Іле атырауында арналық процестердің гидроморфологиялық дамуы
Б
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1 Іле өзені мен атырауының физико.географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Жер бедері мен геологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Ауа температурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3.1 Ауа ылғалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3.2 Атмосфералық жауын.шашын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3.3 Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3.4 Жел режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.4 Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.5 Іле өзенінің гидрологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.6 Су деңгейінің режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.7 Гидрологиялық зерттелгендік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 Өзен және су алабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1 Өзеннің гидрографиялық желісінің қалыптасуы ... ... ... ... ... 18
2.1.1 Өзеннің бастауы, жоғарғы, орта және төменгі ағысы. Атырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2.1.2 Атыраудың анықтамасы мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.2 Ішкіконтинентальды атыраулардың қалыптасу механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3 Іле атырауының қысқаша тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.3.1 Іле атырауының қазіргі жағдайының қалыптасуы ... ... ... ... .. 24
2.3.2 Іле атырауының негізгі ағыстары иен көл жүйелері ... ... ... . 25
2.3.3 Іле атырауының су ысырабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.4 Атырау пайда болу факторлары. Гидроморфологиялық факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.4.1 Гидрологиялық, гидравликалық, гидродинамикалық факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.4.2 Антропогендік факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
3 Қазіргі Іле атырауының динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.1 Іле атырауының су режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.2 Іле атырауы жүйесінде ағынның таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2.1 Топар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2.2 Жиделі жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
4 Өзен арнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
4.1 Өзен арнасының жоспардағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35
4.1.1 Өзен арнасының құрылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
4.2. Арналық процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
4.2.1 Арналық деформацияладрың даму тенденциясы ... ... ... ... ... 39
5 Өзендердің жазық бөліктеріндегі арналық процестердің негізгі түрлері және олардың өлшемдері ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
5.1 Меандрлеу. Меандрлеу себебінің қазіргі түсініктері ... ... ... . 43
5.2 Таспа тізбекті, бірбүйірлі типтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
5.3 Шекті меандр, бос меандр, бітпеген меандр, көпарналы жайылма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
5.4 Іле атырауының гидрографиялық сипаттамаларының өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
5.5 Сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕЬИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... . 56
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1 Іле өзені мен атырауының физико.географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Жер бедері мен геологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Ауа температурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3.1 Ауа ылғалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3.2 Атмосфералық жауын.шашын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3.3 Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3.4 Жел режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.4 Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.5 Іле өзенінің гидрологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.6 Су деңгейінің режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.7 Гидрологиялық зерттелгендік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 Өзен және су алабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1 Өзеннің гидрографиялық желісінің қалыптасуы ... ... ... ... ... 18
2.1.1 Өзеннің бастауы, жоғарғы, орта және төменгі ағысы. Атырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2.1.2 Атыраудың анықтамасы мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.2 Ішкіконтинентальды атыраулардың қалыптасу механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3 Іле атырауының қысқаша тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.3.1 Іле атырауының қазіргі жағдайының қалыптасуы ... ... ... ... .. 24
2.3.2 Іле атырауының негізгі ағыстары иен көл жүйелері ... ... ... . 25
2.3.3 Іле атырауының су ысырабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.4 Атырау пайда болу факторлары. Гидроморфологиялық факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.4.1 Гидрологиялық, гидравликалық, гидродинамикалық факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.4.2 Антропогендік факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
3 Қазіргі Іле атырауының динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.1 Іле атырауының су режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.2 Іле атырауы жүйесінде ағынның таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2.1 Топар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2.2 Жиделі жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
4 Өзен арнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
4.1 Өзен арнасының жоспардағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35
4.1.1 Өзен арнасының құрылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
4.2. Арналық процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
4.2.1 Арналық деформацияладрың даму тенденциясы ... ... ... ... ... 39
5 Өзендердің жазық бөліктеріндегі арналық процестердің негізгі түрлері және олардың өлшемдері ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
5.1 Меандрлеу. Меандрлеу себебінің қазіргі түсініктері ... ... ... . 43
5.2 Таспа тізбекті, бірбүйірлі типтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
5.3 Шекті меандр, бос меандр, бітпеген меандр, көпарналы жайылма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
5.4 Іле атырауының гидрографиялық сипаттамаларының өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
5.5 Сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕЬИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... . 56
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Іле өзені Балқаш көліне құярда ауқымды атырау құрайды. Іле атырауының ауылшаруашылығындағы маңызы зор. Алапішілік Іле атырауының табиғи жағдайы мен адам іс-әрекетінен тармақталуында болып жатқан арналық процестердің дамуыының көпғасырлық даму тарихы бар. Ең үлкен әсерді Қапшағай су желісі, оның бөгені мен СЭС пайдалану ( 1970 ж) атыраудың сумен қамту режимі бұзылды, су жіберу көлемі азайды, қысқы су ысырабы көбейді және тағы басқа.
Жұмыстың мақсаты: Іле атырауында арналық процесстердің гидроморфологиялық дамуын зерттеу.
Жұмыстың міндеті:
Іле-Балқаш алабының физико-географиялық жағдайының қысқаша сипаттамасы келтіру.
Жалпы өзеннің гидрографиялық желісінің қалыптасуы мен өзеннің жоғарғы ағысы, төменгі ағысы және атырау жайында түсініктер берілген. Сонымен қатар Іле атырауының қысқаша тарихы, атырау қалыптасуына өз әсерін тигізетін атырау пайда болу факторларына анықтау.
Іле атырауының динамикасы, ондағы су жүйелері жайында мәліметтер келтіру.
Өзен арнасы, арналық процестердің деформациясы және жоспардағы ығысуы жағдайы.
Іле атырауында кездесетін арналық процестердің негізгі түрлері мен оның өлшемдерін беру. Сонымен қатар меандрлеу себебінің түсініктері, оның атыраудағы даму түрлері және гидрографиялық сипаттамаларының өлшемдері келтіру.
Магистрлік диссертацияны орындау барысында жарық көрген және қордағы құжаттар пайаланылады.
Жұмыстың мақсаты: Іле атырауында арналық процесстердің гидроморфологиялық дамуын зерттеу.
Жұмыстың міндеті:
Іле-Балқаш алабының физико-географиялық жағдайының қысқаша сипаттамасы келтіру.
Жалпы өзеннің гидрографиялық желісінің қалыптасуы мен өзеннің жоғарғы ағысы, төменгі ағысы және атырау жайында түсініктер берілген. Сонымен қатар Іле атырауының қысқаша тарихы, атырау қалыптасуына өз әсерін тигізетін атырау пайда болу факторларына анықтау.
Іле атырауының динамикасы, ондағы су жүйелері жайында мәліметтер келтіру.
Өзен арнасы, арналық процестердің деформациясы және жоспардағы ығысуы жағдайы.
Іле атырауында кездесетін арналық процестердің негізгі түрлері мен оның өлшемдерін беру. Сонымен қатар меандрлеу себебінің түсініктері, оның атыраудағы даму түрлері және гидрографиялық сипаттамаларының өлшемдері келтіру.
Магистрлік диссертацияны орындау барысында жарық көрген және қордағы құжаттар пайаланылады.
1. Ресурсы поверхностных вод СССР. –Центральный и Южный Казахстан. – Т.13. Вып.2. Бассейн озера Балхаш. – Л.: Гидрометеоиздат, 1970. –645 с
2. Коротаев В.Н. Геоморфология речных дельт. –. М.: Изд-во МГУ, 1991. – 224 с.
3. Географический энциклопедический словарь. - М.: Изд-во Советская энциклопедия, 1988. – 432 с.
4. Чеботарев А.И. Гидрологический словарь. Л.: Гидрометеоиздат, 1978. – 308 с.
5. Абдрасилов С.А. Устьевые участки рек. Гидролого-морфологические процессы. – Алматы.: Қазақ Университеті, 1998. – 117 с.
6. Самойлов И.В. Устья рек. – М.: Географоиздат, 1952. – 526 с.
7. Палеографическая история дельты реки Или. Жандаев М.Ж., Абдрасилов С.А. Формирование дельты реки Или // Эрозионные и русловые процессы. – Луцк, 1991. – с. 101-107
8. Шнитников А.В. Изменчивость общей увлажненности материков Северного полушария // Зап. ВГО СССР, пов. сер. Т.16, М. – Л., 1957. – 388 с.
9. Джуркашев Т.Н. Антропогенная история Балхаш-Алакольской впадины. – Алма-Ата, 1972. – 126 с.
10. Бутаков А.Н. Русловые процессы в устьях судоходных рек. – М.: Транспорт, 1981. – 104 с.
11. Хайдаров Р.М. Динамика дельты реки Или // Труды ГГИ. 1968. Вып. 160. – с. 189-222
12. Хайдаров Р.М. Опыты и результаты изучения динамикм дельт рек с большим содержанием наносов (на примере дельты реки Или) // Водные ресурсы. 1975. № 1. – с. 142-167
13. Шульц В.Л Водный баланс Аральского моря // Труды СарНИГМИ. – 1995. – Вып. 23. – с. 3-28
14. Штегман Б.К. К истории формирования дельты реки Или // Изв. АН Каз ССР. сер. почв. 1946. № 3 (28). – с. 132-143
15. Рогов М.М., Ромашин В.В., Штейнбах Б.В. Гидрология устьевой области Западной Двины // М.: Гидрометеоиздат, 1964. – 345 с.
16. Рогов М.М., Ходкин С.С., Ревина С.К. Гидрология устьевой области Амударьи. М.: Гидрометеоиздат, 1968. – 268 с.
17. Браславский А.П., Чистяева С.П. О величине изменения стока реки Или в пределах её дельты // Труды КазНИГМИ. 1983. Вып. 80. – с. 78-94
18. Браславский А.П., Остроумова Л.П. Расчет стока реки Или поступающего в озеро Балхаш // Труды КазНИГМИ. 1991. – Вып. 107. – с. 45-77
19. Курдин Р.Д. Многолетние колебания водного баланса и уровня озера Балхаш и их изменения в период наполнения Капчагайского водохранилища // Труды ГГИ. 1986. Вып. 315. – с. 23-41
20. Остроумова Л.П. Определение притока воды к вершине дельты реки Или // Труды КазНИГМИ. – 1991. – Вып. 107. – с. 99-118
21. Остроумова Л.П. Приток воды в озеро Балхаш по данным гидрометрических измерений на протоках нижней части дельты реки Или // Труды КазНИГМИ. 1991. Вып. 107. – с. 119-130
22. Соседов И.С. Потери воды на испарение и транспирацию в дельте реки Или // Изв. АН Каз ССР. сер. энерг. 1958. – Вып. 11 (13). – с. 16-24
23. Сумарокова В.В., Цыценко К.В., Подольный О.В. Аэрокосмические исследования и водный баланс дельты реки Или. - С-П.: Гидрометеоиздат, 1992. – 163 с.
24. Абдрасилов С.А. Русловые процессы и формирование внутриконтинентальных дельт. –Алматы.: Изд-во “Рауан”,- 1994.–192 с.
25. Михайлов В.Н., Рогов М.М., Чистяков А.А. Речные дельты. Гидролого-морфологические процессы. – Л.: Гидрометеоиздат, 1986 – 280 с.
26. Знаменская И.С. Системная методология как основа изучения руслового процесса // Динамика и термика рек и водохранилищ. – М.: Наука, 1984. – с. 171-194
27. Курдин Р.Д. О вековых колебаниях крупных естественных водоемов Казахстана и Средней Азии // Труды ІV Всесоюзного гидрологического съезда. – 1975. – Т. 5 – с. 98-107
28. Курдюков К.В. Современные колебания уровня озера Балхаш по геоморфологическим и историческим данным // Изв. АН СССР. сер. геогр. – 1958 – № 4. – с. 32-41
29. Иванов В.В. Метод гидравлического расчета элементов водного режима в дельтах рек // Труды ААНИИ. – 1968. – Т. 283 – с. 30-36
30. Михайлов В.Н.. Рогов М.М., Макарова Т.А., Полонский В.Ф. Динамика гидрографической сети неприливных устьев рек. – М.: Гидрометеоиздат, 1977. – 249 с.
31. Тленбеков О.К., Валдеев А.Е. Гидрологический режим дельты реки Или в современных условиях // Экологические проблемы Казахстана. Алма-Ата, 1990 – с. 62-63
32. Турсунов А.А. Результаты научных исследований по Или-Балхашской проблеме и пути вывода экосистемы из кризиса // Географические проблемы Или-Балхашского бассейна. – Алматы.: Ғылым, 1993.– с. 3-19
33. Гидрологические и водохозяйственные аспекты Или-Балхашской проблемы. – Л.: Гидрометеоиздат, – 1989. – с. 3-10
2. Коротаев В.Н. Геоморфология речных дельт. –. М.: Изд-во МГУ, 1991. – 224 с.
3. Географический энциклопедический словарь. - М.: Изд-во Советская энциклопедия, 1988. – 432 с.
4. Чеботарев А.И. Гидрологический словарь. Л.: Гидрометеоиздат, 1978. – 308 с.
5. Абдрасилов С.А. Устьевые участки рек. Гидролого-морфологические процессы. – Алматы.: Қазақ Университеті, 1998. – 117 с.
6. Самойлов И.В. Устья рек. – М.: Географоиздат, 1952. – 526 с.
7. Палеографическая история дельты реки Или. Жандаев М.Ж., Абдрасилов С.А. Формирование дельты реки Или // Эрозионные и русловые процессы. – Луцк, 1991. – с. 101-107
8. Шнитников А.В. Изменчивость общей увлажненности материков Северного полушария // Зап. ВГО СССР, пов. сер. Т.16, М. – Л., 1957. – 388 с.
9. Джуркашев Т.Н. Антропогенная история Балхаш-Алакольской впадины. – Алма-Ата, 1972. – 126 с.
10. Бутаков А.Н. Русловые процессы в устьях судоходных рек. – М.: Транспорт, 1981. – 104 с.
11. Хайдаров Р.М. Динамика дельты реки Или // Труды ГГИ. 1968. Вып. 160. – с. 189-222
12. Хайдаров Р.М. Опыты и результаты изучения динамикм дельт рек с большим содержанием наносов (на примере дельты реки Или) // Водные ресурсы. 1975. № 1. – с. 142-167
13. Шульц В.Л Водный баланс Аральского моря // Труды СарНИГМИ. – 1995. – Вып. 23. – с. 3-28
14. Штегман Б.К. К истории формирования дельты реки Или // Изв. АН Каз ССР. сер. почв. 1946. № 3 (28). – с. 132-143
15. Рогов М.М., Ромашин В.В., Штейнбах Б.В. Гидрология устьевой области Западной Двины // М.: Гидрометеоиздат, 1964. – 345 с.
16. Рогов М.М., Ходкин С.С., Ревина С.К. Гидрология устьевой области Амударьи. М.: Гидрометеоиздат, 1968. – 268 с.
17. Браславский А.П., Чистяева С.П. О величине изменения стока реки Или в пределах её дельты // Труды КазНИГМИ. 1983. Вып. 80. – с. 78-94
18. Браславский А.П., Остроумова Л.П. Расчет стока реки Или поступающего в озеро Балхаш // Труды КазНИГМИ. 1991. – Вып. 107. – с. 45-77
19. Курдин Р.Д. Многолетние колебания водного баланса и уровня озера Балхаш и их изменения в период наполнения Капчагайского водохранилища // Труды ГГИ. 1986. Вып. 315. – с. 23-41
20. Остроумова Л.П. Определение притока воды к вершине дельты реки Или // Труды КазНИГМИ. – 1991. – Вып. 107. – с. 99-118
21. Остроумова Л.П. Приток воды в озеро Балхаш по данным гидрометрических измерений на протоках нижней части дельты реки Или // Труды КазНИГМИ. 1991. Вып. 107. – с. 119-130
22. Соседов И.С. Потери воды на испарение и транспирацию в дельте реки Или // Изв. АН Каз ССР. сер. энерг. 1958. – Вып. 11 (13). – с. 16-24
23. Сумарокова В.В., Цыценко К.В., Подольный О.В. Аэрокосмические исследования и водный баланс дельты реки Или. - С-П.: Гидрометеоиздат, 1992. – 163 с.
24. Абдрасилов С.А. Русловые процессы и формирование внутриконтинентальных дельт. –Алматы.: Изд-во “Рауан”,- 1994.–192 с.
25. Михайлов В.Н., Рогов М.М., Чистяков А.А. Речные дельты. Гидролого-морфологические процессы. – Л.: Гидрометеоиздат, 1986 – 280 с.
26. Знаменская И.С. Системная методология как основа изучения руслового процесса // Динамика и термика рек и водохранилищ. – М.: Наука, 1984. – с. 171-194
27. Курдин Р.Д. О вековых колебаниях крупных естественных водоемов Казахстана и Средней Азии // Труды ІV Всесоюзного гидрологического съезда. – 1975. – Т. 5 – с. 98-107
28. Курдюков К.В. Современные колебания уровня озера Балхаш по геоморфологическим и историческим данным // Изв. АН СССР. сер. геогр. – 1958 – № 4. – с. 32-41
29. Иванов В.В. Метод гидравлического расчета элементов водного режима в дельтах рек // Труды ААНИИ. – 1968. – Т. 283 – с. 30-36
30. Михайлов В.Н.. Рогов М.М., Макарова Т.А., Полонский В.Ф. Динамика гидрографической сети неприливных устьев рек. – М.: Гидрометеоиздат, 1977. – 249 с.
31. Тленбеков О.К., Валдеев А.Е. Гидрологический режим дельты реки Или в современных условиях // Экологические проблемы Казахстана. Алма-Ата, 1990 – с. 62-63
32. Турсунов А.А. Результаты научных исследований по Или-Балхашской проблеме и пути вывода экосистемы из кризиса // Географические проблемы Или-Балхашского бассейна. – Алматы.: Ғылым, 1993.– с. 3-19
33. Гидрологические и водохозяйственные аспекты Или-Балхашской проблемы. – Л.: Гидрометеоиздат, – 1989. – с. 3-10
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультетінің магистратурасы
Құрлық гидрология кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
“ІЛЕ АТЫРАУЫНДА АРНАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ГИДРОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУЫ”
Орындаған
Әмірғалиева А.С
“(((” (((( 2007 ж
Ғылыми жетекшісі:
Дюсенова Р.Х
“(((” (((( 2007 ж
Кафедра меңгерушісмен
Абдрахимов Р.Г
қорғауға жіберілді
“(((” (((( 2007 ж
Алматы 2007
РЕФЕРАТ
Іле атрыауындағы арналық процестердің гидроморфологиялық дамуын
зерттеу тақырыбында орындалған диссертациялық жұмыс кіріспеден, 5 бөлімнен
және қорытындыдан құрылған. Берілген жұмыстың көлемі 68 беттен, 5 суреттен,
8 кестеден, қосымшадан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі қолданылған сөздер: атырау, атырау жүйесі, арналық процесс,
меандрлеу, бос меандр, шектелген меандр, бітпеген меандр, гидроморфолгиялық
есептеулер, тенденция, арнаның жоспарлық көрінісі.
Жұмыстың мақсаты: Іле атырауында арналық процестердің
гидроморфологиялық дамуы.
Зерттеу объектісі: Іле атырауы болып табылады.
МАЗМҰНЫ
Б
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
... ... ... ... ... .
1 Іле өзені мен атырауының физико-географиялық 6
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Жер бедері мен геологиялық 6
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3 Ауа 8
температурасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
1.3.1 Ауа 9
ылғалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
1.3.2 Атмосфералық 10
жауын-шашын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.3.3 Қар 10
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
1.3.4 Жел 10
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Топырақ және өсімдік 10
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
1.5 Іле өзенінің 12
гидрологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ...
1.6 Су деңгейінің 13
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
1.7 Гидрологиялық 14
зерттелгендік ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ...
2 Өзен және су 18
алабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.1 Өзеннің гидрографиялық желісінің 18
қалыптасуы ... ... ... ... ...
2.1.1 Өзеннің бастауы, жоғарғы, орта және төменгі ағысы. 19
Атырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1.2 Атыраудың анықтамасы мен 20
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Ішкіконтинентальды атыраулардың қалыптасу 21
механизмдері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Іле атырауының қысқаша 23
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3.1 Іле атырауының қазіргі жағдайының 24
қалыптасуы ... ... ... ... ..
2.3.2 Іле атырауының негізгі ағыстары иен көл 25
жүйелері ... ... ... .
2.3.3 Іле атырауының су 26
ысырабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.4 Атырау пайда болу факторлары. Гидроморфологиялық 27
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.4.1 Гидрологиялық, гидравликалық, гидродинамикалық 28
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.4.2 Антропогендік 30
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... .
3 Қазіргі Іле атырауының 32
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Іле атырауының су 32
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
3.2 Іле атырауы жүйесінде ағынның 33
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2.1 Топар 33
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
3.2.2 Жиделі 33
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
4 Өзен 35
арнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
4.1 Өзен арнасының жоспардағы 35
көрінісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
4.1.1 Өзен арнасының 36
құрылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
4.2. Арналық 37
процестер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
4.2.1 Арналық деформацияладрың даму 39
тенденциясы ... ... ... ... ...
5 Өзендердің жазық бөліктеріндегі арналық процестердің 43
негізгі түрлері және олардың
өлшемдері ... ... ... ... ... ... . ... ...
5.1 Меандрлеу. Меандрлеу себебінің қазіргі 43
түсініктері ... ... ... .
5.2 Таспа тізбекті, бірбүйірлі 43
типтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.3 Шекті меандр, бос меандр, бітпеген меандр, көпарналы 44
жайылма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
5.4 Іле атырауының гидрографиялық сипаттамаларының 46
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
5.5 Сараптама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕЬИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... . 56
59
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Іле өзені Балқаш көліне құярда ауқымды атырау құрайды. Іле атырауының
ауылшаруашылығындағы маңызы зор. Алапішілік Іле атырауының табиғи жағдайы
мен адам іс-әрекетінен тармақталуында болып жатқан арналық процестердің
дамуыының көпғасырлық даму тарихы бар. Ең үлкен әсерді Қапшағай су желісі,
оның бөгені мен СЭС пайдалану ( 1970 ж) атыраудың сумен қамту режимі
бұзылды, су жіберу көлемі азайды, қысқы су ысырабы көбейді және тағы басқа.
Жұмыстың мақсаты: Іле атырауында арналық процесстердің
гидроморфологиялық дамуын зерттеу.
Жұмыстың міндеті:
Іле-Балқаш алабының физико-географиялық жағдайының қысқаша сипаттамасы
келтіру.
Жалпы өзеннің гидрографиялық желісінің қалыптасуы мен өзеннің жоғарғы
ағысы, төменгі ағысы және атырау жайында түсініктер берілген. Сонымен қатар
Іле атырауының қысқаша тарихы, атырау қалыптасуына өз әсерін тигізетін
атырау пайда болу факторларына анықтау.
Іле атырауының динамикасы, ондағы су жүйелері жайында мәліметтер
келтіру.
Өзен арнасы, арналық процестердің деформациясы және жоспардағы ығысуы
жағдайы.
Іле атырауында кездесетін арналық процестердің негізгі түрлері мен
оның өлшемдерін беру. Сонымен қатар меандрлеу себебінің түсініктері, оның
атыраудағы даму түрлері және гидрографиялық сипаттамаларының өлшемдері
келтіру.
Магистрлік диссертацияны орындау барысында жарық көрген және қордағы
құжаттар пайаланылады.
1 Іле Өзені мен атырауының физико-географиялық
сипаттамасы
1.1 Геологиялық құрылымы және жер бедері
Балқаш көлі алабы территориясының геологиялық құрылымы үлкен
күрделілігімен және әртүрлілігімен сипатталады.
Кембрийге дейінгі түзілімдер шейстер, амфио, болиттер, кристалды тақта
тастар Теріскей Алатаудың шектеулі алаңдарында кездеседі. Кембрийлік
түзілімдер (сұр түсті құл, диабаза, мәрмәр, мәрмәр тәріздес әктас) Шу-Іле
тауында белгілі Іле Алатау және Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінің
едәуір бөлігін алып жатыр. Карбонатты тау жынысы Іле Алатауының батыс
бөлігін, Жоңғар Алатауының солтүстік беткейін және Балқаш маңының солтүстік-
батыс бөлігін алып жатыр. Бұл бөліктер спилиттермен, құмдармен, диабазамен,
әктер, эффузиялармен және құмдармен танылады (1(.
Ордовикалық түзілімдер (құм, конгломераттар, тақтатастар, әктас,
кремнилі және көмірлі тақтатастар, эффузив және олардың туфтары). Солтүстік
Балқаш маңы, Тарбағатай, Шыңғыстау, Шу-Іле тауларының едәуір бөлігін алып
жатыр. Іле Алатауында және Жоңғар Алатауында, Кетмен, Күңгей-Алатау
тауларында карбонатты тау жыныстары көптеп оңтүстік Жоңғарда кездеседі және
Іле Алатауы, Кетменде, солтүстік Балқаш маңына белгілі.
Силур түзілімі (құмтүйірлер, әктаскремнийлі тақтатастар, эффузивтер
және олардың туфтары) тек Шу-Іле тауларына белгілі. Оңтүстік Жоңғарда,
Кетменде, Тарбағатайда, Шыңғыс тауларында карбонатты тау жыныстары
кездеседі. Бұл түзілім кезеңі негізінде шамалы тараған. Солтүстік Балқаш
маңындағы сиурлық бөлік жасыл түсті террикалық түрде кездеседі (құмтастар,
құмайтты яшма). Барлық жағдайда сипатталатын түзілімдер Іле Алатау, Күнгей
Алатау, Теріскей Алатауда қатпарланып жиналған. Ал Тарбағатай, Шыңғыс тау,
Іле Алатауларының солтүстік-батысында және солтүстік Балқаш маңында
меридионалды созылып жатыр.
Девондық түзілімдер. Каледонды нығаю облыстары орогенді
фармациялармен, қызыл түсті конгломераттармен, құмтастар, негізгі ортасы
төменде қышқылдардың қабаты эффузиямен туфтардың жоғарғы кескінінде
орналасқан. Олар Тарбағатайда, Шыңғыс тау, солтүстік-шығыс Балқаш маңында
және Шу-Алатауларында.
Девондық тау жыныстары герцинді нығаю солтүстік Жоңғар мен солтүстік
Балқаш маңында каледонды нығаюға қарағанда өте кең жайылған. Бұлар жасыл
түсті теңіздік терригенді тәріздес (құмтүйірлер, кремний, сазды тақтатасты,
сирек әктасты және орташа құрамды эффузия).
Төменгі таскөмірлі түзілім. Іле сиклинориясымен оңтүстік Балқаш
маңында, Тарбағатайда, атақты Кетменде, Теріскей Алатау беткейінде және
Күнгей Алатауда кеңінен жайылған. Шу-Іле тауларында азғантай карбондық
мульдалар кездеседі.
Іле синкинориясында тағы солтүстік Балқаш маңында карбондық түзілімдер
эффузиясымен және оның туфтарымен қышқыл және орташа құрамда меншіктелген.
Солтүстік-батыс Балқаш маңында, Шу-Іле тауларында, Күнгей және
Теріскей Алатау сілемдерінде және Кетменнің оңтүстік беткейінде құмтүбірлер
және когломераттар, эффузиялар, әсіресе визей жікқабатында кең жайылған.
Балқаш маңының солтүстік-батысындағы өзендердің алаптары Іле маңының
маңызды үлкен аймағын қамтиды. Іле Алатауы мен Кетменге белгілі солтүстік
Балқаш маңымен оңтүстік Жоңғардың аймағында таскөмірлі интузиялар кеңінен
жайылған.
Таскөмірлі түзілімдер. Герционды нығаю аймағында барлық жерде дерлік
девондық құрылымы мен кескініне ұқсас жыныстар көрініс береді.
Құмайтастармен, құмтүйірлермен, туфиттермен, яшмамен аймақтың шеткі
бөлігінде эффузиялармен және олардың туфтарымен Есіл-Балқаш (су айрығының
бөліктері) орталық Жоңғарда және солтүстік Балқаш маңдарында таскөмірлі
түзілімдер арасында карбонатты түрлер едәуір қуаттылығымен орталық Жоңғарда
да орналасқан.
Жоғарғы палеозойлы түзілім. Солтүстік Балқаш маңында каледонды және
герцинді нығаю аудандарында орналасқан. Басқалары оңтүстік Жоңғар мен
Кетменде кең дамыған. Түзілім эффузиялар және олардың туфтарынан тұрады.
Гранитойды интрузия орташа жоғары таскөмірлі кезеңде кең тараған.
Триас және Юра түзілімдері. Континентальды қызыл түсті жауын-шашынды
фармациялардан тұрады. Іле ойпаңының шығыс бөлігінде және Кетмен жотасының
солтүстік бөлігінде дамыған. Түзілімнің жалпы қуаттылығы Триасқа 450 м,
Юрада 290 м жетеді.
Юра түзілімі Алакөл ойпаңының шығыс бөлігін және барлық жотасы
сілемінің азғантай бөлігін алып жатыр.
Бор түзілімі. Іле ойпаңының 2700 м тереңдігінде жататын шығыс
бөлігінде және Кетмен жотасының солтүстік беткейінде және Жоңғар Алатауының
оңтүстік-батыс сілемінде және Қарой үстіртінде орналасқан. Бұл жер өзенді
және атыраулы фармацияланған. Тербелу қуаттылығы 70 м-ден 220 м-ге дейін.
Палеоген және төменгі неоген түзілімдері. Іле ойпаңына Балқаш және
солтүстік Жоңғарларға тән. Бұл жер өзен сазымен, сазыластарымен қабатталған
құмтастардан және әксаздардан тұрады. Аккумкляцияның ауданының үлкендігімен
төменгі неоген едәуір үлкен деп түсіндіруге болады. Палеоген түзілімінің
қуаттылығы 720 м, төменгі неоген 1100 м жетеді.
Жоғарғы неоген түзілімі. Фационалды және литологиялық құрамына қарай
әртүрлі болып келеді. Ойпаңның орталық бөлігінде өзеннің көгілдір және
жасыл саз, әксаз қабаттарымен құмтүйірлермен гипстелген және тұздалған, ал
бүйірінде үлкен кальцийлі аллювиалды-пролювиалды қызғылт түсті шақпақтасты
саз. Кесіндінің жоғарғы бөлігі жауын-шашынның көптігінен (ойпаңның
ортасында болатын дифференциациялануымен) аллювиалды-пролювиалды (көлсазы)
шақпақтасты саздармен, қойтасты малтатаспен, борпылдақ конгломераттар мен
құмтастармен ажыратылады. Түзілу қуаттылығы бірнеше метрден 260 м дейін
жетеді. Төрттік түзілім арасында төрт страгиграфиялы түзілімге бөлінеді.
Төменгі төрттік түзілім ( қотыр бұлақ свитасы) қойтасты малтатастармен
және массалық саздақтар тау етегінде дамып, суайрықтарда биік террасалар
қалыптасады. Олардың тербелуі 10 м-ден 290 м-ге дейін жетеді.
Ортатөрттік түзілім. Массалы саздақтармен және қатысты малтатастар
аллювиалды-пролювиалды жайылма беті террасасында ежелгі конус қалыптасады.
Тербелу қуаттылығы бірнеще метрден 250 м жетеді.
Жоғарғы төрттік түзілім. Олар қазіргі конуста бірінші қойтасты –
малаймен, құмдармен, құмдақтармен, саздақтар да жайылма үсті террасасы
өзеннен жайылмаға дейін созылған. Тербелу қуаттылығы бірнеше метрден 150 м
дейін.
Қазіргі түзілім. Негізінен малтатастан, құмдардан, құмдақтардан
тұрады. Бұлардан өте тұрақсыз өзен арнасы мен жайылма қалыптасады. Әдетте
бірнеше метрден аспайды.
1.2 Климаты
Қарастырылып отырған территория негізінен континентальды, бірақ тым
біртекті емес. Осының салдарынан оның едәуір ендік ұзындығымен жер
бедерінің құрылысында үлкен айырмашылықтар бар. Климаттың негізгі белгісі
солтүстік жазық және аласатаулы аудандарда байқалатын температураның
тәуліктік және жылдық суық қыс және ұзақ ыстық және құрғақ жаз болып
табылады. Әсіресе жоғарғы температура және құрғақ климатымен оңтүстік
Балқаш маңы ерекшеленеді. Таулы аймақтардың климаттық ерекшеліктері өте
тұрақсыз.
Жауын-шашынның мөлшері мен режиміне ауаның ылғалдылығы және
температурасына, желдің жылдамдығы мен бағытына жергілікті жердің
биіктігімен және жер бедерінің формалары үлкен дәрежемен себепші болады.
Аласатаулы белдеу қоңыржай белдеумен сипатталады, ол биік таулы ауданның
климаттық жағдайлары, поляр климатына тән (1(.
3. Ауа температурасы
Қарастырылып отырған ауданның ауа температурасының өсу қарқындылығы
көктемде байқалады. Наурыз айынан сәуір айына дейін Балқаш маңында ауа
температурасы 100-дан 150-ға дейін көтеріледі, тау алдында 70-дан 90-ға
дейін, тауға қарай минус 50-дан минус 60-ға дейін төмендейді. Жалпы
жағдайда ауа температурасының салқындауы, ауа температурасының төмендеуінен
жиі байқалмайды. Жазық жерлерде ең ыстық ауа температурасы 200-дан 250-ды
құрайды.
Ең ыстық айдың орташа температурасы 2500-3000 м биіктікте минус 70-дан
минус 100-ды құрайды. Ауаның абсолютті максималды темепратурасы солтүстік
аудандарда жазда 400, оңтүстік жазықтарда 450, ал таулардағы мұздық
аймақтарда минус 20-дан минус 200-ға дейін төмендейді. Темеператураның
төмендеуі тамыздан басталады, бірақ солтүстік аудандарда бірінші
онкүндігінде теріс мәнге ауысады. Ол оңтүстік таулы аймақтарда қарашаның
екінші жартысында байқалады. Тауларда оң мәннен теріс мәнге ауысуы күзде
3000 м биіктікте қазанның бірінші күндерінен байқалады, ал осы айдың
соңында 2000-2500 м биіктікте, ал 2000 м төмен қарашаның бірінші
онкүндігінде байқалады. Территорияның оңтүстік жазықтығымен тау алды
бөлігінде жылы кезеңнің ұзақтығы 8-9 айды құрайды. Ал биік тауларда мәңгі
қар мен мұздықтарда 6-7 айдан, орта тау белдеулерінде 1-2 айға жетеді.
Қарастырылып отырған территорияның жазық аудандарында жылдық
температурасының амплитудасы 350-тан 400-қа дейін, ал тауларда 250 төмен
болады.
Оңтүстік Балқаш маңы, Алакөл көлі және таулы аймақтарда температура
минус 50-дан минус 100-ға дейін өзгереді. Ал солтүстік ауданында ауаның
орташа жылдық температурасы минус 20-дан минус 50-ды құрайды. Тауда ауаның
температурасы биіктеген сайын төмендейді және өте биікте теріс мәнге
жетеді. Ауаның төмендеуіне байланысты биіктікте периодының ұзақ ғылыми
теріс мәні өседі, ал жоғарыда қар суығы осы ауа температурасының
төмендеуіне байланысты жыл бойына сақталады. Ауа температурасы тау алды
аймақтарында жазықтар мен биік таулы аудандарға қарағанда едәуір жоғары.
Қарастырылған жердің орташа температурасының ең суығы 1300-1500 м биіктікте
білінеді. Солтүстік Іле Алатауы биіктігінің инверсиясы ауа температурасының
ең төменін көрсетеді. Ауа температурасының жағдайлары тек биіктікте ғана
емес, сонымен қатар жергілікті жердің табиғатына байланысты. Әдетте
биіктаулы үстіртте және тау беткейлерінде ең суық жыл болса да ауа
температурасы минус 350-дан минус 400-дан төмен болады, ал тау аралық
қазаншұңқырларда минимальды температура кейде минус 500-ға дейін
төмендейді. Қарастырылып отырған территорияның солтүстік аудандарында жеке
жылдары ауа температурасы минус 500-ға дейін төмендейді.
1.3.1 Ауа ылғалдылығы
Ауа температурасының орташа абсолюттік ылғалдылығы 7 мб-ды құрайды.
Солтүстік жағада төмендеу 6.3 мб-дан 6.9 мб-ға дейін, оңтүстік жағада
көбірек 7.2 мб-дан 7.3 мб-ға дейін жетеді. Жазда үлкен ауа температурасы
мен жауын-шашынның аз мөлшерінің әсері тым құрғақшылыққа әкеп соғады,
Жылдың суық мезгілінде абсолютті ылғалдылық (қараша-наурыз) 80 % шамасында,
өтпелі кезеңде (сәуір-қазан) 57 %-дан 67 %-ға дейін, ал жазда (маусым-
тамыз) 40 %-дан 52 %-ға дейін жетеді. Оның орташа жылдық мәні 60-80 %. Жыл
бойындағы ауа ылғалдылығының тапшылығы 6.4 мб-дан 8.3 мб-ға дейін, ал қыста
0.8 мб-дан 1.3 мб-ға дейін өзгереді. Көктемде ауа температурасының өсуімен
қатар ылғалдылық тапшылығы өсіп, жазда 20 мб-дан 25 мб-ға жетеді.
1.3.2 Атмосфералық жауын-шашын
Атмосфералық жауын-шашынның таралуы батыстан шығысқа қарай өседі.
Жаздың жоғарғы температурасы, ауа құрғақшылығы және қатты жел сияқты
факторлар көл бетінен булануға жақсы әсерін тигізеді.
3. Қар жамылғысы
Қар жамылғысының тығыздығы ендік пен жергілікті жердің жер бедерімен
тығыз байланысты. Жазық аудандарда тұрақты қар жамылғысы қазан айының соңы
мен қараша айының ортасында орнығады. Бірақ кей жылдары ол тіпті байқалмауы
да мүмкін. Бұл уақытта ол Іле Алатауының солтүстік экспозициясында
тұрақталады. Қар жамылғысының бұзылуы наурыз айында аяқталады. Тауда қар
көшкіні наурыз және сәуір айларында бітеді. Қар жамылғысының су қоры аумақ
бойынша бірқалыпсыз таралады. Қар қалың жауған жылдары су қоры 70 мм-ден
100 мм-ге жетеді. Мұз құрсау 4 айдан 5 айға дейін созылады.
4. Жел режимі
Іле өзені алабының жыл бойына солтүстік-шығыс және шығыс бағыттағы
желдер тән. Бір жыл ішінде орташа есеппен алғанда жалпы жағдайда солтүстік
шығыста желдің қайталанғыштығы 25 %-дан 45 % аралығында ауытқиды. Балқаш
көлі алабындағы желдің ұлғаюы негізінен синоптикалық жағдайдың төрт түрі
байқалады:
а) Солтүстік және Оңтүстік Қазақстан үстіндегі жерден жоғары
антициклонды немесе барикалық жалы орнығады;
ә) жел негізгі және қосымша шептерден өткенде цикл шептік бөлігінде
ұлғаяды;
б) жел Азиаттық антициклонның оңтүстік және оңтүстік-батыс жалындағы
шет жағына қарай өседі;
г) жел Баренц, Карск теңіздерінен өткенде малтайтын циклонның өтуіне
өседі және Балқаш көлінің меридиан биіктігінің шепті аумағы астына ауысады.
Көп қайталанғыштыққа бірінші және төртінші типті желдер ие (40 %).
Айта кететін жайт көлдің әтрүрлі аудандарында бір уақыт ішінде жылдамдығы
мен бағыты әртүрлі болып келетін желдер байқалады.
1.4 Топырағы мен өсімдігі
Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауына қарағанда, Іле өзені алабының сол
жағалауының жоғарыдағы бөлігі, Күнгей Алатауының солтүстік-шығыс беткейі
және Теріскей Алатауының топырақты-өсімдікті белдеуі 200-250 м биіктікте
жатыр.
Кетмен жотасы басқа жоталарға қарағанда шекарасы биік болғандықтан,
көлденең құрған белдеу шекарасынан жоғары жатады. Ал жоғары биік белдеу
Альпі болып табылады. Альпінің таулы шалғынды топырағын Альпінің аласа
бойлы өсімдіктер басқан.
Субальпіні таулы-шалғынды топырақтар гумусқа бай, бірақ олар тым су
өткізгіш 1900-2500 м биіктіктің едәуір ауданын орманды дала белдеуі алып
жатыр. Топырағы орманда қоңыр. Өсімдігі қылқан жапырақты орман, шетелді
ырғайды итмұрын тоғайларымен араласқан шөпті жамылғысы сирек,
Таулы-далалы бөлігі қара-қоңыр топырақтан, бетегелі және орылған
даладан тұрады. Іле өзені алабының тауаралық қазаншұңқырының сол жағалауы
және аласатаулы және тау бөктері аудандарының топырағы мен жамылғысы (ашық-
қоңыр, сұр-қоңыр, тақыр және аллювилі-шалғынды топырақ) мөлшеріне қарай
ауысатын жергілікті жердің төмендеуі және Іле және Шарын өзендерінің
аңғарына жақындауы. Өсімдігі көбінесе бетегелі-жусанды Іле өзені
жайылмасында тоғайлы-қамысты.
Іле Алатауының солтүстік беткейі биіктік пен тау етегінің айналы және
жота суайрығынан, осының салдарынан топырағы мен өсімдік жамылғысы құрамына
қарай қаралады.
Жотаның ең биік бөлігіне гляционалды-нивальды белдеу жатады (3800 м
биік).
Субальпілік белдеуінің топырағы таулы-шабындықты және шабындықты-
далалы, өсімдіктері шабындық және шабындықты-далалы.
Субальпілік белдеу орманды шабындықты, таулы белдеу 1800-2300 м
биіктікте жатыр.
Топырағы қара түсті таулы орман, қара топырақты тектес шабындықты-
таулы.
Өсімдігі парктиптес шыршалы орман жергілікті массивтер шабындықты
фармациялармен ауысып отырады (жалбыз, түлкіқұйрық, бетеге).
Таулы орманды-далалы белдеу 1400-1800 м биіктік шекарасында
орналасқан. Топырағы таулы-орманды қара сұр және қара топырақты. Өсімдігі
жапырақты орман (көктерек, долана, жабайы алма, өрік). Ағаштардың арасында
шөпті жамылғысы жақсы дамыған Іле Алатауының орталық бөлігінде таулы-далалы
белдеу аласа таумен таубөктеріндегі 800-1400 м алып жатыр. Топырақ
жамылғысы таулы қара топырақ және қою сарғылт. Өсімдігі ақселеулі – бұтақты
әртүрлі (ақселеу, бетеге, түлкіқұйрық, жусан, итмұрын, итжүзім). Тау
етегіндегі 600-800 м биіктік арасындағы жазықтық-шөлді тау етегі белдеуіне
қисаяды. Топырағы ақшыл-сарғылт, кәдімгі сұр топырақ. Өсімдігі бетегелі –
жусанды және ақселеу, ебелек, жалбыз, көкнәр, қияқ. Шу-Іле таулары
биіктігіне байланысты екі түрге бөлінеді. Таулы-далалы және шөлді-далалы.
Таулы-далалы белдеу қара-сарғылт және ақшыл-сарғылт карбонатты
топтардан тұрады. Қою-сарғылт топырақтың Шу-Іле тауының солтустік шығысында
кең таралған, ал ақшыл-сарғылт карбонатты топырақ (жер бедерімен қатты
байланысты) тау аралық аңғарлардың жер бедерімен тығыз байланысты. Өсімдігі
өте жырымдалған және жалбыз, ақселеу және арпабастан тұрады. Ал солтүстік-
шығыс бөлігі талшіліктерден тұрады (қарағай, жабайы шие).
Шөлді-далалы белдеу ақшыл-сарғылт және кәдімгі сұр топырақтан тұрады.
Ашық сарғылт топырақтың тау етегі еңістігінде 700-800 м биіктікте жатыр, ал
одан төмен 300 м дейін Шу-Іле тауларының маңдарында кәдімгі сұр топырақ.
Өсімдігі бетегелі-жусанды және ақселеулі-дәнді өсімдіктер.
1.5 Іле өзенінің гидрологиясы
Іле өзені Балқаш-Алакөл ойпаңының күре жолы болып табылады. Іле өзені
алабы суының 75 %-ын Балқаш көлінен алады. Өзеннің жалпы ұзындығы 1439 км.
ТМД шекарасында 815 км. Алаптың жалпы ауданы 140000 км2, ал ТМД шекарасында
77400 км2.
Іле өзені өзінің бастауын Тәңіртауынан келетін екі өзен Текес және
Күнгей арқылы алады.
Іле өзенінің сол жақ жағалауындағы бөлігін құраушы Текес өзені
Теріскей Алатау жотасының солтүстік шығысындағы беткейі 3500 м биіктіктен
басталады. Өзеннің ұзындығы 438 км, су жинау алабы 28100 км2. Мол сулы
жоғарғы ағысы төмен ағында Текес ойпаңымен қиылысында жер суаруға көп
бөлігін жоғалтады. Бірақ Хан Тәңірі мұздақтары ерігенде су табиғи жолмен
көбейеді.
Алап территориясының орта және айырылған гидрографиялық торабындағы
жер беті ағысын толығымен қолданады. Территориясының төменгі және орташа
желі бөліктерінде сирек гидрографиялық беттік ағыстан толығымен үлкен
кеңістіктерде, алаптың Іле өзеніне бағытталған сол жақ бөлігі ғана
белсенді. Бірақ бұл жерде ірі тармақтардың бар болғанына қарамастан Шарын
және Шелек өзендерін басқа Іле өзені тағы да Түрген, Есік, Талғар, Қаскелен
өзендерін қосып алады. Ұлкен және Кіші Алматы өзендерінің тармақтарын
құраушы Іле Алатауының солтүстік беткейінен ТМД шекарасындағы Іле өзенінің
оң жағалауындағы ең үлкен тармақтары болып (Хоргос, Усек, және Борохудзир
өзендері) Жоңғар Алатауының оңтүстік беткейінен ағатын Хоргос, Усек,
Борохудзир өзендері тау етегінде сүзілуінің және жер суаруға жұмсалуы
салдарынан Іле өзеніне құймайды.
Іле өзені алабына көптеген ұсақ өзендер құяды. Жоңғар Алатау
сілемдіктерін және Шу-Іле тауларынан көптеген ұсақ өзендер келіп құяды.
Жазда көбінесе бұл өзендер тартылып Іле өзені арнасына су құймайды.
Қапшағай шатқалынан шықаннан кейін Іле өзені Балқаш маңы шөлінен сансыз көп
тармақтарға таралып, кең атыраумен аяқталатын Балқаш көліне барып құяды.
Балқаш көлі алабының су режимі мынадай түрлерге бөлінеді:
1. көктемгі су тасу
2. жылдың жылы уақытындағы тасқын, көктемгі су тасу
3. көктем-жазғы су тасу
4. жазғы су тасу
5. грунт суымен қоректенуінің салдарынан су тасу
Іле жарығымен Балқаш-Алакөл ойпаты және солтүстік Балқаш маңындағы
уақытша ағындар көктемгі қысқа уақытты су тасуына жатады. Көктемгі су тасу
Тарбағатайдан Кетмен жоталарына Жоңғар Алатауынан бастау алатын және
Шыңғыстауының аласатаулы белдеуінен ағатын өзендерде байқалады.
Көктемгі-жазғы су тасуы мен тасқын жылдың жылы мезгілінде Жоңғар
Алатауында, Тарбағатай жотасында биік белдеулердегі көптеген ағынды
құрайтын үлкен өзендерге тән (Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Текес, Шарын,
Қаскелен, Күрті, Үржар және т.б).
Жазғы тасқынмен су басуы биік таудың белдеулеріндегі және мұздықтармен
қоректенетін басқа да үлкен өзендерге тән.
Ағындылардың құралу жағдайларының әртүрлігіне қарамастан судың
максимальды өтімінің ең жоғарғы деңгейі кезінде өзен режимінің негізгі
фазасы су тасуы болып табылады. Су тасуы тасқындар режимі өзендерде
көктемгі су тасуына Тарбағатайдың оңтүстік батысында, Жоңғар Алатауының
батыс беткейінде және Іле алабында әдетте ақпанда және наурыз айының
басында басталады. Ал Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінде және
Тарбағатайда наурыз айында, солтүстік Балқаш маңында наурыздың аяғында және
сәуірдің басында басталады. Су тасу су жинау алабы кіші өзендерде 15 күннен
аспайды, ал үлкен алаптарында 100 күнге дейін барады. Көктемгі су тасу
әдетте тез көтеріледі. Әсіресе кішкене ағындарда, ол орташа алғанда кішкене
ағыстарда 18 күнге дейін барады. Су тасуының ең ұзақ созылуы 50 күнге, ал
ең қысқа уақыты 1 күн болады.
Су тасуының ағыстағы көлемі Шу-Іле және солтүстік Балқаш маңы
өзендерінде бір жылда 80-100 %, ал Аягөз өзені алабы Тарбағатайдың
солтүстік-батыс жоталарында және Жоңғар Алатауы мен Іле Алатауында су тасу
кезеңдерінде бір жылда 70-80 % болады.
1.6 Су деңгейінің режимі
Іле өзенінің су деңгейінің режимі көктем-жазғы су тасуымен ұқсас. Аз
ғана айырмашылығы ерте көктемгі су тасуынан су деңгейінің көтерілуі күнара
бақыланады, өйткені ол кезде қар қайтуы байқалады. Көктем-жазғы су тасуының
қарқынды көтерілуінің негізгі толқындары әдетте мамыр айының бірінші
онкүндігінде кейде ең көптеген су көтерілуінен кейін 15 күннен кейін мамыр
айының соңында ең жоғарғы мәнге жетеді. Бірақ әдетте Іле өзеніндегі су
деңгейінің көтерілуі биік таулардағы қарлар мен мұздықтардың қарқынды
еріген кезінде байқалады. Ең жоғарғы су деңгейі үш күнге созылады. Су
деңгейінің жоғарғысы 70 см, ал қар қайту кезінде 60 см-ге түседі.
Іле өзенінің су деңгейінің қыстық режимі мұзқұрсау алдының
төмендеуімен кезекті көтерулімен сипатталады. Қысқы кезеңде мұз бөгеттерден
мұз қызудың салдарынан су деңгейінің ауытқуы байқалады.
Іле өзенінде, әсіресе оның төменгі ағысында көктемгі сең жүру кезінде
мұз бөгеттің салдарынан су деңгейінің жоғары көтерілуі байқалады.
Іле өзеніндегі мұз бөгеттерінің қалыңдығы температурасының жылдық
көтерілуіне байланысты 5 м-ге жетеді. Іле өзеніндегі су деңгейінің
көпжылдық өзгеруі Іле өзенінде судың тұрақсыздығымен анықталады. Суы аз
жылдары Іле өзенінде су деңгей мұз бөгетпен мұз құрсаудың пайда болуымен
анықталады. Төменгі су тасу болған жылы жоғарғы су тасуы 40 % көтеріледі.
Деңгейдің көпжылдық амплитудасы жоғарғы ағыстан 1.2 м-ден, төменгі ағысқа
1.8 м-ге дейін өзгереді. Көпжылдық төменгі су деңгейі негізінен көктемгі
кезеңмен сәйкес келеді. Ал басқа жылдарда қысқы меженьдерде бақыланады. Іле
өзенінде төменгі деңгейінің өзгергіштігі едәуір ғана. Көпжылдық қимадағы
амплиитудасының өзгеруі орташа ағыста 65 м, ал төменгі ағысында 100 м-ге
дейін өзгереді (1(.
1.7 Гидрологиялық зерттелгендік
Іле өзені – Үшжарма бекеті. Бекет Үшжарма ауылынан 6 км төменде
орналасқан. Өзен аңғары бөлігінде айқын емес. Өзен арнасы құмды, шартты
иреңделген. Жағалау биіктігі 2-3 м, оңай шайылатын. Бекет тұстамасында
негізгі арнаға параллельді, оң жағында екі сала бар. Бірінші сала бекеттен
280 м-де, бекеттен 300 м төменде ол өзеннен 400 м тармақталып қайта келіп
қосылады. Екінші сала 3 км жоғары тармақталып бекеттен 1.5 км төмен негізгі
арнамен қосылады. Бекеттен 840 м-ге қашықталған. Өзеннің табиғи режимі
бекеттен 190 км жоғары салынған Қапшағай СЭС бөгенімен бұзылған. Зерттеу
қатарларын шартты түрде 01.01.1970 ж бастап біртекті деп санауға ұйғарылды.
Қысқы кезеңде өзенде жиекмұздар, анжыр, мұз құрсауы пайда болады. Мұзбөгет
пен мұзбуу тән.
Қадалық типті бекет оң жақ жағалауда орналасқан. 1959 ж бекетте Балтық
жүйесі қабылданды. Бекеттің “0” белгісі 377.89 м (БЖ). 2000 ж су өтімдері
өлшенбеген.
Су температурасы бекет тұстамасының оң жақ жағалауда, мұз қалыңдығы –
бекет тұстамасының орта бөлігінде өлшенеді.
31.12.1969 ж дейін жұмыс істеуші бекеттен 6 км жоғары орналасқан.
Деңгейді өлшеу екі бекетте де өлшенеді.
Іле өзені, Жиделі қолтығы – бастаудан 16 км төмен. Бекет бастауы 16 км
төменде орналасқан. Су ағынының аңғары әлсіз айқындалған, оның беткейлері
жергілікті жермен ұласып жатыр. Сол жақ жағалаулы еңістігі 2 км, ол бұталар
мен қамыспен өсіп кеткен, деңгей 300 см кезінде бата бастайды. Бекет
теліміндегі арна түзу, құмды, деформацияланады жаға биіктігі 4-5 м, сол жақ
– жатық, оң жағы – тік, қамыс басқан. Бекеттен 390 м биіктен Жиделі
қолытғынан сол жақ жағадан тармақ бөлініп, онда ағынды суы мол жылдары
байқалады. Бекеттен 1.4 км биіктікте бекеттен суармалы канал бөлінген, “0”
бекеттен 120 см биіктікте ағын байқалады. 1970 ж табиғи режим Қапшағай СЭС
бөгенімен бұзылған.
Қыста мұз құрсауы, күзде – анжыр жүру, көктемде – мұз жүру байқалады.
Қадалық типті бекет сол жақ жағалауда орналасқан.
Бекеттің “0” белгісі 6.00 м шартты. № 2-ші гидротұстама бекеттен 40 м
төменде орнадасқан, қайықпен жабдықталған. Су температурасы бекет
тұстамасында, жаға бойында, ал мұз қалыңдығы бекет тұстамасында өзеннің
ортасында өлшенеді.
Іле өзені, Жиделі тармағы, Иір саласы – сағадан 2.5 км қашықтықта.
Бекет сағадан 2.5 км қашықтығында орналасқан.
Сала аңғары әлсіз айқындалған, беткей жамылғы беті көлдер мен
батпақтар болып келетін жергілікті жердің жазық жер бедерімен ұласып жатыр.
Өсімдік жамылғысы қамысты.
Бекет теліміндегі жайылма екіжақты, ені 200 м-ге дейін жетеді.
Бекет тұсында сала аңғары түзу, құмды, өзгергіш. Жағасы айқындалмаған,
су басып кетеді.
Қыста – мұзқұрсауы, күзде – мұзбуу, анжыр, көктемде – мұз жүру
байқалады. Мұзбуу және мұз кептелуі тән.
Қадалық типті бекет оң жақ жағалауда орналасқан.
“0” бекеттің белгісі 6.00 м шартты.
№ 1-ші гидротұстама бекет тұстамасымен бірігіп, қайықпен жабдықталған.
№ 1-ші гидротұстамадан бастаудан 15 м қашықтықта штангадағы батометр-
шөлмек арқылы екінүктелік әдіспен лайлылыққа бірлі-жарым су сынамасы
алынады.
Су темепартурасы жағадағы бекет тұстамасында, ал мұз қалыңдығы - өзен
ортасындағы бекет тұстамасында өлшенеді.
Іле өзені – Жиделі қолтығынан 1 км тармақталуынан төмен. Бекет Жиделі
қолтығынан 1 км тармақталуынан төмен орналасқан.
Өзен аңғары әлсіз айқындалған, беткейлері жергілікті жермен ұласып
жатыр. Жайылма сол жағалаулы, ені 3-4 км, жоғары су тасуы кезінде су басуы
мүмкін.
Өзен арнасы түзу, тармақталмаған, құмды-ұйытқы, өзгергіш. Оң жақ
жағалауы тік, биіктігі 3 м, сол жағы жатық. Жағасын қамыс басқан.
Табиғи режимі бекеттен 232 км қашықтықта орналасқан Қапшағай СЭС
бұзылған.
Қыста өзенде тұрақты мұз құрсауы, күзде – жағалық мұз, анжыр жүру,
көктемде – мұз жүру байқалады. Мұзбуу және мұз кептелуі тән.
Қадалық типті бекет оң жақ жағалауда орналасқан. “0” бекет белгісі
6.00 м шартты.
№ 1-ші гидротұстама бекет тұстамасында орналасқан, қайықпен
жабдықталған.
Қадалық тпті еңістік бекетер 354 м телімде орналасқан.
Су температурасы бекет жағалауында, ал мұз қалыңдығы өзеннің ортасында
өлшенеді.
29.08.1956 – 10.03.1962 жж өзен бөлігінде МЭС СССР Гидрожобаның № 7-ші
экспедиция жұмыс жасаған. Бұл бекеттегі деңгейлер байланыстырылған.
01.01.1987 ж көктемгі тасқынмен бұзылған ескі бекеттің орнына жаңа бекет
салынды.
Іле өзені – “Жиделі” совхозы. Бекет өзеннің Балқаш көліне құярда 30 км
қашықтықта ауыл маңында орналасқан. Бекет маңындағы жергілікті жер тегіс.
Аңғар әлсіз айқындалған, беткей жергілікті жермен ұштасқан, өсімдік пен жиі
бұталармен қапталған. Жайылмада өсімдік жамылғысы жоққа тән.
Бекет тұсындағы өзен арнасы түзу, құмды, өзгергіш. Оң жақ жағалауы
биік, тік, оның биіктігі 5 м, сол жағы – төмен, жатық, аңғармен ұштасқан.
1970 ж бастап бекеттен 425 км жоғары орналасқан Қапшағай СЭС-мен бұзылған.
Қыста өзенде тұрақты мұз құрсауы, күзде – жағалық мұз, анжыр
байқалады.
Қадалық типті бекет оң жақ жағада орналасқан.
Бекеттің “0” белгісі 341.00 м БЖ.
№ 1-ші тұстама бекет тұстамасымен байланыстырылып, қайықпен
жабдықталған.
Су температурасы бекет тұсында, мұз қалыңдығы өзен ортасында өлшенеді.
Кесте 1 - Іле атырауы бекеттерінің тізімі
Бекеттің коды Сағадан Су жинау “0” бекеттің белгісі Жұмыс істеу кезеңі Принадлежность
қашықтығы, км алабының поста
ауданы, км2
Биіктігі, м Биіктік Ашылған жылы Жабылған
жүйесі (БЖ) жылы
Іле өзені – Қапшағай СЭС 164 км жоғары
14004 607 85400 483.00 БЖ 01.09.1956 Жұмыс Казгидромет
істейді
Іле өзені – Қапшағай шатқалы
14011 434 111000 427.76 БЖ 13.09.1910 Жұмыс Казгидромет
істейді
Іле өзені – Үшжарма бекеті
14014 264 129000 377.89 БЖ 08.10.1937 Жұмыс Казгидромет
(01.01.1970) істейді
Іле өзені, Жиделі қолтығы – бастаудан 16 км төмен
14332 107 - 6.00 шартты 01.01.1958 Жұмыс Казгидромет
(01.09.2002) істейді
Іле өзені, Жиделі тармағы, Иір саласы – сағадан 2.5 км қашықтықта
14334 2.5 - 6.00 шартты 09.06.1957 Жұмыс Казгидромет
(01.09.2002) істейді
Іле өзені – Жиделі қолтығынан 1 км тармақталуынан төмен
14016 228 129000 6.00 шартты 29.08.1956 Жұмыс Казгидромет
(01.08.2002) істейді
Іле өзені – “Жиделі” совхозы
14017 35 131000 341.0 БЖ 16.06.1957 Жұмыс Казгидромет
(01.09.2002) істейді
2 Өзен жӘне су алабының гидрографиясы
2.1 Өзеннің гидрографиялық желісінің қалыптасуы
Өзен деп едәуір мөлшерде айқын қалыптасқан тұрақты арнасы бар, өзінің
су жинау алабына түсетін атмосфералық жауын-шашындармен әрі жер асты
суларымен қоректенетін ағын суды айтамыз.
Өзен арнасы әдетте, тұрақты ағын су, ал кейбір құрғақшылық аудандарда
уақытша тартылып қалуы мүмкін, климаты қатаң, суық аудандарда қатып қалады.
Ағып өтетін жердің бедеріне байланысты өзендер мынадай түрлерге
бөлінеді: 1) жазық жер өзендері- - биіктігі 300-500 метрлік ойпаттар мен
жазықтарда ағады; 2) тау өзендері – бедері 300-500 м-ден биік тау жоталары
мен қыраттарды басып өтеді [2].
Климаттық жағдай мен су жинайтын алабының мөлшеріне байланысты ,
өзендер түрақты немесе уақытша ағын сулар, көлдер және батпақтар жүйесі осы
аумақтаң гидрографиялық желісін құрайды. Гидрографиялық (өзен) желісінің
құрылымын мынадай буындарға бөлуге болады:
1. Қолат (ложбина) – гидрографиялық желінің ең жоғарғы буыны.
Беткейлері шымдақ әрі көлбеу жатқан, табаны тегіс келген еңістеу
жердің ойдымы.
2. Өзек (лощина) – қолаттан өзінің қазған орының тереңдігі, беткей-
биіктігі және құламасымен ерекшеленеді.
3. Құраңғар (вади) – гидрографиялық желінің беткецлерінің
симметриялығымен және ирек арналы уақытша ағын сумен сипатталатын
аңғар алды буыны.
4. Аңғар (долина) – тұрақты өзен ағындысы басталатын гидрографиялық
желінің соңғы буыны.
Гидрографиялық желінің негізгі элементтерінің (мөлшері, қазу
тереңдігі, беткейінің құламалығы) қалыптасу процесі ұзақ уақыттар бойы
істеліп келсе, ал осы буын табанында әрі беткейлерінде қазіргі уақыт
эрозиясы жер бетін жыру, опыру, жарлауыттар қазу арқылы бұл жұмыс жалғаса
беруде.
Басқа ағын сулар (жылғалар, бұлақтар, өзендер) келіп құятын, әрі өзі
көлге немесе теңізге құятын өзенді негізгі (басты) өзен дейміз, ал оған
құятын өзендерді оның салалары деп атайды. Басты өзенге тікелей келіп
құятын өзенді бірінші дәрежелі және т.б. деп атайды. Салалардағы былайша
жоғарыдан төмен сұрыптау нобайы, яғни белгілеу дәрежесі басты өзеннің
бастауынан оның сағасына қарай кішірейте жүргізілуі гидрографиялық
сипаттамалар жасауда кеңінен қолданылады. Бұл нобайдың елеулі кемістігі –
ірі өзендер мен жылғалардың бір қатарға қойылу мүмкіндіктерінде болып
табылады.
2.1.1 Өзеннің бастауы, жоғарғы, орта және төменгі ағысы. Атырау
Кез-келген өзеннің басталатын жері, яғни бастауы болады. Өзеннің
бастауы жер астынан қайнап шығатын бұлақ, батпақ, көл, мұзарт немесе екі
саланың қосылатын орны болуы мүмкін.
Көлден басталатын өзендердің басталуының айқын көрінісі бар. Бұған
Байкал көлінен бастау алатын Анагара өзені немесе Ладогадан басталатын Нева
өзені мысал бола алады.
Жазық аудандарада өзендер әдетте батпақтардан бастау алады. Оған Пин
батпақтарынан ағып шығатын Днепр мен Висла өзендерініғң салалары жатады.
Екі өзеннің қосылу жағдайында бастау болып үлкен өзен, ал екі өзеннің
ұзындығы тең болса, онда бастау бетінде сол жақ саласы қабылдануы тиіс.
Әдетте ірі өзендерді жоғары, орта және төменгі ағыс үлескілеріне бөледі.
Бұл бөлу ағын судың молдығына, жердің орографиялық жағдайына, ағыс
жылдамдығынан, көліктік-шаруашылық пайдаланылуына және басқа да сипаттарына
қатысты жүргізіледі.
Өзендердің жоғарғы ағысы ағынның үлкен еңістігімен және жылдамдығымен,
тайыздығымен, айтарлықтай жуып-шаю және тасымалдау әрекетімен сипатталады.
Өзендердің орта ағысында олардың арнасы ұлғайып, ені кеңейеді, үлкен
салаларының есебінен суы молаяды, еңістігі мен ағыс жылдамдығы кемиді,
сонымен бірге жуып-шаю әрекеті нашарлайды.
Ал, төменгі ағыста өзеннің жуып-шаю әрекеті нашарлап, еңістігі кемиді,
арнасы кеңейеді. Еңістігінің кемуіне байланысты төмендегі ағыста жуып-шаю
шикізатының шөгіндегі түсуі күшейеді, осылардың бәрі өзен арнасының кең
атырауға бөлінуіне әкеліп соғады.
Өзеннің басқа өзенге, көлге (бөген) немесе теңізге құятын жерін
өзеннің сағасы деп атайды. Өзендердің сағаларында көл, теңіздердің
өзендермен өзара әсерінің нәтижесінде жер бедерінің күрделі формалары мен
тарамдары (жеңдер), яки атырау пайда болады.
Өзен атыраулары әдетте екі типке: атырау мен эстуарийге бөлінеді.
Атырау деп тарамдалып кеткен, теңіздің тайыз бөлігіне келіп құятын
өзеннің тасып әкелген шөгінділерінің нәтижесінде пайда болуын айтады.
Эстуарий деп өзеннің теңіз жағына қарай кеңейе беретін воронка
тәріздес (терең) сағасын айтамыз, ол теңіздің толысуымен қайтуы болатын
жағалауларға тән. Салалар әсеріне ұшырамаған эстуарийді лиман деп атайды.
Өзеннің атырау аймағы элементтерге – атырау алды, сағалық және сағалық
теңіз кемерге бөлінеді.
Атырау алды үлескісі өзенге тән режимге ие, оның жоғары шекарасы болып
өзеннің төменгі ағысындағы, теңіз тасуының әсері жетпейтін жері саналады,
төменгі шекарасы – негізгі арнаның салаларға бөлінетін жері, ал
эстуарийлерде - өзен суы мен теңіз суы араласатын белдем.
Өзеннің сағалық үлескі атырау алды үлескінің төменгі шекарасынан теңіз
етегіне дейін, немесе эстуарийдің аралдық құрылымдарына дейінгі кеңістік.
Теңіз етегі – шартты сызық, теңіз жақтан баспаған атырауды немесе су асты
қайраңын орай жүргізіледі.
Сағалық теңіз кемері сағалық үлескінің төменгі шекарасынан (теңіз
етегі), өзен суының теңіз режиміне әсері тым әлсіз, бірақ судың тұздылығы
тез өзгеретін аймаққа дейінгі кеңістік.
Өтіп жатқан процестердің сипатына әрі жоспардағы типтік көріністеріне
байланысты ірі өзендердің атыраулары төмендегідей типтерге жіктеледі: 1)
бірсалалы (Риони, Амур және ірі өзендердің салалары); 2) воронка тәріздес
(эстуарий – Объ, Енисей, Хатанга, Днепр); 3) аралды (Дон, Печора, Яна,
Индигирка; Нева); 4) ескек тәрізді (Кура, Орал); 5) көпсалалы (Волга,
Лена, Әмудария); 6) қоршалған (Кубань, Днестр, Батыс Двина).
Қуаң, шөлді аудандарда өзендер кейде теңізге, көлге немесе басқа
өзенге жетпей суалып қалады. Олар суларын буландырып, егін суарып, жерге
сіңіріп жоғалтады. Мұндай атырауларды “соқыр атырау” деп атайды.
2.1.2 Атыраудың анықтамасы мен жіктелуі
Атырау дегеніміз - өзеннің төменгі ағысындағы өзен тасындыларынан
құралған және қолтықтар мен салалардың тармақталған торабымен келісілген
төмендемесі. Өзен ағындысының өзара күрделі алмасуы теңіздердегі келіп-кету
ағысының толуының нәтижесі (2(.
Атырау дегеніміз – бұрын теңіз немесе көл орнын өзен тасындыларынан
құрылған тармақтармен қолтықтардың, тармақтардың торабы бар аккумулятивті-
субстральды жазықтықтың төменгі бөлігі.
Атырау дегеніміз - әр жағдайда көл немесе теңізге өзеннің құяр тау
бөлігінде көп мөлшерде тасынды әкелуші өзен сағасының өзгеше түрі. Ол көп
жағдайда желпіуш тәрізді орналасып, көптеген қолтықтар мен тармақтардың бар
болуымен анықталады. Қазіргі кезге дейін жалпылама, нақты және ғылыми түрде
қанағаттандыратын атырау анықтамасы жоқ. Бұл атырау пайда болу
процестерінің күрделілігімен байланысты. Атырау анықтамасының кещенді
қолданысын А.Н. Михайлов ұсынған болатын (3(.
Атырау дегеніміз - өзен ағысының жоғарғы арна түзуші жағдайын
ұшырасуын қосатын қазіргі кездегі атырау пайда болуының жиынтығынан
қалыптасқан өзен мен су қимасының өзара алмасуындағы жеке жағдайда теңізбен
өзен тасындыларының жинақталуы мен шөгілуі, сонымен қатар топырақ, өсімдік
жамылғысы өзеннің сағалық облысының бөлігі көп жағдайда күрделі және
динамикалық гидрографиялық торабымен арнайы ландшафы бар өзеннің сағалық
шығарылым конусының қабатымен су үсті аллювиальды құрлық.
Атырау процестері дегеніміз – атырауды табиғи объект ретінде
қалыптастыратын процестер мен құбылыстардың жиынтығы (4(.
Әрбір өзенде өзінің сағалық облысы болады. Ол оның төменгі ағысының
бөлігі. Оған өз әсерін теңіз толқындары мен ағыстарының өзара алмасуы,
сонымен қатар өзен әсері байқалатын теңіздің жағалық ауданы тигізеді.
Атырауды кең көлемдегі су жайылуы кездесетін өзен аңғарының кеңейтілген
бөлігі ретінде қарастыру керек. Атырау аумағында өзендер өте жиі ауысып,
көшіп отырады, сондықтан қазіргі кезде дамитын өзеннің негізгі процестері
мен атырау бөлігінің көне мекен етпейтін аумақтарын бөліп қарастыруға
болады. Мысалы, Іле атырауы оңтүстік Балқаш маңының 20 км2 алып жатып, оның
тек 8 км2 қазіргі Іле атырауына тиесілі, ал қалған бөлігін көне атыраудың
құрғақ арналарымен қамтылған. Атырау өзендері көбінесе өзгермелі, соның
салдарынан гидроморфологиялық жағдайлардың өзгеруі атыраудың барлық табиғи
кешенін өзімен бірге алып кетуіне әкеледі. Атырау өзгергіштігі тек қана
сыртқы факторлармен емес (су ағыны, қабылдаушы су бөгеннің деңгейі),
сонымен қатар атыраудың ішкі заңдылықтарының өзгеруіне байланысты.
Атыраудың пішіні мен даму кезеңі көптеген факторлармен қалыптасуы мүмкін.
Осыған байланысты келесі түрлері қарастырылады: атырау толуы өзеннің қандай
да бір щығанақ, бухтаға құяр жағдайда да ғана пайда болады.
Өзен шөгінділері теңізден қорғалған бухтаны біртіндеп толтырып, кейін
теңіз жағалауына шығатын арнаны құрайды. Шығарыңқы атыраулар ашық теңізде
қалыптасады. Олар жағадан алыс қашықтықта орналасқан. Қалқанша атыраулар
көп мөлшерде жиналған тасушы материалдың нәтижесінен атырау теңіз жағына
қарай жеке ұзынша келген қолтықтар мен процестердің әсерінен жылдам өсе
бастады.
Тұмсықтәріздес атыраулар өзен суы теңізге қолтықтарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультетінің магистратурасы
Құрлық гидрология кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
“ІЛЕ АТЫРАУЫНДА АРНАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ГИДРОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУЫ”
Орындаған
Әмірғалиева А.С
“(((” (((( 2007 ж
Ғылыми жетекшісі:
Дюсенова Р.Х
“(((” (((( 2007 ж
Кафедра меңгерушісмен
Абдрахимов Р.Г
қорғауға жіберілді
“(((” (((( 2007 ж
Алматы 2007
РЕФЕРАТ
Іле атрыауындағы арналық процестердің гидроморфологиялық дамуын
зерттеу тақырыбында орындалған диссертациялық жұмыс кіріспеден, 5 бөлімнен
және қорытындыдан құрылған. Берілген жұмыстың көлемі 68 беттен, 5 суреттен,
8 кестеден, қосымшадан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі қолданылған сөздер: атырау, атырау жүйесі, арналық процесс,
меандрлеу, бос меандр, шектелген меандр, бітпеген меандр, гидроморфолгиялық
есептеулер, тенденция, арнаның жоспарлық көрінісі.
Жұмыстың мақсаты: Іле атырауында арналық процестердің
гидроморфологиялық дамуы.
Зерттеу объектісі: Іле атырауы болып табылады.
МАЗМҰНЫ
Б
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
... ... ... ... ... .
1 Іле өзені мен атырауының физико-географиялық 6
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Жер бедері мен геологиялық 6
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3 Ауа 8
температурасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
1.3.1 Ауа 9
ылғалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
1.3.2 Атмосфералық 10
жауын-шашын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.3.3 Қар 10
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
1.3.4 Жел 10
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Топырақ және өсімдік 10
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
1.5 Іле өзенінің 12
гидрологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ...
1.6 Су деңгейінің 13
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
1.7 Гидрологиялық 14
зерттелгендік ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ...
2 Өзен және су 18
алабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.1 Өзеннің гидрографиялық желісінің 18
қалыптасуы ... ... ... ... ...
2.1.1 Өзеннің бастауы, жоғарғы, орта және төменгі ағысы. 19
Атырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1.2 Атыраудың анықтамасы мен 20
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Ішкіконтинентальды атыраулардың қалыптасу 21
механизмдері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Іле атырауының қысқаша 23
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3.1 Іле атырауының қазіргі жағдайының 24
қалыптасуы ... ... ... ... ..
2.3.2 Іле атырауының негізгі ағыстары иен көл 25
жүйелері ... ... ... .
2.3.3 Іле атырауының су 26
ысырабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.4 Атырау пайда болу факторлары. Гидроморфологиялық 27
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.4.1 Гидрологиялық, гидравликалық, гидродинамикалық 28
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.4.2 Антропогендік 30
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... .
3 Қазіргі Іле атырауының 32
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Іле атырауының су 32
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
3.2 Іле атырауы жүйесінде ағынның 33
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2.1 Топар 33
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
3.2.2 Жиделі 33
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
4 Өзен 35
арнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
4.1 Өзен арнасының жоспардағы 35
көрінісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
4.1.1 Өзен арнасының 36
құрылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
4.2. Арналық 37
процестер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
4.2.1 Арналық деформацияладрың даму 39
тенденциясы ... ... ... ... ...
5 Өзендердің жазық бөліктеріндегі арналық процестердің 43
негізгі түрлері және олардың
өлшемдері ... ... ... ... ... ... . ... ...
5.1 Меандрлеу. Меандрлеу себебінің қазіргі 43
түсініктері ... ... ... .
5.2 Таспа тізбекті, бірбүйірлі 43
типтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.3 Шекті меандр, бос меандр, бітпеген меандр, көпарналы 44
жайылма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
5.4 Іле атырауының гидрографиялық сипаттамаларының 46
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
5.5 Сараптама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕЬИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... . 56
59
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Іле өзені Балқаш көліне құярда ауқымды атырау құрайды. Іле атырауының
ауылшаруашылығындағы маңызы зор. Алапішілік Іле атырауының табиғи жағдайы
мен адам іс-әрекетінен тармақталуында болып жатқан арналық процестердің
дамуыының көпғасырлық даму тарихы бар. Ең үлкен әсерді Қапшағай су желісі,
оның бөгені мен СЭС пайдалану ( 1970 ж) атыраудың сумен қамту режимі
бұзылды, су жіберу көлемі азайды, қысқы су ысырабы көбейді және тағы басқа.
Жұмыстың мақсаты: Іле атырауында арналық процесстердің
гидроморфологиялық дамуын зерттеу.
Жұмыстың міндеті:
Іле-Балқаш алабының физико-географиялық жағдайының қысқаша сипаттамасы
келтіру.
Жалпы өзеннің гидрографиялық желісінің қалыптасуы мен өзеннің жоғарғы
ағысы, төменгі ағысы және атырау жайында түсініктер берілген. Сонымен қатар
Іле атырауының қысқаша тарихы, атырау қалыптасуына өз әсерін тигізетін
атырау пайда болу факторларына анықтау.
Іле атырауының динамикасы, ондағы су жүйелері жайында мәліметтер
келтіру.
Өзен арнасы, арналық процестердің деформациясы және жоспардағы ығысуы
жағдайы.
Іле атырауында кездесетін арналық процестердің негізгі түрлері мен
оның өлшемдерін беру. Сонымен қатар меандрлеу себебінің түсініктері, оның
атыраудағы даму түрлері және гидрографиялық сипаттамаларының өлшемдері
келтіру.
Магистрлік диссертацияны орындау барысында жарық көрген және қордағы
құжаттар пайаланылады.
1 Іле Өзені мен атырауының физико-географиялық
сипаттамасы
1.1 Геологиялық құрылымы және жер бедері
Балқаш көлі алабы территориясының геологиялық құрылымы үлкен
күрделілігімен және әртүрлілігімен сипатталады.
Кембрийге дейінгі түзілімдер шейстер, амфио, болиттер, кристалды тақта
тастар Теріскей Алатаудың шектеулі алаңдарында кездеседі. Кембрийлік
түзілімдер (сұр түсті құл, диабаза, мәрмәр, мәрмәр тәріздес әктас) Шу-Іле
тауында белгілі Іле Алатау және Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінің
едәуір бөлігін алып жатыр. Карбонатты тау жынысы Іле Алатауының батыс
бөлігін, Жоңғар Алатауының солтүстік беткейін және Балқаш маңының солтүстік-
батыс бөлігін алып жатыр. Бұл бөліктер спилиттермен, құмдармен, диабазамен,
әктер, эффузиялармен және құмдармен танылады (1(.
Ордовикалық түзілімдер (құм, конгломераттар, тақтатастар, әктас,
кремнилі және көмірлі тақтатастар, эффузив және олардың туфтары). Солтүстік
Балқаш маңы, Тарбағатай, Шыңғыстау, Шу-Іле тауларының едәуір бөлігін алып
жатыр. Іле Алатауында және Жоңғар Алатауында, Кетмен, Күңгей-Алатау
тауларында карбонатты тау жыныстары көптеп оңтүстік Жоңғарда кездеседі және
Іле Алатауы, Кетменде, солтүстік Балқаш маңына белгілі.
Силур түзілімі (құмтүйірлер, әктаскремнийлі тақтатастар, эффузивтер
және олардың туфтары) тек Шу-Іле тауларына белгілі. Оңтүстік Жоңғарда,
Кетменде, Тарбағатайда, Шыңғыс тауларында карбонатты тау жыныстары
кездеседі. Бұл түзілім кезеңі негізінде шамалы тараған. Солтүстік Балқаш
маңындағы сиурлық бөлік жасыл түсті террикалық түрде кездеседі (құмтастар,
құмайтты яшма). Барлық жағдайда сипатталатын түзілімдер Іле Алатау, Күнгей
Алатау, Теріскей Алатауда қатпарланып жиналған. Ал Тарбағатай, Шыңғыс тау,
Іле Алатауларының солтүстік-батысында және солтүстік Балқаш маңында
меридионалды созылып жатыр.
Девондық түзілімдер. Каледонды нығаю облыстары орогенді
фармациялармен, қызыл түсті конгломераттармен, құмтастар, негізгі ортасы
төменде қышқылдардың қабаты эффузиямен туфтардың жоғарғы кескінінде
орналасқан. Олар Тарбағатайда, Шыңғыс тау, солтүстік-шығыс Балқаш маңында
және Шу-Алатауларында.
Девондық тау жыныстары герцинді нығаю солтүстік Жоңғар мен солтүстік
Балқаш маңында каледонды нығаюға қарағанда өте кең жайылған. Бұлар жасыл
түсті теңіздік терригенді тәріздес (құмтүйірлер, кремний, сазды тақтатасты,
сирек әктасты және орташа құрамды эффузия).
Төменгі таскөмірлі түзілім. Іле сиклинориясымен оңтүстік Балқаш
маңында, Тарбағатайда, атақты Кетменде, Теріскей Алатау беткейінде және
Күнгей Алатауда кеңінен жайылған. Шу-Іле тауларында азғантай карбондық
мульдалар кездеседі.
Іле синкинориясында тағы солтүстік Балқаш маңында карбондық түзілімдер
эффузиясымен және оның туфтарымен қышқыл және орташа құрамда меншіктелген.
Солтүстік-батыс Балқаш маңында, Шу-Іле тауларында, Күнгей және
Теріскей Алатау сілемдерінде және Кетменнің оңтүстік беткейінде құмтүбірлер
және когломераттар, эффузиялар, әсіресе визей жікқабатында кең жайылған.
Балқаш маңының солтүстік-батысындағы өзендердің алаптары Іле маңының
маңызды үлкен аймағын қамтиды. Іле Алатауы мен Кетменге белгілі солтүстік
Балқаш маңымен оңтүстік Жоңғардың аймағында таскөмірлі интузиялар кеңінен
жайылған.
Таскөмірлі түзілімдер. Герционды нығаю аймағында барлық жерде дерлік
девондық құрылымы мен кескініне ұқсас жыныстар көрініс береді.
Құмайтастармен, құмтүйірлермен, туфиттермен, яшмамен аймақтың шеткі
бөлігінде эффузиялармен және олардың туфтарымен Есіл-Балқаш (су айрығының
бөліктері) орталық Жоңғарда және солтүстік Балқаш маңдарында таскөмірлі
түзілімдер арасында карбонатты түрлер едәуір қуаттылығымен орталық Жоңғарда
да орналасқан.
Жоғарғы палеозойлы түзілім. Солтүстік Балқаш маңында каледонды және
герцинді нығаю аудандарында орналасқан. Басқалары оңтүстік Жоңғар мен
Кетменде кең дамыған. Түзілім эффузиялар және олардың туфтарынан тұрады.
Гранитойды интрузия орташа жоғары таскөмірлі кезеңде кең тараған.
Триас және Юра түзілімдері. Континентальды қызыл түсті жауын-шашынды
фармациялардан тұрады. Іле ойпаңының шығыс бөлігінде және Кетмен жотасының
солтүстік бөлігінде дамыған. Түзілімнің жалпы қуаттылығы Триасқа 450 м,
Юрада 290 м жетеді.
Юра түзілімі Алакөл ойпаңының шығыс бөлігін және барлық жотасы
сілемінің азғантай бөлігін алып жатыр.
Бор түзілімі. Іле ойпаңының 2700 м тереңдігінде жататын шығыс
бөлігінде және Кетмен жотасының солтүстік беткейінде және Жоңғар Алатауының
оңтүстік-батыс сілемінде және Қарой үстіртінде орналасқан. Бұл жер өзенді
және атыраулы фармацияланған. Тербелу қуаттылығы 70 м-ден 220 м-ге дейін.
Палеоген және төменгі неоген түзілімдері. Іле ойпаңына Балқаш және
солтүстік Жоңғарларға тән. Бұл жер өзен сазымен, сазыластарымен қабатталған
құмтастардан және әксаздардан тұрады. Аккумкляцияның ауданының үлкендігімен
төменгі неоген едәуір үлкен деп түсіндіруге болады. Палеоген түзілімінің
қуаттылығы 720 м, төменгі неоген 1100 м жетеді.
Жоғарғы неоген түзілімі. Фационалды және литологиялық құрамына қарай
әртүрлі болып келеді. Ойпаңның орталық бөлігінде өзеннің көгілдір және
жасыл саз, әксаз қабаттарымен құмтүйірлермен гипстелген және тұздалған, ал
бүйірінде үлкен кальцийлі аллювиалды-пролювиалды қызғылт түсті шақпақтасты
саз. Кесіндінің жоғарғы бөлігі жауын-шашынның көптігінен (ойпаңның
ортасында болатын дифференциациялануымен) аллювиалды-пролювиалды (көлсазы)
шақпақтасты саздармен, қойтасты малтатаспен, борпылдақ конгломераттар мен
құмтастармен ажыратылады. Түзілу қуаттылығы бірнеше метрден 260 м дейін
жетеді. Төрттік түзілім арасында төрт страгиграфиялы түзілімге бөлінеді.
Төменгі төрттік түзілім ( қотыр бұлақ свитасы) қойтасты малтатастармен
және массалық саздақтар тау етегінде дамып, суайрықтарда биік террасалар
қалыптасады. Олардың тербелуі 10 м-ден 290 м-ге дейін жетеді.
Ортатөрттік түзілім. Массалы саздақтармен және қатысты малтатастар
аллювиалды-пролювиалды жайылма беті террасасында ежелгі конус қалыптасады.
Тербелу қуаттылығы бірнеще метрден 250 м жетеді.
Жоғарғы төрттік түзілім. Олар қазіргі конуста бірінші қойтасты –
малаймен, құмдармен, құмдақтармен, саздақтар да жайылма үсті террасасы
өзеннен жайылмаға дейін созылған. Тербелу қуаттылығы бірнеше метрден 150 м
дейін.
Қазіргі түзілім. Негізінен малтатастан, құмдардан, құмдақтардан
тұрады. Бұлардан өте тұрақсыз өзен арнасы мен жайылма қалыптасады. Әдетте
бірнеше метрден аспайды.
1.2 Климаты
Қарастырылып отырған территория негізінен континентальды, бірақ тым
біртекті емес. Осының салдарынан оның едәуір ендік ұзындығымен жер
бедерінің құрылысында үлкен айырмашылықтар бар. Климаттың негізгі белгісі
солтүстік жазық және аласатаулы аудандарда байқалатын температураның
тәуліктік және жылдық суық қыс және ұзақ ыстық және құрғақ жаз болып
табылады. Әсіресе жоғарғы температура және құрғақ климатымен оңтүстік
Балқаш маңы ерекшеленеді. Таулы аймақтардың климаттық ерекшеліктері өте
тұрақсыз.
Жауын-шашынның мөлшері мен режиміне ауаның ылғалдылығы және
температурасына, желдің жылдамдығы мен бағытына жергілікті жердің
биіктігімен және жер бедерінің формалары үлкен дәрежемен себепші болады.
Аласатаулы белдеу қоңыржай белдеумен сипатталады, ол биік таулы ауданның
климаттық жағдайлары, поляр климатына тән (1(.
3. Ауа температурасы
Қарастырылып отырған ауданның ауа температурасының өсу қарқындылығы
көктемде байқалады. Наурыз айынан сәуір айына дейін Балқаш маңында ауа
температурасы 100-дан 150-ға дейін көтеріледі, тау алдында 70-дан 90-ға
дейін, тауға қарай минус 50-дан минус 60-ға дейін төмендейді. Жалпы
жағдайда ауа температурасының салқындауы, ауа температурасының төмендеуінен
жиі байқалмайды. Жазық жерлерде ең ыстық ауа температурасы 200-дан 250-ды
құрайды.
Ең ыстық айдың орташа температурасы 2500-3000 м биіктікте минус 70-дан
минус 100-ды құрайды. Ауаның абсолютті максималды темепратурасы солтүстік
аудандарда жазда 400, оңтүстік жазықтарда 450, ал таулардағы мұздық
аймақтарда минус 20-дан минус 200-ға дейін төмендейді. Темеператураның
төмендеуі тамыздан басталады, бірақ солтүстік аудандарда бірінші
онкүндігінде теріс мәнге ауысады. Ол оңтүстік таулы аймақтарда қарашаның
екінші жартысында байқалады. Тауларда оң мәннен теріс мәнге ауысуы күзде
3000 м биіктікте қазанның бірінші күндерінен байқалады, ал осы айдың
соңында 2000-2500 м биіктікте, ал 2000 м төмен қарашаның бірінші
онкүндігінде байқалады. Территорияның оңтүстік жазықтығымен тау алды
бөлігінде жылы кезеңнің ұзақтығы 8-9 айды құрайды. Ал биік тауларда мәңгі
қар мен мұздықтарда 6-7 айдан, орта тау белдеулерінде 1-2 айға жетеді.
Қарастырылып отырған территорияның жазық аудандарында жылдық
температурасының амплитудасы 350-тан 400-қа дейін, ал тауларда 250 төмен
болады.
Оңтүстік Балқаш маңы, Алакөл көлі және таулы аймақтарда температура
минус 50-дан минус 100-ға дейін өзгереді. Ал солтүстік ауданында ауаның
орташа жылдық температурасы минус 20-дан минус 50-ды құрайды. Тауда ауаның
температурасы биіктеген сайын төмендейді және өте биікте теріс мәнге
жетеді. Ауаның төмендеуіне байланысты биіктікте периодының ұзақ ғылыми
теріс мәні өседі, ал жоғарыда қар суығы осы ауа температурасының
төмендеуіне байланысты жыл бойына сақталады. Ауа температурасы тау алды
аймақтарында жазықтар мен биік таулы аудандарға қарағанда едәуір жоғары.
Қарастырылған жердің орташа температурасының ең суығы 1300-1500 м биіктікте
білінеді. Солтүстік Іле Алатауы биіктігінің инверсиясы ауа температурасының
ең төменін көрсетеді. Ауа температурасының жағдайлары тек биіктікте ғана
емес, сонымен қатар жергілікті жердің табиғатына байланысты. Әдетте
биіктаулы үстіртте және тау беткейлерінде ең суық жыл болса да ауа
температурасы минус 350-дан минус 400-дан төмен болады, ал тау аралық
қазаншұңқырларда минимальды температура кейде минус 500-ға дейін
төмендейді. Қарастырылып отырған территорияның солтүстік аудандарында жеке
жылдары ауа температурасы минус 500-ға дейін төмендейді.
1.3.1 Ауа ылғалдылығы
Ауа температурасының орташа абсолюттік ылғалдылығы 7 мб-ды құрайды.
Солтүстік жағада төмендеу 6.3 мб-дан 6.9 мб-ға дейін, оңтүстік жағада
көбірек 7.2 мб-дан 7.3 мб-ға дейін жетеді. Жазда үлкен ауа температурасы
мен жауын-шашынның аз мөлшерінің әсері тым құрғақшылыққа әкеп соғады,
Жылдың суық мезгілінде абсолютті ылғалдылық (қараша-наурыз) 80 % шамасында,
өтпелі кезеңде (сәуір-қазан) 57 %-дан 67 %-ға дейін, ал жазда (маусым-
тамыз) 40 %-дан 52 %-ға дейін жетеді. Оның орташа жылдық мәні 60-80 %. Жыл
бойындағы ауа ылғалдылығының тапшылығы 6.4 мб-дан 8.3 мб-ға дейін, ал қыста
0.8 мб-дан 1.3 мб-ға дейін өзгереді. Көктемде ауа температурасының өсуімен
қатар ылғалдылық тапшылығы өсіп, жазда 20 мб-дан 25 мб-ға жетеді.
1.3.2 Атмосфералық жауын-шашын
Атмосфералық жауын-шашынның таралуы батыстан шығысқа қарай өседі.
Жаздың жоғарғы температурасы, ауа құрғақшылығы және қатты жел сияқты
факторлар көл бетінен булануға жақсы әсерін тигізеді.
3. Қар жамылғысы
Қар жамылғысының тығыздығы ендік пен жергілікті жердің жер бедерімен
тығыз байланысты. Жазық аудандарда тұрақты қар жамылғысы қазан айының соңы
мен қараша айының ортасында орнығады. Бірақ кей жылдары ол тіпті байқалмауы
да мүмкін. Бұл уақытта ол Іле Алатауының солтүстік экспозициясында
тұрақталады. Қар жамылғысының бұзылуы наурыз айында аяқталады. Тауда қар
көшкіні наурыз және сәуір айларында бітеді. Қар жамылғысының су қоры аумақ
бойынша бірқалыпсыз таралады. Қар қалың жауған жылдары су қоры 70 мм-ден
100 мм-ге жетеді. Мұз құрсау 4 айдан 5 айға дейін созылады.
4. Жел режимі
Іле өзені алабының жыл бойына солтүстік-шығыс және шығыс бағыттағы
желдер тән. Бір жыл ішінде орташа есеппен алғанда жалпы жағдайда солтүстік
шығыста желдің қайталанғыштығы 25 %-дан 45 % аралығында ауытқиды. Балқаш
көлі алабындағы желдің ұлғаюы негізінен синоптикалық жағдайдың төрт түрі
байқалады:
а) Солтүстік және Оңтүстік Қазақстан үстіндегі жерден жоғары
антициклонды немесе барикалық жалы орнығады;
ә) жел негізгі және қосымша шептерден өткенде цикл шептік бөлігінде
ұлғаяды;
б) жел Азиаттық антициклонның оңтүстік және оңтүстік-батыс жалындағы
шет жағына қарай өседі;
г) жел Баренц, Карск теңіздерінен өткенде малтайтын циклонның өтуіне
өседі және Балқаш көлінің меридиан биіктігінің шепті аумағы астына ауысады.
Көп қайталанғыштыққа бірінші және төртінші типті желдер ие (40 %).
Айта кететін жайт көлдің әтрүрлі аудандарында бір уақыт ішінде жылдамдығы
мен бағыты әртүрлі болып келетін желдер байқалады.
1.4 Топырағы мен өсімдігі
Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауына қарағанда, Іле өзені алабының сол
жағалауының жоғарыдағы бөлігі, Күнгей Алатауының солтүстік-шығыс беткейі
және Теріскей Алатауының топырақты-өсімдікті белдеуі 200-250 м биіктікте
жатыр.
Кетмен жотасы басқа жоталарға қарағанда шекарасы биік болғандықтан,
көлденең құрған белдеу шекарасынан жоғары жатады. Ал жоғары биік белдеу
Альпі болып табылады. Альпінің таулы шалғынды топырағын Альпінің аласа
бойлы өсімдіктер басқан.
Субальпіні таулы-шалғынды топырақтар гумусқа бай, бірақ олар тым су
өткізгіш 1900-2500 м биіктіктің едәуір ауданын орманды дала белдеуі алып
жатыр. Топырағы орманда қоңыр. Өсімдігі қылқан жапырақты орман, шетелді
ырғайды итмұрын тоғайларымен араласқан шөпті жамылғысы сирек,
Таулы-далалы бөлігі қара-қоңыр топырақтан, бетегелі және орылған
даладан тұрады. Іле өзені алабының тауаралық қазаншұңқырының сол жағалауы
және аласатаулы және тау бөктері аудандарының топырағы мен жамылғысы (ашық-
қоңыр, сұр-қоңыр, тақыр және аллювилі-шалғынды топырақ) мөлшеріне қарай
ауысатын жергілікті жердің төмендеуі және Іле және Шарын өзендерінің
аңғарына жақындауы. Өсімдігі көбінесе бетегелі-жусанды Іле өзені
жайылмасында тоғайлы-қамысты.
Іле Алатауының солтүстік беткейі биіктік пен тау етегінің айналы және
жота суайрығынан, осының салдарынан топырағы мен өсімдік жамылғысы құрамына
қарай қаралады.
Жотаның ең биік бөлігіне гляционалды-нивальды белдеу жатады (3800 м
биік).
Субальпілік белдеуінің топырағы таулы-шабындықты және шабындықты-
далалы, өсімдіктері шабындық және шабындықты-далалы.
Субальпілік белдеу орманды шабындықты, таулы белдеу 1800-2300 м
биіктікте жатыр.
Топырағы қара түсті таулы орман, қара топырақты тектес шабындықты-
таулы.
Өсімдігі парктиптес шыршалы орман жергілікті массивтер шабындықты
фармациялармен ауысып отырады (жалбыз, түлкіқұйрық, бетеге).
Таулы орманды-далалы белдеу 1400-1800 м биіктік шекарасында
орналасқан. Топырағы таулы-орманды қара сұр және қара топырақты. Өсімдігі
жапырақты орман (көктерек, долана, жабайы алма, өрік). Ағаштардың арасында
шөпті жамылғысы жақсы дамыған Іле Алатауының орталық бөлігінде таулы-далалы
белдеу аласа таумен таубөктеріндегі 800-1400 м алып жатыр. Топырақ
жамылғысы таулы қара топырақ және қою сарғылт. Өсімдігі ақселеулі – бұтақты
әртүрлі (ақселеу, бетеге, түлкіқұйрық, жусан, итмұрын, итжүзім). Тау
етегіндегі 600-800 м биіктік арасындағы жазықтық-шөлді тау етегі белдеуіне
қисаяды. Топырағы ақшыл-сарғылт, кәдімгі сұр топырақ. Өсімдігі бетегелі –
жусанды және ақселеу, ебелек, жалбыз, көкнәр, қияқ. Шу-Іле таулары
биіктігіне байланысты екі түрге бөлінеді. Таулы-далалы және шөлді-далалы.
Таулы-далалы белдеу қара-сарғылт және ақшыл-сарғылт карбонатты
топтардан тұрады. Қою-сарғылт топырақтың Шу-Іле тауының солтустік шығысында
кең таралған, ал ақшыл-сарғылт карбонатты топырақ (жер бедерімен қатты
байланысты) тау аралық аңғарлардың жер бедерімен тығыз байланысты. Өсімдігі
өте жырымдалған және жалбыз, ақселеу және арпабастан тұрады. Ал солтүстік-
шығыс бөлігі талшіліктерден тұрады (қарағай, жабайы шие).
Шөлді-далалы белдеу ақшыл-сарғылт және кәдімгі сұр топырақтан тұрады.
Ашық сарғылт топырақтың тау етегі еңістігінде 700-800 м биіктікте жатыр, ал
одан төмен 300 м дейін Шу-Іле тауларының маңдарында кәдімгі сұр топырақ.
Өсімдігі бетегелі-жусанды және ақселеулі-дәнді өсімдіктер.
1.5 Іле өзенінің гидрологиясы
Іле өзені Балқаш-Алакөл ойпаңының күре жолы болып табылады. Іле өзені
алабы суының 75 %-ын Балқаш көлінен алады. Өзеннің жалпы ұзындығы 1439 км.
ТМД шекарасында 815 км. Алаптың жалпы ауданы 140000 км2, ал ТМД шекарасында
77400 км2.
Іле өзені өзінің бастауын Тәңіртауынан келетін екі өзен Текес және
Күнгей арқылы алады.
Іле өзенінің сол жақ жағалауындағы бөлігін құраушы Текес өзені
Теріскей Алатау жотасының солтүстік шығысындағы беткейі 3500 м биіктіктен
басталады. Өзеннің ұзындығы 438 км, су жинау алабы 28100 км2. Мол сулы
жоғарғы ағысы төмен ағында Текес ойпаңымен қиылысында жер суаруға көп
бөлігін жоғалтады. Бірақ Хан Тәңірі мұздақтары ерігенде су табиғи жолмен
көбейеді.
Алап территориясының орта және айырылған гидрографиялық торабындағы
жер беті ағысын толығымен қолданады. Территориясының төменгі және орташа
желі бөліктерінде сирек гидрографиялық беттік ағыстан толығымен үлкен
кеңістіктерде, алаптың Іле өзеніне бағытталған сол жақ бөлігі ғана
белсенді. Бірақ бұл жерде ірі тармақтардың бар болғанына қарамастан Шарын
және Шелек өзендерін басқа Іле өзені тағы да Түрген, Есік, Талғар, Қаскелен
өзендерін қосып алады. Ұлкен және Кіші Алматы өзендерінің тармақтарын
құраушы Іле Алатауының солтүстік беткейінен ТМД шекарасындағы Іле өзенінің
оң жағалауындағы ең үлкен тармақтары болып (Хоргос, Усек, және Борохудзир
өзендері) Жоңғар Алатауының оңтүстік беткейінен ағатын Хоргос, Усек,
Борохудзир өзендері тау етегінде сүзілуінің және жер суаруға жұмсалуы
салдарынан Іле өзеніне құймайды.
Іле өзені алабына көптеген ұсақ өзендер құяды. Жоңғар Алатау
сілемдіктерін және Шу-Іле тауларынан көптеген ұсақ өзендер келіп құяды.
Жазда көбінесе бұл өзендер тартылып Іле өзені арнасына су құймайды.
Қапшағай шатқалынан шықаннан кейін Іле өзені Балқаш маңы шөлінен сансыз көп
тармақтарға таралып, кең атыраумен аяқталатын Балқаш көліне барып құяды.
Балқаш көлі алабының су режимі мынадай түрлерге бөлінеді:
1. көктемгі су тасу
2. жылдың жылы уақытындағы тасқын, көктемгі су тасу
3. көктем-жазғы су тасу
4. жазғы су тасу
5. грунт суымен қоректенуінің салдарынан су тасу
Іле жарығымен Балқаш-Алакөл ойпаты және солтүстік Балқаш маңындағы
уақытша ағындар көктемгі қысқа уақытты су тасуына жатады. Көктемгі су тасу
Тарбағатайдан Кетмен жоталарына Жоңғар Алатауынан бастау алатын және
Шыңғыстауының аласатаулы белдеуінен ағатын өзендерде байқалады.
Көктемгі-жазғы су тасуы мен тасқын жылдың жылы мезгілінде Жоңғар
Алатауында, Тарбағатай жотасында биік белдеулердегі көптеген ағынды
құрайтын үлкен өзендерге тән (Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Текес, Шарын,
Қаскелен, Күрті, Үржар және т.б).
Жазғы тасқынмен су басуы биік таудың белдеулеріндегі және мұздықтармен
қоректенетін басқа да үлкен өзендерге тән.
Ағындылардың құралу жағдайларының әртүрлігіне қарамастан судың
максимальды өтімінің ең жоғарғы деңгейі кезінде өзен режимінің негізгі
фазасы су тасуы болып табылады. Су тасуы тасқындар режимі өзендерде
көктемгі су тасуына Тарбағатайдың оңтүстік батысында, Жоңғар Алатауының
батыс беткейінде және Іле алабында әдетте ақпанда және наурыз айының
басында басталады. Ал Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінде және
Тарбағатайда наурыз айында, солтүстік Балқаш маңында наурыздың аяғында және
сәуірдің басында басталады. Су тасу су жинау алабы кіші өзендерде 15 күннен
аспайды, ал үлкен алаптарында 100 күнге дейін барады. Көктемгі су тасу
әдетте тез көтеріледі. Әсіресе кішкене ағындарда, ол орташа алғанда кішкене
ағыстарда 18 күнге дейін барады. Су тасуының ең ұзақ созылуы 50 күнге, ал
ең қысқа уақыты 1 күн болады.
Су тасуының ағыстағы көлемі Шу-Іле және солтүстік Балқаш маңы
өзендерінде бір жылда 80-100 %, ал Аягөз өзені алабы Тарбағатайдың
солтүстік-батыс жоталарында және Жоңғар Алатауы мен Іле Алатауында су тасу
кезеңдерінде бір жылда 70-80 % болады.
1.6 Су деңгейінің режимі
Іле өзенінің су деңгейінің режимі көктем-жазғы су тасуымен ұқсас. Аз
ғана айырмашылығы ерте көктемгі су тасуынан су деңгейінің көтерілуі күнара
бақыланады, өйткені ол кезде қар қайтуы байқалады. Көктем-жазғы су тасуының
қарқынды көтерілуінің негізгі толқындары әдетте мамыр айының бірінші
онкүндігінде кейде ең көптеген су көтерілуінен кейін 15 күннен кейін мамыр
айының соңында ең жоғарғы мәнге жетеді. Бірақ әдетте Іле өзеніндегі су
деңгейінің көтерілуі биік таулардағы қарлар мен мұздықтардың қарқынды
еріген кезінде байқалады. Ең жоғарғы су деңгейі үш күнге созылады. Су
деңгейінің жоғарғысы 70 см, ал қар қайту кезінде 60 см-ге түседі.
Іле өзенінің су деңгейінің қыстық режимі мұзқұрсау алдының
төмендеуімен кезекті көтерулімен сипатталады. Қысқы кезеңде мұз бөгеттерден
мұз қызудың салдарынан су деңгейінің ауытқуы байқалады.
Іле өзенінде, әсіресе оның төменгі ағысында көктемгі сең жүру кезінде
мұз бөгеттің салдарынан су деңгейінің жоғары көтерілуі байқалады.
Іле өзеніндегі мұз бөгеттерінің қалыңдығы температурасының жылдық
көтерілуіне байланысты 5 м-ге жетеді. Іле өзеніндегі су деңгейінің
көпжылдық өзгеруі Іле өзенінде судың тұрақсыздығымен анықталады. Суы аз
жылдары Іле өзенінде су деңгей мұз бөгетпен мұз құрсаудың пайда болуымен
анықталады. Төменгі су тасу болған жылы жоғарғы су тасуы 40 % көтеріледі.
Деңгейдің көпжылдық амплитудасы жоғарғы ағыстан 1.2 м-ден, төменгі ағысқа
1.8 м-ге дейін өзгереді. Көпжылдық төменгі су деңгейі негізінен көктемгі
кезеңмен сәйкес келеді. Ал басқа жылдарда қысқы меженьдерде бақыланады. Іле
өзенінде төменгі деңгейінің өзгергіштігі едәуір ғана. Көпжылдық қимадағы
амплиитудасының өзгеруі орташа ағыста 65 м, ал төменгі ағысында 100 м-ге
дейін өзгереді (1(.
1.7 Гидрологиялық зерттелгендік
Іле өзені – Үшжарма бекеті. Бекет Үшжарма ауылынан 6 км төменде
орналасқан. Өзен аңғары бөлігінде айқын емес. Өзен арнасы құмды, шартты
иреңделген. Жағалау биіктігі 2-3 м, оңай шайылатын. Бекет тұстамасында
негізгі арнаға параллельді, оң жағында екі сала бар. Бірінші сала бекеттен
280 м-де, бекеттен 300 м төменде ол өзеннен 400 м тармақталып қайта келіп
қосылады. Екінші сала 3 км жоғары тармақталып бекеттен 1.5 км төмен негізгі
арнамен қосылады. Бекеттен 840 м-ге қашықталған. Өзеннің табиғи режимі
бекеттен 190 км жоғары салынған Қапшағай СЭС бөгенімен бұзылған. Зерттеу
қатарларын шартты түрде 01.01.1970 ж бастап біртекті деп санауға ұйғарылды.
Қысқы кезеңде өзенде жиекмұздар, анжыр, мұз құрсауы пайда болады. Мұзбөгет
пен мұзбуу тән.
Қадалық типті бекет оң жақ жағалауда орналасқан. 1959 ж бекетте Балтық
жүйесі қабылданды. Бекеттің “0” белгісі 377.89 м (БЖ). 2000 ж су өтімдері
өлшенбеген.
Су температурасы бекет тұстамасының оң жақ жағалауда, мұз қалыңдығы –
бекет тұстамасының орта бөлігінде өлшенеді.
31.12.1969 ж дейін жұмыс істеуші бекеттен 6 км жоғары орналасқан.
Деңгейді өлшеу екі бекетте де өлшенеді.
Іле өзені, Жиделі қолтығы – бастаудан 16 км төмен. Бекет бастауы 16 км
төменде орналасқан. Су ағынының аңғары әлсіз айқындалған, оның беткейлері
жергілікті жермен ұласып жатыр. Сол жақ жағалаулы еңістігі 2 км, ол бұталар
мен қамыспен өсіп кеткен, деңгей 300 см кезінде бата бастайды. Бекет
теліміндегі арна түзу, құмды, деформацияланады жаға биіктігі 4-5 м, сол жақ
– жатық, оң жағы – тік, қамыс басқан. Бекеттен 390 м биіктен Жиделі
қолытғынан сол жақ жағадан тармақ бөлініп, онда ағынды суы мол жылдары
байқалады. Бекеттен 1.4 км биіктікте бекеттен суармалы канал бөлінген, “0”
бекеттен 120 см биіктікте ағын байқалады. 1970 ж табиғи режим Қапшағай СЭС
бөгенімен бұзылған.
Қыста мұз құрсауы, күзде – анжыр жүру, көктемде – мұз жүру байқалады.
Қадалық типті бекет сол жақ жағалауда орналасқан.
Бекеттің “0” белгісі 6.00 м шартты. № 2-ші гидротұстама бекеттен 40 м
төменде орнадасқан, қайықпен жабдықталған. Су температурасы бекет
тұстамасында, жаға бойында, ал мұз қалыңдығы бекет тұстамасында өзеннің
ортасында өлшенеді.
Іле өзені, Жиделі тармағы, Иір саласы – сағадан 2.5 км қашықтықта.
Бекет сағадан 2.5 км қашықтығында орналасқан.
Сала аңғары әлсіз айқындалған, беткей жамылғы беті көлдер мен
батпақтар болып келетін жергілікті жердің жазық жер бедерімен ұласып жатыр.
Өсімдік жамылғысы қамысты.
Бекет теліміндегі жайылма екіжақты, ені 200 м-ге дейін жетеді.
Бекет тұсында сала аңғары түзу, құмды, өзгергіш. Жағасы айқындалмаған,
су басып кетеді.
Қыста – мұзқұрсауы, күзде – мұзбуу, анжыр, көктемде – мұз жүру
байқалады. Мұзбуу және мұз кептелуі тән.
Қадалық типті бекет оң жақ жағалауда орналасқан.
“0” бекеттің белгісі 6.00 м шартты.
№ 1-ші гидротұстама бекет тұстамасымен бірігіп, қайықпен жабдықталған.
№ 1-ші гидротұстамадан бастаудан 15 м қашықтықта штангадағы батометр-
шөлмек арқылы екінүктелік әдіспен лайлылыққа бірлі-жарым су сынамасы
алынады.
Су темепартурасы жағадағы бекет тұстамасында, ал мұз қалыңдығы - өзен
ортасындағы бекет тұстамасында өлшенеді.
Іле өзені – Жиделі қолтығынан 1 км тармақталуынан төмен. Бекет Жиделі
қолтығынан 1 км тармақталуынан төмен орналасқан.
Өзен аңғары әлсіз айқындалған, беткейлері жергілікті жермен ұласып
жатыр. Жайылма сол жағалаулы, ені 3-4 км, жоғары су тасуы кезінде су басуы
мүмкін.
Өзен арнасы түзу, тармақталмаған, құмды-ұйытқы, өзгергіш. Оң жақ
жағалауы тік, биіктігі 3 м, сол жағы жатық. Жағасын қамыс басқан.
Табиғи режимі бекеттен 232 км қашықтықта орналасқан Қапшағай СЭС
бұзылған.
Қыста өзенде тұрақты мұз құрсауы, күзде – жағалық мұз, анжыр жүру,
көктемде – мұз жүру байқалады. Мұзбуу және мұз кептелуі тән.
Қадалық типті бекет оң жақ жағалауда орналасқан. “0” бекет белгісі
6.00 м шартты.
№ 1-ші гидротұстама бекет тұстамасында орналасқан, қайықпен
жабдықталған.
Қадалық тпті еңістік бекетер 354 м телімде орналасқан.
Су температурасы бекет жағалауында, ал мұз қалыңдығы өзеннің ортасында
өлшенеді.
29.08.1956 – 10.03.1962 жж өзен бөлігінде МЭС СССР Гидрожобаның № 7-ші
экспедиция жұмыс жасаған. Бұл бекеттегі деңгейлер байланыстырылған.
01.01.1987 ж көктемгі тасқынмен бұзылған ескі бекеттің орнына жаңа бекет
салынды.
Іле өзені – “Жиделі” совхозы. Бекет өзеннің Балқаш көліне құярда 30 км
қашықтықта ауыл маңында орналасқан. Бекет маңындағы жергілікті жер тегіс.
Аңғар әлсіз айқындалған, беткей жергілікті жермен ұштасқан, өсімдік пен жиі
бұталармен қапталған. Жайылмада өсімдік жамылғысы жоққа тән.
Бекет тұсындағы өзен арнасы түзу, құмды, өзгергіш. Оң жақ жағалауы
биік, тік, оның биіктігі 5 м, сол жағы – төмен, жатық, аңғармен ұштасқан.
1970 ж бастап бекеттен 425 км жоғары орналасқан Қапшағай СЭС-мен бұзылған.
Қыста өзенде тұрақты мұз құрсауы, күзде – жағалық мұз, анжыр
байқалады.
Қадалық типті бекет оң жақ жағада орналасқан.
Бекеттің “0” белгісі 341.00 м БЖ.
№ 1-ші тұстама бекет тұстамасымен байланыстырылып, қайықпен
жабдықталған.
Су температурасы бекет тұсында, мұз қалыңдығы өзен ортасында өлшенеді.
Кесте 1 - Іле атырауы бекеттерінің тізімі
Бекеттің коды Сағадан Су жинау “0” бекеттің белгісі Жұмыс істеу кезеңі Принадлежность
қашықтығы, км алабының поста
ауданы, км2
Биіктігі, м Биіктік Ашылған жылы Жабылған
жүйесі (БЖ) жылы
Іле өзені – Қапшағай СЭС 164 км жоғары
14004 607 85400 483.00 БЖ 01.09.1956 Жұмыс Казгидромет
істейді
Іле өзені – Қапшағай шатқалы
14011 434 111000 427.76 БЖ 13.09.1910 Жұмыс Казгидромет
істейді
Іле өзені – Үшжарма бекеті
14014 264 129000 377.89 БЖ 08.10.1937 Жұмыс Казгидромет
(01.01.1970) істейді
Іле өзені, Жиделі қолтығы – бастаудан 16 км төмен
14332 107 - 6.00 шартты 01.01.1958 Жұмыс Казгидромет
(01.09.2002) істейді
Іле өзені, Жиделі тармағы, Иір саласы – сағадан 2.5 км қашықтықта
14334 2.5 - 6.00 шартты 09.06.1957 Жұмыс Казгидромет
(01.09.2002) істейді
Іле өзені – Жиделі қолтығынан 1 км тармақталуынан төмен
14016 228 129000 6.00 шартты 29.08.1956 Жұмыс Казгидромет
(01.08.2002) істейді
Іле өзені – “Жиделі” совхозы
14017 35 131000 341.0 БЖ 16.06.1957 Жұмыс Казгидромет
(01.09.2002) істейді
2 Өзен жӘне су алабының гидрографиясы
2.1 Өзеннің гидрографиялық желісінің қалыптасуы
Өзен деп едәуір мөлшерде айқын қалыптасқан тұрақты арнасы бар, өзінің
су жинау алабына түсетін атмосфералық жауын-шашындармен әрі жер асты
суларымен қоректенетін ағын суды айтамыз.
Өзен арнасы әдетте, тұрақты ағын су, ал кейбір құрғақшылық аудандарда
уақытша тартылып қалуы мүмкін, климаты қатаң, суық аудандарда қатып қалады.
Ағып өтетін жердің бедеріне байланысты өзендер мынадай түрлерге
бөлінеді: 1) жазық жер өзендері- - биіктігі 300-500 метрлік ойпаттар мен
жазықтарда ағады; 2) тау өзендері – бедері 300-500 м-ден биік тау жоталары
мен қыраттарды басып өтеді [2].
Климаттық жағдай мен су жинайтын алабының мөлшеріне байланысты ,
өзендер түрақты немесе уақытша ағын сулар, көлдер және батпақтар жүйесі осы
аумақтаң гидрографиялық желісін құрайды. Гидрографиялық (өзен) желісінің
құрылымын мынадай буындарға бөлуге болады:
1. Қолат (ложбина) – гидрографиялық желінің ең жоғарғы буыны.
Беткейлері шымдақ әрі көлбеу жатқан, табаны тегіс келген еңістеу
жердің ойдымы.
2. Өзек (лощина) – қолаттан өзінің қазған орының тереңдігі, беткей-
биіктігі және құламасымен ерекшеленеді.
3. Құраңғар (вади) – гидрографиялық желінің беткецлерінің
симметриялығымен және ирек арналы уақытша ағын сумен сипатталатын
аңғар алды буыны.
4. Аңғар (долина) – тұрақты өзен ағындысы басталатын гидрографиялық
желінің соңғы буыны.
Гидрографиялық желінің негізгі элементтерінің (мөлшері, қазу
тереңдігі, беткейінің құламалығы) қалыптасу процесі ұзақ уақыттар бойы
істеліп келсе, ал осы буын табанында әрі беткейлерінде қазіргі уақыт
эрозиясы жер бетін жыру, опыру, жарлауыттар қазу арқылы бұл жұмыс жалғаса
беруде.
Басқа ағын сулар (жылғалар, бұлақтар, өзендер) келіп құятын, әрі өзі
көлге немесе теңізге құятын өзенді негізгі (басты) өзен дейміз, ал оған
құятын өзендерді оның салалары деп атайды. Басты өзенге тікелей келіп
құятын өзенді бірінші дәрежелі және т.б. деп атайды. Салалардағы былайша
жоғарыдан төмен сұрыптау нобайы, яғни белгілеу дәрежесі басты өзеннің
бастауынан оның сағасына қарай кішірейте жүргізілуі гидрографиялық
сипаттамалар жасауда кеңінен қолданылады. Бұл нобайдың елеулі кемістігі –
ірі өзендер мен жылғалардың бір қатарға қойылу мүмкіндіктерінде болып
табылады.
2.1.1 Өзеннің бастауы, жоғарғы, орта және төменгі ағысы. Атырау
Кез-келген өзеннің басталатын жері, яғни бастауы болады. Өзеннің
бастауы жер астынан қайнап шығатын бұлақ, батпақ, көл, мұзарт немесе екі
саланың қосылатын орны болуы мүмкін.
Көлден басталатын өзендердің басталуының айқын көрінісі бар. Бұған
Байкал көлінен бастау алатын Анагара өзені немесе Ладогадан басталатын Нева
өзені мысал бола алады.
Жазық аудандарада өзендер әдетте батпақтардан бастау алады. Оған Пин
батпақтарынан ағып шығатын Днепр мен Висла өзендерініғң салалары жатады.
Екі өзеннің қосылу жағдайында бастау болып үлкен өзен, ал екі өзеннің
ұзындығы тең болса, онда бастау бетінде сол жақ саласы қабылдануы тиіс.
Әдетте ірі өзендерді жоғары, орта және төменгі ағыс үлескілеріне бөледі.
Бұл бөлу ағын судың молдығына, жердің орографиялық жағдайына, ағыс
жылдамдығынан, көліктік-шаруашылық пайдаланылуына және басқа да сипаттарына
қатысты жүргізіледі.
Өзендердің жоғарғы ағысы ағынның үлкен еңістігімен және жылдамдығымен,
тайыздығымен, айтарлықтай жуып-шаю және тасымалдау әрекетімен сипатталады.
Өзендердің орта ағысында олардың арнасы ұлғайып, ені кеңейеді, үлкен
салаларының есебінен суы молаяды, еңістігі мен ағыс жылдамдығы кемиді,
сонымен бірге жуып-шаю әрекеті нашарлайды.
Ал, төменгі ағыста өзеннің жуып-шаю әрекеті нашарлап, еңістігі кемиді,
арнасы кеңейеді. Еңістігінің кемуіне байланысты төмендегі ағыста жуып-шаю
шикізатының шөгіндегі түсуі күшейеді, осылардың бәрі өзен арнасының кең
атырауға бөлінуіне әкеліп соғады.
Өзеннің басқа өзенге, көлге (бөген) немесе теңізге құятын жерін
өзеннің сағасы деп атайды. Өзендердің сағаларында көл, теңіздердің
өзендермен өзара әсерінің нәтижесінде жер бедерінің күрделі формалары мен
тарамдары (жеңдер), яки атырау пайда болады.
Өзен атыраулары әдетте екі типке: атырау мен эстуарийге бөлінеді.
Атырау деп тарамдалып кеткен, теңіздің тайыз бөлігіне келіп құятын
өзеннің тасып әкелген шөгінділерінің нәтижесінде пайда болуын айтады.
Эстуарий деп өзеннің теңіз жағына қарай кеңейе беретін воронка
тәріздес (терең) сағасын айтамыз, ол теңіздің толысуымен қайтуы болатын
жағалауларға тән. Салалар әсеріне ұшырамаған эстуарийді лиман деп атайды.
Өзеннің атырау аймағы элементтерге – атырау алды, сағалық және сағалық
теңіз кемерге бөлінеді.
Атырау алды үлескісі өзенге тән режимге ие, оның жоғары шекарасы болып
өзеннің төменгі ағысындағы, теңіз тасуының әсері жетпейтін жері саналады,
төменгі шекарасы – негізгі арнаның салаларға бөлінетін жері, ал
эстуарийлерде - өзен суы мен теңіз суы араласатын белдем.
Өзеннің сағалық үлескі атырау алды үлескінің төменгі шекарасынан теңіз
етегіне дейін, немесе эстуарийдің аралдық құрылымдарына дейінгі кеңістік.
Теңіз етегі – шартты сызық, теңіз жақтан баспаған атырауды немесе су асты
қайраңын орай жүргізіледі.
Сағалық теңіз кемері сағалық үлескінің төменгі шекарасынан (теңіз
етегі), өзен суының теңіз режиміне әсері тым әлсіз, бірақ судың тұздылығы
тез өзгеретін аймаққа дейінгі кеңістік.
Өтіп жатқан процестердің сипатына әрі жоспардағы типтік көріністеріне
байланысты ірі өзендердің атыраулары төмендегідей типтерге жіктеледі: 1)
бірсалалы (Риони, Амур және ірі өзендердің салалары); 2) воронка тәріздес
(эстуарий – Объ, Енисей, Хатанга, Днепр); 3) аралды (Дон, Печора, Яна,
Индигирка; Нева); 4) ескек тәрізді (Кура, Орал); 5) көпсалалы (Волга,
Лена, Әмудария); 6) қоршалған (Кубань, Днестр, Батыс Двина).
Қуаң, шөлді аудандарда өзендер кейде теңізге, көлге немесе басқа
өзенге жетпей суалып қалады. Олар суларын буландырып, егін суарып, жерге
сіңіріп жоғалтады. Мұндай атырауларды “соқыр атырау” деп атайды.
2.1.2 Атыраудың анықтамасы мен жіктелуі
Атырау дегеніміз - өзеннің төменгі ағысындағы өзен тасындыларынан
құралған және қолтықтар мен салалардың тармақталған торабымен келісілген
төмендемесі. Өзен ағындысының өзара күрделі алмасуы теңіздердегі келіп-кету
ағысының толуының нәтижесі (2(.
Атырау дегеніміз – бұрын теңіз немесе көл орнын өзен тасындыларынан
құрылған тармақтармен қолтықтардың, тармақтардың торабы бар аккумулятивті-
субстральды жазықтықтың төменгі бөлігі.
Атырау дегеніміз - әр жағдайда көл немесе теңізге өзеннің құяр тау
бөлігінде көп мөлшерде тасынды әкелуші өзен сағасының өзгеше түрі. Ол көп
жағдайда желпіуш тәрізді орналасып, көптеген қолтықтар мен тармақтардың бар
болуымен анықталады. Қазіргі кезге дейін жалпылама, нақты және ғылыми түрде
қанағаттандыратын атырау анықтамасы жоқ. Бұл атырау пайда болу
процестерінің күрделілігімен байланысты. Атырау анықтамасының кещенді
қолданысын А.Н. Михайлов ұсынған болатын (3(.
Атырау дегеніміз - өзен ағысының жоғарғы арна түзуші жағдайын
ұшырасуын қосатын қазіргі кездегі атырау пайда болуының жиынтығынан
қалыптасқан өзен мен су қимасының өзара алмасуындағы жеке жағдайда теңізбен
өзен тасындыларының жинақталуы мен шөгілуі, сонымен қатар топырақ, өсімдік
жамылғысы өзеннің сағалық облысының бөлігі көп жағдайда күрделі және
динамикалық гидрографиялық торабымен арнайы ландшафы бар өзеннің сағалық
шығарылым конусының қабатымен су үсті аллювиальды құрлық.
Атырау процестері дегеніміз – атырауды табиғи объект ретінде
қалыптастыратын процестер мен құбылыстардың жиынтығы (4(.
Әрбір өзенде өзінің сағалық облысы болады. Ол оның төменгі ағысының
бөлігі. Оған өз әсерін теңіз толқындары мен ағыстарының өзара алмасуы,
сонымен қатар өзен әсері байқалатын теңіздің жағалық ауданы тигізеді.
Атырауды кең көлемдегі су жайылуы кездесетін өзен аңғарының кеңейтілген
бөлігі ретінде қарастыру керек. Атырау аумағында өзендер өте жиі ауысып,
көшіп отырады, сондықтан қазіргі кезде дамитын өзеннің негізгі процестері
мен атырау бөлігінің көне мекен етпейтін аумақтарын бөліп қарастыруға
болады. Мысалы, Іле атырауы оңтүстік Балқаш маңының 20 км2 алып жатып, оның
тек 8 км2 қазіргі Іле атырауына тиесілі, ал қалған бөлігін көне атыраудың
құрғақ арналарымен қамтылған. Атырау өзендері көбінесе өзгермелі, соның
салдарынан гидроморфологиялық жағдайлардың өзгеруі атыраудың барлық табиғи
кешенін өзімен бірге алып кетуіне әкеледі. Атырау өзгергіштігі тек қана
сыртқы факторлармен емес (су ағыны, қабылдаушы су бөгеннің деңгейі),
сонымен қатар атыраудың ішкі заңдылықтарының өзгеруіне байланысты.
Атыраудың пішіні мен даму кезеңі көптеген факторлармен қалыптасуы мүмкін.
Осыған байланысты келесі түрлері қарастырылады: атырау толуы өзеннің қандай
да бір щығанақ, бухтаға құяр жағдайда да ғана пайда болады.
Өзен шөгінділері теңізден қорғалған бухтаны біртіндеп толтырып, кейін
теңіз жағалауына шығатын арнаны құрайды. Шығарыңқы атыраулар ашық теңізде
қалыптасады. Олар жағадан алыс қашықтықта орналасқан. Қалқанша атыраулар
көп мөлшерде жиналған тасушы материалдың нәтижесінен атырау теңіз жағына
қарай жеке ұзынша келген қолтықтар мен процестердің әсерінен жылдам өсе
бастады.
Тұмсықтәріздес атыраулар өзен суы теңізге қолтықтарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz