Оқу-жобалық іс-әрекет процесінде болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Тұлғаның және қоғамның экологиялық мәдениетінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Экологиялық білімді жүзеге асырудағы тұжырымдамалық көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
1.3 Оқу.жобалық іс.әрекеттің болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2 Оқу.жобалық іс.әрекет процесін аймақтық материалдарда
жүзеге асыруда болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
2.1 Аймақтық материалдардағы оқу.жобалық іс.әрекет негізінде
студенттердің экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
2.2 Экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудағы тәжірибелік.эксперимент
жұмысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..105
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .119
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 125
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 142
1 Болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Тұлғаның және қоғамның экологиялық мәдениетінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Экологиялық білімді жүзеге асырудағы тұжырымдамалық көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
1.3 Оқу.жобалық іс.әрекеттің болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2 Оқу.жобалық іс.әрекет процесін аймақтық материалдарда
жүзеге асыруда болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
2.1 Аймақтық материалдардағы оқу.жобалық іс.әрекет негізінде
студенттердің экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
2.2 Экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудағы тәжірибелік.эксперимент
жұмысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..105
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .119
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 125
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 142
Зерттеудің көкейкестілігі. Адамзат өркениетінің қазіргі даму кезеңі адамзат қоғамының өткендегі тарихында күн тәртібінен түспеген көлемді проблемаларының бірқатар кешенімен айқындалатын адамдардың өмірі мен кәсіптік іс-әрекетінің жаңа стратегиясын талап етеді. Экологиялық жағдайдың төмендеп кетуінің негізгі себептерінің бірі - кәсіптік іс-әрекетінің белгілі бір дәрежеде табиғатты пайдалана алатын, экологияға бағытталмаған мамандардың экологиялық мәдениетінің төмендігі.
Жоғары оқу орындары практикасының қазіргі жағдайына жасаған талдау мен ондағы біздің жеке жұмыс тәжірибеміз экологиялық білімге ақпараттық тұрғыдан баса назар аударылатынын байқатады. Сонымен бірге қазіргі экологиялық дағдарыстың көлемді сипаты «қоршаған орта туралы білім» тұжырымдамасының «қоршаған ортаға арналған білім» тұжырымдамасына ауысу қажеттігін талап етеді. Ал, бұл болса экологиялық білім беруде оқытудың белсенді формалары мен әдістерін ендіруді қажет етеді.
Қазіргі ғылымда экологиялық білімнің мазмұны мен әдістері туралы теориялық білімдердің маңызды қоры жинақталған. Адам мен табиғаттың қарым-қатынасының аксиологиялық негіздерін В.Вернадский [1-4], А.Швейцер [5,6], Н.Н.Моисеев [7-11] және т.б. қарастырған. Экологиялық апатты болдырмау жолдары мен өркениеттің тұрақты даму моделі Рим клубының өкілдері А.Печчеи [21], Э.Янг, Д.Медоуз [22], И.Рендерс, Ш.В.Беренс [22] және т.б. ғалымдар еңбектерінде негізделген.
Адамның қоршаған ортамен өзара байланысы И.Д.Зверевтің [28-32], И.Т.Суравегинаның [33-35], А.Н.Захлебныйдың [36-38] және т.б. зерттеулерінде көрініс тапса М.Верзилин, В.Корсунская [39], В.Г.Иоганзен [40] және т.б. табиғатты тәрбие факторы ретінде қарастырған.
Экологиялық білім проблемасын мәдениеттану ғылымы тұрғысынан Э.В.Гирусов [42-44], В.И.Шинкарук [45], Ж.Тлепов [46], Р.О. Лосаберидзе [47] және т.б. ғалымдар зерттеген.
Экологиялық мәдениет пен оның қалыптасу процесі Д.А.Урсул [50], Е.В.Никанорова [51-52], Ж.Тастанбекова [53] және т.б. зерттеулерінде әдіснамалық тұрғыдан негізделсе, болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың жолдары Г.А.Вахромова [56], Г.А.Иванов [57], И.П.Сафронов [58], С.В.Алексеев [59-60], А.В.Миронов [61], С.К.Сериков [62], Л.К.Шапошников [63], В.Д.Кристя [64] және т.б. ғалымдар еңбектерінде ғылыми-практикалық тұрғыда шешімін тапқан.
Экологиялық білімді жүзеге асырудағы белсенді әдістердің мүмкіндіктері де бірқатар еңбектерде З.В.Малыхина [70], О.И.Ткачева [71], А.В.Уткин [72], Л.А.Коханова [73], Г.К.Мукушева [74], С.В.Балдина [75], Л.Б. Симағанова [76], А.И.Клюкина [77], В.А.Безуевская [78], В.П.Каленская [79] зерделенген.
Жоғары оқу орындары практикасының қазіргі жағдайына жасаған талдау мен ондағы біздің жеке жұмыс тәжірибеміз экологиялық білімге ақпараттық тұрғыдан баса назар аударылатынын байқатады. Сонымен бірге қазіргі экологиялық дағдарыстың көлемді сипаты «қоршаған орта туралы білім» тұжырымдамасының «қоршаған ортаға арналған білім» тұжырымдамасына ауысу қажеттігін талап етеді. Ал, бұл болса экологиялық білім беруде оқытудың белсенді формалары мен әдістерін ендіруді қажет етеді.
Қазіргі ғылымда экологиялық білімнің мазмұны мен әдістері туралы теориялық білімдердің маңызды қоры жинақталған. Адам мен табиғаттың қарым-қатынасының аксиологиялық негіздерін В.Вернадский [1-4], А.Швейцер [5,6], Н.Н.Моисеев [7-11] және т.б. қарастырған. Экологиялық апатты болдырмау жолдары мен өркениеттің тұрақты даму моделі Рим клубының өкілдері А.Печчеи [21], Э.Янг, Д.Медоуз [22], И.Рендерс, Ш.В.Беренс [22] және т.б. ғалымдар еңбектерінде негізделген.
Адамның қоршаған ортамен өзара байланысы И.Д.Зверевтің [28-32], И.Т.Суравегинаның [33-35], А.Н.Захлебныйдың [36-38] және т.б. зерттеулерінде көрініс тапса М.Верзилин, В.Корсунская [39], В.Г.Иоганзен [40] және т.б. табиғатты тәрбие факторы ретінде қарастырған.
Экологиялық білім проблемасын мәдениеттану ғылымы тұрғысынан Э.В.Гирусов [42-44], В.И.Шинкарук [45], Ж.Тлепов [46], Р.О. Лосаберидзе [47] және т.б. ғалымдар зерттеген.
Экологиялық мәдениет пен оның қалыптасу процесі Д.А.Урсул [50], Е.В.Никанорова [51-52], Ж.Тастанбекова [53] және т.б. зерттеулерінде әдіснамалық тұрғыдан негізделсе, болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың жолдары Г.А.Вахромова [56], Г.А.Иванов [57], И.П.Сафронов [58], С.В.Алексеев [59-60], А.В.Миронов [61], С.К.Сериков [62], Л.К.Шапошников [63], В.Д.Кристя [64] және т.б. ғалымдар еңбектерінде ғылыми-практикалық тұрғыда шешімін тапқан.
Экологиялық білімді жүзеге асырудағы белсенді әдістердің мүмкіндіктері де бірқатар еңбектерде З.В.Малыхина [70], О.И.Ткачева [71], А.В.Уткин [72], Л.А.Коханова [73], Г.К.Мукушева [74], С.В.Балдина [75], Л.Б. Симағанова [76], А.И.Клюкина [77], В.А.Безуевская [78], В.П.Каленская [79] зерделенген.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 163 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 163 бет
Таңдаулыға:
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОК 378.02:37.033:504
Қолжазба құқығында
САҒЫНДЫҚОВА ЭЛЬВИРА ӨМІРҚЫЗЫ
Оқу-жобалық іс-әрекет процесінде болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру
(аймақтық материалдарда)
13.00.08 – Кәсіптік білім беру теориясы және әдістемесі
Ғылыми жетекшілері:
Педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Ұзақбаева С.А.,
Биология ғылымдарының кандидаты,
доцент Чилдебаев Ж.Б.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2006
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 9
1. Тұлғаның және қоғамның экологиялық мәдениетінің мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. Экологиялық білімді жүзеге асырудағы тұжырымдамалық
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3. Оқу-жобалық іс-әрекеттің болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудағы
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
1. Оқу-жобалық іс-әрекет процесін аймақтық материалдарда
жүзеге асыруда болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .72
2.1 Аймақтық материалдардағы оқу-жобалық іс-әрекет негізінде
студенттердің экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
2. Экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудағы тәжірибелік-эксперимент
жұмысының нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..105
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...119
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..125
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...142
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Адамзат өркениетінің қазіргі даму кезеңі
адамзат қоғамының өткендегі тарихында күн тәртібінен түспеген көлемді
проблемаларының бірқатар кешенімен айқындалатын адамдардың өмірі мен
кәсіптік іс-әрекетінің жаңа стратегиясын талап етеді. Экологиялық жағдайдың
төмендеп кетуінің негізгі себептерінің бірі - кәсіптік іс-әрекетінің
белгілі бір дәрежеде табиғатты пайдалана алатын, экологияға бағытталмаған
мамандардың экологиялық мәдениетінің төмендігі.
Жоғары оқу орындары практикасының қазіргі жағдайына жасаған талдау
мен ондағы біздің жеке жұмыс тәжірибеміз экологиялық білімге ақпараттық
тұрғыдан баса назар аударылатынын байқатады. Сонымен бірге қазіргі
экологиялық дағдарыстың көлемді сипаты қоршаған орта туралы білім
тұжырымдамасының қоршаған ортаға арналған білім тұжырымдамасына ауысу
қажеттігін талап етеді. Ал, бұл болса экологиялық білім беруде оқытудың
белсенді формалары мен әдістерін ендіруді қажет етеді.
Қазіргі ғылымда экологиялық білімнің мазмұны мен әдістері туралы
теориялық білімдердің маңызды қоры жинақталған. Адам мен табиғаттың
қарым-қатынасының аксиологиялық негіздерін В.Вернадский [1-4], А.Швейцер
[5,6], Н.Н.Моисеев [7-11] және т.б. қарастырған. Экологиялық апатты
болдырмау жолдары мен өркениеттің тұрақты даму моделі Рим клубының өкілдері
А.Печчеи [21], Э.Янг, Д.Медоуз [22], И.Рендерс, Ш.В.Беренс [22] және т.б.
ғалымдар еңбектерінде негізделген.
Адамның қоршаған ортамен өзара байланысы И.Д.Зверевтің [28-32],
И.Т.Суравегинаның [33-35], А.Н.Захлебныйдың [36-38] және т.б.
зерттеулерінде көрініс тапса М.Верзилин, В.Корсунская [39], В.Г.Иоганзен
[40] және т.б. табиғатты тәрбие факторы ретінде қарастырған.
Экологиялық білім проблемасын мәдениеттану ғылымы тұрғысынан
Э.В.Гирусов [42-44], В.И.Шинкарук [45], Ж.Тлепов [46], Р.О. Лосаберидзе
[47] және т.б. ғалымдар зерттеген.
Экологиялық мәдениет пен оның қалыптасу процесі Д.А.Урсул [50],
Е.В.Никанорова [51-52], Ж.Тастанбекова [53] және т.б. зерттеулерінде
әдіснамалық тұрғыдан негізделсе, болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың жолдары Г.А.Вахромова [56], Г.А.Иванов [57], И.П.Сафронов
[58], С.В.Алексеев [59-60], А.В.Миронов [61], С.К.Сериков [62],
Л.К.Шапошников [63], В.Д.Кристя [64] және т.б. ғалымдар еңбектерінде ғылыми-
практикалық тұрғыда шешімін тапқан.
Экологиялық білімді жүзеге асырудағы белсенді әдістердің
мүмкіндіктері де бірқатар еңбектерде З.В.Малыхина [70], О.И.Ткачева [71],
А.В.Уткин [72], Л.А.Коханова [73], Г.К.Мукушева [74], С.В.Балдина [75],
Л.Б. Симағанова [76], А.И.Клюкина [77], В.А.Безуевская [78], В.П.Каленская
[79] зерделенген.
Экологиялық даярлық мәселесі де ғалымдар назарынан тыс қалмаған, оның
қолданбалы бағытының қажеттілігі В.В.Сериков [80], Т.В.Кучер [81] және т.б.
еңбектерінде негізделді.
Экологиялық білімнің аймақтық компонентін жүзеге асыру жолдары
қарастырылған еңбектер де (Н.С.Карташова [84], Н.В.Скалон [85],
М.К.Жайлауова [86-87], О.А.Иванова [88], О.В.Попова [89], Л.В.Моисеева
[90], және т.б.) де баршылық. Ғалымдар жергілікті қауымдастықта
экологиялық-білім кеңістігін қалыптастырудағы негізгі рольді аймақтық
университет атқаратынын атап көрсетеді.
Экологиялық білімнің көкейкесті мәселелерін зерттеген қазақстандық
ғалымдар да (Н.Сарыбеков [95-97], А.Бейсенова [98], В.Фурсов [99],
Ж.Бұламбаев [100-103], А.Саипов [104], М.Сарыбеков [105-106], Г.Длимбетова
[107-108], Ж.Жатқанбаев [109-110], Ж.Чилдебаев [111] және т.б.) аз емес.
Болашақ мамандардың экологиялық даярлық мәселесінің кейбір мәселелері
М.А.Құдайқұлов [115], Ш.Т.Таубаева [116], Г.Қ.Нұрғалиева [117],
Қ.Б.Тлебаева [118], А.С.Боранбаев [119], Н.А.Чуйкова [120] және т.б.
ғалымдардың еңбектерінде көрініс алған.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нде профессор А.Г.Сармурзинаның [124]
жетекшілігімен жергілікті халықтың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мақсатында аймақтық өндірістік мекемелермен, оқу орындарымен, қоғамдық
ұйымдармен байланыста ғылыми экологиялық мектептер жүйесі құрылған және
табысты жұмыс істеп келеді (Ш.Ш.Хамзина [125], Шалғымбаев С.Т. [126]).
Біздің диссертациялық жұмысымыздың тақырыбына жақын келетін жобалық
іс-әрекеттер қарастырылған зерттеу еңбектері де жоқ емес. А.А.Вербицкий
[127], П.И.Пидкасистый [128], И.А.Зимняя [129], Е.Заир-бек [130],
Г.И.Ильина [131], А.Хуторской [132], Н.Д.Хмель [133], Г.П.Щедровицкий
[134], Н.Г.Чанилова [135], И.А.Колесникова, М.П.Горчакова-Сибирская [136],
К.Н.Дьяконов, А.В.Дончева [137] және т.б. кәсіптік іс-әрекеттердің кейбір
аспекттерін жетілдіру мен білім сапасын көтерудегі мүмкіндіктерін анықтауда
жобалық іс-әрекеттерді зерттеген.
Педагогикалық теория мен практикаға жасалған талдау нәтижесі бүгінгі
күнге дейін аймақтық материалдардағы оқу-жобалық іс-әрекеттің экологияға
бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мақсатында зерттелмегенін айғақтайды.
Сонымен болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда оқу-
жобалық іс-әрекет мүмкіндіктерін пайдалану қажеттілігі мен осы мәселенің
кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесінде жеткіліксіз деңгейде
зерттелгендігі арасында объективті қарама-қайшылықтар туып отыр.
Сондықтан экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың құралы ретінде аймақтық материалдарда оқу-
жобалық іс-әрекетті пайдалануды қамтамасыздандыратын педагогикалық
шарттарды іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты
Оқу-жобалық іс-әрекет процесінде болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру (аймақтық материалдарда) деп таңдауымызға негіз
болды.
Зерттеу объектісі – қазіргі жоғары оқу орындары жағдайында экологияға
бағытталмаған мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні – аймақтық материалдарда экологияға бағытталмаған
болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы оқу-жобалық іс-
әрекеттің мүмкіндіктері.
Зерттеудің мақсаты - аймақтық материалдардағы оқу-жобалық іс-әрекетті
жүзеге асыру арқылы экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың
экологиялық мәдениетін қалыптастыру тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін
педагогикалық шарттарды теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: экологияға бағытталмаған болашақ
мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың нәтижесі мүмкіндігінше
аймақтың экологиялық проблемалары материалдарындағы оқу-жобалық іс-әрекетті
жүзеге асырумен айқындалады, өйткені осы педагогикалық құралдың кешенді
сипаты мен қолданбалы бағыттылығы қалыптасушы тұлғалық сапаның мотивациялық-
құндылық, когнитивтік, мінез-құлықтық, рефлексивтік компоненттерінің ішкі
бірлігін және тұтастығын қамтамасыздандыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің міндеттері:
1. Маманның экологиялық мәдениеті ұғымының мәнін анықтау.
2. Оқу-жобалық іс-әрекеттің экологияға бағытталмаған болашақ
мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы ықпалын
негіздеу.
3. Студенттердің оқу-жобалық іс-әрекеттері негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастыру әдістемесін жасау және оны тәжірибелі-
эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
4. Экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру процесінде аймақтық материалдардағы
экологиялық жобаларды пайдалану арқылы әдістемелік нұсқаулар
жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы: аймақтың экологиялық проблемалары
материалдарындағы оқу-жобалық іс-әрекет мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыруды тұлғалық-әрекеттік тұрғыда қамтамасыздандырады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: адам мен табиғаттың
ажырамас бірлігі және коэволюция туралы гуманистік идеялар, өркениеттің
тұрақты дамуы теориясы, тұлғалық-іс-әрекеттілік, жүйелілік және аймақтық
тұрғысынан жасалған талдаулар, жобалық іс-әрекеттің теориясы.
Зерттеудің көздері: үздіксіз экологиялық білім беру жүйесіндегі
экологиялық даярлық мәселесі бойынша философтар, психологтар, социологтар,
педагогтар мен әдіскерлердің еңбектері, мемлекеттік құрылымдар мен
халықаралық, аймақтық үкіметтік емес ұйымдардың құжаттары, жоғары оқу
орындарының оқу жоспарлары мен бағдарламалары, Экологиялық өлкетану
арнайы курсының оқытушысы ретінде ізденушінің жеке тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдебиеттерді
талдау, модельдеу, контент-талдау, сауалнама жүргізу, студенттердің оқу іс-
әрекетін бақылау, эксперттік бағалау, эксперимент нәтижелеріне баға беру,
студенттердің іс-әрекетіне талдау, экстраполяция, математикалық тұрғыдан
өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Экологияға бағытталмаған мамандардың экологиялық мәдениетінің
өлшемдері мен көрсеткіштері және деңгейі анықталды;
2. Оқу-жобалық іс-әрекеттің болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың құралы ретіндегі мүмкіндіктері айқындалды.
3. Оқу-жобалық іс-әрекеттің (аймақтың экологиялық проблемалары
материалдарында) бағдарлық, ізденістік және модельдеушілік кезеңдерін
қарастыратын әдістемесі жасалды және эксперимент жүзінде тексерістен өтті.
4. Аймақтық материалдардағы оқу экологиялық жобаларының түрлері
(ғылыми, қолданбалы, әлеуметтік және кешенді) сипатталады.
Зерттеудің практикалық мәні:
- Экологиялық өлкетану арнайы курсына арналған аймақтық
материалдарда әлеуметтік мәнге ие экологиялық жобалардың тақырыбы жасалды;
- экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық
мәдениеті деңгейлерін зерттеуге арналған диагностикалық құралдар кешені
анықталды;
- аймақтың экологиялық проблемалары материалдарындағы оқу-
жобалық іс-әрекетті пайдалану бойынша ғылыми-практикалық нұсқаулар
жасалды.
Зерттеу нәтижелерін экологияға бағытталмаған мамандарды кәсіби даярлау
және қайта даярлау жүйесінде, табиғатты қорғау жөніндегі мемлекеттік және
мемлекеттік емес ұйымдардың іс-әрекеттерінде пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
1. Экологиялық мәдениет экологияға бағытталмаған мамандардың
мотивациялық-құндылық, когнитивтік, мінез-құлықтық пен рефлексивтік
компоненттерін қамтитын маңызды интегралды тұлғалық сапасы болып саналады.
2. Аймақтық материалдардағы оқу-жобалық іс-әрекет болашақ мамандардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың тиімді құралы болып табылады.
3. Аймақтың экологиялық проблемалары материалдарындағы оқу-жобалық іс-
әрекеттің бағдарлық, ізденістік және модельдеушілік кезеңдерінің өзара
байланысы болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
нәтижелілігін анықтайды.
4. Экологиялық бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық біліміне
іс-әрекеттік қатынас жасау аймақтың экологиялық проблемалары
материалдарындағы ғылыми, қолданбалы, әлеуметтік және кешенді оқу жобалары
арқылы жүзеге асырылады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
І кезеңде (1996-1998 жж.) студенттердің экологиялық білімі мәселесі
теориялық тұрғыдан талданды. Болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудағы жоғары мектептің тәжірибесі зерделенді. Зерттеудің ғылыми
аппараты жасалды. Тәжірибелі-эксперимент жұмысын жүргізу белгіленді.
ІІ кезеңде (1999-2004 жж.) болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттары анықталып, эксперимент жүзінде
тексерістен өтті. Аймақтық материалдардағы оқу-жобалық іс-әрекеттің
тиімділігі мамандарды экологиялық даярлаудың құралы ретінде зерттелді.
Тәжірибелі-эксперимент жұмысының тиімділігі бағаланды.
ІІІ кезеңде (2005-2006 жж.) зерттеу барысында алынған нәтижелер
жүйеге келтіріліп, өңдеуден өтті, үрдістер анықталды, тұжырымдар мен
практикалық нұсқаулар жасалды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі автордың әдіснамалық
және теориялық тұрғыдағы ұстанымдарының тұжырымдамалылығымен, зерттеудің
әрбір кезеңінің міндеттеріне сәйкес әдістер кешені қолданумен, ізденушінің
теориялық қағидалары мен тұжырымдарының эксперимент жүзінде тексерістен
өтуімен, зерттеу барысында математикалық өңдеу әдістерін пайдаланумен
қамтамасыздандырылды.
Зерттеудің базасы: тәжірибелік-эксперимент жұмысы Ш.Есенов атындағы
Ақтау мемлекеттік университетінде ізденушінің 10 жыл бойында экологиялық
курстар жүргізген бірқатар факультеттерінде және Қайнар университетінің
Ақтау қаласындағы филиалында өткізілді. Экспериментке 396 адам қатысты.
Оның ішінде эксперимент тобына 192 студент, бақылау тобында – 204 студент
болды.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру эксперимент
барысында және ғылыми-практикалық конференцияларда (Қазақстан-2030
стратегиясы бағытында жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие берудің
педагогикалық аспектілері, Қаз.мем. қыздар пед.инст., 1999; Оқытудың жаңа
технологиялары, Қаз. мем. сәулет-құрылыс академиясы, 2001; Қазақстан
халықтарының рухани мұралары және мектеп білімі, Парасат, 2001;
Экологияның көкейкесті проблемалары, Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ, 2002;
Мәдениет-өнер-білім: үрдістер мен перспективалар, Т.Жүргенов атындағы
ҚазҰӨА, 2002) баяндалды, басылым көрген ғылыми мақалаларда ( Ізденіс,
ҚазҰУ хабаршысы және т.б.) көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі негізделеді,
ғылыми аппарат (мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, болжамы, әдіснамалық
негіздері, зерттеудің кезеңдері, жаңалығы, теориялық және практикалық мәні,
қорғауға ұсынылатын қағидалары) беріледі.
Болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық
негіздері атты бірінші тарауда экологиялық қоғам мен жеке тұлғаның
экологиялық мәдениетінің мәні сипатталады, экологиялық білімнің қалыптасу
мен даму эволюциясына мәдениеттану тұрғысынан талдау жасалады, студенттерге
экологиялық білім берудегі оқу-жобалық іс-әрекеттің мүмкіндіктері
негізделеді.
Оқу-жобалық іс-әрекет процесін аймақтық материалдарда жүзеге асыруда
болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру тәжірибесі атты
екінші тарауда оқу-жобалық іс-әрекеттің мазмұны анықталады, оқу-жобалық іс-
әрекет негізінде болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
әдістемесі сипатталады, экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың
экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша тәжірибелі-эксперимент
жұмысының нәтижелері баяндалады.
Қорытындыда теориялық талдау мен тәжірибелі-эксперимент жұмысының
қорытындысы бойынша тұжырымдар мен ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшада зерттеудің эмпирикалық материалдары беріледі.
1 БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Тұлғаның және қоғамның экологиялық мәдениетінің мәні
Мәдениет жалпыға ортақ ұғымда адамзаттың материалдық және рухани еңбек
өнімдеріндегі, әлеуметтік нормалар мен мекемелер жүйесіндегі, рухани
құндылықтардағы, адамдардың табиғатпен, өзара және өзімен қарым-
қатынастарында көрініс алған тіршілік әрекетін ұйымдастыру мен дамытудың
өзіндік әрекеті ретінде сипатталады (Разенкова Д.Р. [138]).
Мәдениет жалпыға ортақ әлеуметтік құбылыс ретінде қоғам мен адам ның
өмір сүру салты болып та анықтала алады. Осы тұрғыдан мәдениет адамзат
өмірінің ең маңызды компоненті мен оның дамуы деңгейінің көрсеткіштері
болып саналады. Дәстүрлі тұрғыда мәдениет табиғат құбылыстарына қарама-
қарсы қойып салыстырылуы арқылы анықталған. Дейтұрғанмен қоғамның дамуы
процесінде мәдениет пен табиғат құбылыстарының өзара кірігуі мен
өзарабайланыстылығы күшейе түседі (Э.В.Гирусов [42-44]).
Қазіргі таңдағы қоғамның алдында экологиялық апатқа әкеп соқтыруы
мүмкін табиғатпен өзара әрекеттің қазіргі тәсілін сақтап қалу, не болмаса
адам өміріне пайдасы бар биосфераны сақтап қалу мәселелері тұр. Көлемді
экологиялық дағдарыстың қатерлілігі адамзат атаулының өмір сүру шарты болып
табылатын субъектінің жаңа этикасын, құндылықтарының жаңа жүйесін
қалыптастыруды талап етіп отыр. Осыған орай қалыптасқан кәсіби іс-
әрекеттерді экологиялық этика нормаларына сәйкес өзгерту туындайды
(А.Швейцер [5,6], Н.Моисеев [7-11] және т.б.).
Экологиялық мәдениет - әрбір қоғамдағы жалпы мәдениеттің ең мәнді
элементтерінің бірі болып табылады, өйткені әлеуметтік іс-әрекет ұдайы
қоршаған ортаның өмір сүру талаптарымен байланыста болады. Яғни
экологиялық мәдениет әлеуметтік феномен ретінде қоғам мен табиғаттың өзара
қарым-қатынасын реттеу қажеттілігінен туындайды (Е.Н.Фадеев [25]).
Б.Т.Лихачевтің [139] пайымдауынша экологиялық мәдениеттің мәні
экологиялық тұрғыда дамыған сана мен эмоционалдық-психикалық жағдайлардың,
ғылыми тұрғыда негізделген еркін қолданбалы-практикалық іс-әрекеттердің
органикалық бірлігі ретінде қарастырылуы мүмкін. Экологиялық мәдениет
тұлғамен, оның түрлі қыр-сырымен және қасиеттерімен органикалық байланыста
болады. Мысалы, философиялық мәдениет – адамға өзінің табиғат пен қоғамның
өнімі екендігін түсінуіне, ой елегінен өткізуіне мүмкіндік береді; саяси
мәдениет – табиғат жағдайы мен адамдардың шаруашылық іс-әрекеттері
арасындағы экологиялық тепе-теңдікті қамтамасыздандырады; құқықтық мәдениет
– адамның табиғатпен өзара әрекетін заң талабына қарай шектеп отырады;
эстетикалық мәдениет – адамның табиғат сұлулығы мен үйлесімділігін
эмоционалдық тұрғыдан қабылдауы үшін жағдайлар жасайды; дене тәрбиесі
мәдениеті – адамды өзінің табиғи күш-қуатын дамытып, нығайтуға бағыттайды;
адамгершілік мәдениеті – тұлғаның табиғатпен, қоршаған ортамен және т.б.
қарым-қатынасын жандандырады. Осы аталған барлық мәдениет түрлерінің өзара
әрекеттерінен экологиялық мәдениет туындайды. Экологиялық мәдениет ұғымы
арқылы қоғам - табиғат жүйесін сақтау мен дамытуға септігін тигізетін
мәдениет түсініледі.
Мамандардың пікірі бойынша жалпы мәдениеттің, соның ішінде
экологиялық мәдениеттің жоғары мәдениеттілік белгісі болып оның
әлеуметтілігінің табиғилығынан айырмашылық дәрежесі емес, керісінше
олардың бірлігінің дәрежесі саналады. Мұндай бірлікке әлеуметтік табиғи
жүйені түзуші табиғаттың да, қоғамның да тұрақтылығы арқылы қол жеткізуге
болады. Мұндай жағдайда табиғат адамның адамдық мәніне, ал табиғатты
сақтау - адам мен қоғамды сақтау құралына айналады (Н.Сарыбеков [95]).
Айтылып өткендей экологиялық мәдениет адам тіршілігінің рухани-
адамгершіліктік саласы ретінде оның табиғатпен өзара байланыстағы
ерекшелігін сипаттайды және экологиялық сана, экологиялық қарым-қатынас пен
экологиялық іс-әрекет элементтерінің өзара байланыстағы жүйесін құрайды.
Оның ерекше бір көрінісі ретінде қоғамдық сана деңгейінде және бөлек бір
нақты адамға қатысты экологиялық мәдениетті қолдайтын және дамытатын
экологиялық институтты атауға болады.
Қазіргі уақытта ғылым дамуының деңгейі бүгінгі адам өмірі үшін ең
маңызды болып саналатын пәнаралық проблемалар аумағының күшеюімен
сипатталады. Осы айтылғанның бірінші кезекте экологиялық проблемаға тікелей
қатысы бар екендігі сөзсіз. Өйткені бүгінгі таңда экологиялық білімнің
бүкіл дүние жүзінің тұрақты дамуының моделі ретінде қарастырылып
отырғандығын жоққа шығаруға болмайды (В.Фурсов [99]).
Жаңа экологиялық сана бойынша барлық заттардың өлшемі ретінде жалпы
өмірдің бірегейлігі (биоорталық парадигма), табиғат құндылықтары және осы
табиғаттың бір бөлігі ретінде адамзат құндылығы түсініледі. Осы идеялар
адамзаттың ең анық сүбелі ойларынан, атап айтқанда ғаламшарды техногондық
шөл далаға айналдырудан, барлық тірі жанды, адамды қоса жойып жіберуге
қабілетті ғылыми-техникалық прогрестің қиратушы күштерінен табиғатты және
адамды сақтап қала алуын жете түсінген ойларынан туындаған. Бүгінгі таңдағы
ғасырлар тоғысында, әлем рухани және экологиялық екі дағдарысты басынан
кешіріп отырған кезеңінде антропология мен экологияның өзара байланысы
айқын анықталып отыр.
Адамзат өркениетінің даму деңгейі әлем туралы, өндіріс тәжірибесі мен
әлеуметтік өмір тәжірибесі туралы, мәдениет пен материалдық құндылықтар
туралы білім жиынтығынан да талап етіледі. Қоғамның экологиялық мәдениеті
дегеніміз адам еңбегімен жинақталған табиғатты пайдалану тәжірибесі,
табиғатпен өзара қарым-қатынас жасаудың ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіліп отырған
оңтайлы тәсілдері туралы білімдер жиынтығы (Никанорова Е.В.[51-52]).
Өркениет тарихы мәліметтерінің көрсетуі бойынша адам қоғамы дамуының
арта түсуіне байланысты оның қоршаған ортаға экологиялық қысымы күшейе
түседі. Соған қарамастан экологиялық мәдениет адам санының өсуіне және
адамзаттың дамуына сәйкес әр түрлі қоғамның өзіне тән дамуына және
даралануына байланысты белгілі бір мөлшерде өзгеріп отырады. Экологиялық
мәдениеттің деңгейіне қарай кейбір қоғамдар гүлденеді, кейбір қоғамдар
құлдырайды.
Айтылып өткендей, экологиялық мәдениет әлеуметтік мәдени құбылыс
ретінде қоғамның материалдық та, рухани да саласына қатысты болып келеді.
Қай қоғамның болмасын экологиялық мәдениетінің негізіне қоғамның
экологиялық құрылымы мен оларды материалдық-техникалық тұрғыда
қамтамасыздандырудағы табиғатты қанау әдістерінің жиынтығын құрайтын
материалдық-практикалық бөлік енеді.
Осы материалдық-практикалық бөлік негізінде осы немесе басқа қоғамның
этикалық және экономикалық белгілеулеріне сәйкес адамның мінез-құлқы мен
ойлауы стандарттарын реттеуші қызметін атқаратын теориялық ақпараттық блок
құрылады.
Сонымен қоғамның экологиялық мәдениеті біртұтас құбылыс ретінде
қоршаған ортаның өмірге жарамды талаптарына әлеуметтік іс-әрекеттің сәйкес
келуін қамтамасыздандырады.
А.В.Мироновтың [61] пікірі бойынша экологиялық мәдениеттің құрамына
Жер туралы, табиғатты тиімді пайдалануға арналған процестер туралы біртұтас
жүйе, табиғатпен өзара қарым-қатынасты реттеуші сана, адамгершілік-
эстетикалық идеялар мен табиғат туралы көзқарастар, адамның табиғаттағы
орны, табиғатты ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық ретінде қорғау
бойынша белсенді өмірлік ұстанымдар енеді.
Қоғамның экологиялық мәдениеті мен жеке адамның экологиялық мәдениеті
қатынастарын белгілеу барысында олардың изоморфтығын түсіну керек: олар бір-
бірімен құрамы бойынша (элементтері), құрылымы бойынша (осы элементтерді
ұйымдастырудың тәртібі) сәйкес келеді, бірақ көлемі, аумағы, осы
элементтердің даму дәрежесі бойынша сәйкес келмейді. Сол себепті де
қоғамның экологиялық мәдениеті жеке адамның дербес экологиялық мәдениетінен
басым тұрады.
Табиғат тек қана құрал ретінде қарастырылмаған жағдайда ғана адам
дамуының құралы ролін біршама атқара алады. Адамның табиғатты игерудегі
терең диалектикасының сыры мынада: адам табиғатты игеру барысында оның
тарихи, мәдени тұрғыдағы толық мүмкіндіктерін ашады және ол өзінің
табиғатпен қарым-қатынас жасауына өзіндік баға бере алатын деңгейге жеткен
кезде өзінің жеке даму мүмкіндіктерін ашады.
Адамның табиғатпен қарым-қатынасының бір жақты, тар көлемді болуы
адами дамумен, адами жекелілігінің төмендігімен қаншалықты шектеулі болса,
табиғатпен қарым-қатынас өзіндік құндылық ретінде соншалықты адамның
субъективтілігінің жоғарылылығы мен нәзіктілігін көрсетеді (Н.С.Назарова
[140]).
Қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттерін үйлестіру мәселесінің бір
шешімі болып осы проблеманы этикалық тұрғыдан қарастыру табылады. Табиғатқа
қарым-қатынас адамгершілік тұрғысынан бағалаудың пәні болып табылса, ал
табиғатқа деген адамдық талғам мен адамның табиғатты сезіне білуі
экологиялық этиканы қалыптастырудың бір шарты болып табылады. Осыған орай
табиғи табиғатты сақтап қалуға ғана емес, сондай-ақ биосфера сапасын
жақсартуды іске асыратын ғылыми-техникалық, әлеуметтік-экономикалық және
рухани даму деңгейіне қол жеткізілуі тиіс. Көптеген ғалымдар қоршаған
ортаға, сондай-ақ табиғи ортаға бірдей қарым-қатынасты жүзеге асыратын
этиканың қалыптасуы қажеттілігін айтады (А.Швейцер [5,6]).
Өткен тарихымызға тереңірек үңілсек, адамның табиғатпен өзара әрекеті
адамның өмір сүруінің негізі болып қана қойған жоқ, сондай-ақ адамзаттық
қоғамдық прогрестердің мүмкіндіктерін анықтады. Адамзаттың өмір сүруіне
ғаламшарлық аумақта төніп тұрған экологиялық апат қаупі - дағдарысты
жағдайдан шығудың бір қажетті шарты ретінде рухани-адамгершіліктік, мәдени-
мағыналылық қорларды жинақтау туралы, адам тіршілігінің негізгі
құндылықтары туралы мәселелердің шешімін табуды қажет етеді. Адам рухани
тұрғыдан, яғни мәдени адамзаттық тұрғыдан өмір сүре алғанда ғана тіршілік
кешуі мүмкін. Адамзат тіршілігінің (Жердегі барлық жанды заттардың) жойылып
кету қаупі - адамзаттық сана мен жақсы еріктің, білім мен жауапкершіліктің
синтезі ретінде адамзаттың рухани дамуы мәселесін көкейкестендіреді.
Бүгінгі таңда адамдардың қолынан көп іс келеді, және олардың басым
көпшілігі апаттылыққа апарып соқтыруы мүмкін. Мұндай жағдайлар адамзаттық
өлшемдерге қатысты шешілуге қажетті ғаламшарлық проблемаларға практикалық
тұрғыдан үлкен мән бере отырып, адам өміріндегі түпкі құндылықтарға сәйкес
сенімді оң мақсаттарға ұмтылатын адамды әлемге саналы-құндылық тұрғыда
бағыттау мәселесін туындатады. Осы міндеттер аясында гуманитарлық білімнің
жекелік-дүниетанушылық табиғатын, оның құндылық-мағыналық бағыттарын әлі
де зерттей түсудің қажеттілігі артады (А.Печчеи [21]).
Проблеманы философиялық тұрғыдан қарастыру адам мен әлем бірлігін,
адамның жан-жақты дамуы деңгейі өлшемдерін мәдени-тарихи тұрғыдан
негіздеуді қажет етеді. Адам өзінің әрекеттерін барлық заттар өлшемдерімен
және олар арқылы табиғаттың біртұтас объективті логикасымен өлшей алатын
жан-жақты әрекеттегі жан ретінде өзін дамыта отырып, табиғатқа толығымен
енеді (Л.О.Бобылева [141]).
Барлық уақытта да экологиялық проблема экологиялық мәдениеттің
объектісі саналған. Өйткені мәдениет қоғамның барлық саласын барлық
тұрғыдан, соның ішінде экологиялық тұрғыдан да қамтиды. Экологиялық
мәдениетті рухани және практикалық тұрғыдан қарастыру қажет. Рухани
мәдениет тұрғысынан экология мынадай факторларға ие: субъекттің кәсіби
даярлығы, экологиялық проблемаларды меңгерудегі іс-әрекеттер процесі мен
нәтижелері және оларды шешудегі жобалар және т.б. Экологиялық мәдениетті
дамыту мен жетілдіру жалпы өзара байланыс пен даму диалектикасының маңызды
принциптерін түсіну негізінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Қоғамның қоғам-
табиғат бірегей жүйесінің бөлігі ретінде өмір сүруі мен дамуы экологиялық
мәдениеттің жанды заттарды абсолютті пайдалы немесе абсолютті зиян деп
қарама-қарсы қоюды жеңуінен көрінеді. Адамзат тарихындағы тәжірибе
көрсеткендей ол, не бұл табиғи құрылымдардың пайдалылығы мен зияндылығы
жеке жетістіктермен, дербес қасиеттермен емес, қоғамдық практика деңгейімен
анықталады. Адамдарды Жердің табиғи қорларының таусылмастығы туралы
түсініктен арылту қажет (Ж.Бұламбаев [100-103]).
Қазіргі жағдайларда табиғатты қорғау түсінігі табиғат пен қоғамның
өзара әрекеттерін үйлестіретін адамның және жалпы адамзаттың өмір
сүруіндегі экологиялық жағдайларды шешуге ауысқан. Ал ғылым мен практика
салалары адамға көшкен. Экологиялық сана қоғамдық сананың құрамдас бір
бөлігі ретінде адамзат қоғамы дамуының белгілі бір деңгейінде ғана көрінуі
мүмкін. Оның пайда болуына болып қоғам тұрмысындағы өзгерістер, экологиялық
сұраныстар түпкі негізі болса, ал оның ғылыми себептері болып ғылыми сана
дамуының белгілі бір деңгейі табылады.
Мәдениет, соның ішінде экологиялық және адам мәдениеті – бір-бірінен
ажыралмас ұғымдар. Мәдениет адамның іс-әрекетімен, жасампаздығымен және
шығармашылығымен тікелей байланысты. Ол іс-әрекеттілік және бәрінен бұрын
материалдық тұрғыдан көрініс табатын және адамның қабілеті мен күшінің
өнімі болып табылады. Экологиялық мәдениет дегеніміз жалпы мәдениет сияқты,
адамның өзіне, табиғатқа, қоғамға, қарым-қатынастары арқылы өзін сезіну мен
меңгеру өлшемінің, оның өзін-өзі жүзеге асырудағы дәрежесі мен деңгейінің
көрініс табуы. Адам – мәдениет жасаушысы ретінде экологиялық мәдениеттегі
жоғары этикалық құндылықтарды іске асырады. Осыған байланысты экологиялық
мәдениет жалпы адамзаттық мәдениеттің құрамдас бір бөлігі ретінде адам
әрекетінің белгілі бір тәсілі, адамдың адамдық мәнін жүзеге асырудың
нәтижесі ретінде адам дамуын синтездік тұрғыда сипаттайды (А.Бейсенова
[142], Ж.Тілепов [46]).
Экологиялық мәдениетті тарихи тұрғыдан қарастырғанда адамның табиғатқа
қарым-қатынастары бойынша іс-әрекеттерінің өнімі және нәтижесі
қарастырылады, сондықтан да ол адам дамуы мен адамзат қоғамы прогресінің
көрсеткіші болып табылады. Экологиялық мәдениет ұғымын анықтау дегеніміз
оның мәні мен мағынасын адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасын, оның
тарихи тұрғыдан адам мәнімен, сондай-ақ қоршаған орта заңдарымен байланысын
ашу.
Адам үшін экологиялық мәдениеттің мәні қандай? Ол адам өмірінде қандай
роль атқарады? Айтылып өткендерге орай экологиялық мәдениет адам мен
табиғаттың өзара қарым-қатынасында ерекше, спецификалық рөлді атқарады.
Экологиялық мәдениет адамның қоршаған ортамен, табиғи ортамен қарым-
қатынасы барысында адамдық-табиғи қарым-қатынасты айтарлықтай толықтыра
және байыта отырып, өзіндік байланысқа, өзіндік қатынасқа ие болады.
Экологиялық мәдениет философиялық тұрғыдан адамның табиғатты игеруінің
ерекше бір іс-әрекеттік тәсілі болып табылады. Экологиялық-мәдени іс-
әрекеттің негізі болып субъективтік-объективтік қарым-қатынастар, яғни
адамның субъект ретінде қоршаған орта мен табиғи ортаның объект ретінде
өзара қарым-қатынастары табылады. Сонымен бірге экологиялық мәдениет
субъективті-субъективтік қарым-қатынастарсыз, адамдардың қарым-қатынас
мәдениеті мен өзара әрекеттерінсіз, бір-бірімен экомәдени құндылықтармен
пікір алмасуынсыз мүмкін емес. Экомәдениет адамның табиғат заңдылықтары
білімдерін жеткілікті меңгергендігін көрсететін іс-әрекетінің нәтижесі
болып табылады.
Экологиялық мәдениеттің гуманистік бағытқа бағдарланған. Табиғи
заттардың адамға өзіндік бейнесімен қызмет етуі оны табиғат объектісі емес,
мәдениет пәні ретінде сипаттайды. Өйткені заттар мұндай мағынаға өздерінің
табиғи күштері арқылы емес, өздерінің заттық қасиетінен тыс, адамдардың
қарым-қатынастары мен өзара әрекеттері арқылы пайда болатын табиғи емес
күштері арқасында ие болады. Осыған орай табиғат қоғам үшін адамға өзінің
табиғи, сезімдік-табиғи тұрғыдан қажеттілігі түрінде емес, яғни, адамның
өзінің жасауымен, өндіруімен ерекшеленетін жанданған табиғат ретінде,
мәдениет табиғаты ретінде қажет етіледі. Бізді қоршаған ортаның адам
туындысы болып табылуы қаншалықты табиғат құбылысы болғандығында емес,
соншалықты мәдениет өнімі болғандығына байланысты.
Экологиялық мәдениеттің жалпы дамуына әрбір халық өз үлесін қосуы
мүмкін, өйткені ол қоршаған табиғатты игеруде өзінің ерешеліктерімен
жалпыға маңызды мәнді элементтерді құрайтын өзіндік қайталанбас тәжірибеге
ие. Осы әрбір халық тәжірибесінің бірегейлігі, олардың бір-бірінен
айырмашылығы олардың бір-бірімен пікір алмасуының, өзара білімдермен,
құндылықтармен, жетістіктермен алмасуының және біргелікте жасаған
экологиялық мәдениетті дамытудың негіздерін құрайды (М.К.Жайлауова [86-
87]).
Қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттерін үйлестіруді философиялық
тұрғыдан қарастырғанда экологиялық мәдениет қоғам гуманизмінің өлшемі,
адамдығының өлшемі болып табылады.
Қоғамның тұрақты даму тұжырымдамасы экологиялық, әлеуметтік, мәдени
көзқарастардың бірігуі нәтижесінде пайда болды.
Әлеуметтік тұрғыдан даму адамға бағдарланған және әлеуметтік пен
мәдени жүйелердің тұрақтылығын сақтауға бағытталған. Экономикалық көзқарас
шектеулі қорларлы оңтайлы пайдалануды көздейді. Экологиялық тұрғыдан
тұрақты даму биологиялық және физикалық жүйелердің біртұтастығын қамтамасыз
етуі тиіс. Осыған байланысты қоғам-табиғат жүйесіндегі қарым-қатынастар
субъекттің-субъектпен қарым-қатынасы негізінде құрылады, яғни табиғат әсер
ету объектісі емес, қарым-қатынас субъекті ретінде қарастырылады.
Тұрақты дамуды қамтамасыз ету бойынша іс-әрекеттің ең маңызды бағыты
болып экономиканы экологияландыру табылады. Оған қоса нақты шешімдерді
(экологиялық экспертиза арқылы) қабылдау барысында экологиялық факторларды
үнемі есепке алу ғана емес, сондай-ақ қайта жандандыруға келмейтін табиғи
қорларды үнемдеу мен қайта жандандыруға келетін табиғи қорларды қайта
өндіруді қамтамасыз ету барысында адамның орынды сұраныстарын
қанағатандыруға мүмкіндік беретін масштабтар мен темптерде жүзеге асырылуға
тиісті ұлттық және әлемдік экономиканың дамуын ұғыну өте маңызды
(Н.Н.Секлетова [143]). Дейтұрғанмен бұл, өндіріс және тұтыну
құрылымдарындағы өзара байланысты өзгерістердің болуын және бірқатар
шаралардың жүзеге асырылуын талап етеді. Осы шаралардың ішіндегі ең
маңыздыларын былайша тұжырымдауға болады:
- экономикалық механизмді экологияландыруды бірінші кезекке қоя отырып,
табиғатты тиімді пайдалануға арналған құқықтық, экономикалық және
ұйымдастыру шарттарын қалыптастыру;
- экономиканы табиғатты сақтау негізіне көшіруге арналған ғылыми-
техникалық әлеуетті құру;
- соңғы тұтынушы өнімнің үлесін көбейтуге бағытталағн қоғамдық
өндірістің озық құрылымын қалыптастыру;
- өндірістік қалдықтарды азайту барысында жабық өндірістік циклдерді
құру;
- стандарттау саласында нормалар мен нормативтер, сондай-ақ іс-әрекеттер
жүйесін экологияландыру;
- табиғи қорлардың құнын толығырақ көрсету мақсатында өндіріс өнімдері
есебі жүйесін ретке келтіру;
- экономиканың тиімді аймақтық құрылымын құру.
Бүгінгі таңда ғылымда экологиялық қоғамның әр түрлі сипаттамасы, оның
негізгі өлшемдері мен бағалаулары қалыптасқан: қоршаған ортаның ластану
дәрежесі, қорларды сақтау технологияларының жалпы көлемдегі пайызы,
экологиялық пәндер оқытылатын, экологиялық акциялар және с.с. жүргізілетін
оқу орындарының саны. Дейтұрғанмен экологиялық қоғамды сипаттайтын негізгі
өлшемдердің бірі болып көп компонентті және жүйелі ұғымды құрайтын өмір
сапасы (ӨС) табылады. Өмір сапасын көрсетуде көп ғалымдар мына формуланы
ұсынады:
ӨС═ТОС + ӘОС + ӘОЖСБ, мұндағы ТОС – табиғи орта сапасы, ӘОС -
әлеуметтік орта сапасы, ӘОЖСБ - әлеуметтік ота жағдайларын субъективтік
тұрғыда бағалау (Ж.Бұламбаев [100]).
Өмірдің жоғары сапасы туралы сөз болғанда адам тіршілігінің барлық
саласы (тамақтану мен қоршаған орта жағдайынан бастап мәдениеттің барлық
жетістіктерін пайдалану мүмкіндіктері мен саяси еркіндіккке қол жеткізуге
дейінгі) – қазіргі адамның талап-сұраныстарына толық жауап беруі тиіс.
Жоғары сапалы тіршілік кешетін ел тұрғындарының денінің саулығы жоғары
деңгейде болуы тиіс. Өйткені адамның денсаулығына табиғи орта қаншалықты
әсер ететін болса, қоршаған орта да соншалықты әсер етеді. Сондықтан да
денсаулық тіршілік ету жағдайларының ең анық және бәрін қамтитын
көрсеткіші, сондай-ақ тұтастай ғаламшардың экологиялық жағдайларының және
бөлек бір жағдайлардағы антроэкожүйелердің көрінісі болып табылады.
Жалпығаламшарлық аумақта адамзаттың тіршілік ету жағдайларына төнген
экологиялық апат қаупі – адамзаттың өмір сүруінің негізгі құндылықтары
туралы, оның рухани-адамгершіліктік, мәдени-мағыналылық қорларын қазіргі
дағдарыстық жағдайдан шығудың қажетті шарты ретінде жинақтау туралы
мәселелердің шешімін табу қажеттілігін туындатады. Табиғатты тұтас шарлаған
экологиялық дағдарыс, бұл өркениеттің барлық жақтарының өркендеуін жан-
жақты қамтитын қазіргі мәдениеттің дағдарысы саналады (Э. Экхольм [20]).
Осыған байланысты тұрақты даму стратегиясында мәдениеттің рөлін жете
түсіну қажеттігі туындайды. Өйткені адам тіршілігінің материалдық пен
рухани, теориялық пен практикалық жақтары мәдениетте көрініс тапқан.
Мәдениеттің материалдық, рухани болып бөлінуі мәдениет ұғымының жалпы
мағынасын сақтап қалуға және әр түрлі объекттерге мәдени тұрғыдан әсер
етуге негізделген негізі бөлу болып табылады. Мәдениетті былайша бөлу
материя (дене) мен рухтың (психика) арасындағы айырмашылық негізінде жүзеге
асқан, дейтұрғанмен әр түрлі өңдеу объекттері негізіндегі мәдениетті бөлуге
қарама-қайшы келмейді (табиғат заттарын өңдеу мен адамдардың адамдарды
түзеуі).
Адам өз әрекеттерін барлық заттар өлшемімен, олар арқылы табиғаттың
біртұтас объективтік логикасымен өлшей алатын жан-жақты-іс-әрекеттегі жан
ретінде табиғатқа етене енеді. Оған қоса адамның іс-әрекет формасы – оның
табиғатпен, соның өзінде қолда бар, көзге көрінетіндерімен ғана емес,
сондай-ақ іс-әрекет барысында жүзеге асырылатын, айқындалатын
мүмкіндіктерімен, яғни адамзат тарихы бойында дамитын табиғатпен
сәйкестігінің шектеусіз мүмкіндіктері арқасында пайда болатын құрал.
Қазіргі уақытта жеке адам мен қоғамның экологиялық мәдениеті ұғымының
мәні бірқатар ғылымдар тұрғысынан анықталған.
Экологиялық мәдениет экологиялық талдау тұрғысынан қоғамдағы
экологиялық іс-әрекет деп аталып, табиғатты қорғау іс-әрекеттерін қамтиды
(Д.А.Урсул [50], Э.В.Гирусов [42-44] және т.б.).
Э.В.Гирусов және И.Ю.Широкова [42] экологиялық мәдениеттің мәнін
қоршаған ортаның өмірге пайдалы талаптарына әлеуметтік іс-әрекетті
сәйкестендіруге септігін тигізетін жалпы адамдық мәдениеттің бір бөлігі
ретінде анықтайды. Бұл мағынада экологиялық мәдениет қоғамның озық дамуы
үшін қажетті табиғат жағдайларын сақтап қалуға бағытталған адам мінез-
құлқының барлық жүйесінің, сондай-ақ экологиялық білім жетістіктерінің
жиынтығы болып табылады. Оның зерттеуінде экологиялық мәдениет деп,
экологиялық тұрғыдан құрылған, үйлесімділігін тапқан қоғамның
интеллектуалдық мәдениеті дамуының белгілі бір кезеңі түсіндіріледі.
Экологиялық мәдениетті экологиялық тұрғыдан талдаушылар оның
әлеуметтік феномен ретінде тарихи өмір сүруіне көп назар аударады. Мәселен,
экологиялық мәдениет – алғашқы қауымдық даму кезеңнен бастап әрбір қоғамдық
кезеңде жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылды, себебі әлеуметтік
іс-әрекет барлық уақытта қоршаған ортаның өмірге пайдалы талаптарына сәйкес
әрекет етеді. Оның үстіне мәдениет қоғамның барлық кезеңінде де оның
әлеуметтік-табиғат қарым-қатынастарына жауап беретін саласы болып
есептеледі (Иоганзен Б.Г. [40]).
Сонымен бірге, экологиялық мәдениетке мәдениеттану тұрғысынан талдау
жасаған тағы да басқа зерттеулерде адам мен табиғаттың қарым-қатынасын
реттейтін рухани байлықтар мен нормалар жалпы мәдениет дамуының маңызды
аспектісі ретінде қарастырылады, оларда табиғат пен қоғамның өзара іс-
әрекеттерін мәдениеттану тұрғысынан талдаудың қажеттілігі көрсетіледі
(Вернадский В.И. [1-4]).
Қазіргі ғалымдар мен мамандардың зерттеу жұмыстарында экологиялық
мәдениетке әлеуметтік феномен ретінде баса назар аударылып отыр (Кесте 1).
Кесте 1 - Экологиялық мәдениет ұғымының мазмұны
Автор (аты-жөні) Экологиялық мәдениет анықтамасы Дерекнама
Гирусов Э.В., Қоршаған ортада өмір сүру талаптары Экология и
Широкова И.Ю. мен әлеуметтік іс-әрекеттің культура. – М.,
[42] сәйкестігіне негіз болатын жалпы 1989. – 264 б.
адамдық мәдениеттің бір бөлігі.
Экологиялық мәдениет қоғамның озық
дамуы үшін қажетті табиғи
жағдайларды сақтауға бағытталған
адам мінез-құлқының жинақталған
жүйесі және экологиялық білім
жетістіктерінің жиынтығы болып
табылады
Иоганзен Б.Г. Әлеуметтік табиғи қатынастарға жауапОсновы экологии. –
[40] бере алатын мәдениет саласы, Томск: Томск
қоғамның жалпы мәдениетін университетінің
имманенттік тұрғыда құрайтын баспасы, 1959. –
элемент, өйткені әлеуметтік 390 б.
іс-әрекет барлық уақытта қоршаған
ортаның өмір сүру талаптарына сәйкес
келуі тиіс.
Вернадский В.И. Жеке адам мен қоғамның жалпы мәдени Биосфера. – М.:
[4] дамуының маңызды аспектісі болып Мысль, 1967. – 279
табылатын адам мен табиғат б.
қарым-қатынасын реттейтін
құндылықтар мен нормалар.
Маркарян Э.С. Қоғам мен табиғат арасындағы өзара Экология общества
[144] қарым-қатынастарды реттейтін және и кулльтуры
қоғамдық-экологиялық қызметті Экология
атқаратын жалпы әлеуметтік человека. –
мәдениеттің құрамдас бір бөлігі, Новосибирск, 1983
табиғаттық-экологиялық ішкі жүйе.
1- кестенің жалғасы
Автор (аты-жөні) Экологиялық мәдениет анықтамасы Дерекнама
Никанорова Е.В. Адамның тәжірибесі арқылы Экологическая
[52] жинақталып, ұрпақтан ұрпаққа культура и
берілетін және бекітілетін факторы ее
табиғатпен өзара әрекеттің оңтайлы формирования:
әдістері туралы білім, табиғатты философско-социол
пайдалану тәжірибесі. огический аспект
проблемы:
Философия ғылымы
докторы
афторефераты.
–Ресей басқару
академиясы, 1994.
-48 б.
Ильина А.Н. Табиғатты рационалды пайдалануды Теоретические
[131] жүзеге асыру үшін биосферада пайда проблемы
болған процестер; Жер туралы воспитания у
білімдердің біртұтас жүйесі; старшеклассников
Табиғатпен өзінің қарым-қатынасын экологической
реттеу қажеттігін түсіну. Табиғат культуры как
пен ондағы адам рөлі туралы части их
философиялық, адамгершілік, мировоззрения:
эстетикалық тұрғыдағы идеялар мен Автореф. дис.
көзқарастар жиынтығы. Табиғатты ең канд. пед. наук.
жоғарғы ұлттық және жалпы – МПГУ, 1998. –
адамзаттық құндылықтар ретінде 25 с.
қорғау проблемалары бойынша
белсенділік танытатын өмірлік
позиция.
Огоньков В.Н. Осы немесе басқа әлеуметтік Развитие
[145] институттың агенті ретінде экологической
экологиялық іс-әрекетті жүзеге культуры учащихся
асыратын және экологиялық на разных этапах
қарым-қатынастар жүйесінде көрініс непрерывного
табатын адамның экологиялық образования (на
тұрғыдағы белсенді қабілеттері мен примера районного
орынды экологиялық сұраныстарының центра): Автореф.
бірлігі. дис.канд.пед.наук
. – Новгородский
ГУ, 1998. – 29 с.
1- кестенің жалғасы
Автор (аты-жөні) Экологиялық мәдениет анықтамасы Дерекнама
Моисеев Н.Н. Адамның өмір сүруін, адамзаттың әріИсторическое
[10] қарай өсу процесі мен оның развитие и
табиғатпен біргелікте дамуын экологическое
қамтамасыз ететін шарттар мен образование. – М.:
тыйымдардың жиынтығы ретіндегі МНЭПУ, 1995.
айрықша экологиялық императив.
Өзінің құрамында қоршаған орта
туралы және оның өмір сүруі туралы
білімдерді ғана емес, бақылау
жүйесі мен әлеуметтік экологиялық
жауапкершілікті, мінез-құлықтың
дәстүрлі экомәдени стереотиптерін,
олардың күнделікті өндірістік және
тұрмыстық іс-әрекетте жүзеге
асырылуын қамтитын материалдық және
идеалдық тұрғыдағы жиынтық.
Шапошников А.К. Өскелең ұрпаққа әлеуметтік Тенденции в
[63] институттар арқылы берілетін мәдениобразовании по
нормалар мен экологиялық вопросам
ақпараттар. окружающей среды.
Под ред.
Л.К.Шапошникова,
С.С. Хромова. –
М., 1979. – 256 б.
Кристя И.В. Қазіргі адамның өмір тіршілігі мен Формирование
[64] экомәдени мінез-құлқының ғылыми экологической
тұрғыдан ойластырылған культуры в
тұжырымдамасы, адамгершілік процессе
белгілеулер мен оң экомәдени образования и
тәжірибені жас ұрпаққа жеткізу воспитания:
механизмі. теоретико-методоло
гический аспект:
Дис.канд.соц.наук.
– Рос.академия
госслужбы,
1997.-144 с.
Печчеи А. Адам біткеннің өмір сүру шарты Человеческие
[21] болып табылатын тұлғалық сапалар, качества. – М.,:
құндылықтар жүйесі, субъект Политиздат, 1974
этикасы, қоғам мен адамның, адамзат
пен табиғаттың үйлесімділіктегі
қарым-қатынастары.
Экологиялық мәдениетті мәдениеттану тұрғысынан талдау барысында
әлеуметтік нормалар мен негізге алынатын құндылықтардың қалыптасуына
қатысты табиғат пен өзара әрекеттер біртұтас мәдениет тұрғысында
қарастырылады.
Экологиялық мәдениет жалпыадамзаттық мәдениеттің жан-жақты көрсеткіші
ретінде түсініледі. З.Э.Абашидзенің [146] пікірі бойынша экологиялық
мәдениет табиғат қорларын тиімді пайдалану мен қорғау бойынша табиғатты
қайта құру мен тану бойынша адамның шығармашылық іс-әрекетінің әдісі болып
табылады.
Экологиялық мәдениет бірқатар өзара байланыстағы компоненттерден
тұрады:
- экологиялық-құқықтық сана (экологиялық нормаларды білу және
түсіну);
- табиғатқа құндылық бағдардағы қарым-қатынас;
- табиғи ортаны сақтау бойынша практикалық іскерліктер мен
дағдылар.
Табиғатты жан-жақты құндылық ретінде ұғыну бізге жеке адамның құндылық
бағдар теориясын қарастыруға мүмкіндік берді.
Адамдық құндылықтардың түпкі негізі мәдениеттен басталады. Құндылық
бағдар арқылы адамдардың әлеуметтік шындыққа қатынасы көрініс табады және
оның мінез-құлқының мотивациясы көрсетіледі.
Құндылық бағдар тұрғысындағы көзқарас барлық қоршаған шындықтың
индивид санасында оның сұранысы мен қызығушылығын қанағаттандыру
мүмкіндіктері тұрғысынан көрінеді.
Осыған байланысты әрбір адамда өзінің белгілі бір иерархияға құрылған
құндылықтар жүйесі пайда болады.
Э.С.Маркарян [144] экологиялық мәдениетті мәдениеттану тұрғысынан
зерттеген негізгі ғалымдардың бірі болып табылады. Ол жалпы әлеуметтік
мәдениеттің үш ішкі жүйесін көрсетіп, оның екі жүйесі қоршаған ортаға, ал
үшінші жүйесі әлеуметтік салаға арналғанын атап өтеді. Ол соңғы жүйені
адамның қоғамдық өміріндегі ішкі параметрлерін реттеуші ретінде көрсетеді,
ал қоршаған ортаға қатысты ішкі жүйелерді қоғамдық-экологиялық (әр түрлі
қоғамдар арасындағы қатынастарды реттеуші) және табиғаттық-экологиялық
(қоғам мен табиғат арасындағы өзара қарым-қатынастарды реттеуші) деп
бөледі. Сондықтан да ол экологиялық мәдениетті жалпы әлеуметтік мәдениеттің
ажырамас бір бөлігі деп есептейді .
Біз экологиялық мәдениетке мәдениеттану тұрғысынан жасалған талдау
нәтижелерінің шындыққа жақындығына күмән келтірмейміз. Өйткені адам өзі
өмір сүріп отырған қоғамнан тыс емес екендігі мәлім. Дәл сол сияқты табиғат
аясында дамып отырған қоғамның әлеуметтік-табиғаттық өзара қарым-
қатынастарды реттейтін мәдениеттік ішкі жүйесінің болмауы да мүмкін емес.
Экологиялық мәдениет әлеуметтік феномен ретінде қоғам мен табиғаттың өзара
қарым-қатынастарын реттеу қажеттілігіне толығымен жауап береді.
Экологиялық мәдениетті мәдениеттану тұрғысынан талдау барысында оның
мәнін дербес деңгейде қарастырудың да маңызы зор. Өйткені ол жалпы
әлеуметтік мәдениеттің бір қыры болып табылады.
Осы тұрғыдан жеке адамның экологиялық мәдениеті осы немесе басқа
әлеуметтік институттың агенті ретінде экологиялық іс-әрекетті жүзеге
асыратын және экологиялық қарым-қатынастар жүйесінде көрініс табатын
адамның экологиялық тұрғыдағы белсенді қабілеттері мен орынды экологиялық
сұраныстарының бірлігі, деп анықталады (В.Н.Огоньков [145])
Экологиялық мәдениет құрылымына жеке адамдардың енуімен - экологиялық
материалдық блок ғана емес, қоршаған орта және оның іске асу заңдары
туралы білімдермен қатар, әлеуметтік-экологиялық жауапкершілік пен бақылау
жүйесін, дәстүрлі экологиялық бағыттар жүйесін, олардың күнделікті
практикалық (өндірістік, тұрмыстық) іс-әрекетте жүзеге асуын қамтитын
идеалық блок та іске асады және дамиды. Белгілі бір мәдениетті жақтаушылар
оларды іске асырумен қатар жеке адамдарға, әлеуметтік топтарға, тұтас
қоғамға маңызы бар нәтижелерге қол жеткізеді. Осы нәтижелердің құндылығы әр
түрлі әлеуметтік субъекттер үшін қоғам мәдениетінің деңгейіне байланысты
түрленіп отырады.
Тарихи процестер барысында халықтың әлеуметтік-экологиялық
жағдайларының және мәдени өмірінің өзгеруі, экологиялық мәдениеттің
ауысуына және оның сипатының өзгеруіне алып келді (Моисеев Н.Н. [9]).
Көптеген авторлар жеке адамның экологиялық мәдениетінің құрылымында іс-
әрекеттік бастама айрықша роль атқаратынын атап көрсетеді. Е.А.Плеханов
экологиялық мәдениет экологиялық шығармашылық пен экологиялық
жауапкершіліктің, экологиялық белсенділіктің қосындысы болып табылады деп
есептейді.
Б.А.Никитина [147] экологиялық мәдениеттің басты құрамдас бөліктері
ретінде мыналарды көрсетеді:
- ойлаудың өзіндік анықтамасы (жүйелілік, үнемділік, алынған
ақпараттарды ойдан өткізу іскерлігі және т.б.);
- өмірлік принциптердің гумандылығы (әлеуметтік-экологиялық
жауапкершілік сезімдерін дамыту, қоршаған ортаға жекелік тұрғысынан күйіне
білу, жалпыадамзаттық құндылықтардың басымдылығы және т.с.с.);
- экологиялық сипат проблемасына қатынас бойынша жеке тұлғаның
дамыған эмоционалды және еркіндік салалары;
- аумақты және жергілікті деңгейлердегі экологиялық проблемалар
білімдері.
Оның пікірі бойынша жеке адамның экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
тиімділігі тұлғалық қасиеттердің көкейкестендірілуімен сипатталады. Ондай
қасиеттерге мыналар жатады: когнитивтік салада – кең көзқарас және
экологиялық білімдермен толыққанды қарулану, қолда бар ақпараттарды ойдан
өткізе білу; оқиғалар мен процестердің дамуын болжау; әлеуметтік-
экологиялық рефлексия, ойлаудың стандарттық емес және жаңа қолайлылығы;
адамгершілік саласында - өмірлік сенімді белгілер, гумандық және экофильді
құндылықтар, іс-әрекеттік оптимизм, әлеуметтік-экологиялық белсенділік және
жауапкекршілік.
Экологиялық білімнің ең құнды нәтижелері болып экологиялық емес тұрғыдан
әрекет етуге мүмкіндік бермейтін сенімдердің, белгілеулердің, ішкі
тосқауылдардың құрылуы, қоршаған дүниеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОК 378.02:37.033:504
Қолжазба құқығында
САҒЫНДЫҚОВА ЭЛЬВИРА ӨМІРҚЫЗЫ
Оқу-жобалық іс-әрекет процесінде болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру
(аймақтық материалдарда)
13.00.08 – Кәсіптік білім беру теориясы және әдістемесі
Ғылыми жетекшілері:
Педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Ұзақбаева С.А.,
Биология ғылымдарының кандидаты,
доцент Чилдебаев Ж.Б.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2006
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 9
1. Тұлғаның және қоғамның экологиялық мәдениетінің мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. Экологиялық білімді жүзеге асырудағы тұжырымдамалық
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3. Оқу-жобалық іс-әрекеттің болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудағы
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
1. Оқу-жобалық іс-әрекет процесін аймақтық материалдарда
жүзеге асыруда болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .72
2.1 Аймақтық материалдардағы оқу-жобалық іс-әрекет негізінде
студенттердің экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
2. Экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудағы тәжірибелік-эксперимент
жұмысының нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..105
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...119
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..125
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...142
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Адамзат өркениетінің қазіргі даму кезеңі
адамзат қоғамының өткендегі тарихында күн тәртібінен түспеген көлемді
проблемаларының бірқатар кешенімен айқындалатын адамдардың өмірі мен
кәсіптік іс-әрекетінің жаңа стратегиясын талап етеді. Экологиялық жағдайдың
төмендеп кетуінің негізгі себептерінің бірі - кәсіптік іс-әрекетінің
белгілі бір дәрежеде табиғатты пайдалана алатын, экологияға бағытталмаған
мамандардың экологиялық мәдениетінің төмендігі.
Жоғары оқу орындары практикасының қазіргі жағдайына жасаған талдау
мен ондағы біздің жеке жұмыс тәжірибеміз экологиялық білімге ақпараттық
тұрғыдан баса назар аударылатынын байқатады. Сонымен бірге қазіргі
экологиялық дағдарыстың көлемді сипаты қоршаған орта туралы білім
тұжырымдамасының қоршаған ортаға арналған білім тұжырымдамасына ауысу
қажеттігін талап етеді. Ал, бұл болса экологиялық білім беруде оқытудың
белсенді формалары мен әдістерін ендіруді қажет етеді.
Қазіргі ғылымда экологиялық білімнің мазмұны мен әдістері туралы
теориялық білімдердің маңызды қоры жинақталған. Адам мен табиғаттың
қарым-қатынасының аксиологиялық негіздерін В.Вернадский [1-4], А.Швейцер
[5,6], Н.Н.Моисеев [7-11] және т.б. қарастырған. Экологиялық апатты
болдырмау жолдары мен өркениеттің тұрақты даму моделі Рим клубының өкілдері
А.Печчеи [21], Э.Янг, Д.Медоуз [22], И.Рендерс, Ш.В.Беренс [22] және т.б.
ғалымдар еңбектерінде негізделген.
Адамның қоршаған ортамен өзара байланысы И.Д.Зверевтің [28-32],
И.Т.Суравегинаның [33-35], А.Н.Захлебныйдың [36-38] және т.б.
зерттеулерінде көрініс тапса М.Верзилин, В.Корсунская [39], В.Г.Иоганзен
[40] және т.б. табиғатты тәрбие факторы ретінде қарастырған.
Экологиялық білім проблемасын мәдениеттану ғылымы тұрғысынан
Э.В.Гирусов [42-44], В.И.Шинкарук [45], Ж.Тлепов [46], Р.О. Лосаберидзе
[47] және т.б. ғалымдар зерттеген.
Экологиялық мәдениет пен оның қалыптасу процесі Д.А.Урсул [50],
Е.В.Никанорова [51-52], Ж.Тастанбекова [53] және т.б. зерттеулерінде
әдіснамалық тұрғыдан негізделсе, болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың жолдары Г.А.Вахромова [56], Г.А.Иванов [57], И.П.Сафронов
[58], С.В.Алексеев [59-60], А.В.Миронов [61], С.К.Сериков [62],
Л.К.Шапошников [63], В.Д.Кристя [64] және т.б. ғалымдар еңбектерінде ғылыми-
практикалық тұрғыда шешімін тапқан.
Экологиялық білімді жүзеге асырудағы белсенді әдістердің
мүмкіндіктері де бірқатар еңбектерде З.В.Малыхина [70], О.И.Ткачева [71],
А.В.Уткин [72], Л.А.Коханова [73], Г.К.Мукушева [74], С.В.Балдина [75],
Л.Б. Симағанова [76], А.И.Клюкина [77], В.А.Безуевская [78], В.П.Каленская
[79] зерделенген.
Экологиялық даярлық мәселесі де ғалымдар назарынан тыс қалмаған, оның
қолданбалы бағытының қажеттілігі В.В.Сериков [80], Т.В.Кучер [81] және т.б.
еңбектерінде негізделді.
Экологиялық білімнің аймақтық компонентін жүзеге асыру жолдары
қарастырылған еңбектер де (Н.С.Карташова [84], Н.В.Скалон [85],
М.К.Жайлауова [86-87], О.А.Иванова [88], О.В.Попова [89], Л.В.Моисеева
[90], және т.б.) де баршылық. Ғалымдар жергілікті қауымдастықта
экологиялық-білім кеңістігін қалыптастырудағы негізгі рольді аймақтық
университет атқаратынын атап көрсетеді.
Экологиялық білімнің көкейкесті мәселелерін зерттеген қазақстандық
ғалымдар да (Н.Сарыбеков [95-97], А.Бейсенова [98], В.Фурсов [99],
Ж.Бұламбаев [100-103], А.Саипов [104], М.Сарыбеков [105-106], Г.Длимбетова
[107-108], Ж.Жатқанбаев [109-110], Ж.Чилдебаев [111] және т.б.) аз емес.
Болашақ мамандардың экологиялық даярлық мәселесінің кейбір мәселелері
М.А.Құдайқұлов [115], Ш.Т.Таубаева [116], Г.Қ.Нұрғалиева [117],
Қ.Б.Тлебаева [118], А.С.Боранбаев [119], Н.А.Чуйкова [120] және т.б.
ғалымдардың еңбектерінде көрініс алған.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нде профессор А.Г.Сармурзинаның [124]
жетекшілігімен жергілікті халықтың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мақсатында аймақтық өндірістік мекемелермен, оқу орындарымен, қоғамдық
ұйымдармен байланыста ғылыми экологиялық мектептер жүйесі құрылған және
табысты жұмыс істеп келеді (Ш.Ш.Хамзина [125], Шалғымбаев С.Т. [126]).
Біздің диссертациялық жұмысымыздың тақырыбына жақын келетін жобалық
іс-әрекеттер қарастырылған зерттеу еңбектері де жоқ емес. А.А.Вербицкий
[127], П.И.Пидкасистый [128], И.А.Зимняя [129], Е.Заир-бек [130],
Г.И.Ильина [131], А.Хуторской [132], Н.Д.Хмель [133], Г.П.Щедровицкий
[134], Н.Г.Чанилова [135], И.А.Колесникова, М.П.Горчакова-Сибирская [136],
К.Н.Дьяконов, А.В.Дончева [137] және т.б. кәсіптік іс-әрекеттердің кейбір
аспекттерін жетілдіру мен білім сапасын көтерудегі мүмкіндіктерін анықтауда
жобалық іс-әрекеттерді зерттеген.
Педагогикалық теория мен практикаға жасалған талдау нәтижесі бүгінгі
күнге дейін аймақтық материалдардағы оқу-жобалық іс-әрекеттің экологияға
бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мақсатында зерттелмегенін айғақтайды.
Сонымен болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда оқу-
жобалық іс-әрекет мүмкіндіктерін пайдалану қажеттілігі мен осы мәселенің
кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесінде жеткіліксіз деңгейде
зерттелгендігі арасында объективті қарама-қайшылықтар туып отыр.
Сондықтан экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың құралы ретінде аймақтық материалдарда оқу-
жобалық іс-әрекетті пайдалануды қамтамасыздандыратын педагогикалық
шарттарды іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты
Оқу-жобалық іс-әрекет процесінде болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру (аймақтық материалдарда) деп таңдауымызға негіз
болды.
Зерттеу объектісі – қазіргі жоғары оқу орындары жағдайында экологияға
бағытталмаған мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні – аймақтық материалдарда экологияға бағытталмаған
болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы оқу-жобалық іс-
әрекеттің мүмкіндіктері.
Зерттеудің мақсаты - аймақтық материалдардағы оқу-жобалық іс-әрекетті
жүзеге асыру арқылы экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың
экологиялық мәдениетін қалыптастыру тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін
педагогикалық шарттарды теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: экологияға бағытталмаған болашақ
мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың нәтижесі мүмкіндігінше
аймақтың экологиялық проблемалары материалдарындағы оқу-жобалық іс-әрекетті
жүзеге асырумен айқындалады, өйткені осы педагогикалық құралдың кешенді
сипаты мен қолданбалы бағыттылығы қалыптасушы тұлғалық сапаның мотивациялық-
құндылық, когнитивтік, мінез-құлықтық, рефлексивтік компоненттерінің ішкі
бірлігін және тұтастығын қамтамасыздандыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің міндеттері:
1. Маманның экологиялық мәдениеті ұғымының мәнін анықтау.
2. Оқу-жобалық іс-әрекеттің экологияға бағытталмаған болашақ
мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы ықпалын
негіздеу.
3. Студенттердің оқу-жобалық іс-әрекеттері негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастыру әдістемесін жасау және оны тәжірибелі-
эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
4. Экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру процесінде аймақтық материалдардағы
экологиялық жобаларды пайдалану арқылы әдістемелік нұсқаулар
жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы: аймақтың экологиялық проблемалары
материалдарындағы оқу-жобалық іс-әрекет мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыруды тұлғалық-әрекеттік тұрғыда қамтамасыздандырады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: адам мен табиғаттың
ажырамас бірлігі және коэволюция туралы гуманистік идеялар, өркениеттің
тұрақты дамуы теориясы, тұлғалық-іс-әрекеттілік, жүйелілік және аймақтық
тұрғысынан жасалған талдаулар, жобалық іс-әрекеттің теориясы.
Зерттеудің көздері: үздіксіз экологиялық білім беру жүйесіндегі
экологиялық даярлық мәселесі бойынша философтар, психологтар, социологтар,
педагогтар мен әдіскерлердің еңбектері, мемлекеттік құрылымдар мен
халықаралық, аймақтық үкіметтік емес ұйымдардың құжаттары, жоғары оқу
орындарының оқу жоспарлары мен бағдарламалары, Экологиялық өлкетану
арнайы курсының оқытушысы ретінде ізденушінің жеке тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдебиеттерді
талдау, модельдеу, контент-талдау, сауалнама жүргізу, студенттердің оқу іс-
әрекетін бақылау, эксперттік бағалау, эксперимент нәтижелеріне баға беру,
студенттердің іс-әрекетіне талдау, экстраполяция, математикалық тұрғыдан
өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Экологияға бағытталмаған мамандардың экологиялық мәдениетінің
өлшемдері мен көрсеткіштері және деңгейі анықталды;
2. Оқу-жобалық іс-әрекеттің болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың құралы ретіндегі мүмкіндіктері айқындалды.
3. Оқу-жобалық іс-әрекеттің (аймақтың экологиялық проблемалары
материалдарында) бағдарлық, ізденістік және модельдеушілік кезеңдерін
қарастыратын әдістемесі жасалды және эксперимент жүзінде тексерістен өтті.
4. Аймақтық материалдардағы оқу экологиялық жобаларының түрлері
(ғылыми, қолданбалы, әлеуметтік және кешенді) сипатталады.
Зерттеудің практикалық мәні:
- Экологиялық өлкетану арнайы курсына арналған аймақтық
материалдарда әлеуметтік мәнге ие экологиялық жобалардың тақырыбы жасалды;
- экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық
мәдениеті деңгейлерін зерттеуге арналған диагностикалық құралдар кешені
анықталды;
- аймақтың экологиялық проблемалары материалдарындағы оқу-
жобалық іс-әрекетті пайдалану бойынша ғылыми-практикалық нұсқаулар
жасалды.
Зерттеу нәтижелерін экологияға бағытталмаған мамандарды кәсіби даярлау
және қайта даярлау жүйесінде, табиғатты қорғау жөніндегі мемлекеттік және
мемлекеттік емес ұйымдардың іс-әрекеттерінде пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
1. Экологиялық мәдениет экологияға бағытталмаған мамандардың
мотивациялық-құндылық, когнитивтік, мінез-құлықтық пен рефлексивтік
компоненттерін қамтитын маңызды интегралды тұлғалық сапасы болып саналады.
2. Аймақтық материалдардағы оқу-жобалық іс-әрекет болашақ мамандардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың тиімді құралы болып табылады.
3. Аймақтың экологиялық проблемалары материалдарындағы оқу-жобалық іс-
әрекеттің бағдарлық, ізденістік және модельдеушілік кезеңдерінің өзара
байланысы болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
нәтижелілігін анықтайды.
4. Экологиялық бағытталмаған болашақ мамандардың экологиялық біліміне
іс-әрекеттік қатынас жасау аймақтың экологиялық проблемалары
материалдарындағы ғылыми, қолданбалы, әлеуметтік және кешенді оқу жобалары
арқылы жүзеге асырылады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
І кезеңде (1996-1998 жж.) студенттердің экологиялық білімі мәселесі
теориялық тұрғыдан талданды. Болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудағы жоғары мектептің тәжірибесі зерделенді. Зерттеудің ғылыми
аппараты жасалды. Тәжірибелі-эксперимент жұмысын жүргізу белгіленді.
ІІ кезеңде (1999-2004 жж.) болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттары анықталып, эксперимент жүзінде
тексерістен өтті. Аймақтық материалдардағы оқу-жобалық іс-әрекеттің
тиімділігі мамандарды экологиялық даярлаудың құралы ретінде зерттелді.
Тәжірибелі-эксперимент жұмысының тиімділігі бағаланды.
ІІІ кезеңде (2005-2006 жж.) зерттеу барысында алынған нәтижелер
жүйеге келтіріліп, өңдеуден өтті, үрдістер анықталды, тұжырымдар мен
практикалық нұсқаулар жасалды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі автордың әдіснамалық
және теориялық тұрғыдағы ұстанымдарының тұжырымдамалылығымен, зерттеудің
әрбір кезеңінің міндеттеріне сәйкес әдістер кешені қолданумен, ізденушінің
теориялық қағидалары мен тұжырымдарының эксперимент жүзінде тексерістен
өтуімен, зерттеу барысында математикалық өңдеу әдістерін пайдаланумен
қамтамасыздандырылды.
Зерттеудің базасы: тәжірибелік-эксперимент жұмысы Ш.Есенов атындағы
Ақтау мемлекеттік университетінде ізденушінің 10 жыл бойында экологиялық
курстар жүргізген бірқатар факультеттерінде және Қайнар университетінің
Ақтау қаласындағы филиалында өткізілді. Экспериментке 396 адам қатысты.
Оның ішінде эксперимент тобына 192 студент, бақылау тобында – 204 студент
болды.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру эксперимент
барысында және ғылыми-практикалық конференцияларда (Қазақстан-2030
стратегиясы бағытында жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие берудің
педагогикалық аспектілері, Қаз.мем. қыздар пед.инст., 1999; Оқытудың жаңа
технологиялары, Қаз. мем. сәулет-құрылыс академиясы, 2001; Қазақстан
халықтарының рухани мұралары және мектеп білімі, Парасат, 2001;
Экологияның көкейкесті проблемалары, Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ, 2002;
Мәдениет-өнер-білім: үрдістер мен перспективалар, Т.Жүргенов атындағы
ҚазҰӨА, 2002) баяндалды, басылым көрген ғылыми мақалаларда ( Ізденіс,
ҚазҰУ хабаршысы және т.б.) көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі негізделеді,
ғылыми аппарат (мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, болжамы, әдіснамалық
негіздері, зерттеудің кезеңдері, жаңалығы, теориялық және практикалық мәні,
қорғауға ұсынылатын қағидалары) беріледі.
Болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық
негіздері атты бірінші тарауда экологиялық қоғам мен жеке тұлғаның
экологиялық мәдениетінің мәні сипатталады, экологиялық білімнің қалыптасу
мен даму эволюциясына мәдениеттану тұрғысынан талдау жасалады, студенттерге
экологиялық білім берудегі оқу-жобалық іс-әрекеттің мүмкіндіктері
негізделеді.
Оқу-жобалық іс-әрекет процесін аймақтық материалдарда жүзеге асыруда
болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру тәжірибесі атты
екінші тарауда оқу-жобалық іс-әрекеттің мазмұны анықталады, оқу-жобалық іс-
әрекет негізінде болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
әдістемесі сипатталады, экологияға бағытталмаған болашақ мамандардың
экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша тәжірибелі-эксперимент
жұмысының нәтижелері баяндалады.
Қорытындыда теориялық талдау мен тәжірибелі-эксперимент жұмысының
қорытындысы бойынша тұжырымдар мен ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшада зерттеудің эмпирикалық материалдары беріледі.
1 БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Тұлғаның және қоғамның экологиялық мәдениетінің мәні
Мәдениет жалпыға ортақ ұғымда адамзаттың материалдық және рухани еңбек
өнімдеріндегі, әлеуметтік нормалар мен мекемелер жүйесіндегі, рухани
құндылықтардағы, адамдардың табиғатпен, өзара және өзімен қарым-
қатынастарында көрініс алған тіршілік әрекетін ұйымдастыру мен дамытудың
өзіндік әрекеті ретінде сипатталады (Разенкова Д.Р. [138]).
Мәдениет жалпыға ортақ әлеуметтік құбылыс ретінде қоғам мен адам ның
өмір сүру салты болып та анықтала алады. Осы тұрғыдан мәдениет адамзат
өмірінің ең маңызды компоненті мен оның дамуы деңгейінің көрсеткіштері
болып саналады. Дәстүрлі тұрғыда мәдениет табиғат құбылыстарына қарама-
қарсы қойып салыстырылуы арқылы анықталған. Дейтұрғанмен қоғамның дамуы
процесінде мәдениет пен табиғат құбылыстарының өзара кірігуі мен
өзарабайланыстылығы күшейе түседі (Э.В.Гирусов [42-44]).
Қазіргі таңдағы қоғамның алдында экологиялық апатқа әкеп соқтыруы
мүмкін табиғатпен өзара әрекеттің қазіргі тәсілін сақтап қалу, не болмаса
адам өміріне пайдасы бар биосфераны сақтап қалу мәселелері тұр. Көлемді
экологиялық дағдарыстың қатерлілігі адамзат атаулының өмір сүру шарты болып
табылатын субъектінің жаңа этикасын, құндылықтарының жаңа жүйесін
қалыптастыруды талап етіп отыр. Осыған орай қалыптасқан кәсіби іс-
әрекеттерді экологиялық этика нормаларына сәйкес өзгерту туындайды
(А.Швейцер [5,6], Н.Моисеев [7-11] және т.б.).
Экологиялық мәдениет - әрбір қоғамдағы жалпы мәдениеттің ең мәнді
элементтерінің бірі болып табылады, өйткені әлеуметтік іс-әрекет ұдайы
қоршаған ортаның өмір сүру талаптарымен байланыста болады. Яғни
экологиялық мәдениет әлеуметтік феномен ретінде қоғам мен табиғаттың өзара
қарым-қатынасын реттеу қажеттілігінен туындайды (Е.Н.Фадеев [25]).
Б.Т.Лихачевтің [139] пайымдауынша экологиялық мәдениеттің мәні
экологиялық тұрғыда дамыған сана мен эмоционалдық-психикалық жағдайлардың,
ғылыми тұрғыда негізделген еркін қолданбалы-практикалық іс-әрекеттердің
органикалық бірлігі ретінде қарастырылуы мүмкін. Экологиялық мәдениет
тұлғамен, оның түрлі қыр-сырымен және қасиеттерімен органикалық байланыста
болады. Мысалы, философиялық мәдениет – адамға өзінің табиғат пен қоғамның
өнімі екендігін түсінуіне, ой елегінен өткізуіне мүмкіндік береді; саяси
мәдениет – табиғат жағдайы мен адамдардың шаруашылық іс-әрекеттері
арасындағы экологиялық тепе-теңдікті қамтамасыздандырады; құқықтық мәдениет
– адамның табиғатпен өзара әрекетін заң талабына қарай шектеп отырады;
эстетикалық мәдениет – адамның табиғат сұлулығы мен үйлесімділігін
эмоционалдық тұрғыдан қабылдауы үшін жағдайлар жасайды; дене тәрбиесі
мәдениеті – адамды өзінің табиғи күш-қуатын дамытып, нығайтуға бағыттайды;
адамгершілік мәдениеті – тұлғаның табиғатпен, қоршаған ортамен және т.б.
қарым-қатынасын жандандырады. Осы аталған барлық мәдениет түрлерінің өзара
әрекеттерінен экологиялық мәдениет туындайды. Экологиялық мәдениет ұғымы
арқылы қоғам - табиғат жүйесін сақтау мен дамытуға септігін тигізетін
мәдениет түсініледі.
Мамандардың пікірі бойынша жалпы мәдениеттің, соның ішінде
экологиялық мәдениеттің жоғары мәдениеттілік белгісі болып оның
әлеуметтілігінің табиғилығынан айырмашылық дәрежесі емес, керісінше
олардың бірлігінің дәрежесі саналады. Мұндай бірлікке әлеуметтік табиғи
жүйені түзуші табиғаттың да, қоғамның да тұрақтылығы арқылы қол жеткізуге
болады. Мұндай жағдайда табиғат адамның адамдық мәніне, ал табиғатты
сақтау - адам мен қоғамды сақтау құралына айналады (Н.Сарыбеков [95]).
Айтылып өткендей экологиялық мәдениет адам тіршілігінің рухани-
адамгершіліктік саласы ретінде оның табиғатпен өзара байланыстағы
ерекшелігін сипаттайды және экологиялық сана, экологиялық қарым-қатынас пен
экологиялық іс-әрекет элементтерінің өзара байланыстағы жүйесін құрайды.
Оның ерекше бір көрінісі ретінде қоғамдық сана деңгейінде және бөлек бір
нақты адамға қатысты экологиялық мәдениетті қолдайтын және дамытатын
экологиялық институтты атауға болады.
Қазіргі уақытта ғылым дамуының деңгейі бүгінгі адам өмірі үшін ең
маңызды болып саналатын пәнаралық проблемалар аумағының күшеюімен
сипатталады. Осы айтылғанның бірінші кезекте экологиялық проблемаға тікелей
қатысы бар екендігі сөзсіз. Өйткені бүгінгі таңда экологиялық білімнің
бүкіл дүние жүзінің тұрақты дамуының моделі ретінде қарастырылып
отырғандығын жоққа шығаруға болмайды (В.Фурсов [99]).
Жаңа экологиялық сана бойынша барлық заттардың өлшемі ретінде жалпы
өмірдің бірегейлігі (биоорталық парадигма), табиғат құндылықтары және осы
табиғаттың бір бөлігі ретінде адамзат құндылығы түсініледі. Осы идеялар
адамзаттың ең анық сүбелі ойларынан, атап айтқанда ғаламшарды техногондық
шөл далаға айналдырудан, барлық тірі жанды, адамды қоса жойып жіберуге
қабілетті ғылыми-техникалық прогрестің қиратушы күштерінен табиғатты және
адамды сақтап қала алуын жете түсінген ойларынан туындаған. Бүгінгі таңдағы
ғасырлар тоғысында, әлем рухани және экологиялық екі дағдарысты басынан
кешіріп отырған кезеңінде антропология мен экологияның өзара байланысы
айқын анықталып отыр.
Адамзат өркениетінің даму деңгейі әлем туралы, өндіріс тәжірибесі мен
әлеуметтік өмір тәжірибесі туралы, мәдениет пен материалдық құндылықтар
туралы білім жиынтығынан да талап етіледі. Қоғамның экологиялық мәдениеті
дегеніміз адам еңбегімен жинақталған табиғатты пайдалану тәжірибесі,
табиғатпен өзара қарым-қатынас жасаудың ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіліп отырған
оңтайлы тәсілдері туралы білімдер жиынтығы (Никанорова Е.В.[51-52]).
Өркениет тарихы мәліметтерінің көрсетуі бойынша адам қоғамы дамуының
арта түсуіне байланысты оның қоршаған ортаға экологиялық қысымы күшейе
түседі. Соған қарамастан экологиялық мәдениет адам санының өсуіне және
адамзаттың дамуына сәйкес әр түрлі қоғамның өзіне тән дамуына және
даралануына байланысты белгілі бір мөлшерде өзгеріп отырады. Экологиялық
мәдениеттің деңгейіне қарай кейбір қоғамдар гүлденеді, кейбір қоғамдар
құлдырайды.
Айтылып өткендей, экологиялық мәдениет әлеуметтік мәдени құбылыс
ретінде қоғамның материалдық та, рухани да саласына қатысты болып келеді.
Қай қоғамның болмасын экологиялық мәдениетінің негізіне қоғамның
экологиялық құрылымы мен оларды материалдық-техникалық тұрғыда
қамтамасыздандырудағы табиғатты қанау әдістерінің жиынтығын құрайтын
материалдық-практикалық бөлік енеді.
Осы материалдық-практикалық бөлік негізінде осы немесе басқа қоғамның
этикалық және экономикалық белгілеулеріне сәйкес адамның мінез-құлқы мен
ойлауы стандарттарын реттеуші қызметін атқаратын теориялық ақпараттық блок
құрылады.
Сонымен қоғамның экологиялық мәдениеті біртұтас құбылыс ретінде
қоршаған ортаның өмірге жарамды талаптарына әлеуметтік іс-әрекеттің сәйкес
келуін қамтамасыздандырады.
А.В.Мироновтың [61] пікірі бойынша экологиялық мәдениеттің құрамына
Жер туралы, табиғатты тиімді пайдалануға арналған процестер туралы біртұтас
жүйе, табиғатпен өзара қарым-қатынасты реттеуші сана, адамгершілік-
эстетикалық идеялар мен табиғат туралы көзқарастар, адамның табиғаттағы
орны, табиғатты ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық ретінде қорғау
бойынша белсенді өмірлік ұстанымдар енеді.
Қоғамның экологиялық мәдениеті мен жеке адамның экологиялық мәдениеті
қатынастарын белгілеу барысында олардың изоморфтығын түсіну керек: олар бір-
бірімен құрамы бойынша (элементтері), құрылымы бойынша (осы элементтерді
ұйымдастырудың тәртібі) сәйкес келеді, бірақ көлемі, аумағы, осы
элементтердің даму дәрежесі бойынша сәйкес келмейді. Сол себепті де
қоғамның экологиялық мәдениеті жеке адамның дербес экологиялық мәдениетінен
басым тұрады.
Табиғат тек қана құрал ретінде қарастырылмаған жағдайда ғана адам
дамуының құралы ролін біршама атқара алады. Адамның табиғатты игерудегі
терең диалектикасының сыры мынада: адам табиғатты игеру барысында оның
тарихи, мәдени тұрғыдағы толық мүмкіндіктерін ашады және ол өзінің
табиғатпен қарым-қатынас жасауына өзіндік баға бере алатын деңгейге жеткен
кезде өзінің жеке даму мүмкіндіктерін ашады.
Адамның табиғатпен қарым-қатынасының бір жақты, тар көлемді болуы
адами дамумен, адами жекелілігінің төмендігімен қаншалықты шектеулі болса,
табиғатпен қарым-қатынас өзіндік құндылық ретінде соншалықты адамның
субъективтілігінің жоғарылылығы мен нәзіктілігін көрсетеді (Н.С.Назарова
[140]).
Қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттерін үйлестіру мәселесінің бір
шешімі болып осы проблеманы этикалық тұрғыдан қарастыру табылады. Табиғатқа
қарым-қатынас адамгершілік тұрғысынан бағалаудың пәні болып табылса, ал
табиғатқа деген адамдық талғам мен адамның табиғатты сезіне білуі
экологиялық этиканы қалыптастырудың бір шарты болып табылады. Осыған орай
табиғи табиғатты сақтап қалуға ғана емес, сондай-ақ биосфера сапасын
жақсартуды іске асыратын ғылыми-техникалық, әлеуметтік-экономикалық және
рухани даму деңгейіне қол жеткізілуі тиіс. Көптеген ғалымдар қоршаған
ортаға, сондай-ақ табиғи ортаға бірдей қарым-қатынасты жүзеге асыратын
этиканың қалыптасуы қажеттілігін айтады (А.Швейцер [5,6]).
Өткен тарихымызға тереңірек үңілсек, адамның табиғатпен өзара әрекеті
адамның өмір сүруінің негізі болып қана қойған жоқ, сондай-ақ адамзаттық
қоғамдық прогрестердің мүмкіндіктерін анықтады. Адамзаттың өмір сүруіне
ғаламшарлық аумақта төніп тұрған экологиялық апат қаупі - дағдарысты
жағдайдан шығудың бір қажетті шарты ретінде рухани-адамгершіліктік, мәдени-
мағыналылық қорларды жинақтау туралы, адам тіршілігінің негізгі
құндылықтары туралы мәселелердің шешімін табуды қажет етеді. Адам рухани
тұрғыдан, яғни мәдени адамзаттық тұрғыдан өмір сүре алғанда ғана тіршілік
кешуі мүмкін. Адамзат тіршілігінің (Жердегі барлық жанды заттардың) жойылып
кету қаупі - адамзаттық сана мен жақсы еріктің, білім мен жауапкершіліктің
синтезі ретінде адамзаттың рухани дамуы мәселесін көкейкестендіреді.
Бүгінгі таңда адамдардың қолынан көп іс келеді, және олардың басым
көпшілігі апаттылыққа апарып соқтыруы мүмкін. Мұндай жағдайлар адамзаттық
өлшемдерге қатысты шешілуге қажетті ғаламшарлық проблемаларға практикалық
тұрғыдан үлкен мән бере отырып, адам өміріндегі түпкі құндылықтарға сәйкес
сенімді оң мақсаттарға ұмтылатын адамды әлемге саналы-құндылық тұрғыда
бағыттау мәселесін туындатады. Осы міндеттер аясында гуманитарлық білімнің
жекелік-дүниетанушылық табиғатын, оның құндылық-мағыналық бағыттарын әлі
де зерттей түсудің қажеттілігі артады (А.Печчеи [21]).
Проблеманы философиялық тұрғыдан қарастыру адам мен әлем бірлігін,
адамның жан-жақты дамуы деңгейі өлшемдерін мәдени-тарихи тұрғыдан
негіздеуді қажет етеді. Адам өзінің әрекеттерін барлық заттар өлшемдерімен
және олар арқылы табиғаттың біртұтас объективті логикасымен өлшей алатын
жан-жақты әрекеттегі жан ретінде өзін дамыта отырып, табиғатқа толығымен
енеді (Л.О.Бобылева [141]).
Барлық уақытта да экологиялық проблема экологиялық мәдениеттің
объектісі саналған. Өйткені мәдениет қоғамның барлық саласын барлық
тұрғыдан, соның ішінде экологиялық тұрғыдан да қамтиды. Экологиялық
мәдениетті рухани және практикалық тұрғыдан қарастыру қажет. Рухани
мәдениет тұрғысынан экология мынадай факторларға ие: субъекттің кәсіби
даярлығы, экологиялық проблемаларды меңгерудегі іс-әрекеттер процесі мен
нәтижелері және оларды шешудегі жобалар және т.б. Экологиялық мәдениетті
дамыту мен жетілдіру жалпы өзара байланыс пен даму диалектикасының маңызды
принциптерін түсіну негізінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Қоғамның қоғам-
табиғат бірегей жүйесінің бөлігі ретінде өмір сүруі мен дамуы экологиялық
мәдениеттің жанды заттарды абсолютті пайдалы немесе абсолютті зиян деп
қарама-қарсы қоюды жеңуінен көрінеді. Адамзат тарихындағы тәжірибе
көрсеткендей ол, не бұл табиғи құрылымдардың пайдалылығы мен зияндылығы
жеке жетістіктермен, дербес қасиеттермен емес, қоғамдық практика деңгейімен
анықталады. Адамдарды Жердің табиғи қорларының таусылмастығы туралы
түсініктен арылту қажет (Ж.Бұламбаев [100-103]).
Қазіргі жағдайларда табиғатты қорғау түсінігі табиғат пен қоғамның
өзара әрекеттерін үйлестіретін адамның және жалпы адамзаттың өмір
сүруіндегі экологиялық жағдайларды шешуге ауысқан. Ал ғылым мен практика
салалары адамға көшкен. Экологиялық сана қоғамдық сананың құрамдас бір
бөлігі ретінде адамзат қоғамы дамуының белгілі бір деңгейінде ғана көрінуі
мүмкін. Оның пайда болуына болып қоғам тұрмысындағы өзгерістер, экологиялық
сұраныстар түпкі негізі болса, ал оның ғылыми себептері болып ғылыми сана
дамуының белгілі бір деңгейі табылады.
Мәдениет, соның ішінде экологиялық және адам мәдениеті – бір-бірінен
ажыралмас ұғымдар. Мәдениет адамның іс-әрекетімен, жасампаздығымен және
шығармашылығымен тікелей байланысты. Ол іс-әрекеттілік және бәрінен бұрын
материалдық тұрғыдан көрініс табатын және адамның қабілеті мен күшінің
өнімі болып табылады. Экологиялық мәдениет дегеніміз жалпы мәдениет сияқты,
адамның өзіне, табиғатқа, қоғамға, қарым-қатынастары арқылы өзін сезіну мен
меңгеру өлшемінің, оның өзін-өзі жүзеге асырудағы дәрежесі мен деңгейінің
көрініс табуы. Адам – мәдениет жасаушысы ретінде экологиялық мәдениеттегі
жоғары этикалық құндылықтарды іске асырады. Осыған байланысты экологиялық
мәдениет жалпы адамзаттық мәдениеттің құрамдас бір бөлігі ретінде адам
әрекетінің белгілі бір тәсілі, адамдың адамдық мәнін жүзеге асырудың
нәтижесі ретінде адам дамуын синтездік тұрғыда сипаттайды (А.Бейсенова
[142], Ж.Тілепов [46]).
Экологиялық мәдениетті тарихи тұрғыдан қарастырғанда адамның табиғатқа
қарым-қатынастары бойынша іс-әрекеттерінің өнімі және нәтижесі
қарастырылады, сондықтан да ол адам дамуы мен адамзат қоғамы прогресінің
көрсеткіші болып табылады. Экологиялық мәдениет ұғымын анықтау дегеніміз
оның мәні мен мағынасын адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасын, оның
тарихи тұрғыдан адам мәнімен, сондай-ақ қоршаған орта заңдарымен байланысын
ашу.
Адам үшін экологиялық мәдениеттің мәні қандай? Ол адам өмірінде қандай
роль атқарады? Айтылып өткендерге орай экологиялық мәдениет адам мен
табиғаттың өзара қарым-қатынасында ерекше, спецификалық рөлді атқарады.
Экологиялық мәдениет адамның қоршаған ортамен, табиғи ортамен қарым-
қатынасы барысында адамдық-табиғи қарым-қатынасты айтарлықтай толықтыра
және байыта отырып, өзіндік байланысқа, өзіндік қатынасқа ие болады.
Экологиялық мәдениет философиялық тұрғыдан адамның табиғатты игеруінің
ерекше бір іс-әрекеттік тәсілі болып табылады. Экологиялық-мәдени іс-
әрекеттің негізі болып субъективтік-объективтік қарым-қатынастар, яғни
адамның субъект ретінде қоршаған орта мен табиғи ортаның объект ретінде
өзара қарым-қатынастары табылады. Сонымен бірге экологиялық мәдениет
субъективті-субъективтік қарым-қатынастарсыз, адамдардың қарым-қатынас
мәдениеті мен өзара әрекеттерінсіз, бір-бірімен экомәдени құндылықтармен
пікір алмасуынсыз мүмкін емес. Экомәдениет адамның табиғат заңдылықтары
білімдерін жеткілікті меңгергендігін көрсететін іс-әрекетінің нәтижесі
болып табылады.
Экологиялық мәдениеттің гуманистік бағытқа бағдарланған. Табиғи
заттардың адамға өзіндік бейнесімен қызмет етуі оны табиғат объектісі емес,
мәдениет пәні ретінде сипаттайды. Өйткені заттар мұндай мағынаға өздерінің
табиғи күштері арқылы емес, өздерінің заттық қасиетінен тыс, адамдардың
қарым-қатынастары мен өзара әрекеттері арқылы пайда болатын табиғи емес
күштері арқасында ие болады. Осыған орай табиғат қоғам үшін адамға өзінің
табиғи, сезімдік-табиғи тұрғыдан қажеттілігі түрінде емес, яғни, адамның
өзінің жасауымен, өндіруімен ерекшеленетін жанданған табиғат ретінде,
мәдениет табиғаты ретінде қажет етіледі. Бізді қоршаған ортаның адам
туындысы болып табылуы қаншалықты табиғат құбылысы болғандығында емес,
соншалықты мәдениет өнімі болғандығына байланысты.
Экологиялық мәдениеттің жалпы дамуына әрбір халық өз үлесін қосуы
мүмкін, өйткені ол қоршаған табиғатты игеруде өзінің ерешеліктерімен
жалпыға маңызды мәнді элементтерді құрайтын өзіндік қайталанбас тәжірибеге
ие. Осы әрбір халық тәжірибесінің бірегейлігі, олардың бір-бірінен
айырмашылығы олардың бір-бірімен пікір алмасуының, өзара білімдермен,
құндылықтармен, жетістіктермен алмасуының және біргелікте жасаған
экологиялық мәдениетті дамытудың негіздерін құрайды (М.К.Жайлауова [86-
87]).
Қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттерін үйлестіруді философиялық
тұрғыдан қарастырғанда экологиялық мәдениет қоғам гуманизмінің өлшемі,
адамдығының өлшемі болып табылады.
Қоғамның тұрақты даму тұжырымдамасы экологиялық, әлеуметтік, мәдени
көзқарастардың бірігуі нәтижесінде пайда болды.
Әлеуметтік тұрғыдан даму адамға бағдарланған және әлеуметтік пен
мәдени жүйелердің тұрақтылығын сақтауға бағытталған. Экономикалық көзқарас
шектеулі қорларлы оңтайлы пайдалануды көздейді. Экологиялық тұрғыдан
тұрақты даму биологиялық және физикалық жүйелердің біртұтастығын қамтамасыз
етуі тиіс. Осыған байланысты қоғам-табиғат жүйесіндегі қарым-қатынастар
субъекттің-субъектпен қарым-қатынасы негізінде құрылады, яғни табиғат әсер
ету объектісі емес, қарым-қатынас субъекті ретінде қарастырылады.
Тұрақты дамуды қамтамасыз ету бойынша іс-әрекеттің ең маңызды бағыты
болып экономиканы экологияландыру табылады. Оған қоса нақты шешімдерді
(экологиялық экспертиза арқылы) қабылдау барысында экологиялық факторларды
үнемі есепке алу ғана емес, сондай-ақ қайта жандандыруға келмейтін табиғи
қорларды үнемдеу мен қайта жандандыруға келетін табиғи қорларды қайта
өндіруді қамтамасыз ету барысында адамның орынды сұраныстарын
қанағатандыруға мүмкіндік беретін масштабтар мен темптерде жүзеге асырылуға
тиісті ұлттық және әлемдік экономиканың дамуын ұғыну өте маңызды
(Н.Н.Секлетова [143]). Дейтұрғанмен бұл, өндіріс және тұтыну
құрылымдарындағы өзара байланысты өзгерістердің болуын және бірқатар
шаралардың жүзеге асырылуын талап етеді. Осы шаралардың ішіндегі ең
маңыздыларын былайша тұжырымдауға болады:
- экономикалық механизмді экологияландыруды бірінші кезекке қоя отырып,
табиғатты тиімді пайдалануға арналған құқықтық, экономикалық және
ұйымдастыру шарттарын қалыптастыру;
- экономиканы табиғатты сақтау негізіне көшіруге арналған ғылыми-
техникалық әлеуетті құру;
- соңғы тұтынушы өнімнің үлесін көбейтуге бағытталағн қоғамдық
өндірістің озық құрылымын қалыптастыру;
- өндірістік қалдықтарды азайту барысында жабық өндірістік циклдерді
құру;
- стандарттау саласында нормалар мен нормативтер, сондай-ақ іс-әрекеттер
жүйесін экологияландыру;
- табиғи қорлардың құнын толығырақ көрсету мақсатында өндіріс өнімдері
есебі жүйесін ретке келтіру;
- экономиканың тиімді аймақтық құрылымын құру.
Бүгінгі таңда ғылымда экологиялық қоғамның әр түрлі сипаттамасы, оның
негізгі өлшемдері мен бағалаулары қалыптасқан: қоршаған ортаның ластану
дәрежесі, қорларды сақтау технологияларының жалпы көлемдегі пайызы,
экологиялық пәндер оқытылатын, экологиялық акциялар және с.с. жүргізілетін
оқу орындарының саны. Дейтұрғанмен экологиялық қоғамды сипаттайтын негізгі
өлшемдердің бірі болып көп компонентті және жүйелі ұғымды құрайтын өмір
сапасы (ӨС) табылады. Өмір сапасын көрсетуде көп ғалымдар мына формуланы
ұсынады:
ӨС═ТОС + ӘОС + ӘОЖСБ, мұндағы ТОС – табиғи орта сапасы, ӘОС -
әлеуметтік орта сапасы, ӘОЖСБ - әлеуметтік ота жағдайларын субъективтік
тұрғыда бағалау (Ж.Бұламбаев [100]).
Өмірдің жоғары сапасы туралы сөз болғанда адам тіршілігінің барлық
саласы (тамақтану мен қоршаған орта жағдайынан бастап мәдениеттің барлық
жетістіктерін пайдалану мүмкіндіктері мен саяси еркіндіккке қол жеткізуге
дейінгі) – қазіргі адамның талап-сұраныстарына толық жауап беруі тиіс.
Жоғары сапалы тіршілік кешетін ел тұрғындарының денінің саулығы жоғары
деңгейде болуы тиіс. Өйткені адамның денсаулығына табиғи орта қаншалықты
әсер ететін болса, қоршаған орта да соншалықты әсер етеді. Сондықтан да
денсаулық тіршілік ету жағдайларының ең анық және бәрін қамтитын
көрсеткіші, сондай-ақ тұтастай ғаламшардың экологиялық жағдайларының және
бөлек бір жағдайлардағы антроэкожүйелердің көрінісі болып табылады.
Жалпығаламшарлық аумақта адамзаттың тіршілік ету жағдайларына төнген
экологиялық апат қаупі – адамзаттың өмір сүруінің негізгі құндылықтары
туралы, оның рухани-адамгершіліктік, мәдени-мағыналылық қорларын қазіргі
дағдарыстық жағдайдан шығудың қажетті шарты ретінде жинақтау туралы
мәселелердің шешімін табу қажеттілігін туындатады. Табиғатты тұтас шарлаған
экологиялық дағдарыс, бұл өркениеттің барлық жақтарының өркендеуін жан-
жақты қамтитын қазіргі мәдениеттің дағдарысы саналады (Э. Экхольм [20]).
Осыған байланысты тұрақты даму стратегиясында мәдениеттің рөлін жете
түсіну қажеттігі туындайды. Өйткені адам тіршілігінің материалдық пен
рухани, теориялық пен практикалық жақтары мәдениетте көрініс тапқан.
Мәдениеттің материалдық, рухани болып бөлінуі мәдениет ұғымының жалпы
мағынасын сақтап қалуға және әр түрлі объекттерге мәдени тұрғыдан әсер
етуге негізделген негізі бөлу болып табылады. Мәдениетті былайша бөлу
материя (дене) мен рухтың (психика) арасындағы айырмашылық негізінде жүзеге
асқан, дейтұрғанмен әр түрлі өңдеу объекттері негізіндегі мәдениетті бөлуге
қарама-қайшы келмейді (табиғат заттарын өңдеу мен адамдардың адамдарды
түзеуі).
Адам өз әрекеттерін барлық заттар өлшемімен, олар арқылы табиғаттың
біртұтас объективтік логикасымен өлшей алатын жан-жақты-іс-әрекеттегі жан
ретінде табиғатқа етене енеді. Оған қоса адамның іс-әрекет формасы – оның
табиғатпен, соның өзінде қолда бар, көзге көрінетіндерімен ғана емес,
сондай-ақ іс-әрекет барысында жүзеге асырылатын, айқындалатын
мүмкіндіктерімен, яғни адамзат тарихы бойында дамитын табиғатпен
сәйкестігінің шектеусіз мүмкіндіктері арқасында пайда болатын құрал.
Қазіргі уақытта жеке адам мен қоғамның экологиялық мәдениеті ұғымының
мәні бірқатар ғылымдар тұрғысынан анықталған.
Экологиялық мәдениет экологиялық талдау тұрғысынан қоғамдағы
экологиялық іс-әрекет деп аталып, табиғатты қорғау іс-әрекеттерін қамтиды
(Д.А.Урсул [50], Э.В.Гирусов [42-44] және т.б.).
Э.В.Гирусов және И.Ю.Широкова [42] экологиялық мәдениеттің мәнін
қоршаған ортаның өмірге пайдалы талаптарына әлеуметтік іс-әрекетті
сәйкестендіруге септігін тигізетін жалпы адамдық мәдениеттің бір бөлігі
ретінде анықтайды. Бұл мағынада экологиялық мәдениет қоғамның озық дамуы
үшін қажетті табиғат жағдайларын сақтап қалуға бағытталған адам мінез-
құлқының барлық жүйесінің, сондай-ақ экологиялық білім жетістіктерінің
жиынтығы болып табылады. Оның зерттеуінде экологиялық мәдениет деп,
экологиялық тұрғыдан құрылған, үйлесімділігін тапқан қоғамның
интеллектуалдық мәдениеті дамуының белгілі бір кезеңі түсіндіріледі.
Экологиялық мәдениетті экологиялық тұрғыдан талдаушылар оның
әлеуметтік феномен ретінде тарихи өмір сүруіне көп назар аударады. Мәселен,
экологиялық мәдениет – алғашқы қауымдық даму кезеңнен бастап әрбір қоғамдық
кезеңде жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылды, себебі әлеуметтік
іс-әрекет барлық уақытта қоршаған ортаның өмірге пайдалы талаптарына сәйкес
әрекет етеді. Оның үстіне мәдениет қоғамның барлық кезеңінде де оның
әлеуметтік-табиғат қарым-қатынастарына жауап беретін саласы болып
есептеледі (Иоганзен Б.Г. [40]).
Сонымен бірге, экологиялық мәдениетке мәдениеттану тұрғысынан талдау
жасаған тағы да басқа зерттеулерде адам мен табиғаттың қарым-қатынасын
реттейтін рухани байлықтар мен нормалар жалпы мәдениет дамуының маңызды
аспектісі ретінде қарастырылады, оларда табиғат пен қоғамның өзара іс-
әрекеттерін мәдениеттану тұрғысынан талдаудың қажеттілігі көрсетіледі
(Вернадский В.И. [1-4]).
Қазіргі ғалымдар мен мамандардың зерттеу жұмыстарында экологиялық
мәдениетке әлеуметтік феномен ретінде баса назар аударылып отыр (Кесте 1).
Кесте 1 - Экологиялық мәдениет ұғымының мазмұны
Автор (аты-жөні) Экологиялық мәдениет анықтамасы Дерекнама
Гирусов Э.В., Қоршаған ортада өмір сүру талаптары Экология и
Широкова И.Ю. мен әлеуметтік іс-әрекеттің культура. – М.,
[42] сәйкестігіне негіз болатын жалпы 1989. – 264 б.
адамдық мәдениеттің бір бөлігі.
Экологиялық мәдениет қоғамның озық
дамуы үшін қажетті табиғи
жағдайларды сақтауға бағытталған
адам мінез-құлқының жинақталған
жүйесі және экологиялық білім
жетістіктерінің жиынтығы болып
табылады
Иоганзен Б.Г. Әлеуметтік табиғи қатынастарға жауапОсновы экологии. –
[40] бере алатын мәдениет саласы, Томск: Томск
қоғамның жалпы мәдениетін университетінің
имманенттік тұрғыда құрайтын баспасы, 1959. –
элемент, өйткені әлеуметтік 390 б.
іс-әрекет барлық уақытта қоршаған
ортаның өмір сүру талаптарына сәйкес
келуі тиіс.
Вернадский В.И. Жеке адам мен қоғамның жалпы мәдени Биосфера. – М.:
[4] дамуының маңызды аспектісі болып Мысль, 1967. – 279
табылатын адам мен табиғат б.
қарым-қатынасын реттейтін
құндылықтар мен нормалар.
Маркарян Э.С. Қоғам мен табиғат арасындағы өзара Экология общества
[144] қарым-қатынастарды реттейтін және и кулльтуры
қоғамдық-экологиялық қызметті Экология
атқаратын жалпы әлеуметтік человека. –
мәдениеттің құрамдас бір бөлігі, Новосибирск, 1983
табиғаттық-экологиялық ішкі жүйе.
1- кестенің жалғасы
Автор (аты-жөні) Экологиялық мәдениет анықтамасы Дерекнама
Никанорова Е.В. Адамның тәжірибесі арқылы Экологическая
[52] жинақталып, ұрпақтан ұрпаққа культура и
берілетін және бекітілетін факторы ее
табиғатпен өзара әрекеттің оңтайлы формирования:
әдістері туралы білім, табиғатты философско-социол
пайдалану тәжірибесі. огический аспект
проблемы:
Философия ғылымы
докторы
афторефераты.
–Ресей басқару
академиясы, 1994.
-48 б.
Ильина А.Н. Табиғатты рационалды пайдалануды Теоретические
[131] жүзеге асыру үшін биосферада пайда проблемы
болған процестер; Жер туралы воспитания у
білімдердің біртұтас жүйесі; старшеклассников
Табиғатпен өзінің қарым-қатынасын экологической
реттеу қажеттігін түсіну. Табиғат культуры как
пен ондағы адам рөлі туралы части их
философиялық, адамгершілік, мировоззрения:
эстетикалық тұрғыдағы идеялар мен Автореф. дис.
көзқарастар жиынтығы. Табиғатты ең канд. пед. наук.
жоғарғы ұлттық және жалпы – МПГУ, 1998. –
адамзаттық құндылықтар ретінде 25 с.
қорғау проблемалары бойынша
белсенділік танытатын өмірлік
позиция.
Огоньков В.Н. Осы немесе басқа әлеуметтік Развитие
[145] институттың агенті ретінде экологической
экологиялық іс-әрекетті жүзеге культуры учащихся
асыратын және экологиялық на разных этапах
қарым-қатынастар жүйесінде көрініс непрерывного
табатын адамның экологиялық образования (на
тұрғыдағы белсенді қабілеттері мен примера районного
орынды экологиялық сұраныстарының центра): Автореф.
бірлігі. дис.канд.пед.наук
. – Новгородский
ГУ, 1998. – 29 с.
1- кестенің жалғасы
Автор (аты-жөні) Экологиялық мәдениет анықтамасы Дерекнама
Моисеев Н.Н. Адамның өмір сүруін, адамзаттың әріИсторическое
[10] қарай өсу процесі мен оның развитие и
табиғатпен біргелікте дамуын экологическое
қамтамасыз ететін шарттар мен образование. – М.:
тыйымдардың жиынтығы ретіндегі МНЭПУ, 1995.
айрықша экологиялық императив.
Өзінің құрамында қоршаған орта
туралы және оның өмір сүруі туралы
білімдерді ғана емес, бақылау
жүйесі мен әлеуметтік экологиялық
жауапкершілікті, мінез-құлықтың
дәстүрлі экомәдени стереотиптерін,
олардың күнделікті өндірістік және
тұрмыстық іс-әрекетте жүзеге
асырылуын қамтитын материалдық және
идеалдық тұрғыдағы жиынтық.
Шапошников А.К. Өскелең ұрпаққа әлеуметтік Тенденции в
[63] институттар арқылы берілетін мәдениобразовании по
нормалар мен экологиялық вопросам
ақпараттар. окружающей среды.
Под ред.
Л.К.Шапошникова,
С.С. Хромова. –
М., 1979. – 256 б.
Кристя И.В. Қазіргі адамның өмір тіршілігі мен Формирование
[64] экомәдени мінез-құлқының ғылыми экологической
тұрғыдан ойластырылған культуры в
тұжырымдамасы, адамгершілік процессе
белгілеулер мен оң экомәдени образования и
тәжірибені жас ұрпаққа жеткізу воспитания:
механизмі. теоретико-методоло
гический аспект:
Дис.канд.соц.наук.
– Рос.академия
госслужбы,
1997.-144 с.
Печчеи А. Адам біткеннің өмір сүру шарты Человеческие
[21] болып табылатын тұлғалық сапалар, качества. – М.,:
құндылықтар жүйесі, субъект Политиздат, 1974
этикасы, қоғам мен адамның, адамзат
пен табиғаттың үйлесімділіктегі
қарым-қатынастары.
Экологиялық мәдениетті мәдениеттану тұрғысынан талдау барысында
әлеуметтік нормалар мен негізге алынатын құндылықтардың қалыптасуына
қатысты табиғат пен өзара әрекеттер біртұтас мәдениет тұрғысында
қарастырылады.
Экологиялық мәдениет жалпыадамзаттық мәдениеттің жан-жақты көрсеткіші
ретінде түсініледі. З.Э.Абашидзенің [146] пікірі бойынша экологиялық
мәдениет табиғат қорларын тиімді пайдалану мен қорғау бойынша табиғатты
қайта құру мен тану бойынша адамның шығармашылық іс-әрекетінің әдісі болып
табылады.
Экологиялық мәдениет бірқатар өзара байланыстағы компоненттерден
тұрады:
- экологиялық-құқықтық сана (экологиялық нормаларды білу және
түсіну);
- табиғатқа құндылық бағдардағы қарым-қатынас;
- табиғи ортаны сақтау бойынша практикалық іскерліктер мен
дағдылар.
Табиғатты жан-жақты құндылық ретінде ұғыну бізге жеке адамның құндылық
бағдар теориясын қарастыруға мүмкіндік берді.
Адамдық құндылықтардың түпкі негізі мәдениеттен басталады. Құндылық
бағдар арқылы адамдардың әлеуметтік шындыққа қатынасы көрініс табады және
оның мінез-құлқының мотивациясы көрсетіледі.
Құндылық бағдар тұрғысындағы көзқарас барлық қоршаған шындықтың
индивид санасында оның сұранысы мен қызығушылығын қанағаттандыру
мүмкіндіктері тұрғысынан көрінеді.
Осыған байланысты әрбір адамда өзінің белгілі бір иерархияға құрылған
құндылықтар жүйесі пайда болады.
Э.С.Маркарян [144] экологиялық мәдениетті мәдениеттану тұрғысынан
зерттеген негізгі ғалымдардың бірі болып табылады. Ол жалпы әлеуметтік
мәдениеттің үш ішкі жүйесін көрсетіп, оның екі жүйесі қоршаған ортаға, ал
үшінші жүйесі әлеуметтік салаға арналғанын атап өтеді. Ол соңғы жүйені
адамның қоғамдық өміріндегі ішкі параметрлерін реттеуші ретінде көрсетеді,
ал қоршаған ортаға қатысты ішкі жүйелерді қоғамдық-экологиялық (әр түрлі
қоғамдар арасындағы қатынастарды реттеуші) және табиғаттық-экологиялық
(қоғам мен табиғат арасындағы өзара қарым-қатынастарды реттеуші) деп
бөледі. Сондықтан да ол экологиялық мәдениетті жалпы әлеуметтік мәдениеттің
ажырамас бір бөлігі деп есептейді .
Біз экологиялық мәдениетке мәдениеттану тұрғысынан жасалған талдау
нәтижелерінің шындыққа жақындығына күмән келтірмейміз. Өйткені адам өзі
өмір сүріп отырған қоғамнан тыс емес екендігі мәлім. Дәл сол сияқты табиғат
аясында дамып отырған қоғамның әлеуметтік-табиғаттық өзара қарым-
қатынастарды реттейтін мәдениеттік ішкі жүйесінің болмауы да мүмкін емес.
Экологиялық мәдениет әлеуметтік феномен ретінде қоғам мен табиғаттың өзара
қарым-қатынастарын реттеу қажеттілігіне толығымен жауап береді.
Экологиялық мәдениетті мәдениеттану тұрғысынан талдау барысында оның
мәнін дербес деңгейде қарастырудың да маңызы зор. Өйткені ол жалпы
әлеуметтік мәдениеттің бір қыры болып табылады.
Осы тұрғыдан жеке адамның экологиялық мәдениеті осы немесе басқа
әлеуметтік институттың агенті ретінде экологиялық іс-әрекетті жүзеге
асыратын және экологиялық қарым-қатынастар жүйесінде көрініс табатын
адамның экологиялық тұрғыдағы белсенді қабілеттері мен орынды экологиялық
сұраныстарының бірлігі, деп анықталады (В.Н.Огоньков [145])
Экологиялық мәдениет құрылымына жеке адамдардың енуімен - экологиялық
материалдық блок ғана емес, қоршаған орта және оның іске асу заңдары
туралы білімдермен қатар, әлеуметтік-экологиялық жауапкершілік пен бақылау
жүйесін, дәстүрлі экологиялық бағыттар жүйесін, олардың күнделікті
практикалық (өндірістік, тұрмыстық) іс-әрекетте жүзеге асуын қамтитын
идеалық блок та іске асады және дамиды. Белгілі бір мәдениетті жақтаушылар
оларды іске асырумен қатар жеке адамдарға, әлеуметтік топтарға, тұтас
қоғамға маңызы бар нәтижелерге қол жеткізеді. Осы нәтижелердің құндылығы әр
түрлі әлеуметтік субъекттер үшін қоғам мәдениетінің деңгейіне байланысты
түрленіп отырады.
Тарихи процестер барысында халықтың әлеуметтік-экологиялық
жағдайларының және мәдени өмірінің өзгеруі, экологиялық мәдениеттің
ауысуына және оның сипатының өзгеруіне алып келді (Моисеев Н.Н. [9]).
Көптеген авторлар жеке адамның экологиялық мәдениетінің құрылымында іс-
әрекеттік бастама айрықша роль атқаратынын атап көрсетеді. Е.А.Плеханов
экологиялық мәдениет экологиялық шығармашылық пен экологиялық
жауапкершіліктің, экологиялық белсенділіктің қосындысы болып табылады деп
есептейді.
Б.А.Никитина [147] экологиялық мәдениеттің басты құрамдас бөліктері
ретінде мыналарды көрсетеді:
- ойлаудың өзіндік анықтамасы (жүйелілік, үнемділік, алынған
ақпараттарды ойдан өткізу іскерлігі және т.б.);
- өмірлік принциптердің гумандылығы (әлеуметтік-экологиялық
жауапкершілік сезімдерін дамыту, қоршаған ортаға жекелік тұрғысынан күйіне
білу, жалпыадамзаттық құндылықтардың басымдылығы және т.с.с.);
- экологиялық сипат проблемасына қатынас бойынша жеке тұлғаның
дамыған эмоционалды және еркіндік салалары;
- аумақты және жергілікті деңгейлердегі экологиялық проблемалар
білімдері.
Оның пікірі бойынша жеке адамның экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
тиімділігі тұлғалық қасиеттердің көкейкестендірілуімен сипатталады. Ондай
қасиеттерге мыналар жатады: когнитивтік салада – кең көзқарас және
экологиялық білімдермен толыққанды қарулану, қолда бар ақпараттарды ойдан
өткізе білу; оқиғалар мен процестердің дамуын болжау; әлеуметтік-
экологиялық рефлексия, ойлаудың стандарттық емес және жаңа қолайлылығы;
адамгершілік саласында - өмірлік сенімді белгілер, гумандық және экофильді
құндылықтар, іс-әрекеттік оптимизм, әлеуметтік-экологиялық белсенділік және
жауапкекршілік.
Экологиялық білімнің ең құнды нәтижелері болып экологиялық емес тұрғыдан
әрекет етуге мүмкіндік бермейтін сенімдердің, белгілеулердің, ішкі
тосқауылдардың құрылуы, қоршаған дүниеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz