов Т. Қазақ ауылында совет өкіметінің орнауы және нығаюы (1917-1920 жж.) . – Алматы: Қазақстан, 1967. – 119б
5 Байғабылов Н.С. Ленинский декрет о земле и начало его осуществления. //Великий Октябрь в Казахстане. Алма-Ата: Наука, 1977. – С.204-207
6 Чупеков А.А. Первые мероприятия советской власти по решению аграрного вопроса в Казахстане (1920-1925 гг.). //Уч.зап. КазГУ. Т. 48. серия история. Вып. 7. Алма-Ата, 1961. – С.113-120
7 Нұрпейісов К.Н. Роль аульных и сельских советов Казахстана в регулирование многоукладной структуры и победе социалистических отношений в сельском хозяйстве республики. // региональные особенности экономической политики переходного периода в СССР. – Москва: Наука, 1983. – С.177-185
8 Карамедин С.И. Опыт коренных преобразований сельского хозяйства. Алма-Ата: Казахстан, 1975. – С.120
9 Ким М. Октябрьская революция и аграрный вопрос в Казахстане. //Вопросы истории, 1947. №10. – С. 81-105
10 Алексеенко А. Н. Сельское население Казахстана: 1920-1990 гг. Алматы, 1993. – 327с.
11 Семипалатинский Зоотехническо – ветеринарный институт. Семипалатинск, 2002. – 164с.; Акмолинский Аграрный университет им. С. Сейфуллина (очерки истории, 1957-1997). Акмола, 1997. – 167с.; Казахстанский Государственный Агротехнический университет им. С. Сейфуллина: История и современность (1957-2007 гг.). Астана, 2007. – 256с.; Западно-Казахстанский Сельскохозяйственный институт, Западно – Казахстанский Аграрно – технический университет. Уральск, 2003. – 130с.
12 Пронин А.Ф., Кудрявцев Н.Е., Киселев А.Н. Ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсіру мен жинауды ұйымдастыру және оның технологиясы. Алматы: Мектеп, 1972. – 312б.
13 Абдулпаттаев С. Коммунистическая партия Казахстана в борьбе за развития животноводства. Алматы, 1976. 294с.; Дияров К. Животноводства Казахстана. Алматы, 1963. – 350с.; Рыспаев К. Освоение пустынных пастбищ Казахстана. Алматы: Қайнар, 1978. – 178с.
14 Аубакиров А. Қазақстанда ауыл шаруашылығын әлеуметтік-экономикалық қайта құру. Алматы, 1984. – 200б.; Байшев С. Вопросы социального и экономического развития Советского Казахстана. Алматы, 1981. – 294с.; Кузембаев Н. Подьем материального благосостояния и культурного уровня сельского населения Казахстана. Алматы, 1964. – 123с.; Абжанов Х. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. Алматы, 1988. – 192с.
15 Құдайбергенов А. За высокую культуру села. Алматы, 1978. – 120с.; Маданов Х. Деятельность КПСС по осуществлению ленинской аграрной политики в Казахстане /1946-1975 гг./. – Алматы, 1980. – 296с.; Сүлейменов Б.С. Ауыл шаруашылығының өндірісін ұйымдастыру тәжірибелері. ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. №3 (46). 2007. – 120б.
16 Казаков В.Е. Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игерудің ғылыми негіздері. Алматы: Қазмембаспасы, 1954. – 38б.
17 Тұрғанбаев С., Қайымов Б. Ауыл шаруашылығын интенсивтендіру жолдары. Алматы: Қайнар, 1970. -107б.
18 Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 272б.; Алдажұманов К.С. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. Алматы, 1992.; Абылхожин Ж.Б. Традиционная структура Казахстана. Алматы: Ғылым, 1991. – 240б.; Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді ? Алматы: Ана тілі, 1993. – 208б.
19 Омарбеков Т. Тың тұмшалаған шындық. //Жұлдыз. – 1991. №6. – 130-131 беттер; Осы автор. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы : ҚАЗақпарат, 2001.–399 бет; Қаражанов К. Освоение целинных и залежных земель в Казахстане: достижения и просчеты. // Некоторые вопросы истории Казахстана. Алматы. – 1994. – С.24-29
20 Теміров Е. Егіншіліктегі ғылыми-техникалық прогресс. Алматы: Қайнар, 1972. – 223б.
21 Шайкин В.Г., Глинка М.В. Сельское хозяйство: передовой опыт в десятой пятилетке. Москва: Знание, 1980. – 63 с.
22 Байжұманов Ә. Мал өсіру. Алматы: Қайнар, 1987. – 223б
23 Колесников Е.В. Основы сельскохозяйственных знаний. Москва: Просвещение, 1979. – 254 с.
24 Курбатов А.П. Ауыл шаруашылығы механизаторларының еңбегін ғылыми жолмен ұйымдастыру. Алматы: Қайнар, 1979. – 123б.
25 Тазабеков Т., Тазабекова А. Топырақ құнарлылығы. Алматы: Білім, 1995. – 256б.
26 Ауыл шаруашылық білімдерінің негіздері. Алматы, 1980. – 22б.; Кең профильді тракторист – машинистер және үшінші класты тракторист-машинистер даярлауға арналған оқу программалары. Алматы: Мектеп, 1971. – 40б.
27 Гурьев облысының ауыл шаруашылығын өркендету жүйесі. Алматы: ҚазМемБаспасы, 1958. – 164б.
28 Июльский (1978 г.) Пленум ЦК КПСС. Москва: Наука, 1979. – 238 с.
29 Аграрлы Қазақстан. Алматы: ТОО «Тау Қайнар», 2005. – 488б.
30 Байтілен С.А. Кеңес мемлекетінің Қазақстандағы жүргізген аграрлық саясаты ауыл шаруашылығындағы экстенсивті бағдар дағдарыс. Автореферат
2 Асфендияров С. История Казахстана. Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 304б.; Тынышбаев М. История казахского народа. //Учебное пособие. Алматы: Санат, 1993. – 221б.
3 Тәжібаев Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине ХІХ века. Алматы: Мектеп, 1962. – 507с.; Бендриков К. Очерки по истории народного образования в Туркестане. Москва: Изд-во АПН РСФСР, 1960. -512с.
4 Елеуов Т. Қазақ ауылында совет өкіметінің орнауы және нығаюы (1917-1920 жж.) . – Алматы: Қазақстан, 1967. – 119б
5 Байғабылов Н.С. Ленинский декрет о земле и начало его осуществления. //Великий Октябрь в Казахстане. Алма-Ата: Наука, 1977. – С.204-207
6 Чупеков А.А. Первые мероприятия советской власти по решению аграрного вопроса в Казахстане (1920-1925 гг.). //Уч.зап. КазГУ. Т. 48. серия история. Вып. 7. Алма-Ата, 1961. – С.113-120
7 Нұрпейісов К.Н. Роль аульных и сельских советов Казахстана в регулирование многоукладной структуры и победе социалистических отношений в сельском хозяйстве республики. // региональные особенности экономической политики переходного периода в СССР. – Москва: Наука, 1983. – С.177-185
8 Карамедин С.И. Опыт коренных преобразований сельского хозяйства. Алма-Ата: Казахстан, 1975. – С.120
9 Ким М. Октябрьская революция и аграрный вопрос в Казахстане. //Вопросы истории, 1947. №10. – С. 81-105
10 Алексеенко А. Н. Сельское население Казахстана: 1920-1990 гг. Алматы, 1993. – 327с.
11 Семипалатинский Зоотехническо – ветеринарный институт. Семипалатинск, 2002. – 164с.; Акмолинский Аграрный университет им. С. Сейфуллина (очерки истории, 1957-1997). Акмола, 1997. – 167с.; Казахстанский Государственный Агротехнический университет им. С. Сейфуллина: История и современность (1957-2007 гг.). Астана, 2007. – 256с.; Западно-Казахстанский Сельскохозяйственный институт, Западно – Казахстанский Аграрно – технический университет. Уральск, 2003. – 130с.
12 Пронин А.Ф., Кудрявцев Н.Е., Киселев А.Н. Ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсіру мен жинауды ұйымдастыру және оның технологиясы. Алматы: Мектеп, 1972. – 312б.
13 Абдулпаттаев С. Коммунистическая партия Казахстана в борьбе за развития животноводства. Алматы, 1976. 294с.; Дияров К. Животноводства Казахстана. Алматы, 1963. – 350с.; Рыспаев К. Освоение пустынных пастбищ Казахстана. Алматы: Қайнар, 1978. – 178с.
14 Аубакиров А. Қазақстанда ауыл шаруашылығын әлеуметтік-экономикалық қайта құру. Алматы, 1984. – 200б.; Байшев С. Вопросы социального и экономического развития Советского Казахстана. Алматы, 1981. – 294с.; Кузембаев Н. Подьем материального благосостояния и культурного уровня сельского населения Казахстана. Алматы, 1964. – 123с.; Абжанов Х. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. Алматы, 1988. – 192с.
15 Құдайбергенов А. За высокую культуру села. Алматы, 1978. – 120с.; Маданов Х. Деятельность КПСС по осуществлению ленинской аграрной политики в Казахстане /1946-1975 гг./. – Алматы, 1980. – 296с.; Сүлейменов Б.С. Ауыл шаруашылығының өндірісін ұйымдастыру тәжірибелері. ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. №3 (46). 2007. – 120б.
16 Казаков В.Е. Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игерудің ғылыми негіздері. Алматы: Қазмембаспасы, 1954. – 38б.
17 Тұрғанбаев С., Қайымов Б. Ауыл шаруашылығын интенсивтендіру жолдары. Алматы: Қайнар, 1970. -107б.
18 Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 272б.; Алдажұманов К.С. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. Алматы, 1992.; Абылхожин Ж.Б. Традиционная структура Казахстана. Алматы: Ғылым, 1991. – 240б.; Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді ? Алматы: Ана тілі, 1993. – 208б.
19 Омарбеков Т. Тың тұмшалаған шындық. //Жұлдыз. – 1991. №6. – 130-131 беттер; Осы автор. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы : ҚАЗақпарат, 2001.–399 бет; Қаражанов К. Освоение целинных и залежных земель в Казахстане: достижения и просчеты. // Некоторые вопросы истории Казахстана. Алматы. – 1994. – С.24-29
20 Теміров Е. Егіншіліктегі ғылыми-техникалық прогресс. Алматы: Қайнар, 1972. – 223б.
21 Шайкин В.Г., Глинка М.В. Сельское хозяйство: передовой опыт в десятой пятилетке. Москва: Знание, 1980. – 63 с.
22 Байжұманов Ә. Мал өсіру. Алматы: Қайнар, 1987. – 223б
23 Колесников Е.В. Основы сельскохозяйственных знаний. Москва: Просвещение, 1979. – 254 с.
24 Курбатов А.П. Ауыл шаруашылығы механизаторларының еңбегін ғылыми жолмен ұйымдастыру. Алматы: Қайнар, 1979. – 123б.
25 Тазабеков Т., Тазабекова А. Топырақ құнарлылығы. Алматы: Білім, 1995. – 256б.
26 Ауыл шаруашылық білімдерінің негіздері. Алматы, 1980. – 22б.; Кең профильді тракторист – машинистер және үшінші класты тракторист-машинистер даярлауға арналған оқу программалары. Алматы: Мектеп, 1971. – 40б.
27 Гурьев облысының ауыл шаруашылығын өркендету жүйесі. Алматы: ҚазМемБаспасы, 1958. – 164б.
28 Июльский (1978 г.) Пленум ЦК КПСС. Москва: Наука, 1979. – 238 с.
29 Аграрлы Қазақстан. Алматы: ТОО «Тау Қайнар», 2005. – 488б.
30 Байтілен С.А. Кеңес мемлекетінің Қазақстандағы жүргізген аграрлық саясаты ауыл шаруашылығындағы экстенсивті бағдар дағдарыс. Автореферат
КІРІСПЕ
І АГРАРЛЫҚ АРНАУЛЫ ОРТА БІЛІМ БЕРЕТІН ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
І. 1 Жетісу ауылшаруашылық училищесінің ашылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-30
І. 2 Қазақстанда ауылшаруашылық орта білім беретін ауылшаруашылық
техникумдарының даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
0-43
ІІ ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРЕТІН АГРАРЛЫҚ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ АШЫЛУЫ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
2.1 Қазақстанда алғашқы ауылшаруашылық және мал дәрігерлік жоғары оқу
орындарының құрылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...44-65
2.2 Қазақстанда ауылшаруашылық жоғарғы оқу орындарының қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5-79
2.3 Ағарту саласында аймақтық-облыстық арнайы аграрлық ғылыми-зерттеу
орындарының ашылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 79-91
ІІІ АГРАРЛЫҚ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ
3. 1 Республиканың ауыл шаруашылығын дамыту және өркендету бағытындағы
аграрлық білімнің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ..92-108
3. 2 Аграрлық білім беру жүйесінің халықтың әлеуметтік-экономикалық,
мәдени дамуындағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...109- 124
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 125-132
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңдағы өркениетті даму
үрдісіне бет бұрған қазақ қоғамының өткен тарихын саралау үрдісі әр қилы.
Тарих тағлымының саясатпен аралас қабаттасқан беттерінің бірі – бұрынғы
Кеңес Одағына қараған кезеңіндегі білім беру жүйесінің қалыптасу тарихын
өзіндік бағамда зерделеу және оған қазіргі көзқараста баға берудің сұранысы
ерекше. Өйткені қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығын және жердің
құнарлылығын зерттеу мен оны дамытуға арналған аграрлық білім беру
жүйесінің тарихы таптық және партиялық көзқарас арқылы тануға, сондай-ақ
осы ұстаным қоғам экономикасы мен әлеуметтік құрылымының болжытпас
бірыңғайлы қағидаларына үстем болып жатты. Дегенменде, әрқашанда ұлттық
азық-түлік түрлерін өндірудің жаңа технологиясын, емдік-сауықтыру мен
жаппай пайдалануға арналған экологиялық таза өнімдерді әзірлеу, табиғат
өнімдерін ұдайы пайдалану және қоршаған ортаны қорғауда аграрлық жоғары оқу
орындарындағы орман және балық шаруашылығын жүргізу, топырақ құнарлылығын
сақтау және пайдалану сияқты көптеген аграрлық ғылымның салаларымен тікелей
байланысты.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан өзінің аңсаумен алған
азаттығымен қоса тіршілігін біліммен байытып, ғылыммен жетілдіруді мақсат
етуі қажет. Егеменді елінің болашақ ұрпақтарын тәрбиелеудегі аграрлық білім
берудің мақсаты нарықтық қатынастарды тиімді жолға қоюды көздеген
экономикалық өркендеуден де, орасан өзінің қыйындығы мен маңызының
тұлғаланып тұрғанын түсінуіміз керек. Осы аграрлық білім беру саласында
дербестігімізді алған алғашқы азаттық жылдарында, республикамызда көптеген
жұмыстар жасалынды. Күні бүгінге дейін Қазақстанда жоғары аграрлық білім
берудің өткені мен бүгінгісін және болашағына кешенді түрде жан-жақты
талдау жасалған еңбектердің болмауы, бүгінгі таңда осы салада ғылыми-
зерттеу жұмыстарын қажет етеді. Аграрлық жоғары оқу орындарының қалыптасуы
мен дамуы және ауыл шаруашылық мамандарын даярлауды жетілдірудің
перспективалары тарихи-педагогикалық әдебиеттерде жеткіліксіз зерттелген,
жинақталған. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық кадрларын даярлауды
жетілдірудің қажеттілігі әлеуметтік-экономикалық салаларында жинақталған
тарихи тәжірибені қазіргі жағдайда Қазақстанның аграрлық білім беру
орындарының алдында тұрған жаңа міндеттемелерге сәйкес шығармашылықпен
пайдалануды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан халқына
2005 жылғы Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында атты жолдауында: Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты
барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз
инновациялық экономика құра алмаймыз. Демек, барлық деңгейдегі техникалық
және кәсіптік білім беруді дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолдануымыз
шарт, - деп атап көрсетті 1. Мұндай ғылыми зерттеу жұмысы аграрлық білім
беру жүйесін ұйымдастыруда және жетілдіруде өткендегі қателіктерді
қайталамау үшін қажет. Қай кезеңде болмасын аграрлық білім беру жүйесі
басқа салаларға қарағанда жоғары қарқынмен дамыды, білікті мамандар
даярлауда мол тәжірибе жинақталды. Бұл тәжірибе қазіргі күннің өзінде де
көптеген жағдайда ауыл шаруашылығының түпкілікті жұмыс қорытындысы мамандар
мен олардың басшыларының ұйымдастыру, саяси және іскерлік қасиеттеріне
байланысты екендігін мойындатады. Демек, ауыл шаруашылық кадрларының
өндірісті дамытудағы, жаңа технологияны игерудегі белсенділік үлгілерін,
өндіріс басшыларының жарқын өмір жолдарын көрсетудің тәуелсіз Қазақстанның
ауыл шаруашылық мамндарын тәрбиелеуде айтарлықтай маңызы бар. Екінші
жағынан, ауыл шаруашылық мамандары мен басшыларының қызметі өз
кәсіпкерліктерімен ғана шектеліп қоймай, міндетті түрде мәдени-тәрбиешілік
ісімен де жалғасты. Қоғам олардан ұжыммен жұмыс істей білетін, жоғары
мәдениетті және аса білімдар болуларын талап етті.
Алматы қаласындағы аграрлық жоғары оқу орны 1930-шы жылдан бері
Қазақстан тарихында ірі ғылыми мектептерімен, көрнекті ғалымдарымен және
түлектерімен республикаға танымал ауыл шаруашылық жоғары оқу орындарының
көш бастаушысы ретінде қалыптасты. Университеттің негізгі міндеті –
Қазақстан экономикасының аграрлық секторына жоғары білікті мамандар
даярлауда, әлемдік білім кеңістігінде лайықты орын алды.
Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамуын зерттеуде кеңестік
идеология тұрғыда жазылған еңбектерге тән ортақ кемшілік қалыптасқан тарихи
тәжірибенің тек қана жағымды жақтары айтылады да, жіберілген кемшіліктер
мен орын алған олқылықтардың айтылмайтындығы байқалады. Бұл кемшіліктер 20-
шы жылдардың аяғынан бастап, кейбір еңбектерде тіпті күні бүгінге дейін
қайталанып келеді. Қазіргі жағдайда қоғамда өткен тарихымызды, оның ішінде
кеңестік кезеңде жинақталған тәжірибені, біржақты жағымсыз тұрғыдан бағалау
аңғарылады. Әсіресе, жоғары білімді дамытудағы тарихи тәжірибемізді, өткен
жолымызды бірыңғай қара түспен бояп көрсету, тарихымызды жоққа шығару дұрыс
болмаған болар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңнен бастап
қамтылған және кемелденген социализм айдарындағы қоғамдағы зор секірістер
белесі, тоқырау қалтарыстары мен 1980-ші жылдардың аяғындағы мезгілдердің
өткір мәселелерін талап сүзгісінен өткере қарастыруға негізделген
Қазақстандағы аграрлық білім беру жүйесін зерттеу ғылыми тақырып танымына
арқау болады.
Еліміздегі жаңару процестері өткен тарихымызды объективті тұрғыдан
дұрыс бағалауға, мәдени құрылыс саласында, оның ішінде жоғары аграрлық
білім берудің тарихын жаңаша көзқарас тұрғысында зерделеуге, егеменді
еліміздің бүгінгі күн талаптарына сай нарықтық қатынастарға көшуге
байланысты жоғары білімді реформалауға және оның жоғары білім
тұжырымдамасын ғылыми негіздеуге мүмкіндіктер мен қолайлы жағдайлар
жасалды. Жоғарыда аталған қайшылықтарды болдырмау үшін ауыл шаруашылық
мамандарын даярлауда өткен тарихи тәжірибенің жағымды жақтарын пайдалана
отырып, бүгінгі талаптарға сәйкес Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы
мен даму тарихын бір жүйеге келтіру, зерттеу жұмысымыздың нысанасына
айналып отыр.
Зерттеу жұмысының зеттелу деңгейі. Халыққа білім беру саласының даму
жолдары республикамызда осы уақытқа дейін біршама зерттелінген
тақырыптардың бірі деуге болады. Алайда зерттеу үрдісінде әрдайым
шыншылдық, ғылымилық, объективтілік принциптері қатаң сақталды деп айту
қиын. Себебі, отан тарихы еліміздің тәуелсіздігіне дейін жалпыодақтық тарих
ғылымының құрамдас бөлігі деп табылып, соның даму арнасымен кете барған
болатын. Бұл жағдай өзге де орыс емес ұлттар тарихы секілді қазақ халқының
тарихын да екінші дәрежелі сипатта деп ұғуға, барлық прогрессивті оқиғалар
мен құбылыстар тек орыс халқы арқасында болды деп түсінуге алып келгені
белгілі. Бұқара санасына күштеп сіңірілген мұндай тар таптық, партиялық
принциптерге құрылған, шамадан тыс идеологияландырылған тарих аграрлық оқу
ісін зерттеуге де өз көлеңкесін түсірмей қойған жоқ. Қазақстандағы аграрлық
білім беру жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихын зерттеуде бірқатар ғалым-
тарихшылар, әдебиет, қоғамтанушы, педагог зерттеушілердің еңбектері жарыққа
шығып, әртүрлі кезеңдегі ғылым деңгейінен өзінің қоғамдағы орнын алып
жатты. Тақырыптың тарихнамасына тоқталу барысында және шынайы тұжырым
орнықтыру үшін пайдаланылған зерттеу жұмыстарын көзқарастық ұстанымдарына
қарай топтап қарастыру тәсілі ұстанылды.
Қазақстандағы оқу-ағарту саласындағы реакциялық саясатты алғашқылар
болып зерттеген С. Асфендияров, М. Тынышбаевтың 2 еңбектерінде оқу
орындарында орын алған қазақ зиялыларының өлкедегі оқу ісі жайына ат
салысқаны, орыс оқу орындарының миссионерлік сипаты ашып көрсетілген және
оның жергілікті ерекшеліктеріне басты назар аударылған. Сондай-ақ, Т.
Тәжібаев, К. Бендриковтың 3 еңбектерін атап өткен дұрыс болар. Дегенменде
бұл авторлардың еңбектерінің негізгі идеясы кеңестік идеологияның
сұраныстарына сай келгенімен, ондағы келтірілген деректер мұрағат
құжаттарынан алынған. Қазақстандағы оқу орындарының бастамасы болып
табылатын ХІХ ғ. Екінші жартысындағы мұсылмандық оқу орындары туралы
жазылғанымен, салыстырмалық талдаулар мен тұжырымдар жасалмаған. Біздің
зерттеу жұмысымыздың хронологиялық ауқымынан алшақ болса да, Қазақстандағы
білім беру жүйесі туралы жазылған алғашқы еңбектердің бірі болып табылады.
Аграрлық жоғарғы оқу орындарының ашылуы Қазақстанда жүргізілген ұжымдастыру
мәселесімен тығыз байланысты, өйткені ұжымдастыру тәріздес күрделі де ауыр
мәселені дұрыс шешу үшін оның қажеттігін теория тұрғысынан дәлелдеу, оны
тәжірибеде шешу жолдарын тұжырымдау, әлеуметтік-экономикалық жақтарының
нәтижесін айқындау үшін қажет еді. Алайда, ауылшаруашылық орта арнаулы
білім беретін оқу орны 1918 жылы Жетісуда ашылған болатын.
Қазақстандық тарих ғылымында алғашқы аграрлық өзгерістер деп аталатын
шараларының жүргізілген уақытын Т. Елеуов 4 кеңес өкіметінің алғашқы
жылдарын төрт кезеңге бөліп қарастырған. Онда 1918 ж. жер мәселесін тезірек
шешіп, село кедейлерін 1918 жылдың көктемдегі егіске кірісуі, егіс көлемін
ұлғайту, жерді мемлекет меншігіне өткізу шараларын іске асыру жұмыстарын
бірінші кезең деп алған. Екінші кезеңі деп 1918 жылдың көктемінен 1920
жылдың аяғына дейінгі аралықты қарастырған. Онда жерді тең пайдалану
тәртібі мен еңбек бөлінісі мен жекеменшік жерлерді қайта бөлу. Үшінші
кезеңді 1921-1922 жылдардағы жер, су реформасының жүргізілуі деп алған.
1924-1927 жылдардағы егістік және шабындық жерлерді қайта бөлу шараларын
төртінші кезең деп қарастырған. Сол сияқты Қазақстандағы аграрлық
реформаларды Н. Байғабылов 5 өз зерттеулерінде аграрлық өзгерістерді үш
кезеңге бөліп қарастырған. Онда 1917-1920 жылдар бірінші кезең, 1921-1924
жылдар екінші кезең және 1925-1929 жылдар үшінші кезең деп алған. Автор
аталған жылдар аралығын республикадағы аграрлық өзгерістердің бастамасы,
яғни жалпы бірінші кезең деп қарастырған. Сонымен қатар, осы кезеңдегі
қабылданған аграрлық реформалар А. Чупековтің 6 тұжырымдауы бойынша,
бірінші кезеңге коммунистік партия мен кеңес үкіметінің аграрлық
мәселелерді шешу жаппай ұжымдастыруға дейінгі уақыт аралығы алынған. Екінші
кезеңі 1925 жылмен аяқталып, үшінші кезең 1925 жылмен басталатындығына
назар аудартады. Яғни, 1920-1925 жылдардағы аграрлық заңдар бүкіл
республикалық міндеткерлік сипат ала алмады, және ең бастысы төңкеріске
дейінгі жерге орналастыру жұмыстарындағы әділетсіздікті жоюға бағытталады
деп өзі бөліп көрсеткен кезеңдеріне қысқаша сипаттама берген.
Қазақстандық белгілі тарихшы К.Нұрпейісов 7 жоғарыда аталған үш
кезеңді алғашқы аграрлық өзгерістер жүргізілген жылдар деп атамайды, автор
оны Қазақстанның ауылшаруашылығында көпукладтылықты жою және социалистік
укладтың жеңу үрдісі деп тұжырымдаған. Автордың көрсеткен кезеңдері нақты
жылдармен белгіленбеген. Аталған кезеңдегі Қазақстан мен Орта Азияда
жүргізілген өзгерістерді С. Карамедин 8 екі кезеңге бөліп қарастырған.
Бірінші кезеңі 1917-1922 жылдар аралығы, онда отаршылдық аграрлық
саясаттың, ірі феодалдық жер иеліктері жойылып, өзіндік ерекшеліктерге ие
болды деп көрсеткен. Автордың бір кемшілігі, екінші кезең туралы ештеңе
айтпаған және зерттеуде Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы жағымды фактор
ретінде сипатталған.
Қазақстандағы Кеңес өкіметінің аграрлық саясатын М. Ким 9 екі
кезеңге бөліп қарастырған. Онда бірінші кезең 1918-1920 жж. бір тұтас
аграрлық саясаттың қалыптаспаған уақыты, жергілікті жерлерде өкімет
ұйымдары өз бастамаларымен жер мәселесіне қатысты жүргізу жұмыстары
жатқызылған. Екінші кезең – 1920-1921 жж. өлкеде орталықтандырылған
биліктің құрылуымен аграрлық саясаттың жалпы кеңестік жер туралы заңдары
негізінде іс-жүзінде жүзеге асырылуы, аграрлық реформалардың кең көлемде
жүргізіле бастағандығы туралы қарастырылған. Кеңес үкіметінің орнауы жылдар
қарсаңындағы ауыл-село халқының санағы А.Алексеенконың 10 еңбектерінде
көрсетілген.
Кеңестік дәуірдегі аграрлық реформаларды үш кезеңге бөлумен келісетін
болсақ, онда бірінші кезеңге – 1917-1940 жылдар аралығын, екінші кезеңге –
1941-1964 жылдар аралығын, үшінші кезеңге – 1965-1990 жылдар аралығы деп
алсақ, бұл мәселе зерттеу жұмысымыздың хронологиялық ауқымымен тұспа-тұс
келмек. Сондықтан осы кезеңдегі аграрлық реформалардың қабылдануы аграрлық
білім беру жүйесінің қалыптасуына алғышарт болды. 1929 жылы Қазақстандағы
алғашқы Мал дәрігерлік институты мен 1930 жылы Ауылшаруашылық
институттарының ашылуы туралы жүйелі зерттеулердің болмауы өкінішті-ақ. Бұл
институттардың құрылу тарихы туралы мәліметтерді тек мұрағат құжаттарынан
алуға болады.
Қазақстан бойынша аграрлық білім беретін үшінші жоғарғы оқу орны 1952
жылы Семей қаласындағы Семей Зоотехникалық-ветеринариялық институтының
ашылуына 50 жыл толу қарсаңында институттың құрылу тарихы мен шығармашылығы
жөнінде жазылған кітаптың маңызы зор болды. Осы сияқты С.Сейфуллин атындағы
Ақмола Аграрлық университеті, Орал қаласындағы Батыс Қазақстан
Ауылшаруашылық институты 11 туралы жинақтарда институттың бүгінгі күнге
дейінгі шығармашылық қызметі жазылған. Бұл жинақтарда зерттеу жұмысымызға
қатысты көптеген мәліметтер берілген. Әсіресе, өзінің ашылуынан бастап 1967
жылдарға дейін Ақмола Ауылшаруашылық институтының 25 жыл көлемінде
филиалдары болып келген Көкшетау және Қостанай қалаларындағы Ауылшаруашылық
институттарының құрылуы мен өз алдына жеке бөлініп шығу кезеңіне дейінгі
шығармашылығы бір жүйеге келтіріліп сипатталған. Бұл ғылыми жинақтардың
аграрлық мәселені зерттеуге арналған еңбектер жазуда, осы сала бойынша
ізденушілердің зерттеу жұмыстарына берері мол.
1946 жылдан еліміздегі колхоздарды ірілендіру тәрізді өзіндік шырқау
шегіне жеткен әкімшіл-әміршіл жүйеге тән, терең жан-жақты ойластырылмаған,
қисынсыз шараларға жол берілді. Сталиндік асыра сілтеу әрекеттері өз
жалғасын тапты. Дегенменде, ауыл шаруашылығы халық сұранысын өтеумен қатар
жүргізілгендіктен, осы кезеңде жарық көрген әдебиеттердің көпшілігі
кеңестік сипатта болғанымен, ондағы негізгі ауыл шаруашылығын дамытуда іске
асырылған шараларды жоққа шығара алмаймыз. Олардың қатарына А. Пронин, Н.
Кудрявцев, А. Киселевтың 12 еңбектерін жатқызуға болады. Бұл авторлармен
ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсіру мен жинауды ұйымдастыру және оның
технологиясы зерттелген. Онда еңбекті ұйымдастыру және машина-трактор
агрегаттарын құрастыру, кешенді механикаландыру және автоматтандыру
ұғымдары ашып көрсетілген, еңбек өнімділігін арттыру және ауыл шаруашылық
өнімінің өзіндік құнын арзандату, сондай-ақ ауыл шаруашылық жұмыстарын іске
асырудың жоспарлары туралы жазылған.
1946 жылдардағы мал шаруашылығын дамытудың өзекті мәселелері
С.Абдулпаттаев, К. Дияровтың, К. Рыспаевтың еңбектерінде 13
қарастырылған. С. Абдулпаттаев мақалаларында мал шаруашылығының ауыр
жағдайының себептері жем-шөп базасының жоқтығымен, табиғи шабындықтар мен
жайылымдардың нашар пайдалануымен, ауылдық жерлердегі фермаларда ауыр
жұмыстар механикаландырылмағандығы және мал шаруашылығында қажетті кәсіби
мамандардың жетіспеушілігімен түсіндірген.
Ауыл шаруашылық еңбеккерлерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы, өмір
деңгейі және мәдени-тұрмыстық мәселелері А. Аубакиров, С.Байшев, Н.
Күзембаев, Х. Абжанов 14 және тағы басқа тарихшылар еңбектерінде
қарастырылған. Аталған авторлар зерттеулерінде әлеуметтік талдау арқылы
ауыл шаруашылығындағы өзгерістерді көрсете отырып, ауыл шаруашылығының
кәсіби мамандардың жетіспегендігіне де тоқталған. Ауыл шаруашылық мамандары
арқылы осы ауыл шаруашылығын дамытуды ғылыми жолмен ұйымдастыру ұсынылған.
Кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектерде аграрлық мәселелер ауыл
шаруашылығын дамыту деп берілген.
А. Құдайбергенов, Б. Сүлейменовтың 15 зерттеулерінде Қазақстанның
ауыл шаруашылығының даму үрдісі жан-жақты қарастырылған. Авторлардың
еңбектерінде жоғарғы оқу орындарымен даярланған ауыл шаруашылық мамандары
Қазақстанның ауыл шаруашылығын зерттеуде, оны дамытуда маңызды орын
алатындығы туралы айтылған. Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту елдің
әлеуметтік-экономикалық, мәдени, тұрмыстық жағдайының көрінісі екендігі
туралы бірқатар деректер берілген. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығын дамыту
адамзаттың даму, өсу жолдарымен байланыстырылып, қарастырылған.
1954 ж.СОКП ОК-нің ақпан-наурыз пленумында қолдау тапқан тың және
тыңайған жерлерді игеру қолға алынды. Тың және тыңайған жерлерді игерудің
келеңсіз салдарына қарамастан экономикалық жағынан тиімділігі – ауыз
толтырып айтарлықтай әрі нәтижелі, мардымды болмады. Қазақстандағы тың және
тыңайған жерлерді игерудің ғылыми негізерін зерттеген В.Е.Казаков 16, өз
еңбегінде осы жылдары Қазақстанға қанша өндіріс техникаларының әкелгендігі
(трактор, комбайн, ауыл шаруашылық техникалары) жөнінде нақты сандық
көрсеткіштер келтірген. Сонымен қатар, С.Тұрғанбаев пен Б.Қайымовтың 17
зерттеулерінде тың және тыңайған жерлерді игеру мал шаруашылығының дамуына
жол берді – деген қарама-қайшы пікірлер айтылған, бірақ бұл кеңес үкіметі
тұсында жазылған еңбектердің көпшілігіне таңылатын кемшілік деп қараған
дұрыс болар. 1970-ші одақ көлемінде жылдары ауыл шаруашылығы өндірісін
интенсивтендіру жөнінде кең көлемде ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізілгенімен, Қазақстанда осы мәселе әлі жете зерттелмегені жөнінде
айтылған. Осы кезеңде жүргізілген аграрлық саясаттың жергілікті қазақ халқы
үшін тиімсіз жақтарын ашып көрсеткен М. Қозыбаев, М.Қойгелдиев,
Қ.Алдажұманов, Ж.Б. Абылхожин 18 және т.б. тарихшылардың еңбектерінде
кеңінен қарастырылып, қазіргі көзқарас тұрғысында жаңа тұжырымдар жасалған.
Сондай-ақ, Т. Омарбековтың, Қ. Қаражановтың 19 ғылыми мақалаларында тың
игерудің кемшіліктері мен қателіктері ашып көрсетілген. Бұл авторлармен
Қазақстанның 1920-1930 жж. қоғамдық-саяси жағдайы кеңінен зерттелген.
Әсіресе, аталған кезеңде аграрлық реформалардың жергілікті халық үшін
нәтижелі болмағандығын, қазақ халқының үлесіне берілген жерлер жөнінде
шынайы деректер негізінде дәлелдеп, көрсеткен.
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасын нығайту, күрделі
қаржы бөлу, халық шаруашылығында ғылыми-техникалық прогресті дамыту,
совхоздар мен колхоздарды мамандандыруды жетілдіру мәселесі Е.Теміровтың
20 еңбегінде қарастырылған. Автор ауыл шаруашылығын мамандандыруды
жүргізу экономикамен тығыз байланыста болатындығын және ауыл шаруашылығын
орналастыруды белгілі бағыттағы немесе, әртүрлі маманданған
шаруашылықтардың жағрафиялық орны деп көрсеткен. Аталған авторлардың
еңбектерінде жер бөлінісін пайдалану ісі осы уақытқа дейін отан тарихы
ғылымында зерттелмеген тың мәселелерге арналған. Сондай-ақ, еліміздің
әртүрлі аймақтарында ауыл шаруашылығын өркендетуді ғылыми негізде
ұйымдастырудағы еңбек өнімділігі, егіншілік мәдениеті жоғары, әрі сапалы,
әрі арзан өнім өндірген шаруашылықтардың іс-тәжірибелері де айтылған.
Сонымен қатар, В.Г. Шайкин мен М.В.Глинканың 21 зерттеулерінде 1980
жылдарға дейін жасалған ауыл шаруашылығын дамытудың жоспарлары ендігі жаңа
технологиялық жетістіктерге байланыты ескіргендігі, келешекте елдегі ауыл
шаруашылықты дамытудың жоспарларын жаңа ғылыми-техникалық құрылымдармен
байланыстыра құруға көшу ұсынылған және егістік, бау-бақшалық, фермалық
жұмыстардағы еңбек бөлінісінің тиімділігін арттыруда маңызды тұжырымдар
берілген.
Ауыл шаруашылығын зерттеуші ғалымдардың бірі Ә.Байжұмановтың 22
еңбегінде мал шаруашылығының ғылыми негізі – зоотехния саласының қызметі
қарастырылған. Онда мал тұқымын жүйелі түрде асылдандырып, ұтымды жолмен
сауықтандыру, бағып-күтуді ұйымдастыра отырып, малдан сапалы, мол әрі арзан
өнім алудың тиімді жолдары берілген. Автордың зерттеулері ауыл шаруашылығы
малын өсіру пәнінің оқу бағдарламасына сәйкес жазылып, жоғарғы аграрлық оқу
орындарындағы зоотехния мамандарын және шаруашылық мамандарына даярлауға
ұсынылған.
Е.В.Колесниковтың Оновы сельскохозяйственных знаний 23 атты еңбегі
ауыл шаруашылығын дамыту мәселесін кеңестік идеологияның жетістіктерінің
бірі ретінде қарастырудан басталғанымен, ауылшаруашылығындағы ірі
ауылшаруашылық кәсіпорындарының ашылуы ауыл шаруашылығын орталықтандырылған
жоспарлы басқаруға мүмкіндік берді – деген тұжырымдар жасалған. Оны іске
асыру үшін мемлекет тарпынан қаржыландырудың тиімді жолдары мен ғылыми
жетістіктердің негіздерін қолдану ұсынылған. Сонымен қатар, А.Курбатов 24
өз зерттеуінде ауыл шаруашылығы механизаторларының еңбегін ғылыми жолмен
ұйымдастырудың негізгі бағыттарын саралай келіп, ғылымның өндіріспен тығыз
байланысы өндірісті басқаруда ауыл шаруашылығы мамандарының рөлін
арттыратындығы жөнінде дұрыс тұжырымдар жасаған. Ғылымның жаңа жетістіктері
мен өндірістік тәжірибе негізінде еңбек ұйымдастыру, оны өндіріске үнемі
енгізіп отыруда, ең алдымен техниканы меңгеретін адамға қойылатын талапты
күшейтуді қажет етеді. Арнаулы білім, жоғары кәсіптік даярлық адамның жалпы
мәдениеті табысты еңбек етуге барған сайын қызметкерлердің қалың көпшілігін
қамтуға жағдай жасайтындығы жөнінде бірқатар тұжырымдар жасалған.
Қазақстандағы аграрлық ғылымды зерттеу барысында іске асырылған
жұмыстар жөнінде Т. Тазабеков пен А.Тазабекованың 25 зерттеулерінде
Жетісу жерінде алғаш егіншілікпен айналысқан кезден бастап, топырақ
құнарлылығын сақтау және оны игеру туралы агрономиялық ғылымның мол деректі
материалдары берілген. Аграрлық жоғары оқу орындарының топырақтану
мамандығына арналған еңбекте топырақ процестері мен мәдени өсімдіктердің
минералдық қорегін түсіну және игеру мәселелері қамтылған. Сонымен қатар,
зерттеу жұмысымызды жазу барысында аграрлық оқу орындарында ауыл шаруашылық
мамандарын даярлауға арналған оқу құралдары мен оқу бағдарламаларының 26
да өзіндік орны бар. Онда студенттерге дәріс оқудың немесе, семинар
сабақтарын өткізуді жақсарту мақсатында әдістемелік нұсқаулар берілген. Оқу
жоспары әрбір оқушылар тобының міндетті түрде орындап отыратын құжаты.
Гурьев облысының ауыл шаруашылығын өркендету жүйесіне 27 арналған
кітапта, Гурьев облысында агротехника мен жерді суару әдістері 1950 жылдары
төмен дәрежеде болғандығы туралы деректер берілген. Сондықтан осы кітапта
үлгі боларлық ауыспалы егістер мен агротехникалық нұсқауларды белгілеуге,
сол сияқты тыңайтқыштар енгізу, еңбекті көп керек ететін жұмыстарды
механикаландыру мәселелеріне, әсіресе суармалы егіншілікке көп көңіл
бөлінген. Гурьев облысының ауыл шаруашылығында ұлан-байтақ шөл және шөлейт
жерлердің табиғи шабындықтары мен жайылымдарын аз шығынмен неғұрлым толық
пайдалануға тиімді мал шаруашылығы негізгі орын алғандығы туралы мәліметтер
берілген. Ондағы ет пен сүт өндіруге бағытталған арнаулы сиыр шаруашылығы
құрылғандығы, ел экономикасын арттыруға септігін тигізген. Әсіресе, зерттеу
жұмысымызды жазуда Орталық Комитетпен қабылданған пленумдардағы ауыл
шаруашылығын дамыту жөнінде қабылданған бағдарламалары көптеген мағұлматтар
берді. Мысалы, 1978 жылғы Мәскеуде өткен ОК КОКП-ның шілдедегі пленумында
қабылданған бағдарламада 28 ауыл шаруашылық ғылымын дамытудың бірнеше
жобалары ұсынылған. Осы съезде барлық ауыл шаруашылығын дамытуға арналған
бағдарламаларға сәйкес аграрлық ғылымды дамытуға жағдайлар жасау туралы
ұсыныстар жасалған. Осы уақытқа дейінгі ауыл шаруашылығының жетістіктері
аграрлық ғылымның ғалымдарымен ауыл шаруашылығына енгізілген ғылыми
жаңалықтары негізінде нәтижелі болып табылатындығы, алдағы уақытта оны
дамытуға баса назар аудару қажеттігі айтылған. Жоғарыда аталған еңбектердің
барлығы әр кезеңдегі ауыл шаруашылығының даму жағдайына арналған, бірақ бұл
зерттеулерде ауыл шаруашылығын дамытудың тиімді жолы білікті мамандар
даярлаудағы аграрлық немесе сол кезеңдегі ауыл шаруашылық жоғарғы оқу
орындарының маңыздылығы мен атқаратын қызметіне байланысты берілген
мәліметтер жоқтың қасы.
Қазақстанда аграрлық ғылыми-зерттеу орталықтарының ашылуы жөнінде тың
деректер алғаш рет Аграрлы Қазақстан жинағында 29 берілген. 1957 жылдың
басында Шортанды ауылшаруашылық тәжірибе стансасының негізінде Қазақ астық
шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты құрылды, кейін ол Бүкілодақтық астық
шаруашылығы ҒЗИ болып қайта құрылған. Оның қызмет көрсету аймағына
солтүстік облыстардың барлығы кірген. Су және орман шаруашылығы,
өсімдіктерді қорғау ғылыми-зерттеу Республикалық институттары мен Солтүстік
мал шаруашылығы ҒЗИ, ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру
тың ҒЗИ, қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ҒЗИ, шабындық жайылым
шаруашылығы қазақ ҒЗИ, күріш қазақ ҒЗИ, өсімдікті қорғау қазақ ҒЗИ
құрылғандығы жөнінде нақты мәліметтер берілген. Әсіресе, 1974 жылы мал
ашруашылығы қазақ ҒЗИ негізінде екі институт ұйымдастырылған: қой
шаруашылығы қазақ ҒЗИ және мал шаруашылығы қазақ ҒЗТИ туралы деректер
көптеген еңбектерде кездесе бермейді. Біздің қарастырып отырған
тақырыбымызға қатысты 1971 жылы Қазақстан мен Қырғызстанда жүргізілетін,
ауыл шаруашылығы, су және орман шаруашылығы бойынша ғылыми-әдістемелік
басшылық және зерттеулерді үйлестіру үшін ЛБАШҒЗА (ВАСХНИЛ) Шығыс бөлімінің
ашылуы, Қазақстанның аграрлық саласын зерттеуде маңызды орын алған.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын, кеңес өкіметінің ауыл
шаруашылығын басқаруда жүргізген саясатын ғылыми тұрғыдан зерттеген С.А.
Байтілен, Қ.Қ. Байсаринаның тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
алуға жазылған жұмыстары үлкен қызығушылық тудырады. Аталған авторлардың
зерттеулерінің авторефераттары 30 диссертациялық жұмысымызды жазу
барысында үздік үлгі болды. Сонымен қатар, М.Жолсейітованың Қазақстандағы
халық-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы (Тарихи аспект. ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Жетісу мәліметтері бойынша) 31 атты
тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесін алуға жазылған диссертациялық жұмысы
қарастырылды.
Тарихнамалық талдауларды қорытындылай келе, көптеген деректерде
Аграрлық жоғары оқу орындарының қай жылдары ашылғандығы және нақты
территориялық орналасуының сипатталуы ғана айқындалып отыр. Біздің
қарастырып отырған Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамуы (1918-
1990 жж.) туралы нақты зерттеулердің болмауы, бүгінгі таңда отан
тарихындағы осындай қалыс қалған тұстарын зерттеуді қажет етеді. Зерттеу
жұмысында Кеңес үкіметі кезінде жарық көрген еңбектер мен қазіргі заман
тұрғысында жазылған зерттеулер салыстырмалы тұрғыда жүйеленіп, сараланып
берілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері көтерілген мәселенің
өзектілігі мен қарастырылу дәрежесіне тікелей қатысты туындайды. Тақырыпты
ашу барысында оған қатысты жүйеленген, зерттеуге арқау болған мұрағат
деректерімен айналысқа енген мәселелік бағдарға сүйене отырып, осы
кезеңдегі аграрлық білім беру жүйесінің бұрын-соңды жарыққа шықпай
қалтарыстағы қалып келген аспектілерін ғылыми талдау арқылы қарастыру
зерттеу мақсатының нысанасымен ұштастырылмақ. Осы мақсатты жүзеге асыруда
бірқатар міндеттер туындайды. Бұл міндеттер былайша түзіледі:
– Қазақстандағы алғаш орта арнаулы ауылшаруашылық техникумдарының ашылуын
және олардың оқу жүктемесі мен жоспарларының құрылуы отандық білім беру
жүйесінің алғаш қалыптасуына негіз болғандығын дәлелдеу;
– Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамытуда – аграрлық білім беру жүйесінің
қалыптасу алғышарттары мен даму тарихына, оның мазмұны мен ұйымдастыру
формаларына талдау жасау;
– Қазақстанда алғаш ауыл шаруашылық жоғары оқу орындарының ашылу тарихы
мен дамуы, оның даму кезеңдерін қарастыру, ұлттық құрамда түзілу қарқынын
жүйелеу;
– Соғыстан кейінгі жылдары қазақ ауылдарының шаруашылығын қалпына келтіруде
аграрлық оқу орындарының атқарған қызметін анықтау;
– Кеңестік бесжылдықтардағы елдің әлеуметтік-экономикасын көтеруге арналған
шешімдерінде жоспарланған жағымды іс-тәжірибені, студенттермен жүргізілген
оқу-тәрбие жұмысының ерекшеліктерін зерттеу және жинақтау;
– Аграрлық білім беру жүйесіндегі маңызды фактор ауыл шаруашылық саласының
қызмет көрсету ауқымын, оның табысты да, тиімсіз болған тұстарын нақтылау;
– Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру кезіндегі ауыл шаруашылық
мамандарының жетіспеушілік жәйттерін саралау;
– Елдің әлеуметтік-экономикасын қарастырып отырған кезеңдегі қоғамдық-
саяси, мәдени жағдайын объективті деректік мәліметтер тұрғысында өткеріп,
тәрбиелік маңызын айқындауда жалпы жағдайлық талдау жасау.
– Республикада жоғары аграрлық білім берудің қалыптасу және даму
тәжірибесін талдау негізінде ауыл шаруашылық мамандарын даярлауды
жетілдірудің тиімді жолдарын белгілеу.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттелген тақырыптың білім
беру жүйесіндегі аграрлық білім беру жүйесінің қалыптасу және даму
кезеңдерін қамтып, бұрынғы кеңестік саясаттың жұмырындағы күрделі
нысаналардан көрініс тапқан тұстарға арқау болған дерек көздері тұңғыш рет
жаңаша көзқараста, мұрағаттық құжаттар негізінде жарыққа шығып ғылыми
жаңалық ретінде еніп отыр.
Назарларыңызға ұсынып отырған Қазақстандағы аграрлық білім беру
жүйесінің қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық қайшылықтарды шешудегі
қажеттігі бүгінгі күн талабына сай жаңа тарихи көзқарас негізінде жан-жақты
талданды. Ауыл шаруашылық мамандарын даярлау тарихы алғаш рет кешенді әрі
ғылыми тұрғыда зерттелді.
Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамуын, оның қоғамда
алатын орны мен атқаратын қызметін мұрағат материалдары мен тарихшы-
ғалымдардың зерттеулеріндегі жаңа көзқарастарға сүйене отырып қорытындылау
негізгі алға қойып отырған мақсатымыз болғандықтан, аграрлық жоғары оқу
орындарының қалыптасу алғышарттары бір жүйеге келтіріліп, алғаш рет ғылыми
айналымға енгізіліп отыр.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Қазақстандағы 1918 жылы алғаш
ашылған Жетісу ауыл шаруашылық училищесінің ашылуынан 1990 жылдар арлығын
қамтиды. 1920 жыл Қазақ АКСР-ның құрылуына сәйкес келсе, 1990 жыл Қазақстан
Республикасының егемендігін алу жөнінде Декларацияның қабылданған
жылдарымен тұспа-тұс келеді.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Тарих ғылымының ұлттық рухын
танып білуге дейінгі кезеңдегі кеңестік идеология тұрғысындағы болмысына
қатысты болған қоғамдық жүйедегі, ғылымдағы ұстанымдарды жаңартуға
негізделген. Қазіргі өркениетті елдер ғылымын жетістікке жеткізіп, көпшілік
сұранысымен қанағаттандырып жатқан еркін ойлау қабілеттілігіне арналған
отандық тарихшы ғалымдардың шынайы көзқарас, табиғи болмысқа сүйенген
зерттеулеріндегі үлгі методологиясы басшылыққа алынды. Зерттеудің
методологиялық негізінде диалектика заңдылығымен тығыз байланыста тарихи
объектілік, талдау, салыстыру, жүйелеу әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері біршама мұрағат құжаттарын,
мәліметтік жинақтарды, зерттеулерді, сол кездегі жариялымдар мен
статистикалық жинақтардың мәліметтер, сондай-ақ мұрағат қорларындағы бұрын
айналысқа енбеген мәселеге қатысты деректер құрайды. Қазақстандағы Аграрлық
білім берудің қалыптасуы мен дамуы туралы жинақталған біршама маңызды
мұрағаттық деректер Қазақстан Республикасы Президенттік мұрағаты, Қазақстан
Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатының, Алматы Облыстық
Мемлекеттік Мұрағаттарының қорлары, өзге де қорларда топтастырылған мұрағат
құжаттарының мәліметтері тақырыптың маңыздылығын ашуда берері мол.
Алматы Облыстық Мемлекеттік Мұрағатының қорларынан Қазақстандағы
аграрлық білім беру жүйесінің қалыптасу алғышарттары мен оның даму тарихына
қатысты деректер мол жинақталған. Тақырыпты қарастыруда Алматы Облыстық
Мемлекеттік Мұрағатының 281, Қырғыз педагогикалық училищесі 363 қор,
Қосшы одағының Жетісу губерниясы мен қалалық комитетінің 370 қор,
Жетісу губерниясының кеңестік атқару комитетінің 489 қор, Жетісу
губерниясының жер басқармасы жанындағы жерге орналастыру партиясының 488
қор, 829 қор, Талғар Ауылшаруашылығын механикаландыру және электрлендіру
техникумы 875 қор, Талғар ауылшаруашылық техникумы, Қаз ССР
Ауылшаруашылық Министрлігі 876 қор қорларында Қазақстандағы аграрлы орта
арнаулы білім беретін техникумдарда жүргізілген және қабылданған
ережелердің іске асырылу барысы туралы құжаттар жинақталған. Әсіресе, 1918-
1929 жылдар аралығында елімізде ауыл шаруашылық мамандарының болмауы,
ауылдық жерлердегі ветеринарлық стансаларға қажетті маман кадрларды жіберу
облыс, аудан әкімшіліктерімен тікелей Халық ағарту ісінің төрағаларына
жіберілген жолдамаларынан сол қиын-қыстау кезеңдегі халықтың, жалпы
қоғамның жағдайын аңғаруға болады.
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағатының Қазақ КСР
Совхоз Министрлігі 1421 қор, Қазақ ССР Жоғары Кеңесі 1481 қор, Қазақ
АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің 5 қор, Халық Комиссариатының Жер
басқармасы 74 қор қорлары қарастырылды. Бұл қорларда Қазақстанда облыстық
және аудандық кеңестің сессияларының ауыл шаруашылығына байланысты
қабылданған қаулылар мен шешімдер, ондағы саяси-әкімшілік басқармасының
қазақ жерінде жаңа басқару ісін енгізуде іске асырылған жұмыстары мен оның
нәтижелері туралы құжаттар жүйеленген. Сондай-ақ, мемлекеттік мекемелердің
ашылуы, бір орталықтан басқару ісі кезінде қазақ халқының егіншілікпен
айналысуы, аграрлық білімнің қалыптасуы, оның қазақ халқының өміріне
тигізген әсері мен басқа диссертация тақырыбына қатысты мәселелер жөнінде
құжаттар жинақталған. Әсіресе, Қазақстанның ауыл шаруашылығы 30 қор және
Халық Ағарту ісі 81 қор қорларында 1929 жылы Мал шаруашылығы институты
мен 1930 жылы Ауыл шаруашылық институтының ашылу тарихы мен тәжірибелік
жұмыстарға арналған жерлерді бөлу, оған қойылған басты талаптар, құрылыстық
жұмыстарды жүргізу туралы деректер молынан кездеседі.
Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағатының БК(б)П 141 және 139
қорларының рөлі айрықша болды. Аталған қорларда мәдени ағарту комитетінің
атқарған істеріне қатысты және халыққа білім беру қызметі жөніндегі
деректер біздер үшін өте маңызды болып табылады. Сондай-ақ, Қазақстанның
Орталық Компартиясының 708 қор қорында кеңес үкіметінің 1970-1985
жылдардағы жүргізген экономикалық саясаты туралы деректер топтастырылған,
мұрағаттық құжаттарда ауыл шаруашылығын ғылыми жолмен ұйымдастыру жұмыстары
туралы мәліметтер жинақталған.
Зерттеу жұмысында кеңестік кезеңдегі жарық көрген еңбектер кеңінен
қаралып, тақырыптың маңызын ашуда ерекше орын алды. Қосымша деректер
ретінде журналдардағы аграрлық білім беру жүйесінің тарихын зерттеген
қазіргі заман тарихшыларының мақалалары да пайдаланылды.
ХХ ғасырдың басындағы алғашқы аграрлық жоғары оқу орындарының ашылу
тарихының зерттелуі қазіргі таңдағы ауыл шаруашылығының әлеуметтік-
экономикалық қатынастары тарихының маңыздылығын айқындайды. Зерттеу
жұмысында аталған кезеңдегі ауыл шаруашылық мамандарын даярлау қалай
дамыды, қандай заңдылықтар мен ерекшеліктері болды, оларды қазіргі тарихи
сана тұрғысынан қалай бағалауға болады, осы тақырып төңірегінде қандай
зерттеулер мен еңбектер жарық көрді, оған біздің көзқарасымыз бен ойымыз
қандай болу керек деген сауалдарға жауап береді деп сенеміз.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нысаны 1918 жылы іргесі училище болып қаланған
Алматы қалалық Ауыл шаруашылық техникумынан басталып, еліміздегі аграрлық
білім беретін жоғарғы оқу орындарының қалыптасуын зерттеу және оның қазіргі
әлеуметтік тәжірибедегі алатын орны мен атқаратын қызметтерінің барысы
болып табылады. Қазақстанның басқа да қалаларындағы ашылған ауыл шаруашылық
орта білім берудегі орталықтандырылған оқу орныдарының жаңа экономикалық
саясатқа көшу кезіндегі және елімізде болған ұжымдастыру кезеңіндегі
арнаулы кәсіби мамандандырылған мамандар қажет болды. Онда негізгі
қарастыратын мәселе, мемлекетіміздің ауыл шаруашылығын дамытудағы аграрлық
білім беру жүйесінің алатын орнын ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Зерттеу жұмысының маңыздылығы кез
келген прогрестің сабақтастықтан тыс жүзеге аспайтыны белгілі. Зерттеу
жұмысының нәтижесін Қазақстан тарихы курсы немесе халықтың әлеуметтік-
экономикалық тарихындағы ауыл шаруашылық мамандарын даярлаудағы аграрлық
білім беру жүйесінің атқаратын қызметі туралы жоғары оқу орындарында,
арнайы дәрістер мен семинар сабақтарын өткізген кездерде пайдалануға
болады. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихы туралы жалпылама еңбектер жазған
кезде де пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Қазақстандағы кеңестік
үкіметтің орнауы жылдарынан бастау алатын диссертациялық жұмыс барысы
алдыңғы қатарға мына мәселелерді шығарды:
- ХХ ғ. басында Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту мақсатында қалалық
орталықтарда ауыл шаруашылық училищелері ашылып, дамыды;
- Жергілікті Атқару комитеттерімен қабылданған реформаларға сәйкес ауыл
шаруашылық училищелеріне техникум статусы беріліп, білім беру
сапалылығы біршама нығайтылды;
- Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтарын шешуге
бағытталған ұжымдастыру кезінде және 1928 жылы қабылданған алғашқы
бесжылдықта жоспарланған жоғары оқу орындарын ашу қолға алынып, ел
экономикасының дамуына ықпалын тигізді;
- Ауыл шаруашылық және Зооветеринарлық институттарының ашылуы,
халықтың әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамуының артуына септігін тигізді;
- Қазақстандағы кәсіби мамандандырылған ауыл шаруашылық
мамандарының қиын-қыстау кезеңде халыққа қызмет көрсетулері ғылым мен
білімнің әр салаларын дамытуға және жастарды патриоттық рухта тәрбиелеуге
үлкен үлес қосты;
- Қазақстандағы аграрлық ғылыми-зерттеу институттарының ашылуы
негізінде аграрлық ғылымды зертей отырып, қазақстандық ғалымдармен
ойластырылған ауыл шаруашылығының техникалары, мал шаруашылығының тұқымдары
көршілес елдерде қолданысқа ие болды;
- Қазақстандағы аграрлық білім беру жүйесінің негізінде халық озық
мәдениет үлгілерімен танысуға еркін қол жеткізе бастады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысы барысындағы алынған
ғылыми нәтижелері, қорытындылары мен тұжырымдары ҚР Жоғарғы Аттестациялық
Комитеті ұсынған ғылыми басылымдарда жарияланды және халықаралық,
республикалық деңгейдегі ғылыми-теориялық конференцияларда баяндалды. Атап
айтсақ, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде Отан және Әлем
тарихы ХХІ ғасырда: Ғылыми парадигмалардың ортақтығы мен ерекшеліктері
атты Халықаралық Бекмаханов оқуларының ғылыми конференциясында (Алматы,
2007. – 22-23 қараша -113б.); С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық
университетінде өткен дәстүрлі 4-Сейфуллин оқулары атты республикалық
ғылыми-теоретикалық конференцияда (Астана, 2008. – 24-25 сәуір – 45-49 бб.)
және Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінде өкен
Түркілердің тарихи-мәдени мұралары: жаңалықтар, проблемалар,
перспективалар атты халықаралық ғылыми конференциясында (Алматы, 2008. –
28 сәуір) баяндалды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден,
негізгі мәселені қарастыратын үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І АГРАРЛЫҚ АРНАУЛЫ ОРТА БІЛІМ БЕРЕТІН ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
І. 1 1918 ж. ашылған Жетісу облысындағы И.А. Стебут атындағы Жетісу
орта ауылшаруашылық училищесі.
1918 жылы Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы кезеңінде жергілікті
халықтың тіршілігінің көзі мал шаруашылығын қалпына келтіру және дамыту сөз
жүзінде бірінші орында болды. Қазақстандағы мал шаруашылығының табиғатқа
тәуелді екендігі дәлелдене отырып, көшпелі мал шаруашылығын сақтау үшін
мемлекет тарапынан шөп шабу, яғни шаруашылықтарды қысқы уақыттарға жем-шөп
даярлауға ынталандыру шараларын ұйымдастыруды қолға алу қажеттігі кезек
күттірмейтін аса маңызды шаруа болды.
Міне, осындай қажеттіліктен туындаған мәселелер 1920-30 жылдардағы ел
билеген қайраткерлер арасында қазақ республикасын басқару, ауыл
шаруашылығын қайта ұйымдастыру, өнеркәсіпті дамыту, мәдениетімізді
өркендету сияқты көптеген өмірлік мәселелерді шешуде елге, ұлтымызға
пайдалы, ұтымды жағын пайымдап, дамытудың балама жолдарын ұсына алған
азаматтарымыз аз болған жоқ. Осы жылдары Петропавловскіде және Семейде
былғары зауыты салынып бітіп, енді Алматы былғары зауытын салу жоспарланды
32. Қазақстандағы өнеркәсіп салалары біршама қалпына келтіріліп, кей
салаларының дамытылғанын да көреміз. Осы өнеркәсіптік фабрикалар мен
зауыттарда жұмыс істеген қазақтардың арасында арнайы маман-кадрлар мүлдем
болмады.
Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы негізінде көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан қазақ халқын отырықшылыққа көшіру қолға алынған
болатын. Қазақстанды кеңестендіру жұмыстарының қарқынды дамуы, елдегі
колхоздарды салу жұмыстарының бірден өсуіне әкеле отырып, барлық ауыл
шаруашылық қоғамын кеңестік негізде құруға мүмкіндік берді. Осындай
қоғамдық-саяси жағдайларға байланысты отырықшылық өмірдің ерекшеліктерін
меңгеру және оны әрі қарай дамыту мақсатында республикамызда аграрлық білім
беру жүйесінің қалыптасуы 1918 жылдардан бастау алады. Оған Жетісу орта
ауыл шаруашылық училищесінің ашылуы дәлел бола алады. Оның ашылуы жөнінде
1918 жылдың 16 қазанына Бостандық үйінің 2-ші бөлмесіне училище оқытушылары
мен Педагогикалық кеңес мәжіліске шақырылған. Онда қаралған мәселелер:
1. Оқушыларды оқуға қабылдау.
2. Сабақтың басталуы жөнінде.
3. Қызметкерлерді тағайындау.
4. Әртүрлі жұмыстар.
Осы күнгі мәжіліс Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің мәжілісінің
№1 хаттамасы болып бекітілген. Мәжілісті ашқан В.Ф. Баудер өзінің осы
уақытқа дейінгі атқарған қызметтері жөнінде айта келіп, осы училищенің
директоры болып сайлануын талқыға салуды ұсынған.
Мәжіліс мүшелері В.Ф. Баудердің шығармашылық қызметімен танысып, оның
директор болуына Агрономиялық Одақтың және Облыстық Халыққа білім беру
комиссариаты училищенің педагогикалық кеңесінің ұсынысын қолдап оны бір
ауыздан сайлауға өз келісімдерін берген.
В.Ф. Баудер училище директоры болып сайланғаннан кейін, мәжілісті
төраға ретінде әрі қарай жалғастырып, ондағы бірінші мәселе, училищеге
түсуге құжат тапсырған оқушыларды үш топқа бөліп қарастырылған. Жоғары және
қалалық училище бітіргендер училищенің ережесі (уставы) бойынша
қабылданатын болған. Ал үшінші топтағы 1-ші разрядтағы төменгі ауылдық
мектептерді бітіргендерді қабылдау жөнінде В.Ф. Баудер былай деді: төменгі
ауыл шаруашылық мектептерін бітірген оқушылар, осы уақытқа дейін орта ауыл
шаруашылық училищелерге қабылданған, сондықтан оларды қабылдау жөнінде
қаулы қабылдаған жөн. Осы қаулы негізінде училище оқушылары қатарына
училищенің алғашқы оқушылары болып Г. Бобров, В. Бубнов, И. Булатов, П.
Белоносов, К. Власов, И. Волков, П. Егоров, И. Клименко, Л. Кушнарев, П.
Лукашев, С. Мандарин, Д.Мельников, Я. Мирошников, Г. Попов, М. Радченко, А.
Соколов, Г.Соколов, П. Телегин, С. Хадеев, А. Хомичевский, М. Шарф, А.
Шошенков, А.Щербаковтар қабылданған.
Мәжілістің жаңа оқу жылының басталуы жөніндегі екінші мәселесінде, оқу
жылын 28-ші қазаннан бастауды, училищенің ашылуы жөніндегі салтанатын 27
қазанға қойып, оны жергілікті баспасөз беттерінде жариялау туралы шешім
қабылдаған.
Үшінші мәселедегі училищенің басқарма құрамының төрағасы В.Ф.Баудер,
оның мүшелері болып А.В. Мухля, А.М. Погребенский сайланған. Мәжілісте
қарастырылған төртінші мәселе бойынша, училищенің педагогикалық кеңесінің
хатшылығына А.В. Мухля тағайындалған.
Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің педагогикалық кеңесінің
екінші кезекті мәжілісі 1918 жылы 23 қазанда болып өтеді. Онда топырақтану
маманы А.М. Надежиннің осы училищеде зоология пәнінен оқытушы болу
жөніндегі өтініші тыңдалған. Сондай-ақ, В.Ф. Баудер өз баяндамасында
гимназия оқытушысы П. Титовтың осы училищеде алгебра сабағынан оқытушы
болуға келісім бергендігі жөнінде айтып, Облыстық Халыққа білім беру
комиссариатының ерлер гимназиясының оқытушысы П.Титовтың училищеде алгебра
пәнінен сабақ беруге рұқсат ету жөнінде қаулы қабылданып, жұмысқа алынған.
Сонымен қатар, В.Ф. Баудердің баяндамасында Верный қаласы бойынша
кеңсе және бухгалтер қызметіне мамандар іздестірудің қиындықтары жөнінде
айтылған. Бұл қызметке Агрономдар Одағының мүшесі А.К. Башмаковтың
ұсынысымен, облыстағы төменгі ауыл шаруашылық мектептерінің төрағалық
қызметіне қосымша, бұрынғы Пішпек мектебін басқарған И. Иванов
тағайындалған.
Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің ашылу салтанатына училище
оқушылары мен оқытушыларын, демократиялық ұйымдар мен мекемелердің
өкілдерін, сондай-ақ гимназия оркестрін шақыру арқылы өткізу жөнінде
жергілікті газеттерге хабарландырулар берілген. Сонымен қатар, бұл
мәжілістің хаттамасында училищенің ашылу салтанатына училищеге бөлінген
қаражаттан жұмсау да көрсетілген.
1918 ж. 15 қарашада Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің
кеңсесінде училищенің үшінші мәжілісі өткізілген. Онда училище оқытушылары
шақырылып, олардың білімі және тәжірибесі жөніндегі құжаттары тексерілген.
Бұл тексеру жұмыстары оқытушылардың айлық жалақысын тағайындау мақсатында
жүргізілген. Бұл жұмыстар жүргізілгеннен кейін, орта ауыл шаруашылық
училищенің оқытушыларына жалақы тағайындау Верный ерлер және қыздар
гимназиясының оқытушылары сияқты, оқу мекемелеріне арналған жалпы
заңнамалар негізінде тағайындалған.
Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің директоры және педагогикалық
кеңестің төрағасы ретінде, оның жылдар бойғы тәжірибесі есептеліп В.Ф.
Баудерге айлық жалақы жоғары бағаммен 850 рубль тағайындалған. Училищенің
педагогикалық кеңесінің хатшысы А. Мухляның 1918 жылдың 1 қазанынан
Облыстық комиссариат ағарту ісінің штаттағы қызметкері міндеткерлігін
ескере отырып, оған айлық жалақы 750 рубль мөлшерінде тағайындалған. Ол
училищеде айына 18 сағат сабақ өткізген, ал 1918 жылы 24 қыркүйектегі
Облыстық Атқару комитетінің бекітуі бойынша штаттағы оқытушы аптасына 12
сағат орындауы тиіс еді. Оған қосымша училищенің оқу бөлімімен
шаруашылығындағы мамандығына сәйкес қосымша жұмыстар атқаруы тиіс болды.
Аталған кезеңде Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінде 27 пән оқытылған.
Осы кезеңде елдегі оқытушылардың тапшы болуынан, оларды басқа оқу
орындарында қосымша қызмет атқаруға мұқтаждық етті. Сондықтан педагогикалық
кеңес Облыстық ағарту ісінен оқытушыларға қосымша жұмыс істеуге рұқсат
беруі жөнінде өтініш білдірген. Осындай мақсатта Жетісу орта ауыл
шаруашылық училищесіне Л. Федулова, А. Погребенский, Т. Титов,
Л.Безпальчева, С. Лебедева, Б. Зданевич, А. Чечулин, А. Надежин сияқты
оқытушылар қосымша жұмыс атқаруға шақырылған 33.
1918 жылдың 9 қарашасында Республикалық Өлкелік комиссариат жалпы
білім беретін оқу орындарындағы жетекшілік және инспекторлық т.б. шендерді
алып тастау туралы, яғни арнаулы мектептердегі жетекшілерді меңгерушімен
алмастыру жөнінде бұйрық шығарады. Онда оқу орындарын басқару ісі
педагогикалық кеңеске жүктеліп, атқарушы ұйым төраға және оның көмекшілері
мен хатшысынан тұрды.
Бұл қаулыны жүзеге асыруда Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің
педагогикалық кеңесі 1919 жылы 3 қаңтарда арнайы мәжіліс өткізген. Онда
кеңес арнаулы оқу орындарындағы жетекшілікті таңдауды жоюда, барлығына
бірдей ортақ өлшемді, арнаулы мектептерден басқа, бір мамандықты оқытатын
және оған төменгі, оқытушылары жалпы білім беруді және арнайы оқытушылық
курстарынан өтпеген оқу орындарын жатқызуды ұсынған.
Ал Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесі мұндай оқу орындарынан еш
айырмашылығы болмаған, оның педагогикалық құрылымы жағынан жалпы білім
беретін мектептер ретінде қаралып және ондағы оқытушылар бір келбетте
болған, яғни бір оқытушы екі немесе үш пәннен сабақ берген. Облыстық Атқару
комитетінің ережесі бойынша және оған қарсылық білдірмегеннен кейін,
училищенің жетекшілігін таңдау арқылы сайлау енгізу ұйғарылған. Училищенің
Педагогикалық кеңесі Өлкелік бұйрықты Жетісу орта ауыл шаруашылық
училищесінде жүргізу мүмкін емес деп шешкен. Қорыта келгенде, кеңес Өлкелік
Атқару комитеті ауыл шаруашылық оқу орындарының талаптарына сай ереже
қабылдауды ұсыну туралы арнайы қаулы қабылдаған.
Республикалық Өлкелік комиссариаты 1918 жылғы 17 қарашасында
оқытушылардың білімін бақылау жөнінде бұйрық шығарған. Бұл жөнінде училище
кеңесі бұйрыққа сай мынандай қаулы қабылдаған: әр оқытушы өз пәнінен
педагогикалық кеңеске айына бір рет оқушылардың үлгерімі бойынша ауызша
баяндама жасап отыруы тиіс. Ал статистикалық көрсеткіштермен толық
баянадама жарты жылда бір рет жазбаша түрде жасалатын болды. Бірінші жарты
жылдықтың аяқталуы 1919 жылдың 31 қаңтары бекітілген. Онда жаңа жыл
мейрамына байланысты оқушыларға 4-13 қаңтарға дейін демалыс беру
қарастырылған. Осы қаулы негізінде жоғарыда аталған мәселелер туралы
Өлкелік халыққа білім беру комиссариаты мен Облыстық халыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І АГРАРЛЫҚ АРНАУЛЫ ОРТА БІЛІМ БЕРЕТІН ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
І. 1 Жетісу ауылшаруашылық училищесінің ашылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-30
І. 2 Қазақстанда ауылшаруашылық орта білім беретін ауылшаруашылық
техникумдарының даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
0-43
ІІ ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРЕТІН АГРАРЛЫҚ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ АШЫЛУЫ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
2.1 Қазақстанда алғашқы ауылшаруашылық және мал дәрігерлік жоғары оқу
орындарының құрылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...44-65
2.2 Қазақстанда ауылшаруашылық жоғарғы оқу орындарының қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5-79
2.3 Ағарту саласында аймақтық-облыстық арнайы аграрлық ғылыми-зерттеу
орындарының ашылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 79-91
ІІІ АГРАРЛЫҚ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ
3. 1 Республиканың ауыл шаруашылығын дамыту және өркендету бағытындағы
аграрлық білімнің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ..92-108
3. 2 Аграрлық білім беру жүйесінің халықтың әлеуметтік-экономикалық,
мәдени дамуындағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...109- 124
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 125-132
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңдағы өркениетті даму
үрдісіне бет бұрған қазақ қоғамының өткен тарихын саралау үрдісі әр қилы.
Тарих тағлымының саясатпен аралас қабаттасқан беттерінің бірі – бұрынғы
Кеңес Одағына қараған кезеңіндегі білім беру жүйесінің қалыптасу тарихын
өзіндік бағамда зерделеу және оған қазіргі көзқараста баға берудің сұранысы
ерекше. Өйткені қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығын және жердің
құнарлылығын зерттеу мен оны дамытуға арналған аграрлық білім беру
жүйесінің тарихы таптық және партиялық көзқарас арқылы тануға, сондай-ақ
осы ұстаным қоғам экономикасы мен әлеуметтік құрылымының болжытпас
бірыңғайлы қағидаларына үстем болып жатты. Дегенменде, әрқашанда ұлттық
азық-түлік түрлерін өндірудің жаңа технологиясын, емдік-сауықтыру мен
жаппай пайдалануға арналған экологиялық таза өнімдерді әзірлеу, табиғат
өнімдерін ұдайы пайдалану және қоршаған ортаны қорғауда аграрлық жоғары оқу
орындарындағы орман және балық шаруашылығын жүргізу, топырақ құнарлылығын
сақтау және пайдалану сияқты көптеген аграрлық ғылымның салаларымен тікелей
байланысты.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан өзінің аңсаумен алған
азаттығымен қоса тіршілігін біліммен байытып, ғылыммен жетілдіруді мақсат
етуі қажет. Егеменді елінің болашақ ұрпақтарын тәрбиелеудегі аграрлық білім
берудің мақсаты нарықтық қатынастарды тиімді жолға қоюды көздеген
экономикалық өркендеуден де, орасан өзінің қыйындығы мен маңызының
тұлғаланып тұрғанын түсінуіміз керек. Осы аграрлық білім беру саласында
дербестігімізді алған алғашқы азаттық жылдарында, республикамызда көптеген
жұмыстар жасалынды. Күні бүгінге дейін Қазақстанда жоғары аграрлық білім
берудің өткені мен бүгінгісін және болашағына кешенді түрде жан-жақты
талдау жасалған еңбектердің болмауы, бүгінгі таңда осы салада ғылыми-
зерттеу жұмыстарын қажет етеді. Аграрлық жоғары оқу орындарының қалыптасуы
мен дамуы және ауыл шаруашылық мамандарын даярлауды жетілдірудің
перспективалары тарихи-педагогикалық әдебиеттерде жеткіліксіз зерттелген,
жинақталған. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық кадрларын даярлауды
жетілдірудің қажеттілігі әлеуметтік-экономикалық салаларында жинақталған
тарихи тәжірибені қазіргі жағдайда Қазақстанның аграрлық білім беру
орындарының алдында тұрған жаңа міндеттемелерге сәйкес шығармашылықпен
пайдалануды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан халқына
2005 жылғы Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында атты жолдауында: Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты
барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз
инновациялық экономика құра алмаймыз. Демек, барлық деңгейдегі техникалық
және кәсіптік білім беруді дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолдануымыз
шарт, - деп атап көрсетті 1. Мұндай ғылыми зерттеу жұмысы аграрлық білім
беру жүйесін ұйымдастыруда және жетілдіруде өткендегі қателіктерді
қайталамау үшін қажет. Қай кезеңде болмасын аграрлық білім беру жүйесі
басқа салаларға қарағанда жоғары қарқынмен дамыды, білікті мамандар
даярлауда мол тәжірибе жинақталды. Бұл тәжірибе қазіргі күннің өзінде де
көптеген жағдайда ауыл шаруашылығының түпкілікті жұмыс қорытындысы мамандар
мен олардың басшыларының ұйымдастыру, саяси және іскерлік қасиеттеріне
байланысты екендігін мойындатады. Демек, ауыл шаруашылық кадрларының
өндірісті дамытудағы, жаңа технологияны игерудегі белсенділік үлгілерін,
өндіріс басшыларының жарқын өмір жолдарын көрсетудің тәуелсіз Қазақстанның
ауыл шаруашылық мамндарын тәрбиелеуде айтарлықтай маңызы бар. Екінші
жағынан, ауыл шаруашылық мамандары мен басшыларының қызметі өз
кәсіпкерліктерімен ғана шектеліп қоймай, міндетті түрде мәдени-тәрбиешілік
ісімен де жалғасты. Қоғам олардан ұжыммен жұмыс істей білетін, жоғары
мәдениетті және аса білімдар болуларын талап етті.
Алматы қаласындағы аграрлық жоғары оқу орны 1930-шы жылдан бері
Қазақстан тарихында ірі ғылыми мектептерімен, көрнекті ғалымдарымен және
түлектерімен республикаға танымал ауыл шаруашылық жоғары оқу орындарының
көш бастаушысы ретінде қалыптасты. Университеттің негізгі міндеті –
Қазақстан экономикасының аграрлық секторына жоғары білікті мамандар
даярлауда, әлемдік білім кеңістігінде лайықты орын алды.
Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамуын зерттеуде кеңестік
идеология тұрғыда жазылған еңбектерге тән ортақ кемшілік қалыптасқан тарихи
тәжірибенің тек қана жағымды жақтары айтылады да, жіберілген кемшіліктер
мен орын алған олқылықтардың айтылмайтындығы байқалады. Бұл кемшіліктер 20-
шы жылдардың аяғынан бастап, кейбір еңбектерде тіпті күні бүгінге дейін
қайталанып келеді. Қазіргі жағдайда қоғамда өткен тарихымызды, оның ішінде
кеңестік кезеңде жинақталған тәжірибені, біржақты жағымсыз тұрғыдан бағалау
аңғарылады. Әсіресе, жоғары білімді дамытудағы тарихи тәжірибемізді, өткен
жолымызды бірыңғай қара түспен бояп көрсету, тарихымызды жоққа шығару дұрыс
болмаған болар еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңнен бастап
қамтылған және кемелденген социализм айдарындағы қоғамдағы зор секірістер
белесі, тоқырау қалтарыстары мен 1980-ші жылдардың аяғындағы мезгілдердің
өткір мәселелерін талап сүзгісінен өткере қарастыруға негізделген
Қазақстандағы аграрлық білім беру жүйесін зерттеу ғылыми тақырып танымына
арқау болады.
Еліміздегі жаңару процестері өткен тарихымызды объективті тұрғыдан
дұрыс бағалауға, мәдени құрылыс саласында, оның ішінде жоғары аграрлық
білім берудің тарихын жаңаша көзқарас тұрғысында зерделеуге, егеменді
еліміздің бүгінгі күн талаптарына сай нарықтық қатынастарға көшуге
байланысты жоғары білімді реформалауға және оның жоғары білім
тұжырымдамасын ғылыми негіздеуге мүмкіндіктер мен қолайлы жағдайлар
жасалды. Жоғарыда аталған қайшылықтарды болдырмау үшін ауыл шаруашылық
мамандарын даярлауда өткен тарихи тәжірибенің жағымды жақтарын пайдалана
отырып, бүгінгі талаптарға сәйкес Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы
мен даму тарихын бір жүйеге келтіру, зерттеу жұмысымыздың нысанасына
айналып отыр.
Зерттеу жұмысының зеттелу деңгейі. Халыққа білім беру саласының даму
жолдары республикамызда осы уақытқа дейін біршама зерттелінген
тақырыптардың бірі деуге болады. Алайда зерттеу үрдісінде әрдайым
шыншылдық, ғылымилық, объективтілік принциптері қатаң сақталды деп айту
қиын. Себебі, отан тарихы еліміздің тәуелсіздігіне дейін жалпыодақтық тарих
ғылымының құрамдас бөлігі деп табылып, соның даму арнасымен кете барған
болатын. Бұл жағдай өзге де орыс емес ұлттар тарихы секілді қазақ халқының
тарихын да екінші дәрежелі сипатта деп ұғуға, барлық прогрессивті оқиғалар
мен құбылыстар тек орыс халқы арқасында болды деп түсінуге алып келгені
белгілі. Бұқара санасына күштеп сіңірілген мұндай тар таптық, партиялық
принциптерге құрылған, шамадан тыс идеологияландырылған тарих аграрлық оқу
ісін зерттеуге де өз көлеңкесін түсірмей қойған жоқ. Қазақстандағы аграрлық
білім беру жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихын зерттеуде бірқатар ғалым-
тарихшылар, әдебиет, қоғамтанушы, педагог зерттеушілердің еңбектері жарыққа
шығып, әртүрлі кезеңдегі ғылым деңгейінен өзінің қоғамдағы орнын алып
жатты. Тақырыптың тарихнамасына тоқталу барысында және шынайы тұжырым
орнықтыру үшін пайдаланылған зерттеу жұмыстарын көзқарастық ұстанымдарына
қарай топтап қарастыру тәсілі ұстанылды.
Қазақстандағы оқу-ағарту саласындағы реакциялық саясатты алғашқылар
болып зерттеген С. Асфендияров, М. Тынышбаевтың 2 еңбектерінде оқу
орындарында орын алған қазақ зиялыларының өлкедегі оқу ісі жайына ат
салысқаны, орыс оқу орындарының миссионерлік сипаты ашып көрсетілген және
оның жергілікті ерекшеліктеріне басты назар аударылған. Сондай-ақ, Т.
Тәжібаев, К. Бендриковтың 3 еңбектерін атап өткен дұрыс болар. Дегенменде
бұл авторлардың еңбектерінің негізгі идеясы кеңестік идеологияның
сұраныстарына сай келгенімен, ондағы келтірілген деректер мұрағат
құжаттарынан алынған. Қазақстандағы оқу орындарының бастамасы болып
табылатын ХІХ ғ. Екінші жартысындағы мұсылмандық оқу орындары туралы
жазылғанымен, салыстырмалық талдаулар мен тұжырымдар жасалмаған. Біздің
зерттеу жұмысымыздың хронологиялық ауқымынан алшақ болса да, Қазақстандағы
білім беру жүйесі туралы жазылған алғашқы еңбектердің бірі болып табылады.
Аграрлық жоғарғы оқу орындарының ашылуы Қазақстанда жүргізілген ұжымдастыру
мәселесімен тығыз байланысты, өйткені ұжымдастыру тәріздес күрделі де ауыр
мәселені дұрыс шешу үшін оның қажеттігін теория тұрғысынан дәлелдеу, оны
тәжірибеде шешу жолдарын тұжырымдау, әлеуметтік-экономикалық жақтарының
нәтижесін айқындау үшін қажет еді. Алайда, ауылшаруашылық орта арнаулы
білім беретін оқу орны 1918 жылы Жетісуда ашылған болатын.
Қазақстандық тарих ғылымында алғашқы аграрлық өзгерістер деп аталатын
шараларының жүргізілген уақытын Т. Елеуов 4 кеңес өкіметінің алғашқы
жылдарын төрт кезеңге бөліп қарастырған. Онда 1918 ж. жер мәселесін тезірек
шешіп, село кедейлерін 1918 жылдың көктемдегі егіске кірісуі, егіс көлемін
ұлғайту, жерді мемлекет меншігіне өткізу шараларын іске асыру жұмыстарын
бірінші кезең деп алған. Екінші кезеңі деп 1918 жылдың көктемінен 1920
жылдың аяғына дейінгі аралықты қарастырған. Онда жерді тең пайдалану
тәртібі мен еңбек бөлінісі мен жекеменшік жерлерді қайта бөлу. Үшінші
кезеңді 1921-1922 жылдардағы жер, су реформасының жүргізілуі деп алған.
1924-1927 жылдардағы егістік және шабындық жерлерді қайта бөлу шараларын
төртінші кезең деп қарастырған. Сол сияқты Қазақстандағы аграрлық
реформаларды Н. Байғабылов 5 өз зерттеулерінде аграрлық өзгерістерді үш
кезеңге бөліп қарастырған. Онда 1917-1920 жылдар бірінші кезең, 1921-1924
жылдар екінші кезең және 1925-1929 жылдар үшінші кезең деп алған. Автор
аталған жылдар аралығын республикадағы аграрлық өзгерістердің бастамасы,
яғни жалпы бірінші кезең деп қарастырған. Сонымен қатар, осы кезеңдегі
қабылданған аграрлық реформалар А. Чупековтің 6 тұжырымдауы бойынша,
бірінші кезеңге коммунистік партия мен кеңес үкіметінің аграрлық
мәселелерді шешу жаппай ұжымдастыруға дейінгі уақыт аралығы алынған. Екінші
кезеңі 1925 жылмен аяқталып, үшінші кезең 1925 жылмен басталатындығына
назар аудартады. Яғни, 1920-1925 жылдардағы аграрлық заңдар бүкіл
республикалық міндеткерлік сипат ала алмады, және ең бастысы төңкеріске
дейінгі жерге орналастыру жұмыстарындағы әділетсіздікті жоюға бағытталады
деп өзі бөліп көрсеткен кезеңдеріне қысқаша сипаттама берген.
Қазақстандық белгілі тарихшы К.Нұрпейісов 7 жоғарыда аталған үш
кезеңді алғашқы аграрлық өзгерістер жүргізілген жылдар деп атамайды, автор
оны Қазақстанның ауылшаруашылығында көпукладтылықты жою және социалистік
укладтың жеңу үрдісі деп тұжырымдаған. Автордың көрсеткен кезеңдері нақты
жылдармен белгіленбеген. Аталған кезеңдегі Қазақстан мен Орта Азияда
жүргізілген өзгерістерді С. Карамедин 8 екі кезеңге бөліп қарастырған.
Бірінші кезеңі 1917-1922 жылдар аралығы, онда отаршылдық аграрлық
саясаттың, ірі феодалдық жер иеліктері жойылып, өзіндік ерекшеліктерге ие
болды деп көрсеткен. Автордың бір кемшілігі, екінші кезең туралы ештеңе
айтпаған және зерттеуде Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы жағымды фактор
ретінде сипатталған.
Қазақстандағы Кеңес өкіметінің аграрлық саясатын М. Ким 9 екі
кезеңге бөліп қарастырған. Онда бірінші кезең 1918-1920 жж. бір тұтас
аграрлық саясаттың қалыптаспаған уақыты, жергілікті жерлерде өкімет
ұйымдары өз бастамаларымен жер мәселесіне қатысты жүргізу жұмыстары
жатқызылған. Екінші кезең – 1920-1921 жж. өлкеде орталықтандырылған
биліктің құрылуымен аграрлық саясаттың жалпы кеңестік жер туралы заңдары
негізінде іс-жүзінде жүзеге асырылуы, аграрлық реформалардың кең көлемде
жүргізіле бастағандығы туралы қарастырылған. Кеңес үкіметінің орнауы жылдар
қарсаңындағы ауыл-село халқының санағы А.Алексеенконың 10 еңбектерінде
көрсетілген.
Кеңестік дәуірдегі аграрлық реформаларды үш кезеңге бөлумен келісетін
болсақ, онда бірінші кезеңге – 1917-1940 жылдар аралығын, екінші кезеңге –
1941-1964 жылдар аралығын, үшінші кезеңге – 1965-1990 жылдар аралығы деп
алсақ, бұл мәселе зерттеу жұмысымыздың хронологиялық ауқымымен тұспа-тұс
келмек. Сондықтан осы кезеңдегі аграрлық реформалардың қабылдануы аграрлық
білім беру жүйесінің қалыптасуына алғышарт болды. 1929 жылы Қазақстандағы
алғашқы Мал дәрігерлік институты мен 1930 жылы Ауылшаруашылық
институттарының ашылуы туралы жүйелі зерттеулердің болмауы өкінішті-ақ. Бұл
институттардың құрылу тарихы туралы мәліметтерді тек мұрағат құжаттарынан
алуға болады.
Қазақстан бойынша аграрлық білім беретін үшінші жоғарғы оқу орны 1952
жылы Семей қаласындағы Семей Зоотехникалық-ветеринариялық институтының
ашылуына 50 жыл толу қарсаңында институттың құрылу тарихы мен шығармашылығы
жөнінде жазылған кітаптың маңызы зор болды. Осы сияқты С.Сейфуллин атындағы
Ақмола Аграрлық университеті, Орал қаласындағы Батыс Қазақстан
Ауылшаруашылық институты 11 туралы жинақтарда институттың бүгінгі күнге
дейінгі шығармашылық қызметі жазылған. Бұл жинақтарда зерттеу жұмысымызға
қатысты көптеген мәліметтер берілген. Әсіресе, өзінің ашылуынан бастап 1967
жылдарға дейін Ақмола Ауылшаруашылық институтының 25 жыл көлемінде
филиалдары болып келген Көкшетау және Қостанай қалаларындағы Ауылшаруашылық
институттарының құрылуы мен өз алдына жеке бөлініп шығу кезеңіне дейінгі
шығармашылығы бір жүйеге келтіріліп сипатталған. Бұл ғылыми жинақтардың
аграрлық мәселені зерттеуге арналған еңбектер жазуда, осы сала бойынша
ізденушілердің зерттеу жұмыстарына берері мол.
1946 жылдан еліміздегі колхоздарды ірілендіру тәрізді өзіндік шырқау
шегіне жеткен әкімшіл-әміршіл жүйеге тән, терең жан-жақты ойластырылмаған,
қисынсыз шараларға жол берілді. Сталиндік асыра сілтеу әрекеттері өз
жалғасын тапты. Дегенменде, ауыл шаруашылығы халық сұранысын өтеумен қатар
жүргізілгендіктен, осы кезеңде жарық көрген әдебиеттердің көпшілігі
кеңестік сипатта болғанымен, ондағы негізгі ауыл шаруашылығын дамытуда іске
асырылған шараларды жоққа шығара алмаймыз. Олардың қатарына А. Пронин, Н.
Кудрявцев, А. Киселевтың 12 еңбектерін жатқызуға болады. Бұл авторлармен
ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсіру мен жинауды ұйымдастыру және оның
технологиясы зерттелген. Онда еңбекті ұйымдастыру және машина-трактор
агрегаттарын құрастыру, кешенді механикаландыру және автоматтандыру
ұғымдары ашып көрсетілген, еңбек өнімділігін арттыру және ауыл шаруашылық
өнімінің өзіндік құнын арзандату, сондай-ақ ауыл шаруашылық жұмыстарын іске
асырудың жоспарлары туралы жазылған.
1946 жылдардағы мал шаруашылығын дамытудың өзекті мәселелері
С.Абдулпаттаев, К. Дияровтың, К. Рыспаевтың еңбектерінде 13
қарастырылған. С. Абдулпаттаев мақалаларында мал шаруашылығының ауыр
жағдайының себептері жем-шөп базасының жоқтығымен, табиғи шабындықтар мен
жайылымдардың нашар пайдалануымен, ауылдық жерлердегі фермаларда ауыр
жұмыстар механикаландырылмағандығы және мал шаруашылығында қажетті кәсіби
мамандардың жетіспеушілігімен түсіндірген.
Ауыл шаруашылық еңбеккерлерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы, өмір
деңгейі және мәдени-тұрмыстық мәселелері А. Аубакиров, С.Байшев, Н.
Күзембаев, Х. Абжанов 14 және тағы басқа тарихшылар еңбектерінде
қарастырылған. Аталған авторлар зерттеулерінде әлеуметтік талдау арқылы
ауыл шаруашылығындағы өзгерістерді көрсете отырып, ауыл шаруашылығының
кәсіби мамандардың жетіспегендігіне де тоқталған. Ауыл шаруашылық мамандары
арқылы осы ауыл шаруашылығын дамытуды ғылыми жолмен ұйымдастыру ұсынылған.
Кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектерде аграрлық мәселелер ауыл
шаруашылығын дамыту деп берілген.
А. Құдайбергенов, Б. Сүлейменовтың 15 зерттеулерінде Қазақстанның
ауыл шаруашылығының даму үрдісі жан-жақты қарастырылған. Авторлардың
еңбектерінде жоғарғы оқу орындарымен даярланған ауыл шаруашылық мамандары
Қазақстанның ауыл шаруашылығын зерттеуде, оны дамытуда маңызды орын
алатындығы туралы айтылған. Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту елдің
әлеуметтік-экономикалық, мәдени, тұрмыстық жағдайының көрінісі екендігі
туралы бірқатар деректер берілген. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығын дамыту
адамзаттың даму, өсу жолдарымен байланыстырылып, қарастырылған.
1954 ж.СОКП ОК-нің ақпан-наурыз пленумында қолдау тапқан тың және
тыңайған жерлерді игеру қолға алынды. Тың және тыңайған жерлерді игерудің
келеңсіз салдарына қарамастан экономикалық жағынан тиімділігі – ауыз
толтырып айтарлықтай әрі нәтижелі, мардымды болмады. Қазақстандағы тың және
тыңайған жерлерді игерудің ғылыми негізерін зерттеген В.Е.Казаков 16, өз
еңбегінде осы жылдары Қазақстанға қанша өндіріс техникаларының әкелгендігі
(трактор, комбайн, ауыл шаруашылық техникалары) жөнінде нақты сандық
көрсеткіштер келтірген. Сонымен қатар, С.Тұрғанбаев пен Б.Қайымовтың 17
зерттеулерінде тың және тыңайған жерлерді игеру мал шаруашылығының дамуына
жол берді – деген қарама-қайшы пікірлер айтылған, бірақ бұл кеңес үкіметі
тұсында жазылған еңбектердің көпшілігіне таңылатын кемшілік деп қараған
дұрыс болар. 1970-ші одақ көлемінде жылдары ауыл шаруашылығы өндірісін
интенсивтендіру жөнінде кең көлемде ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізілгенімен, Қазақстанда осы мәселе әлі жете зерттелмегені жөнінде
айтылған. Осы кезеңде жүргізілген аграрлық саясаттың жергілікті қазақ халқы
үшін тиімсіз жақтарын ашып көрсеткен М. Қозыбаев, М.Қойгелдиев,
Қ.Алдажұманов, Ж.Б. Абылхожин 18 және т.б. тарихшылардың еңбектерінде
кеңінен қарастырылып, қазіргі көзқарас тұрғысында жаңа тұжырымдар жасалған.
Сондай-ақ, Т. Омарбековтың, Қ. Қаражановтың 19 ғылыми мақалаларында тың
игерудің кемшіліктері мен қателіктері ашып көрсетілген. Бұл авторлармен
Қазақстанның 1920-1930 жж. қоғамдық-саяси жағдайы кеңінен зерттелген.
Әсіресе, аталған кезеңде аграрлық реформалардың жергілікті халық үшін
нәтижелі болмағандығын, қазақ халқының үлесіне берілген жерлер жөнінде
шынайы деректер негізінде дәлелдеп, көрсеткен.
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасын нығайту, күрделі
қаржы бөлу, халық шаруашылығында ғылыми-техникалық прогресті дамыту,
совхоздар мен колхоздарды мамандандыруды жетілдіру мәселесі Е.Теміровтың
20 еңбегінде қарастырылған. Автор ауыл шаруашылығын мамандандыруды
жүргізу экономикамен тығыз байланыста болатындығын және ауыл шаруашылығын
орналастыруды белгілі бағыттағы немесе, әртүрлі маманданған
шаруашылықтардың жағрафиялық орны деп көрсеткен. Аталған авторлардың
еңбектерінде жер бөлінісін пайдалану ісі осы уақытқа дейін отан тарихы
ғылымында зерттелмеген тың мәселелерге арналған. Сондай-ақ, еліміздің
әртүрлі аймақтарында ауыл шаруашылығын өркендетуді ғылыми негізде
ұйымдастырудағы еңбек өнімділігі, егіншілік мәдениеті жоғары, әрі сапалы,
әрі арзан өнім өндірген шаруашылықтардың іс-тәжірибелері де айтылған.
Сонымен қатар, В.Г. Шайкин мен М.В.Глинканың 21 зерттеулерінде 1980
жылдарға дейін жасалған ауыл шаруашылығын дамытудың жоспарлары ендігі жаңа
технологиялық жетістіктерге байланыты ескіргендігі, келешекте елдегі ауыл
шаруашылықты дамытудың жоспарларын жаңа ғылыми-техникалық құрылымдармен
байланыстыра құруға көшу ұсынылған және егістік, бау-бақшалық, фермалық
жұмыстардағы еңбек бөлінісінің тиімділігін арттыруда маңызды тұжырымдар
берілген.
Ауыл шаруашылығын зерттеуші ғалымдардың бірі Ә.Байжұмановтың 22
еңбегінде мал шаруашылығының ғылыми негізі – зоотехния саласының қызметі
қарастырылған. Онда мал тұқымын жүйелі түрде асылдандырып, ұтымды жолмен
сауықтандыру, бағып-күтуді ұйымдастыра отырып, малдан сапалы, мол әрі арзан
өнім алудың тиімді жолдары берілген. Автордың зерттеулері ауыл шаруашылығы
малын өсіру пәнінің оқу бағдарламасына сәйкес жазылып, жоғарғы аграрлық оқу
орындарындағы зоотехния мамандарын және шаруашылық мамандарына даярлауға
ұсынылған.
Е.В.Колесниковтың Оновы сельскохозяйственных знаний 23 атты еңбегі
ауыл шаруашылығын дамыту мәселесін кеңестік идеологияның жетістіктерінің
бірі ретінде қарастырудан басталғанымен, ауылшаруашылығындағы ірі
ауылшаруашылық кәсіпорындарының ашылуы ауыл шаруашылығын орталықтандырылған
жоспарлы басқаруға мүмкіндік берді – деген тұжырымдар жасалған. Оны іске
асыру үшін мемлекет тарпынан қаржыландырудың тиімді жолдары мен ғылыми
жетістіктердің негіздерін қолдану ұсынылған. Сонымен қатар, А.Курбатов 24
өз зерттеуінде ауыл шаруашылығы механизаторларының еңбегін ғылыми жолмен
ұйымдастырудың негізгі бағыттарын саралай келіп, ғылымның өндіріспен тығыз
байланысы өндірісті басқаруда ауыл шаруашылығы мамандарының рөлін
арттыратындығы жөнінде дұрыс тұжырымдар жасаған. Ғылымның жаңа жетістіктері
мен өндірістік тәжірибе негізінде еңбек ұйымдастыру, оны өндіріске үнемі
енгізіп отыруда, ең алдымен техниканы меңгеретін адамға қойылатын талапты
күшейтуді қажет етеді. Арнаулы білім, жоғары кәсіптік даярлық адамның жалпы
мәдениеті табысты еңбек етуге барған сайын қызметкерлердің қалың көпшілігін
қамтуға жағдай жасайтындығы жөнінде бірқатар тұжырымдар жасалған.
Қазақстандағы аграрлық ғылымды зерттеу барысында іске асырылған
жұмыстар жөнінде Т. Тазабеков пен А.Тазабекованың 25 зерттеулерінде
Жетісу жерінде алғаш егіншілікпен айналысқан кезден бастап, топырақ
құнарлылығын сақтау және оны игеру туралы агрономиялық ғылымның мол деректі
материалдары берілген. Аграрлық жоғары оқу орындарының топырақтану
мамандығына арналған еңбекте топырақ процестері мен мәдени өсімдіктердің
минералдық қорегін түсіну және игеру мәселелері қамтылған. Сонымен қатар,
зерттеу жұмысымызды жазу барысында аграрлық оқу орындарында ауыл шаруашылық
мамандарын даярлауға арналған оқу құралдары мен оқу бағдарламаларының 26
да өзіндік орны бар. Онда студенттерге дәріс оқудың немесе, семинар
сабақтарын өткізуді жақсарту мақсатында әдістемелік нұсқаулар берілген. Оқу
жоспары әрбір оқушылар тобының міндетті түрде орындап отыратын құжаты.
Гурьев облысының ауыл шаруашылығын өркендету жүйесіне 27 арналған
кітапта, Гурьев облысында агротехника мен жерді суару әдістері 1950 жылдары
төмен дәрежеде болғандығы туралы деректер берілген. Сондықтан осы кітапта
үлгі боларлық ауыспалы егістер мен агротехникалық нұсқауларды белгілеуге,
сол сияқты тыңайтқыштар енгізу, еңбекті көп керек ететін жұмыстарды
механикаландыру мәселелеріне, әсіресе суармалы егіншілікке көп көңіл
бөлінген. Гурьев облысының ауыл шаруашылығында ұлан-байтақ шөл және шөлейт
жерлердің табиғи шабындықтары мен жайылымдарын аз шығынмен неғұрлым толық
пайдалануға тиімді мал шаруашылығы негізгі орын алғандығы туралы мәліметтер
берілген. Ондағы ет пен сүт өндіруге бағытталған арнаулы сиыр шаруашылығы
құрылғандығы, ел экономикасын арттыруға септігін тигізген. Әсіресе, зерттеу
жұмысымызды жазуда Орталық Комитетпен қабылданған пленумдардағы ауыл
шаруашылығын дамыту жөнінде қабылданған бағдарламалары көптеген мағұлматтар
берді. Мысалы, 1978 жылғы Мәскеуде өткен ОК КОКП-ның шілдедегі пленумында
қабылданған бағдарламада 28 ауыл шаруашылық ғылымын дамытудың бірнеше
жобалары ұсынылған. Осы съезде барлық ауыл шаруашылығын дамытуға арналған
бағдарламаларға сәйкес аграрлық ғылымды дамытуға жағдайлар жасау туралы
ұсыныстар жасалған. Осы уақытқа дейінгі ауыл шаруашылығының жетістіктері
аграрлық ғылымның ғалымдарымен ауыл шаруашылығына енгізілген ғылыми
жаңалықтары негізінде нәтижелі болып табылатындығы, алдағы уақытта оны
дамытуға баса назар аудару қажеттігі айтылған. Жоғарыда аталған еңбектердің
барлығы әр кезеңдегі ауыл шаруашылығының даму жағдайына арналған, бірақ бұл
зерттеулерде ауыл шаруашылығын дамытудың тиімді жолы білікті мамандар
даярлаудағы аграрлық немесе сол кезеңдегі ауыл шаруашылық жоғарғы оқу
орындарының маңыздылығы мен атқаратын қызметіне байланысты берілген
мәліметтер жоқтың қасы.
Қазақстанда аграрлық ғылыми-зерттеу орталықтарының ашылуы жөнінде тың
деректер алғаш рет Аграрлы Қазақстан жинағында 29 берілген. 1957 жылдың
басында Шортанды ауылшаруашылық тәжірибе стансасының негізінде Қазақ астық
шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты құрылды, кейін ол Бүкілодақтық астық
шаруашылығы ҒЗИ болып қайта құрылған. Оның қызмет көрсету аймағына
солтүстік облыстардың барлығы кірген. Су және орман шаруашылығы,
өсімдіктерді қорғау ғылыми-зерттеу Республикалық институттары мен Солтүстік
мал шаруашылығы ҒЗИ, ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру
тың ҒЗИ, қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ҒЗИ, шабындық жайылым
шаруашылығы қазақ ҒЗИ, күріш қазақ ҒЗИ, өсімдікті қорғау қазақ ҒЗИ
құрылғандығы жөнінде нақты мәліметтер берілген. Әсіресе, 1974 жылы мал
ашруашылығы қазақ ҒЗИ негізінде екі институт ұйымдастырылған: қой
шаруашылығы қазақ ҒЗИ және мал шаруашылығы қазақ ҒЗТИ туралы деректер
көптеген еңбектерде кездесе бермейді. Біздің қарастырып отырған
тақырыбымызға қатысты 1971 жылы Қазақстан мен Қырғызстанда жүргізілетін,
ауыл шаруашылығы, су және орман шаруашылығы бойынша ғылыми-әдістемелік
басшылық және зерттеулерді үйлестіру үшін ЛБАШҒЗА (ВАСХНИЛ) Шығыс бөлімінің
ашылуы, Қазақстанның аграрлық саласын зерттеуде маңызды орын алған.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын, кеңес өкіметінің ауыл
шаруашылығын басқаруда жүргізген саясатын ғылыми тұрғыдан зерттеген С.А.
Байтілен, Қ.Қ. Байсаринаның тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
алуға жазылған жұмыстары үлкен қызығушылық тудырады. Аталған авторлардың
зерттеулерінің авторефераттары 30 диссертациялық жұмысымызды жазу
барысында үздік үлгі болды. Сонымен қатар, М.Жолсейітованың Қазақстандағы
халық-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы (Тарихи аспект. ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Жетісу мәліметтері бойынша) 31 атты
тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесін алуға жазылған диссертациялық жұмысы
қарастырылды.
Тарихнамалық талдауларды қорытындылай келе, көптеген деректерде
Аграрлық жоғары оқу орындарының қай жылдары ашылғандығы және нақты
территориялық орналасуының сипатталуы ғана айқындалып отыр. Біздің
қарастырып отырған Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамуы (1918-
1990 жж.) туралы нақты зерттеулердің болмауы, бүгінгі таңда отан
тарихындағы осындай қалыс қалған тұстарын зерттеуді қажет етеді. Зерттеу
жұмысында Кеңес үкіметі кезінде жарық көрген еңбектер мен қазіргі заман
тұрғысында жазылған зерттеулер салыстырмалы тұрғыда жүйеленіп, сараланып
берілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері көтерілген мәселенің
өзектілігі мен қарастырылу дәрежесіне тікелей қатысты туындайды. Тақырыпты
ашу барысында оған қатысты жүйеленген, зерттеуге арқау болған мұрағат
деректерімен айналысқа енген мәселелік бағдарға сүйене отырып, осы
кезеңдегі аграрлық білім беру жүйесінің бұрын-соңды жарыққа шықпай
қалтарыстағы қалып келген аспектілерін ғылыми талдау арқылы қарастыру
зерттеу мақсатының нысанасымен ұштастырылмақ. Осы мақсатты жүзеге асыруда
бірқатар міндеттер туындайды. Бұл міндеттер былайша түзіледі:
– Қазақстандағы алғаш орта арнаулы ауылшаруашылық техникумдарының ашылуын
және олардың оқу жүктемесі мен жоспарларының құрылуы отандық білім беру
жүйесінің алғаш қалыптасуына негіз болғандығын дәлелдеу;
– Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамытуда – аграрлық білім беру жүйесінің
қалыптасу алғышарттары мен даму тарихына, оның мазмұны мен ұйымдастыру
формаларына талдау жасау;
– Қазақстанда алғаш ауыл шаруашылық жоғары оқу орындарының ашылу тарихы
мен дамуы, оның даму кезеңдерін қарастыру, ұлттық құрамда түзілу қарқынын
жүйелеу;
– Соғыстан кейінгі жылдары қазақ ауылдарының шаруашылығын қалпына келтіруде
аграрлық оқу орындарының атқарған қызметін анықтау;
– Кеңестік бесжылдықтардағы елдің әлеуметтік-экономикасын көтеруге арналған
шешімдерінде жоспарланған жағымды іс-тәжірибені, студенттермен жүргізілген
оқу-тәрбие жұмысының ерекшеліктерін зерттеу және жинақтау;
– Аграрлық білім беру жүйесіндегі маңызды фактор ауыл шаруашылық саласының
қызмет көрсету ауқымын, оның табысты да, тиімсіз болған тұстарын нақтылау;
– Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру кезіндегі ауыл шаруашылық
мамандарының жетіспеушілік жәйттерін саралау;
– Елдің әлеуметтік-экономикасын қарастырып отырған кезеңдегі қоғамдық-
саяси, мәдени жағдайын объективті деректік мәліметтер тұрғысында өткеріп,
тәрбиелік маңызын айқындауда жалпы жағдайлық талдау жасау.
– Республикада жоғары аграрлық білім берудің қалыптасу және даму
тәжірибесін талдау негізінде ауыл шаруашылық мамандарын даярлауды
жетілдірудің тиімді жолдарын белгілеу.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттелген тақырыптың білім
беру жүйесіндегі аграрлық білім беру жүйесінің қалыптасу және даму
кезеңдерін қамтып, бұрынғы кеңестік саясаттың жұмырындағы күрделі
нысаналардан көрініс тапқан тұстарға арқау болған дерек көздері тұңғыш рет
жаңаша көзқараста, мұрағаттық құжаттар негізінде жарыққа шығып ғылыми
жаңалық ретінде еніп отыр.
Назарларыңызға ұсынып отырған Қазақстандағы аграрлық білім беру
жүйесінің қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық қайшылықтарды шешудегі
қажеттігі бүгінгі күн талабына сай жаңа тарихи көзқарас негізінде жан-жақты
талданды. Ауыл шаруашылық мамандарын даярлау тарихы алғаш рет кешенді әрі
ғылыми тұрғыда зерттелді.
Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамуын, оның қоғамда
алатын орны мен атқаратын қызметін мұрағат материалдары мен тарихшы-
ғалымдардың зерттеулеріндегі жаңа көзқарастарға сүйене отырып қорытындылау
негізгі алға қойып отырған мақсатымыз болғандықтан, аграрлық жоғары оқу
орындарының қалыптасу алғышарттары бір жүйеге келтіріліп, алғаш рет ғылыми
айналымға енгізіліп отыр.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Қазақстандағы 1918 жылы алғаш
ашылған Жетісу ауыл шаруашылық училищесінің ашылуынан 1990 жылдар арлығын
қамтиды. 1920 жыл Қазақ АКСР-ның құрылуына сәйкес келсе, 1990 жыл Қазақстан
Республикасының егемендігін алу жөнінде Декларацияның қабылданған
жылдарымен тұспа-тұс келеді.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Тарих ғылымының ұлттық рухын
танып білуге дейінгі кезеңдегі кеңестік идеология тұрғысындағы болмысына
қатысты болған қоғамдық жүйедегі, ғылымдағы ұстанымдарды жаңартуға
негізделген. Қазіргі өркениетті елдер ғылымын жетістікке жеткізіп, көпшілік
сұранысымен қанағаттандырып жатқан еркін ойлау қабілеттілігіне арналған
отандық тарихшы ғалымдардың шынайы көзқарас, табиғи болмысқа сүйенген
зерттеулеріндегі үлгі методологиясы басшылыққа алынды. Зерттеудің
методологиялық негізінде диалектика заңдылығымен тығыз байланыста тарихи
объектілік, талдау, салыстыру, жүйелеу әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері біршама мұрағат құжаттарын,
мәліметтік жинақтарды, зерттеулерді, сол кездегі жариялымдар мен
статистикалық жинақтардың мәліметтер, сондай-ақ мұрағат қорларындағы бұрын
айналысқа енбеген мәселеге қатысты деректер құрайды. Қазақстандағы Аграрлық
білім берудің қалыптасуы мен дамуы туралы жинақталған біршама маңызды
мұрағаттық деректер Қазақстан Республикасы Президенттік мұрағаты, Қазақстан
Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатының, Алматы Облыстық
Мемлекеттік Мұрағаттарының қорлары, өзге де қорларда топтастырылған мұрағат
құжаттарының мәліметтері тақырыптың маңыздылығын ашуда берері мол.
Алматы Облыстық Мемлекеттік Мұрағатының қорларынан Қазақстандағы
аграрлық білім беру жүйесінің қалыптасу алғышарттары мен оның даму тарихына
қатысты деректер мол жинақталған. Тақырыпты қарастыруда Алматы Облыстық
Мемлекеттік Мұрағатының 281, Қырғыз педагогикалық училищесі 363 қор,
Қосшы одағының Жетісу губерниясы мен қалалық комитетінің 370 қор,
Жетісу губерниясының кеңестік атқару комитетінің 489 қор, Жетісу
губерниясының жер басқармасы жанындағы жерге орналастыру партиясының 488
қор, 829 қор, Талғар Ауылшаруашылығын механикаландыру және электрлендіру
техникумы 875 қор, Талғар ауылшаруашылық техникумы, Қаз ССР
Ауылшаруашылық Министрлігі 876 қор қорларында Қазақстандағы аграрлы орта
арнаулы білім беретін техникумдарда жүргізілген және қабылданған
ережелердің іске асырылу барысы туралы құжаттар жинақталған. Әсіресе, 1918-
1929 жылдар аралығында елімізде ауыл шаруашылық мамандарының болмауы,
ауылдық жерлердегі ветеринарлық стансаларға қажетті маман кадрларды жіберу
облыс, аудан әкімшіліктерімен тікелей Халық ағарту ісінің төрағаларына
жіберілген жолдамаларынан сол қиын-қыстау кезеңдегі халықтың, жалпы
қоғамның жағдайын аңғаруға болады.
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағатының Қазақ КСР
Совхоз Министрлігі 1421 қор, Қазақ ССР Жоғары Кеңесі 1481 қор, Қазақ
АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің 5 қор, Халық Комиссариатының Жер
басқармасы 74 қор қорлары қарастырылды. Бұл қорларда Қазақстанда облыстық
және аудандық кеңестің сессияларының ауыл шаруашылығына байланысты
қабылданған қаулылар мен шешімдер, ондағы саяси-әкімшілік басқармасының
қазақ жерінде жаңа басқару ісін енгізуде іске асырылған жұмыстары мен оның
нәтижелері туралы құжаттар жүйеленген. Сондай-ақ, мемлекеттік мекемелердің
ашылуы, бір орталықтан басқару ісі кезінде қазақ халқының егіншілікпен
айналысуы, аграрлық білімнің қалыптасуы, оның қазақ халқының өміріне
тигізген әсері мен басқа диссертация тақырыбына қатысты мәселелер жөнінде
құжаттар жинақталған. Әсіресе, Қазақстанның ауыл шаруашылығы 30 қор және
Халық Ағарту ісі 81 қор қорларында 1929 жылы Мал шаруашылығы институты
мен 1930 жылы Ауыл шаруашылық институтының ашылу тарихы мен тәжірибелік
жұмыстарға арналған жерлерді бөлу, оған қойылған басты талаптар, құрылыстық
жұмыстарды жүргізу туралы деректер молынан кездеседі.
Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағатының БК(б)П 141 және 139
қорларының рөлі айрықша болды. Аталған қорларда мәдени ағарту комитетінің
атқарған істеріне қатысты және халыққа білім беру қызметі жөніндегі
деректер біздер үшін өте маңызды болып табылады. Сондай-ақ, Қазақстанның
Орталық Компартиясының 708 қор қорында кеңес үкіметінің 1970-1985
жылдардағы жүргізген экономикалық саясаты туралы деректер топтастырылған,
мұрағаттық құжаттарда ауыл шаруашылығын ғылыми жолмен ұйымдастыру жұмыстары
туралы мәліметтер жинақталған.
Зерттеу жұмысында кеңестік кезеңдегі жарық көрген еңбектер кеңінен
қаралып, тақырыптың маңызын ашуда ерекше орын алды. Қосымша деректер
ретінде журналдардағы аграрлық білім беру жүйесінің тарихын зерттеген
қазіргі заман тарихшыларының мақалалары да пайдаланылды.
ХХ ғасырдың басындағы алғашқы аграрлық жоғары оқу орындарының ашылу
тарихының зерттелуі қазіргі таңдағы ауыл шаруашылығының әлеуметтік-
экономикалық қатынастары тарихының маңыздылығын айқындайды. Зерттеу
жұмысында аталған кезеңдегі ауыл шаруашылық мамандарын даярлау қалай
дамыды, қандай заңдылықтар мен ерекшеліктері болды, оларды қазіргі тарихи
сана тұрғысынан қалай бағалауға болады, осы тақырып төңірегінде қандай
зерттеулер мен еңбектер жарық көрді, оған біздің көзқарасымыз бен ойымыз
қандай болу керек деген сауалдарға жауап береді деп сенеміз.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нысаны 1918 жылы іргесі училище болып қаланған
Алматы қалалық Ауыл шаруашылық техникумынан басталып, еліміздегі аграрлық
білім беретін жоғарғы оқу орындарының қалыптасуын зерттеу және оның қазіргі
әлеуметтік тәжірибедегі алатын орны мен атқаратын қызметтерінің барысы
болып табылады. Қазақстанның басқа да қалаларындағы ашылған ауыл шаруашылық
орта білім берудегі орталықтандырылған оқу орныдарының жаңа экономикалық
саясатқа көшу кезіндегі және елімізде болған ұжымдастыру кезеңіндегі
арнаулы кәсіби мамандандырылған мамандар қажет болды. Онда негізгі
қарастыратын мәселе, мемлекетіміздің ауыл шаруашылығын дамытудағы аграрлық
білім беру жүйесінің алатын орнын ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Зерттеу жұмысының маңыздылығы кез
келген прогрестің сабақтастықтан тыс жүзеге аспайтыны белгілі. Зерттеу
жұмысының нәтижесін Қазақстан тарихы курсы немесе халықтың әлеуметтік-
экономикалық тарихындағы ауыл шаруашылық мамандарын даярлаудағы аграрлық
білім беру жүйесінің атқаратын қызметі туралы жоғары оқу орындарында,
арнайы дәрістер мен семинар сабақтарын өткізген кездерде пайдалануға
болады. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихы туралы жалпылама еңбектер жазған
кезде де пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Қазақстандағы кеңестік
үкіметтің орнауы жылдарынан бастау алатын диссертациялық жұмыс барысы
алдыңғы қатарға мына мәселелерді шығарды:
- ХХ ғ. басында Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту мақсатында қалалық
орталықтарда ауыл шаруашылық училищелері ашылып, дамыды;
- Жергілікті Атқару комитеттерімен қабылданған реформаларға сәйкес ауыл
шаруашылық училищелеріне техникум статусы беріліп, білім беру
сапалылығы біршама нығайтылды;
- Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтарын шешуге
бағытталған ұжымдастыру кезінде және 1928 жылы қабылданған алғашқы
бесжылдықта жоспарланған жоғары оқу орындарын ашу қолға алынып, ел
экономикасының дамуына ықпалын тигізді;
- Ауыл шаруашылық және Зооветеринарлық институттарының ашылуы,
халықтың әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамуының артуына септігін тигізді;
- Қазақстандағы кәсіби мамандандырылған ауыл шаруашылық
мамандарының қиын-қыстау кезеңде халыққа қызмет көрсетулері ғылым мен
білімнің әр салаларын дамытуға және жастарды патриоттық рухта тәрбиелеуге
үлкен үлес қосты;
- Қазақстандағы аграрлық ғылыми-зерттеу институттарының ашылуы
негізінде аграрлық ғылымды зертей отырып, қазақстандық ғалымдармен
ойластырылған ауыл шаруашылығының техникалары, мал шаруашылығының тұқымдары
көршілес елдерде қолданысқа ие болды;
- Қазақстандағы аграрлық білім беру жүйесінің негізінде халық озық
мәдениет үлгілерімен танысуға еркін қол жеткізе бастады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысы барысындағы алынған
ғылыми нәтижелері, қорытындылары мен тұжырымдары ҚР Жоғарғы Аттестациялық
Комитеті ұсынған ғылыми басылымдарда жарияланды және халықаралық,
республикалық деңгейдегі ғылыми-теориялық конференцияларда баяндалды. Атап
айтсақ, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде Отан және Әлем
тарихы ХХІ ғасырда: Ғылыми парадигмалардың ортақтығы мен ерекшеліктері
атты Халықаралық Бекмаханов оқуларының ғылыми конференциясында (Алматы,
2007. – 22-23 қараша -113б.); С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық
университетінде өткен дәстүрлі 4-Сейфуллин оқулары атты республикалық
ғылыми-теоретикалық конференцияда (Астана, 2008. – 24-25 сәуір – 45-49 бб.)
және Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінде өкен
Түркілердің тарихи-мәдени мұралары: жаңалықтар, проблемалар,
перспективалар атты халықаралық ғылыми конференциясында (Алматы, 2008. –
28 сәуір) баяндалды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден,
негізгі мәселені қарастыратын үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І АГРАРЛЫҚ АРНАУЛЫ ОРТА БІЛІМ БЕРЕТІН ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
І. 1 1918 ж. ашылған Жетісу облысындағы И.А. Стебут атындағы Жетісу
орта ауылшаруашылық училищесі.
1918 жылы Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы кезеңінде жергілікті
халықтың тіршілігінің көзі мал шаруашылығын қалпына келтіру және дамыту сөз
жүзінде бірінші орында болды. Қазақстандағы мал шаруашылығының табиғатқа
тәуелді екендігі дәлелдене отырып, көшпелі мал шаруашылығын сақтау үшін
мемлекет тарапынан шөп шабу, яғни шаруашылықтарды қысқы уақыттарға жем-шөп
даярлауға ынталандыру шараларын ұйымдастыруды қолға алу қажеттігі кезек
күттірмейтін аса маңызды шаруа болды.
Міне, осындай қажеттіліктен туындаған мәселелер 1920-30 жылдардағы ел
билеген қайраткерлер арасында қазақ республикасын басқару, ауыл
шаруашылығын қайта ұйымдастыру, өнеркәсіпті дамыту, мәдениетімізді
өркендету сияқты көптеген өмірлік мәселелерді шешуде елге, ұлтымызға
пайдалы, ұтымды жағын пайымдап, дамытудың балама жолдарын ұсына алған
азаматтарымыз аз болған жоқ. Осы жылдары Петропавловскіде және Семейде
былғары зауыты салынып бітіп, енді Алматы былғары зауытын салу жоспарланды
32. Қазақстандағы өнеркәсіп салалары біршама қалпына келтіріліп, кей
салаларының дамытылғанын да көреміз. Осы өнеркәсіптік фабрикалар мен
зауыттарда жұмыс істеген қазақтардың арасында арнайы маман-кадрлар мүлдем
болмады.
Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы негізінде көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан қазақ халқын отырықшылыққа көшіру қолға алынған
болатын. Қазақстанды кеңестендіру жұмыстарының қарқынды дамуы, елдегі
колхоздарды салу жұмыстарының бірден өсуіне әкеле отырып, барлық ауыл
шаруашылық қоғамын кеңестік негізде құруға мүмкіндік берді. Осындай
қоғамдық-саяси жағдайларға байланысты отырықшылық өмірдің ерекшеліктерін
меңгеру және оны әрі қарай дамыту мақсатында республикамызда аграрлық білім
беру жүйесінің қалыптасуы 1918 жылдардан бастау алады. Оған Жетісу орта
ауыл шаруашылық училищесінің ашылуы дәлел бола алады. Оның ашылуы жөнінде
1918 жылдың 16 қазанына Бостандық үйінің 2-ші бөлмесіне училище оқытушылары
мен Педагогикалық кеңес мәжіліске шақырылған. Онда қаралған мәселелер:
1. Оқушыларды оқуға қабылдау.
2. Сабақтың басталуы жөнінде.
3. Қызметкерлерді тағайындау.
4. Әртүрлі жұмыстар.
Осы күнгі мәжіліс Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің мәжілісінің
№1 хаттамасы болып бекітілген. Мәжілісті ашқан В.Ф. Баудер өзінің осы
уақытқа дейінгі атқарған қызметтері жөнінде айта келіп, осы училищенің
директоры болып сайлануын талқыға салуды ұсынған.
Мәжіліс мүшелері В.Ф. Баудердің шығармашылық қызметімен танысып, оның
директор болуына Агрономиялық Одақтың және Облыстық Халыққа білім беру
комиссариаты училищенің педагогикалық кеңесінің ұсынысын қолдап оны бір
ауыздан сайлауға өз келісімдерін берген.
В.Ф. Баудер училище директоры болып сайланғаннан кейін, мәжілісті
төраға ретінде әрі қарай жалғастырып, ондағы бірінші мәселе, училищеге
түсуге құжат тапсырған оқушыларды үш топқа бөліп қарастырылған. Жоғары және
қалалық училище бітіргендер училищенің ережесі (уставы) бойынша
қабылданатын болған. Ал үшінші топтағы 1-ші разрядтағы төменгі ауылдық
мектептерді бітіргендерді қабылдау жөнінде В.Ф. Баудер былай деді: төменгі
ауыл шаруашылық мектептерін бітірген оқушылар, осы уақытқа дейін орта ауыл
шаруашылық училищелерге қабылданған, сондықтан оларды қабылдау жөнінде
қаулы қабылдаған жөн. Осы қаулы негізінде училище оқушылары қатарына
училищенің алғашқы оқушылары болып Г. Бобров, В. Бубнов, И. Булатов, П.
Белоносов, К. Власов, И. Волков, П. Егоров, И. Клименко, Л. Кушнарев, П.
Лукашев, С. Мандарин, Д.Мельников, Я. Мирошников, Г. Попов, М. Радченко, А.
Соколов, Г.Соколов, П. Телегин, С. Хадеев, А. Хомичевский, М. Шарф, А.
Шошенков, А.Щербаковтар қабылданған.
Мәжілістің жаңа оқу жылының басталуы жөніндегі екінші мәселесінде, оқу
жылын 28-ші қазаннан бастауды, училищенің ашылуы жөніндегі салтанатын 27
қазанға қойып, оны жергілікті баспасөз беттерінде жариялау туралы шешім
қабылдаған.
Үшінші мәселедегі училищенің басқарма құрамының төрағасы В.Ф.Баудер,
оның мүшелері болып А.В. Мухля, А.М. Погребенский сайланған. Мәжілісте
қарастырылған төртінші мәселе бойынша, училищенің педагогикалық кеңесінің
хатшылығына А.В. Мухля тағайындалған.
Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің педагогикалық кеңесінің
екінші кезекті мәжілісі 1918 жылы 23 қазанда болып өтеді. Онда топырақтану
маманы А.М. Надежиннің осы училищеде зоология пәнінен оқытушы болу
жөніндегі өтініші тыңдалған. Сондай-ақ, В.Ф. Баудер өз баяндамасында
гимназия оқытушысы П. Титовтың осы училищеде алгебра сабағынан оқытушы
болуға келісім бергендігі жөнінде айтып, Облыстық Халыққа білім беру
комиссариатының ерлер гимназиясының оқытушысы П.Титовтың училищеде алгебра
пәнінен сабақ беруге рұқсат ету жөнінде қаулы қабылданып, жұмысқа алынған.
Сонымен қатар, В.Ф. Баудердің баяндамасында Верный қаласы бойынша
кеңсе және бухгалтер қызметіне мамандар іздестірудің қиындықтары жөнінде
айтылған. Бұл қызметке Агрономдар Одағының мүшесі А.К. Башмаковтың
ұсынысымен, облыстағы төменгі ауыл шаруашылық мектептерінің төрағалық
қызметіне қосымша, бұрынғы Пішпек мектебін басқарған И. Иванов
тағайындалған.
Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің ашылу салтанатына училище
оқушылары мен оқытушыларын, демократиялық ұйымдар мен мекемелердің
өкілдерін, сондай-ақ гимназия оркестрін шақыру арқылы өткізу жөнінде
жергілікті газеттерге хабарландырулар берілген. Сонымен қатар, бұл
мәжілістің хаттамасында училищенің ашылу салтанатына училищеге бөлінген
қаражаттан жұмсау да көрсетілген.
1918 ж. 15 қарашада Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің
кеңсесінде училищенің үшінші мәжілісі өткізілген. Онда училище оқытушылары
шақырылып, олардың білімі және тәжірибесі жөніндегі құжаттары тексерілген.
Бұл тексеру жұмыстары оқытушылардың айлық жалақысын тағайындау мақсатында
жүргізілген. Бұл жұмыстар жүргізілгеннен кейін, орта ауыл шаруашылық
училищенің оқытушыларына жалақы тағайындау Верный ерлер және қыздар
гимназиясының оқытушылары сияқты, оқу мекемелеріне арналған жалпы
заңнамалар негізінде тағайындалған.
Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің директоры және педагогикалық
кеңестің төрағасы ретінде, оның жылдар бойғы тәжірибесі есептеліп В.Ф.
Баудерге айлық жалақы жоғары бағаммен 850 рубль тағайындалған. Училищенің
педагогикалық кеңесінің хатшысы А. Мухляның 1918 жылдың 1 қазанынан
Облыстық комиссариат ағарту ісінің штаттағы қызметкері міндеткерлігін
ескере отырып, оған айлық жалақы 750 рубль мөлшерінде тағайындалған. Ол
училищеде айына 18 сағат сабақ өткізген, ал 1918 жылы 24 қыркүйектегі
Облыстық Атқару комитетінің бекітуі бойынша штаттағы оқытушы аптасына 12
сағат орындауы тиіс еді. Оған қосымша училищенің оқу бөлімімен
шаруашылығындағы мамандығына сәйкес қосымша жұмыстар атқаруы тиіс болды.
Аталған кезеңде Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінде 27 пән оқытылған.
Осы кезеңде елдегі оқытушылардың тапшы болуынан, оларды басқа оқу
орындарында қосымша қызмет атқаруға мұқтаждық етті. Сондықтан педагогикалық
кеңес Облыстық ағарту ісінен оқытушыларға қосымша жұмыс істеуге рұқсат
беруі жөнінде өтініш білдірген. Осындай мақсатта Жетісу орта ауыл
шаруашылық училищесіне Л. Федулова, А. Погребенский, Т. Титов,
Л.Безпальчева, С. Лебедева, Б. Зданевич, А. Чечулин, А. Надежин сияқты
оқытушылар қосымша жұмыс атқаруға шақырылған 33.
1918 жылдың 9 қарашасында Республикалық Өлкелік комиссариат жалпы
білім беретін оқу орындарындағы жетекшілік және инспекторлық т.б. шендерді
алып тастау туралы, яғни арнаулы мектептердегі жетекшілерді меңгерушімен
алмастыру жөнінде бұйрық шығарады. Онда оқу орындарын басқару ісі
педагогикалық кеңеске жүктеліп, атқарушы ұйым төраға және оның көмекшілері
мен хатшысынан тұрды.
Бұл қаулыны жүзеге асыруда Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің
педагогикалық кеңесі 1919 жылы 3 қаңтарда арнайы мәжіліс өткізген. Онда
кеңес арнаулы оқу орындарындағы жетекшілікті таңдауды жоюда, барлығына
бірдей ортақ өлшемді, арнаулы мектептерден басқа, бір мамандықты оқытатын
және оған төменгі, оқытушылары жалпы білім беруді және арнайы оқытушылық
курстарынан өтпеген оқу орындарын жатқызуды ұсынған.
Ал Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесі мұндай оқу орындарынан еш
айырмашылығы болмаған, оның педагогикалық құрылымы жағынан жалпы білім
беретін мектептер ретінде қаралып және ондағы оқытушылар бір келбетте
болған, яғни бір оқытушы екі немесе үш пәннен сабақ берген. Облыстық Атқару
комитетінің ережесі бойынша және оған қарсылық білдірмегеннен кейін,
училищенің жетекшілігін таңдау арқылы сайлау енгізу ұйғарылған. Училищенің
Педагогикалық кеңесі Өлкелік бұйрықты Жетісу орта ауыл шаруашылық
училищесінде жүргізу мүмкін емес деп шешкен. Қорыта келгенде, кеңес Өлкелік
Атқару комитеті ауыл шаруашылық оқу орындарының талаптарына сай ереже
қабылдауды ұсыну туралы арнайы қаулы қабылдаған.
Республикалық Өлкелік комиссариаты 1918 жылғы 17 қарашасында
оқытушылардың білімін бақылау жөнінде бұйрық шығарған. Бұл жөнінде училище
кеңесі бұйрыққа сай мынандай қаулы қабылдаған: әр оқытушы өз пәнінен
педагогикалық кеңеске айына бір рет оқушылардың үлгерімі бойынша ауызша
баяндама жасап отыруы тиіс. Ал статистикалық көрсеткіштермен толық
баянадама жарты жылда бір рет жазбаша түрде жасалатын болды. Бірінші жарты
жылдықтың аяқталуы 1919 жылдың 31 қаңтары бекітілген. Онда жаңа жыл
мейрамына байланысты оқушыларға 4-13 қаңтарға дейін демалыс беру
қарастырылған. Осы қаулы негізінде жоғарыда аталған мәселелер туралы
Өлкелік халыққа білім беру комиссариаты мен Облыстық халыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz