Салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіру жолдары
Қысқарған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
бет
3
4
1
1.1
1.2
1.3
2
2.1
2.2
2.3
3
3.1
3.2
3.3 Салық салу және салықтық бақылаудың теориялық және әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Нарық жағдайында мемлекеттің салық саясаты және салықтық бақылаудың нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың объективтігі мен қажетті негізгі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі жағдайына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік қағидаларының орындалу деңгейіне талдау жасау ... ... ... ...
Бюджетке түсетін түсімдерді салықтық бақылаудың жүргізілу тәртібі және оның тиімділігін бағалау ... ... ... ... ...
Салықтық бақылаудың объектісі ретіндегі кейбір салалардың дамуына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Салықтық бақылаудың тиімділігін арттыруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Салық комитетінің салықтық бақылау жұмысының
ұйымдастырылуын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Мемлекеттік салық қызметінің ақпараттануы және оларды дамытудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Корпоративтік құрылымдар қызметі мен салықты төлеу тәртібін бұзушылығын салықтық бақылауды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
9
18
30
40
40
52
73
80
80
90
106
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
121
126
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
бет
3
4
1
1.1
1.2
1.3
2
2.1
2.2
2.3
3
3.1
3.2
3.3 Салық салу және салықтық бақылаудың теориялық және әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Нарық жағдайында мемлекеттің салық саясаты және салықтық бақылаудың нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың объективтігі мен қажетті негізгі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі жағдайына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік қағидаларының орындалу деңгейіне талдау жасау ... ... ... ...
Бюджетке түсетін түсімдерді салықтық бақылаудың жүргізілу тәртібі және оның тиімділігін бағалау ... ... ... ... ...
Салықтық бақылаудың объектісі ретіндегі кейбір салалардың дамуына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Салықтық бақылаудың тиімділігін арттыруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Салық комитетінің салықтық бақылау жұмысының
ұйымдастырылуын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Мемлекеттік салық қызметінің ақпараттануы және оларды дамытудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Корпоративтік құрылымдар қызметі мен салықты төлеу тәртібін бұзушылығын салықтық бақылауды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
9
18
30
40
40
52
73
80
80
90
106
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
121
126
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы жүйесін тұрақтандыру қажеттігінен, бюджетті табыс көзімен қамтамасыз ету барысында, сондай- ақ заңды және жеке тұлғалардың мемлекет алдындағы міндеттерін сапалы орындау кезінде салық тәртібін сақтау арқылы мемлекеттің қаржыны бақылау саласында жаңа бағыттың, яғни салықтыњ бақылауы бағытының қалыптасуына алып келді.
Бүгінгі таңдағы дамып келе жатқан экономикамыздың салықтық қатынастарының күрделенуі, оларды бақылауды қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі. Ол қоғамымыздағы әр түрлі салықтық қатынастардағы шаруашылық субъектілердің, кәсіпорындар мен жеке тұлғалар сияқты салық төлеушілер нысандарының көбейіп, әр түрлі деңгейдегі салық төлеушіні бақылаудың бірнеше жолдарының қажеттігімен де байланысты. Салықтық бақылау мемлекеттің қаржылық бақылауының құрамдас бөлігі бола тұрып, әр түрлі дењгейдегі бюджеттің табысын барынша өсіруді қамтамасыз етуге бағытталған қаржылық және бюджеттік саясаттарды іске асыруға мүмкіндік береді. Салықтық бақылау мемлекеттің және қоғамның мүддесін қамтамасыз етуге, ақшалай қаражат қорларын қалыптастыру кезінде мемлекет алдындағы заңды және жеке тұлғалардың міндеттерінің орындалуын бақылауға бағытталған.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы өркениетті салық жүйесін құруға әсер етеді. Еліміз тәуелсіздік алысымен жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуіне байланысты түбегейлі өзгеріске тап болды. Әрине, ол өз кезегінде салық жүйесіне де ықпал етті. Осының негізінде 1994 жылы 1 қаңтарынан бастап салық туралы Заңдық күші бар Президент Жарлығы күшіне енді. Бұл Жарлық нарықтық экономикаға көшу барысындағы салықтық қатынасты реттейтін алғашқы құжат болып табылады. Сондықтан да Жарлықтың жүзеге асырылуы үшін салық органы қызметкерлерінің үлкен жауапкершілікпен қарқынды атсалысуына тура келді, яғни қысқа мерзім ішіндегі мақсатты қорларға түсетін қаржыларды, кәсіпорындардың салық төлеуші ретіндегі тіркеу номерін алуын қамтамасыз ету және жеке меншіктегі мүліктердің қайта бағалануын бақылау керек болды.
Салық жүйесінде жеңілдіктер неғұрлым көп болса, мемлекет экономикасына соғұрлым көп кері әсерін тигізетіні әлемдік тәжірибелерден белгілі. Ал нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық субъектілері тең құқылы, сондықтан біреуге жеңілдіктер беру, екінші біреуге ауыртпалығын түсіреді. Соған байланысты бұрынғы көптеген негізсіз жеңілдіктер алынып тасталды, тек қажет екендігі дәлелденген топтарға ғана белгілі жеңілдіктер қалдырылды (әскерилер, ішкі істер қызметкерлеріне т.с.с.). Жаңа салық реформасының коммерциялық құрылымдардағы негізсіз жеңілдіктерді алып тастаудың нәтижесінде 2004 жылы бюджетке түскен салықтың жалпы ішкі өнімі өткен жылғы 9,6 пайызынан 15 пайызға өсті.
Жарлықтың іске асуы бойынша, оның соңғы тармақтарында салық төлеушінің салық заңдылығын бұзған жағдайындағы тартылатын
Бүгінгі таңдағы дамып келе жатқан экономикамыздың салықтық қатынастарының күрделенуі, оларды бақылауды қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі. Ол қоғамымыздағы әр түрлі салықтық қатынастардағы шаруашылық субъектілердің, кәсіпорындар мен жеке тұлғалар сияқты салық төлеушілер нысандарының көбейіп, әр түрлі деңгейдегі салық төлеушіні бақылаудың бірнеше жолдарының қажеттігімен де байланысты. Салықтық бақылау мемлекеттің қаржылық бақылауының құрамдас бөлігі бола тұрып, әр түрлі дењгейдегі бюджеттің табысын барынша өсіруді қамтамасыз етуге бағытталған қаржылық және бюджеттік саясаттарды іске асыруға мүмкіндік береді. Салықтық бақылау мемлекеттің және қоғамның мүддесін қамтамасыз етуге, ақшалай қаражат қорларын қалыптастыру кезінде мемлекет алдындағы заңды және жеке тұлғалардың міндеттерінің орындалуын бақылауға бағытталған.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы өркениетті салық жүйесін құруға әсер етеді. Еліміз тәуелсіздік алысымен жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуіне байланысты түбегейлі өзгеріске тап болды. Әрине, ол өз кезегінде салық жүйесіне де ықпал етті. Осының негізінде 1994 жылы 1 қаңтарынан бастап салық туралы Заңдық күші бар Президент Жарлығы күшіне енді. Бұл Жарлық нарықтық экономикаға көшу барысындағы салықтық қатынасты реттейтін алғашқы құжат болып табылады. Сондықтан да Жарлықтың жүзеге асырылуы үшін салық органы қызметкерлерінің үлкен жауапкершілікпен қарқынды атсалысуына тура келді, яғни қысқа мерзім ішіндегі мақсатты қорларға түсетін қаржыларды, кәсіпорындардың салық төлеуші ретіндегі тіркеу номерін алуын қамтамасыз ету және жеке меншіктегі мүліктердің қайта бағалануын бақылау керек болды.
Салық жүйесінде жеңілдіктер неғұрлым көп болса, мемлекет экономикасына соғұрлым көп кері әсерін тигізетіні әлемдік тәжірибелерден белгілі. Ал нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық субъектілері тең құқылы, сондықтан біреуге жеңілдіктер беру, екінші біреуге ауыртпалығын түсіреді. Соған байланысты бұрынғы көптеген негізсіз жеңілдіктер алынып тасталды, тек қажет екендігі дәлелденген топтарға ғана белгілі жеңілдіктер қалдырылды (әскерилер, ішкі істер қызметкерлеріне т.с.с.). Жаңа салық реформасының коммерциялық құрылымдардағы негізсіз жеңілдіктерді алып тастаудың нәтижесінде 2004 жылы бюджетке түскен салықтың жалпы ішкі өнімі өткен жылғы 9,6 пайызынан 15 пайызға өсті.
Жарлықтың іске асуы бойынша, оның соңғы тармақтарында салық төлеушінің салық заңдылығын бұзған жағдайындағы тартылатын
1 Вишневский В., Липницкий Д. Оценка возможностей налогового бремени в переходной экономике /Вопросы экономики, 2000, №2, 22с.
2 Бард В.С. Налоги в условиях экономической интеграции. М., КНОРУС, 2004, 288 с.
3 Павлова Л.П. Теоретические основы современной налоговой политики. В кн.: «Налоги в условиях экономической интеграции. М., КНОРУС, 2004, 288 с.
4 Еспаев С.С. Налоговая система: этапы, проблемы и перспективы (анализ и обобщения), Астана, 2001, 143 с.
5 Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы, «LЕM», 2002, 160 с.
6 Смит А. Исследование о природе и причинах богатсва народов.-т.II, - кн.5. М.-Л.: Соцэкиз, 1935, 556 с.
7 Искакова З.Д. Реформирование налоговой системы в разрешении проблемы формирования доходов государственного бюджета Казахстана. Вестник КазНУ им.Аль-Фараби, №3(43), 2004,109 с.
8 Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решения. Под ред. М.Б.Кенжегузина.-Алматы, 1997, 352 с.
9 Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. – Алматы; Ғылым, 2000, 536 с.
10 Кучукова Н.К. Совершенствование бюджетного законодательства – важный фактор стабилизации и развития экономики Казахстана. В кн.: «Проблемы устойчивого экономического развития в условиях глобализации. Т.I., Алматы, 2003, 400 с.
11 Карагусова Г.Д. Теневая экономика: тенденции развития. Алматы, «Атамұра», 2001 72 с.
12 Пономаренко А. Скрытые доходы домашних хозяйств./ЭиЖ. – март 1997. - №9, с. 10
13 А.И.Худяков. Налоговые правонарушения. /Алматы, Баспа,1997 год.
14 А.И.Худяков, Г.М.Бродский. Теория налогооблажения/Учебное пособие ТОО изд. “Норма-К”. А.:2002 год.
15 Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение: Учебник.- М.:ИНФРА-М, 2000 год.
16 Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар. Оқу құралы. Алматы, 1997 жыл.
17 А.Смит. Исследование о природе и причинах богатства народов.–Кн.5/М.,1962, 588 с.
18 А.И.Худяков, Финансовове право РК./изд. Қаржы-қаражат, Алматы, 1995год.
19 Е.В.Порохов. Теория налоговых объязательств/Учебное пособие “Жеті жарғы”. А.:2001 год.
20 Барулин С. Налоги как инструмент государственного регулирования экономики,- М.:Финансы, 1996, №1
21 Аттапханов К.А. Фискальная система государства: роль и вопросы совершенствования. – Алматы, «Ғылым», 1999, 45 с.
22 Е.Чикаева. Анализ современного состояния автоматизации процессов налогового администрирования.// Вестник налоговой службы РК № 13 (40) декабрь 2002 год.
23 ҚР Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.
24 ҚР “Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер” туралы Кодексі 12 маусым 2001 жылы №210 -11(толықтырулармен өзгерістер енгізілген)
25 ҚР “ Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер” туралы Заңы 24.04.1995 жылғы №2235.
26 ҚР “Республикалық бюджет туралы” Заңы. 1шілде 1999 жыл.
27 Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету, страхованию//изд. Қаржы-қаражат.А.:2003 год. №7(91).
28 ҚР Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім).
29 ҚР “Бухгалтерлік есеп туралы” Заңы. 26.12.1995ж. №2732
30 “ҚҚС-ғын есептеу және төлеу тәртібі туралы” № 37 инструкция.
31 “ҚҚС және акциз салықтарын ҚР территориясына енгізілген тауарларға қатысты қолданылуы туралы” №243 инструкция.
32 “ҚҚС-нан өткізілген және импортталған тауарлардың босатылу тәртібі” №661 инструкция.
33 “Об утверждении соглашения между Правительством РК и Правительством Республики Беларусь о сотрудничестве и взаимной помощи по вопросам соблюдения налогового законодательства” Постановление Правительства РК № 917 от 4 июля 2001 года.// Бюллетень бухгалтера № 30 (380) июль 2001 год.
34 Ф.С.Сейдахметова. Налоги в Казахстане./Алматы, 2002 год, 5-13 сс.
35 Налоги, налогоблажение и налоговое законодательство / Под ред. Е.Н.Евстигнеева, СПб,2000год.
36 Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития. / Под ред. М.Б.Кенжегузина. Том 1 – Алматы, 2001, 21 с.
37 Финансовое право / Под ред. Н.И.Химчева, М., 1995 год.
38 Финансы./ Под ред. В.М.Родионовой,М., 1997 год.
39 Финансовое право/ Под ред.проф. О.Н.Горбуновой, М.:1996 год.
40 Р.Ф.Киров. Основы теории переходной экономики. /Киров, 1996 год.
41 Д.Н.Каирбеков. Выездная налоговая проверка.//Бюллетень бухгалтера № 23(373) июнь 2001 г.
42 С.М.Мусин. Налоги с населения в Казахстане/под ред.Б.К. Бекимова. Алматы: Қаржы-қаражат. 1996 год.
43 А.И.Кочетков. Налогооблажение предпринимательской деятельности. М., 1994 год.
44 К.Е.Балапанов. О налогооблажении доходов юридических лиц./Алматы, Финансы Казахстана. 1998 год.
45 Рикардо Д. Начало политической экономии и податного обжалования. –М., 1937 г.
2 Бард В.С. Налоги в условиях экономической интеграции. М., КНОРУС, 2004, 288 с.
3 Павлова Л.П. Теоретические основы современной налоговой политики. В кн.: «Налоги в условиях экономической интеграции. М., КНОРУС, 2004, 288 с.
4 Еспаев С.С. Налоговая система: этапы, проблемы и перспективы (анализ и обобщения), Астана, 2001, 143 с.
5 Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы, «LЕM», 2002, 160 с.
6 Смит А. Исследование о природе и причинах богатсва народов.-т.II, - кн.5. М.-Л.: Соцэкиз, 1935, 556 с.
7 Искакова З.Д. Реформирование налоговой системы в разрешении проблемы формирования доходов государственного бюджета Казахстана. Вестник КазНУ им.Аль-Фараби, №3(43), 2004,109 с.
8 Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решения. Под ред. М.Б.Кенжегузина.-Алматы, 1997, 352 с.
9 Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. – Алматы; Ғылым, 2000, 536 с.
10 Кучукова Н.К. Совершенствование бюджетного законодательства – важный фактор стабилизации и развития экономики Казахстана. В кн.: «Проблемы устойчивого экономического развития в условиях глобализации. Т.I., Алматы, 2003, 400 с.
11 Карагусова Г.Д. Теневая экономика: тенденции развития. Алматы, «Атамұра», 2001 72 с.
12 Пономаренко А. Скрытые доходы домашних хозяйств./ЭиЖ. – март 1997. - №9, с. 10
13 А.И.Худяков. Налоговые правонарушения. /Алматы, Баспа,1997 год.
14 А.И.Худяков, Г.М.Бродский. Теория налогооблажения/Учебное пособие ТОО изд. “Норма-К”. А.:2002 год.
15 Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение: Учебник.- М.:ИНФРА-М, 2000 год.
16 Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар. Оқу құралы. Алматы, 1997 жыл.
17 А.Смит. Исследование о природе и причинах богатства народов.–Кн.5/М.,1962, 588 с.
18 А.И.Худяков, Финансовове право РК./изд. Қаржы-қаражат, Алматы, 1995год.
19 Е.В.Порохов. Теория налоговых объязательств/Учебное пособие “Жеті жарғы”. А.:2001 год.
20 Барулин С. Налоги как инструмент государственного регулирования экономики,- М.:Финансы, 1996, №1
21 Аттапханов К.А. Фискальная система государства: роль и вопросы совершенствования. – Алматы, «Ғылым», 1999, 45 с.
22 Е.Чикаева. Анализ современного состояния автоматизации процессов налогового администрирования.// Вестник налоговой службы РК № 13 (40) декабрь 2002 год.
23 ҚР Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.
24 ҚР “Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер” туралы Кодексі 12 маусым 2001 жылы №210 -11(толықтырулармен өзгерістер енгізілген)
25 ҚР “ Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер” туралы Заңы 24.04.1995 жылғы №2235.
26 ҚР “Республикалық бюджет туралы” Заңы. 1шілде 1999 жыл.
27 Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету, страхованию//изд. Қаржы-қаражат.А.:2003 год. №7(91).
28 ҚР Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім).
29 ҚР “Бухгалтерлік есеп туралы” Заңы. 26.12.1995ж. №2732
30 “ҚҚС-ғын есептеу және төлеу тәртібі туралы” № 37 инструкция.
31 “ҚҚС және акциз салықтарын ҚР территориясына енгізілген тауарларға қатысты қолданылуы туралы” №243 инструкция.
32 “ҚҚС-нан өткізілген және импортталған тауарлардың босатылу тәртібі” №661 инструкция.
33 “Об утверждении соглашения между Правительством РК и Правительством Республики Беларусь о сотрудничестве и взаимной помощи по вопросам соблюдения налогового законодательства” Постановление Правительства РК № 917 от 4 июля 2001 года.// Бюллетень бухгалтера № 30 (380) июль 2001 год.
34 Ф.С.Сейдахметова. Налоги в Казахстане./Алматы, 2002 год, 5-13 сс.
35 Налоги, налогоблажение и налоговое законодательство / Под ред. Е.Н.Евстигнеева, СПб,2000год.
36 Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития. / Под ред. М.Б.Кенжегузина. Том 1 – Алматы, 2001, 21 с.
37 Финансовое право / Под ред. Н.И.Химчева, М., 1995 год.
38 Финансы./ Под ред. В.М.Родионовой,М., 1997 год.
39 Финансовое право/ Под ред.проф. О.Н.Горбуновой, М.:1996 год.
40 Р.Ф.Киров. Основы теории переходной экономики. /Киров, 1996 год.
41 Д.Н.Каирбеков. Выездная налоговая проверка.//Бюллетень бухгалтера № 23(373) июнь 2001 г.
42 С.М.Мусин. Налоги с населения в Казахстане/под ред.Б.К. Бекимова. Алматы: Қаржы-қаражат. 1996 год.
43 А.И.Кочетков. Налогооблажение предпринимательской деятельности. М., 1994 год.
44 К.Е.Балапанов. О налогооблажении доходов юридических лиц./Алматы, Финансы Казахстана. 1998 год.
45 Рикардо Д. Начало политической экономии и податного обжалования. –М., 1937 г.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
ӘОЖ: 336.02. (574)
Қолжазба құқығымен
ШЫРЫНБЕКОВА СӘУЛЕ ӘБДІӘШІМҚЫЗЫ
Салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіру жолдары
08.00.10- Қаржы, ақша айналысы және несие
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі:
Экономика ғылымдарының
докторы, профессор Әуелбаев С.Ш.
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2007 жыл.
Мазмұны бет
Қысқарған 3
сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Салық салу және салықтық бақылаудың теориялық және
әдістемелік 9
1.1 негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... 9
1.2 Нарық жағдайында мемлекеттің салық саясаты және
салықтық бақылаудың 18
1.3 нысандары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны
мен 30
2 мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
2.1 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың объективтігі мен 40
қажетті негізгі
2.2 қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
... ... ..
2.3 52
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі
жағдайына талдау 73
3 жасау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
Салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік
3.1 қағидаларының орындалу деңгейіне талдау 80
жасау ... ... ... ...
3.2 Бюджетке түсетін түсімдерді салықтық бақылаудың 80
жүргізілу тәртібі және оның тиімділігін
3.3 бағалау ... ... ... ... ... 90
Салықтық бақылаудың объектісі ретіндегі кейбір
салалардың дамуына
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .106
... ..
Салықтық бақылаудың тиімділігін арттыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
Салық комитетінің салықтық бақылау жұмысының
ұйымдастырылуын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
...
Мемлекеттік салық қызметінің ақпараттануы және оларды
дамытудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
...
Корпоративтік құрылымдар қызметі мен салықты төлеу
тәртібін бұзушылығын салықтық бақылауды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .1 21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
126
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛУЛЕР
ҚР-Қазақстан Республикасы;
ҚМ СК-Қаржы министрлігінің Салық комитеті;
ОҚО-Оңтүстік Қазақстан облысы;
СТН-Салық төлеушінің тіркеу номері;
ҚҚС-Қосылған құн салығы;
АҚ-Акционерлік қоғам;
ЖШС-жаупкершілігі шектеулі серіктестік;
ӘҚБтК-Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекс;
ҚР ИСАЖ-Қазақстан Республикасы Интегрирленген Салықтық Ақпарат Жүйесі;
ЖЖТ-Жылдық жиынтық табыс;
ЭБСА-Электрондық бақылау мен салы аудиті (ЭКНА);
КТС-Корпорациялық табыс салығы;
СЕЭН-Салық есептіліктерінің электрондық нысандары (ЭФНО);
ХКЖЖ-Хабарларды кепілді жеткізу жүйесі (СГДС);
ҚҚС АЖ-Қосылған құн салығының ақпараттық жүйесі ИС НДС);
ЖТАЖ-Жеке тұлғалардың табыс салығының ақпараттық жүйесі (ИСИД);
АҚШ-Америка құрама штаттары;
ЖЗҚ-Жинақтаушы зейнетақы қоры;
МЗЖ-Міндетті зейнетақы жарнасы.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы жүйесін тұрақтандыру
қажеттігінен, бюджетті табыс көзімен қамтамасыз ету барысында, сондай- ақ
заңды және жеке тұлғалардың мемлекет алдындағы міндеттерін сапалы орындау
кезінде салық тәртібін сақтау арқылы мемлекеттің қаржыны бақылау саласында
жаңа бағыттың, яғни салықтыњ бақылауы бағытының қалыптасуына алып келді.
Бүгінгі таңдағы дамып келе жатқан экономикамыздың салықтық
қатынастарының күрделенуі, оларды бақылауды қазіргі кездегі өзекті
мәселелердің бірі. Ол қоғамымыздағы әр түрлі салықтық қатынастардағы
шаруашылық субъектілердің, кәсіпорындар мен жеке тұлғалар сияқты салық
төлеушілер нысандарының көбейіп, әр түрлі деңгейдегі салық төлеушіні
бақылаудың бірнеше жолдарының қажеттігімен де байланысты. Салықтық бақылау
мемлекеттің қаржылық бақылауының құрамдас бөлігі бола тұрып, әр түрлі
дењгейдегі бюджеттің табысын барынша өсіруді қамтамасыз етуге бағытталған
қаржылық және бюджеттік саясаттарды іске асыруға мүмкіндік береді.
Салықтық бақылау мемлекеттің және қоғамның мүддесін қамтамасыз етуге,
ақшалай қаражат қорларын қалыптастыру кезінде мемлекет алдындағы заңды және
жеке тұлғалардың міндеттерінің орындалуын бақылауға бағытталған.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы
өркениетті салық жүйесін құруға әсер етеді. Еліміз тәуелсіздік алысымен
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуіне байланысты түбегейлі
өзгеріске тап болды. Әрине, ол өз кезегінде салық жүйесіне де ықпал етті.
Осының негізінде 1994 жылы 1 қаңтарынан бастап салық туралы Заңдық күші бар
Президент Жарлығы күшіне енді. Бұл Жарлық нарықтық экономикаға көшу
барысындағы салықтық қатынасты реттейтін алғашқы құжат болып табылады.
Сондықтан да Жарлықтың жүзеге асырылуы үшін салық органы қызметкерлерінің
үлкен жауапкершілікпен қарқынды атсалысуына тура келді, яғни қысқа мерзім
ішіндегі мақсатты қорларға түсетін қаржыларды, кәсіпорындардың салық
төлеуші ретіндегі тіркеу номерін алуын қамтамасыз ету және жеке меншіктегі
мүліктердің қайта бағалануын бақылау керек болды.
Салық жүйесінде жеңілдіктер неғұрлым көп болса, мемлекет экономикасына
соғұрлым көп кері әсерін тигізетіні әлемдік тәжірибелерден белгілі. Ал
нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық субъектілері тең құқылы,
сондықтан біреуге жеңілдіктер беру, екінші біреуге ауыртпалығын түсіреді.
Соған байланысты бұрынғы көптеген негізсіз жеңілдіктер алынып тасталды, тек
қажет екендігі дәлелденген топтарға ғана белгілі жеңілдіктер қалдырылды
(әскерилер, ішкі істер қызметкерлеріне т.с.с.). Жаңа салық реформасының
коммерциялық құрылымдардағы негізсіз жеңілдіктерді алып тастаудың
нәтижесінде 2004 жылы бюджетке түскен салықтың жалпы ішкі өнімі өткен жылғы
9,6 пайызынан 15 пайызға өсті.
Жарлықтың іске асуы бойынша, оның соңғы тармақтарында салық төлеушінің
салық заңдылығын бұзған жағдайындағы тартылатын жауапкершілігін анықтау,
салық органдарына деген наразылығын қарау және олардың кемшіліктерін жою
тәртібі қамтылған.
Экономикадағы түбегейлі өзгеріс - әр түрлі меншік түрлерінің пайда
болуы, шаруашылықтардың нарықтық қатынастарға көшуі, халықтың ақша
қаражаттарының өсуі кезіндегі салықтық қатынастарды реттеу, бақылау
құбылыстарын толық қамти алмағандығын көрсетті. Нарықтық экономика
мемлекеттің көп араласуын қажет етпейтін болғандықтан, барлық дамыған
елдердегідей экономиканы мемлекет тарапынан бақылаудың бірден-бір құралы
–салық жүйесі болды. Яғни, әлемдегі дамыған елдер тәжірибесінде, нарықтық
экономиканы салық саясаты арқылы, оның ішінде салықтың бақылау функциясын
тиімді пайдалану арқылы реттеп отырады.
Экономикадағы дағдарыстың тереңдеуі мен Республикамыздағы ақша
айналымының бұзылуы, әсіресе қолма-қол ақшамен жұмыс істеуші кәсіпкерлер
арасында табыс жасырушылық көбейіп, етек алуына байланысты табыс
жасырылғаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту қажеттігі туындады.
Салық саясатының тиімділігі, оның негізділігіне, нақтылығы мен
айқындылығына тікелей байланысты. Сондықтан да жаңа салық заңдарын қабылдау
барысында, яғни қазіргі пайдаланып жатқан салық заңдарында тиімсіз
жақтарымен бірге жақсы жақтарын да ескере отыру қажет. 1995 жылғы 1 шілдеде
енгізілген Қазақстан Республикасы Президентінің Заңдық күші бар “Салық және
тағы басқа бюджетке міндетті төлемдер” туралы Жарлыққа 2001 жылғы 12
маусымдағы “Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер” туралы Кодекс
(әрі қарай Салық Кодексі) шыққанға дейін-ақ қаншама өзгерістер енгізілді,
ал осы 2001 жылғы шыққан Салық кодексінің өзі бүгінгі таңға дейін қаншама
өзгерістер мен толықтыруларды енгізді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Мәселенің ғылыми зерттеу деңгейі.
Ғалымдар мен тәжірибешілердің жұмыстарында қаржылық бақылау тақырыбы
кеңінен қамтылғанымен салықтық бақылау туралы өте аз зерттелген. Тіптен
салықтың бақылау функциясы деген түсініктің өзі кейіннін шыққан түсінік
екенін де айта кетуге болады. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың
еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,
экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Өкінішке орай,
қазіргі таңдау Қазақстан Республикасында салықтық бақылау мәселелері, оның
еліміздің салық жүйесіндегі орны мен маңызы, тәжірибе жүзінде қолданылуы
жеткілікті қамтылмаған. Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру
мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына
айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға
болады: А.Смит, А.Тривус, А.Соколов, К.А.Аттапханов, К.К.Ильясов,
Г.Карагусова, А.Ш.Нурсеит С.Г.Пепеляев, М.Т.Оспанов, В.Д.Мельников,
А.Герун, Е.Калюжанова, Б.Б.Шермухаметов, Ф.С.Сейдахметова, З.Атығаева,
Г.К.Жакупова, О.Тимофеева, Б.Ж.Ермекбаева, Г.А.Лесбеков, С.С.Сатубалдин,
В.Г.Фурсов, К.А.Сержантов, А.И.Худяков, Г.М.Бродский, Д.Г.Черник,
А.Б.Зейнельгабдин, С.М.Мусин, Е.В.Порохов, М.Б.Кенжегузин және тағы
басқалар. Алайда, салық жүйесінің бақылау қызметі мен мемлекеттік қаржылық
бақылауының көпжақтылығы және мәселелерінің күрделілігі әлі де түбегейлі
зерттеуді ќажет етеді.
Осы жоғарыда келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына,
мақсатына және қарастырылатын мєселелер шеңберіне негіз болып отыр.
Дисертациялық зерттеудің мақсаты. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін
анықтап, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын, мақсатын және
мүдделерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен
деректерді, заңнамаларды талдау негізінде салықтың бақылаулық қызметінің
теориялық сипатын беру, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге және
оның тиімділігін арттыру жолдарына әдістемелік және практикалық ұсыныс
жасау.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
- салық салу және салықтық бақылаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін
зерттеу;
- салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен объективті
қажеттілігін ашу;
- салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік негіздеріне талдау жасау;
- салықтың бақылаулық қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың
жүйелі бөлігі ретінде оның ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен ұйымдастыру
қағидаларын қарастыру;
- салықтық бақылау ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді бақылаудың
жүргізілу тәртібі жіне оның кейбір салаларға тигізетін әсеріне талдау
жасау;
- салықтық бақылаудың салық комитеттеріндегі ұйымдастырылуы мен
ақпараттық даму деңгейіне баға беру және болашағын зерттеу;
- салық органының жұмысын негізге ала отырып, салықтық бақылаудың
ұйымдастырылуы мен әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыру;
- ҚР салық қызметіндегі салықтық бақылаудың тиімділігін арттыру жөнінде
нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу.
Зерттеудің пәні. Қазақстан Республикасындағы салықтық қатынастар мен
салықтық бақылаудың заңдық негіздері, оның ұйымдастырылу тәртібін болып
табылады.
Зерттеу нысаны. Қазақстан Республикасы Оңтүстік Қазақстан облысы
бойынша салықтық бақылауды ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың құқықтық
базасы болып табылады
Зерттеудің теориялық және әдістемелік зерттеу негіздері. Қазақстан
Республикасы Конституциясы, Салық Кодексі, Азаматтық Кодекс тағы басқа
заңдар мен нормативтік құқықтық актілер (оларға түсіндірмелер) және әлемдік
экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-
экономистер мен мамандарының еңбектері, сондай-ақ қарастырылып отырған
мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Диссертацияда Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік статистикалық комитетінің нормативтік құжаттары мен нұсқаулық
материалдары, сонымен қатар ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспа
материалдары қолданылды. Зерттеу барысында жүйелік талдау, жинақтау,
топтау, салыстыру, монографиялық және тағы басқа экономика-математикалық
әдістер қолданылды.
Зерттеу Қазақстан Республикасы мемлекеттік салық қызметінің Оңтүстік
Қазақстан облысы бойынша салық комитетінің және тағы басқа аудандық және
қалалық салық комиттерінің материалдарын талдау негізінде жүргізіледі. Алға
қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық есептіліктері және
жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселе
шеңберіндегі арнайы, жалпы экономикалық және құқықтық әдебиеттері
қолданылды.
Диссертация салықтық бақылау қызметінің проблемалары мен оның
тиімділігін арттыру бойынша алғашқы зерттелген жұмыстардың бірі болып
табылады. Ж±мыста салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі іс жүзіндегі
барысы жан-жақты ғылыми жолмен зерттелген, оның ерекшеліктері айқындалған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы - бірқатар теориялық шешімдерді,
тәжірибелік талдауларды негізге ала отырып, салықтық бақылауды әрі қарай
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Жүргізілген зерттеуді талдай отырып, бірқатар келесідей ұсыныстар
жасалды:
- салық бақылауының тиімділігін арттыру мақсатында салық заңдарының
сақталуын қадағалау барысында салық комитетінің жұмысын ұйымдастырудің жаңа
технологиясы мен әдістерінің мүмкіндіктері және бағыттары көрсетілген;
- салықтық бақылауды ұйымдастырудағы ғылыми негіздер байланысы
тұжырымдалып, сызба түрінде көрсетілген;
- салық органдары мен басқа мекемелер, сондай-ақ басқа да салық
комитеттерімен жүйе аралық өзара ақпарат алмасудың бірыңғай ақпараттық
кеңістік шеңберінде салық салудың ақпараттық жүйесін басқару бағыттары
көрсетілген;
- салықтарды салық төлеушілердің “өздігінен есептеу жүйесі”
жағдайындағы салық органы жұмысының тиімділігіне кешендік баға беру үшін
салық органдары жұмысының бағалық көрсеткіштерін қолдану мүмкіндіктері
негізделген және оларға сипаттама берілген;
- салықтық бақылаудың қамту интервалы мен бақылау коэфиценті
есептелген.
Салықтық бақылау салықтық қатынастарды басқару жүйесіндегі салық
механизімінің функционалды элементі ретінде қарастырылып отыр.
Зерттеудің ғылыми және тәжірибелік мәнділігі. Жұмыста салықтық
бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаумен байланысы мен мазмұны ашылып,
оның ерекшелігі, әрекет ету ортасы және бақылау объектісі анықталып отыр.
Салықтық бақылаудың әр түрлі аспектілеріне, яғни ұйымдастырушылық,
әдістемлік, техникалық сипаттама берілген. Салықтық бақылаудың салық
жүйесінде және жалпы экономикалық салада алатын орны нақты айқындалған және
оның қазіргі жағдайдағы кемшіліктері көрсетіліп, оларды жою қажеттігі
негізделген.
Салықтық бақылаудың құқықтық негіздеріне талдау жасалып, оның
Қазақстан Республикасындағы ұйымдастырылуына баға беріледі. Салықтық
бақылаудың тиісділігіне кері әсерін тигізетін және бүгінгі таңдағы салықтық
бақылау субъектісінің жұмысына қиыншылық туғызатын себептер анықталып,
оларды шешу мүмкіндіктері көрсетілген.
Зерттеу нәтижелерінің қолданылуы және сынақтан өткізілуі
(апробациясы). Диссертациялық жұмыстың негізгі қорытындылары мен ұсыныстары
“Аймақтық экономиканы басқару және мамандарды дайындау: ХХІ ғасырға
көзқарас” (Шымкент, 2003 ж.;), “Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы аймақтық
экономиканың өзекті мәселелері ” (Шымкент, 2003 ж.;), “Қазақстанның БСҰ-ға
кіруі: жүйелік жағдайларын талдау, оң бағыты, теріс салдары” (Алматы, 2004
ж.;), ҚазГЗУ-дың 10 жылдығына арналған “Қазақстан Республикасының
мемлекеттік-құқықтық мәселелері” (Шымкент, 2004 ж.;), Парасатты кеден
саясаты – мемлекеттің экономикалық дамуының қуаты (Шымкент, 2005 ж.;),
Қазақстан Республикасындағы білім концепциясын жүзеге асырудың қазіргі
кезеңдегі жағдайы (Шымкент, 2005 ж. ), “Аймаќтыќ экономиканы басќару:
поблемалары мен шешімдері” (Тараз, 2005 ж.) атты халыќаралыќ жєне
республикалыќ конференцияларда баяндалып қолдау тапты.
Жарияланған жұмыстар. Диссертация жұмысының негізгі нәтижелері 3,2
баспа табаќ көлемінде 11 ѓылыми маќалада кµрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялыќ ж±мыс компьютерде
терілген 138 бетте (оныњ ішінде 23 кесте, 9 сурет, 2 ќосымшада баяндалѓан,
ол кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде және қосымшаларда
келтірілген.
1 САЛЫҚ САЛУ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ
1. Нарық жағдайында мемлекеттің салық саясаты және салықтық
бақылаудың нысандары
Демократиялық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі болып коғамда
өркениетті салықтық қатынастар мен халықтың барлық топтарының салықтық
мәдениетінің бар болып саналатындығы баршаға мәлім. Сол себептен, өкілетті
және атқарушы органдар салықтық саясатты жүргізуші тағы бір мезгілде оның
кепілі мен бас идеологы ретінде қатысушылардың барлық топтарының мүдделерін
үнемі есеп алып отыруы керек.
Сонымен бірге, заңдарды, ең алдымен салықтық құқықты, іске асыру
бойынша қатысушылардың өзара қатынастары іс жүзінде белгілі түрлерін
өзгеріске (деформацияға) ұшырайтынын құптау керек. Көбінесе, заңдардың
сөзсіз орындалуы үшін жауапты мемлекеттік органдар мен азаматтардың өзара
қатынастардағы кәсіби білім мен салыќтыњ мәдениет белгісінің тµмен болуынан
деп айтуѓа болады. Нәтижеде біз заңдар толық іске асырылмайтын, ал
экономика жарым-жартылай көлеңкелі бизнес деп аталатын тәртіпте жұмыс
істейтін сєйкессіздікке ±шырап отырамыз.
Америкалық ғалым А.Лэффер бюджет табыстарының салық алудың
(‰демелілігінен), яғни, салық мөлшерінің, салықтың мөлшерлемесінің өзара
байланысын сипаттайтын байланысының тұжырымын сызба түрінде көрсетті.
Мысалы салықтың мөлшерлемесінің артуы (абсциссалар білігі) бюджетке
түсетін табыстардың қайткенде төмендеп бара жатқан қарқындармен болған
кµлемін көбеюін көрсетті (ордината білігі). Жалпы айтқанда, экономикалық
‰рдіске қатысушыларының түрткі болатын себептер байсалдылықпен
көтерілмегендіктен ресми еңбекақыға ынталану, сондай-ақ өндірістің жалпы
көлемі салықтың мөлшерлемесіне қарағанда ақырын бәсеңдейді. Демек, салықтық
мөлшерлеменің артуына байланысты, яғни оның мөлшерінің бәсеңдеуі
кемігендіктен, бюджеттік табыстар көбейеді. Алайда, белгілі бір шекке
жеткен кезде салық төлеу іс жүзінде таза табыс қалмайтындай жағдайға алып
келеді. ¤йткені, адамдар тек қана салық төлеу үшін жұмыс істей алмайды,
іскер белсенділік төмендей бастайды, осының негізінде салық төлеуден
жаппай қашу етек алады. Сондықтан жалпы ұлттық өнімнің көлеңкелі экономика
саласына көшуі пайда болады. Демек, салық мөлшерлемесінің артуына қарамай
бюджетке табыстардың т‰суі төмендейді, өйткені салық төлеу үшін мөлшер
қысқарады. Сондықтан, салық салудың тиімді тәртібін анықтау бұл салық
төлеушінің экономикалық белсенділігін арттыру, сондай-ақ бюджетке салықтық
түсімдердің қажетті деңгейін қамтамасыз ететіндей тәртіп орнататын әрбір
мемлекеттің басты макроэкономикалық проблемасы. Лэффердің қисығындағы қиын-
қыстау нүктесі қосымша құнның 35–40 пайызының деңгейіндегі шамасы болып
саналады.
Салық ауыртпалығының жеңілдетілуі экономикалық өсудің мүмкіндігін
туғызады - бұл пайымдау қарсылық келтірмейді. Алайда бюджет табыстарының
төмендетілуі байќалмайды, сондықтан: салықтық түсімдердің бастапқы
төмендетілуінің орнын толықтыру үшін қанша уақыт қажет болады?,- деген
сұрақ туындайды. Оған жауап беру үшін экономистер В.Вишневский мен
Д.Липницкийлердіњ жүргізген зерттеулерінің нәтижелеріндегі экономикалық-
математикалық үлгіні келтіруге болады. Олар төмендегі негізгі мәліметтерді
пайдаланған:
Нұсқалары: А Б
- өнімнің тиімділігі 0,166 0,220
- өзіндік құндағы шартты тұрақты
шығындардың үлесі 0,33 0,56
- салықтың бастапқы мөлшерлемесі 0,4 0,4
- салықтың мөлшерлемесінің
төмендетілуі 0,1
0,1
- дисконт нормасы 0,2 0,2
Осының негізінде төмендегі жағдай анықталды: бірінші (А) нұсқада
пайдаға салық салудың мөлшерлемесін 40 %-дан 30%-ға төмендету (есептерде
кәсіпорын тек пайдаға салынатын салық төлеушісі деп жорамалданған) жағдайы
бюджеттік табыстардың орнын толтыруға (артылған пайданы инвестицияларға
бағыттаудың нәтижесінде өндірістің өсуі есебінен) жалпы айтқанда, есепті
кезеңнің ұзақтығы қанша екендігіне тәуелді. Сонда тек қана тиімділіктің
бастапқы шамасы мен тұрақты шығын үлесін өсіру арқылы ғана өзгеріске қол
жеткізуге болады (Б нұсқасы). Яғни, шаруашылық айналысының уақытының ақтығы
төрт ай болғанда, бюджетке салықтың осы кµлемін түсіруге қажет уақытының
саны 3-ке тең болады [1-22 б.]. Сонымен өтпелі экономика жағдайында
бюджеттік табыстардың қалыптасқан деңгейін сақтап қалу және оған қоса
олардың өсуін қамтамасыз ету, ең алдымен өзін-өзі қаржыландырушы
кәсіпорындарға салықтардың мөлшерін төмендету жолымен қамтамасыз ету,
алайда бұл әлі де толық анықталмаған мәселе. Қандай болғанда да қаншалықты
бюджетке төленетін салық мөлшері төмендетілсе, соншалықты бюджетке түсетін
түсім көлемі төмен болады. Мұндай жоғалтулар нәтижесінде бюджетке түсетін
міндетті төлемдер есебін басқа көздер есебінен уақытша орнын толтыруға
немесе бюджеттің шығыстарын қысқартуға тура келеді. Сондықтан шиеленіскен
бюджеттік жағдайлардың шарттарында салықтардың мөлшерлерін айқын төмендету
туралы шешім қабылдау оңай емес. Салық салу мөлшерлерін төмендету кезінде
көлеңкелі экономиканың ауқымы қысқаруы мүмкін. Алайда, шаруашылық қызметтің
көлеңкеден жаппай шығуын ынталандыру үшін елеулі түрде салықтарды
төмендету қажет. Егер жалпы ішкі өнімнің 15-20 %-на салық төмендетілсе,
онда көлеңкешілер мемлекет тарапынан қандай жања єдістер болады екен деп,
айла ойластырғанша, мемлекет дұрыс жұмыс істеуді тоқтатып қоюы да мүмкін.
Сондықтан, жалпы алғанда, салықтарды төмендету есебінен кәсіпорындардың
пайдасына ресурстарды елеулі қайта үлестіру нәтижесінде көлеңкелі
экономиканың ауқымдарын қысқарту мен экономикалық өсуді қамтамасыз ету
проблемасының қарапайым шешімі болмайды. Салықтық ауыртпалықты төмендетуде
қанша? деген сұрақтан назарды қалай? деген сұраққа аудара отырып, яғни,
салық салудың техникасын жетілдіру керек.
Өркениетті әлемдік шаруашылық қатынастар және байланыстар, отандық
өндірушілердің тауарлары мен қызметтерінің с±раныс негізінде талап етілуі,
тек қана қоғамдағы тауарлар мен қызметтердің сапалы деңгейі және
бәсекелестігін қамтамасыз ете алатын жағдайда пайда болады. Сонымен
салықтық саясат – ќоѓамдаѓы әрбір жеке адам заңға бой ұсыну рухында
тәрбилену, салықтық құқық талаптарын орындау жөнінен өзінің құқықтары мен
міндеттерін анық түсінуге тиіс мемлекеттің қаржылық тәуелсіздігі мен
экономикалық қуатын қамтамасыз етудің негізгі құралы.
Профессор В.С.Бардтың пікірі бойынша Салықтар ұлттық экономикамен
қатар халықаралық ауқымда өндірістің мамандандырылуы және
кооперациялануының күшейтілуінің, экономикалық өмір сүрумен бірге
халықаралық сауданың кеңеюінің дара үйлесуінің жалпы процесін мемлекеттік
тұрғыдан реттеудің ең тиімді құралдарының бірі болып табылады [2-5 б.].
Фискалды саясат жүргізудің тәжірибесінің талдауы іске асырылып
отырған шаралардың біршама төмен нәтижелілігінің негізгі себептерінің бірі
- салық төлеушілердің қабылдайтын шешімдерінің мақсаттылығы жеткіліксіз,
ерекше ділі мен мінез құлқы жеткіліксіз екендігі туралы дәлелдеді. Мұнымен
байланысты фискалды саясат пен болжаудың арнаулы бағдарламалары мен
үлгілерін құруға, мемлекеттік реттеудің ықпал етуін кешенді түрде бағалауға
мүмкіндік беретіндей жақын арада салықтық-бюджеттік саясатты зерттеп
дайындау мүмкіндігі туындайды. Бұл жерде тек қана негізінде кез-келген
эволюциялық үлгінің мәнін құрайтын экономикалық реттеушілер мен
мультипликатордың ролі мен маңызының артуы бола алады.
Бұл жөнінде профессор Л.П.Павлова салықтық заңдылықтың қиындауы,
салықтық бақылауды қамтамасыз етуі үшін шығындардың артуы, салық органдары
қызметкерлерінің санын көбейту мен оларды қазіргі заманғы, қымбат бағалы
техникалық құралдар және құрылғылармен жабдықтау бойынша салық органдарының
(мемлекеттің) үздіксіз өсіп жатқан шығыстарын есепке алу керек –деп атап
өткен. [3-163 б.]
Жоғарыда айтылған эволюциялық үлгісі, сыртқы экономикалық байланыстың
қатаң қаржылық бақылау кезінде және ең бастысы, инвестициялық процестің
қаржылық өзін-өзі қамтамасыз ету кезінде өндірістік дамудың импорттық орнын
басушы соғыстан кейінгі нұсқасы, Жапонияда қалыптасқан іс-шаралардың кешені
бола алады. Біздің пікірімізше, Қазақстандық н±сќа ол н±сќадан біраз
өзгешеліктерімен ерекшеленеді және ашық экономикалы, шетелдік инвестиция
мен несиелік жәрдемге сүйенген Оңтүстік Кореяның үлгісіне жақын.
Іс жүзінде барлық ашық экономикалы елдер ерте ме, кеш пе күрделі
макроэкономикалық салыстырмалыќќа тап болатындығын айта кету керек. Не
бұрынғы шарттардан өсуді ынталандыру стратегиясын жалғастыру (Латын-
Американдық нұсқада – табыстарды үнемі индекстеу, пайыздық
мөлшерлемелерінің артуы және басқа инфляцияға қарсы қорғаныс шаралары
кезінде), не ұзақ мерзімді тұрақтылық стратегиясын жүргізу (Жапонияныњ
бастапқы таңдаған жолы), яғни сұранысты шектеу жолымен инфляцияны басып
тастау, меншікті қаржылық негізді нығайту және соның нәтижесінде шетел
валюталық тәуелділіктен шығып кету.
Бірқатар Еуропа мен Таяу Шығыс елдерінде тауарлардың, жұмыстардың,
қызметтердің аса маңызды түрлеріне, әсіресе энергетикада, салықтың мөлшерін
Парламент тарапынан бақылау тәжірибесі бар екенін айта кеткен жөн.
Парламенттің келісімінсіз ол мемлекеттерде мөлшерлер мен тарифтер
енгізілуі, өзгертілуі немесе жарналар кіргізілуі мүмкін емес.
Барлық елдерде салықтық қаржылардың экономикалық тұрғыдан дәлелденген
арақатынастарын іздеу ғасырлар бойы жасалып келеді, ал әлемдік
қауымдастықпен ұсынылатын стандарттық арақатынастарға жақындау әлі де бұл
проблема бойынша әдістемелік негіздер немесе әлде бір маңызды жалпы ұлттық
мемлекеттік бағдарлама зерттеліп дайындалмаған өтпелі экономикасы бар
мемлекеттер үшін, біздің пікірімізше, әзірше мүмкін емес. Сондай-ақ,
салықтар деген не және олар экономика мен қоғамның дамуындағы бар
проблемаларымен ара қатынаста қалай есептелуі тиіс деген нақты тұжырым жоқ.
Қазіргі кезеңде Қазақстандағы салық салу жүйесі туралы профессор
С.С.Еспаев: Салық салудағы біздің жүйенің нашарлығы мемлекеттің тіршілік
етуінің материалдық негізіне зиян келтіреді, қоғамда зиянды талқылаулар
туғызады, инвесторларды шошытады, азаматтардың сенімін төмендетеді және
салық мәдениетінің қалыптасуына кері әсерін тигізеді [4-9 б.] – десе, өз
еңбегінде жазады. Сонымен қатар, ал Қазақстандық экономист-ғалым
Ф.С.Сейдахметова: салықтардың проблемасы ең күрделі және қайшылықтары көп
мәселелердің бірі болып табылады, өкінішке орай, қазіргі таңдағы салық
жүйесін салық төлеушінің мүдделері мен заңды құқықтарын толық әлеуметтік
қорғаумен қамтамасыз етуі әлі де жақсы қалыптасқан деп айтуға болмайды,-
деп [5-3 б.] өз еңбектерінде жазады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда кәсіпорындардың көпшілігі
жекелендірілген, олар бірнеше бағытта жұмыс істей алады және олардың
көпсалалы болуы, яғни, оларды бір мезгілде өңдеуші өнеркәсіп, сауда,
қызметтер көрсету саласы немесе ауыл шаруашылығы деп бөлуге болатындығымен
қатар, олардың негізгі түйінді белгілері бар екендігінің маңызы бар. Бұл
салық салу объектісі мен оны төлеу және субъекті қызметінің түріне
байланысты әр түрлі ұйымдар үшін салық төлеудің ерекшеліктерін білуді
жорамалдайды. Мұндай жағдайдың өзектілігі әрбір салада өзінің жұмыс істеу
ерекшеліктері өзгеше болғандықтан салық салу бойынша тиісті салалық
нормативтік құжаттардың жоқтығымен байланысты да себептеледі.
Сондықтан, келешекте Қазақстанда салықтық жүйенің құрылымын жетілдіру
кезінде Адам Смиттің [6-341,343 бб.] Халықтар байлығының келуі мен
себептері туралы зерттеулер (1776 ж.) атты күрделі еңбегінде тұжырымдап
айтылған салық салу қағидалары туралы тарихи қалыптасқан төрт постулатты
келешекте есепке алу керек:
1) Салықтың мөлшерлігі;
2) Салықтың анықтығы;
3) Салық салудың қолайлылығы;
4) Салық салудың үнемділігі.
Салық жүйесінің өсу қарқындылығы оның құрылу қағидаларының
тұрақтылығын теріске шығармайды. Батыста ғылыми-қаржылық талқылаудың
орталығында бір-біріне қарсы екі негізге алынатын қағида (Виксель бойынша)
немесе басқаша айтқанда екі күрделі қағида (Галлер бойынша): қалыптасқан
мемлекет қызметін сатып алу қағидасы мен төлем қабілеттілік қағидасы. Бұл
екі қағида ұзақ тарихи дәстүрге ие. Сонымен бірге, көптеген дамыған
елдердің қазіргі заманға салық салу жүйелері әрқашан да екі қағиданың
қиыстыруына негізделеді.
Нарық экономикасы дамыған мемлекеттерде салықтар тауарлар, жұмыстар
мен қызметтерді өндірушілерге жанама (жанама түрде жеңілдіктер мен
санкциялар арқылы) ықпал ету және бюджеттік қатынастарды тікелей басқару
әдісі ретінде қолданылады. Салықтардың жәрдемімен мемлекет қоғамдық
қажеттік пен ресурстар арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы
тепе-теңдікке қол жеткізеді. Салықтардың арқасында және экология жағынан
зиянды өндірістердің кеңеюіне айыппұлдар мен басқа шектеулер енгізе отырып,
мемлекет табиғи байлықтардың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
Салықтар мемлекетке әр түрлі және басқа қоғамдық мәселелерді, бірінші
кезекте өз азаматтарының табыстарының деңгейін теңестіру мүмкіндігіне ие
болады. Салық салу кезінде міндетті түрде ұдайы өндірістік қағида сақталуы
тиіс, сондай-ақ, салық өндірістің өсуін ынталандыру, оның пропорционалдығын
қолдау, еңбектің өнімділігін арттыруға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Қазақстандық салықтық жүйе негізінде 1990 жылы бұрынғы КСРО-да
қабылданған заңдар негізінде салық мәселелері бойынша заңдылық актілер
пакетін қабылдау жолымен құрылған еді. Республика тәуелсіздігін әлемге
әйгілеу, сондай-ақ нарықтық экономикаға көшу, республика экономикасының
даму мүдделерін, ерекшеліктерін есепке алатын салықтар бойынша меншікті
заңдық актілерді зерттеп дайындауды талап етті.
1991 жылдың соңында 14 заңнан құралатын салықтар бойынша құқықтық
актілер пакеті қабылданды. Олардың ішінде ең бастысы салықтар мен
төлемдерді төлету тәртібі, салықтық жүйе құрылуының негізгі қағидалары,
сондай-ақ салық төлеушілердің құқықтары және міндеттерін, олардың бюджетке
төлейтін төлемдерінің толықтығы мен өз уақытында төленуі үшін белгіленген
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы Заңы болды. 10 жалпы
мемлекеттік және 17 жергілікті салықтар белгіленді. Заңда одан басқа әр
түрлі бюджеттен тыс қорларға аударылатын қаржылар орын алды: жол қоры
(автомобиль жолдарын пайдаланғаны үшін өнімдер, жұмыстар мен қызметтер
өндірісінің нақты көлемінен 1 %-ы мөлшерінде); кәсіпкерлікті қолдау және
бәсекелестікті дамыту қоры (кәсіпорындардың билігінде қалатын пайдадан 1 %-
ы мөлшерінде); қалалық жолаушылардың көлігін дамыту мен ұстау үшін алым
(аймақтарға байланысты айырмашылықтары еңбекақы қорының 5 тен 20 %-ға дейін
болды) тағы басқалар болды.
Нарықтық қатынастардың кең өрісі, республика экономикасына шет елдік
инвесторларды тарту, шаруашылық жүргізудің алуан түрлерінің пайда болуы
дұрыстық, икемділік, анықтық, оңайлық және тұрақтылық қағидалары үйлесетін
әлемдік стандарттарға жақын салық жүйесінің дайындалуына мүмкіндік туғызды.
Қазақстан экономикасы мен оның қаржылық жүйесінің даму тарихында 1995
жылы айтарлықтай өзгерістер болды. Бұрынғы салық жүйесіне қарағанда жаңа
Салық Кодексінде (1995 ж.) 51 алымдар мен салықтар орнына 12 салықтар мен
алымдар түрлері бекітілді. Егер Салық кодексі енгізілгенге дейінгі 1995
жылдың 1-ші жарты жылдығында бюджетке 51,5 млрд.теңге немесе жоспардың 46,3
%-ы түскен болса, жаңа Кодекс енгізілуі нәтижесінде 1995 жылдың тек 4-ші
тоқсанында ғана түскен қаржы 62,0 млрд.теңгені немесе белгіленген жоспардың
55,8 %-н құрады [7-110 б.].
Профессор У.Б.Баймуратовтың пікірі бойынша, 1995 жылдың Салық
кодексіне жер қойнауын пайдаланушыларға тиесілі әлемдік тәжірибенің
есебімен жасалған жаңа ережелер енгізілген. Оларға бонустар, рояльти және
артық пайдаға салынатын салықтар жатады. Қазба байлықтарын өндіруші
өнеркәсіптік салалардың (отандық немесе шет елдік болуына тәуелсіз)
кәсіпорындары республика Үкіметімен аталмыш төлемдерді төлеу туралы
шарттары көрсетілген келісім-шартқа отыруға міндетті [8-39 б, 9-227 б.].
Прогрессивтік өзгерістерге қарамастан 1995 жылғы Салық Кодексі
экономиканың шынайы тиімділігін толық қамтамасыз ете алмады. Ол іс жүзінде
кәсіпкерліктің дамуын ынталандыра алмады. Бұл салық жүйесі өндірушілердің
табыстарының тым көп елеулі үлесін алуды болжамдады, сондықтан өндіріске
сөзсіз зиян келтіреді және де бюджеттің табыстары жағынан түсімдерді
азайтады. Салық ауыртпалығының шектен тыс асып кетуі салық төлеушілердің
белсенділігін бәсеңдетіп, бюджетке түсімдердің төмендеуіне алып келеді.
Өзара салық (алым) төлемеушіліктің жаппай сипат алуы, айналымдағы
қаржы-қаражаттар тапшылығы кәсіпорын басшыларының кесірінен емес, яғни,
келеңсіз макроэкономикалық жағдайлардан, оның ішінде салық саясатының
нәтижесінен болуы мүмкін екендігі түсінікті.
Сондықтан Қазақстанда салық салудың заңдық негіздерін жетілдіру
бағытында 2001 жылы қабылданған жаңа Салық Кодексі үлкен қадам болды. Салық
жүйесінің өзгерісі барысында екі өте маңызды заңдылықтар (1995 ж. және
2001ж.) қабылданғандығын, кейінгі 8-10 жылда Қазақстан Республикасында
мемлекеттік бюджеттің табыстарын қалыптастыру проблемасы айтарлықтай
белсенді қарқынмен шешілгенін айтуға болады.
Соңғы 2000 жылдан бергі төрт жылда Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджетінің табыстарына түсімдер жылдар бойына: 58,1%; 60,3%;
79,0%; 80,2%- ды құрайды. Салықтардан түсетін түсім көлемінің өсуі
жылдарына сәйкес, салықтық емес түсімдерді кемітіп жіберді: 8,4%; 12,1%;
8,2%; 7,0% және сол мезетте алынған ресми трансферттердің төмендеуі
дәлелденді: 15,5%; 17,3%; 9,3%; 9,1%. Капиталмен жасалатын операциялардан
түсетін табыстардың 2000 жылдағы 17,7%-дан 2003 жылдағы 1,9%-ға төмендеуі
бағалы қағаздардың эмиссиясына салықтардың жойылуымен түсіндіріледі.
Соңғы жылдары Қазақстанда аралас табыстың өсуінің бағыты орын алып
отыр. Белгілі шамада мұны республикада нарықтық және жеке кәсіпкерліктің
дамуы мен жеке тұлғалар тарапынан тауарлар мен қызметтер ұсынысының
жоғарылауы куәландырады. Аралас табыс үлесінің өсуін ол қалыптастыратын
салықтың мөлшері тарапынан бағалау айтарлықтай қиын. Бірқатар шамада, бұл
категория жеке тұлғаларға табыс салығын салудың мөлшерін құрайды және бұл
жағынан айтылған салық салу мөлшерінің әлеуетінің кеңеюі орын алады. Бұл
категорияның табыстарын бақылау өте қиын және жеткілікті дәрежеде
салықтардан жасырын түрде жүргізіледі. Дәл осы жалпы ішкі өнімдегі үлесі
жағынан қарқынды өсіп келе жатқан шаруашылық субъектілерінің табыстарының
категориялары қазіргі кезде салық жүйесінде салық салу субъектісі ретінде
барынша іске нашар қосылып отыр. Бұл табыс салығы түсімінің әлі де төмен
деңгейіне, декларациялар негізінде салықты төлету тәжірибесінің толық
игерілмегендігіне байланысты. Салықтарды жинаудың дәстүрлі мүмкіндіктері
жүйелі түрде тарылып келеді. Салық органдарына заңды тұлғаларға қарағанда
жеке тұлғалардан салықтар төлемдерін ендіру жеңілдеу болып келеді. Сонымен,
қазіргі уақытта салықтық жүйе сүйеніш элементі ретінде не қысқаруға бағыты
бар (еңбекақы, таза пайда), не өсуге болмашы бағытымен біршама тұрақты
(тауарлар мен импортқа таза салықтар) үлесі бар жалпы ішкі өнімнің
компоненттерін пайдаланады. Қазіргі салық жүйесі әлі табыстар, оның
құрастырушыларының көзқарасы жағынан да, салалық құрылым көзқарасы жағынан
да жалпы ішкі өнімнің құрылымына толық сәйкес келмейді. Мысалы, жалпы ішкі
өнімнің құрылымында тауарлар өндірісінің үлес салмағы 43 % құрайды,
қызметтікі –52 %-ға, тең, ал бюджетке төлемдердің құрылымында кері көрініс
байқалады, оларға сәйкес 74 % және 26 %. Қызметтер үлесі республиканың
жалпы ішкі өнімінде қоғамдық қосымша құнның 53 тен 70 %-ға дейін құрайтын
экономикалық тұрғыдан дамыған елдердің деңгейіне жетеді. Бірақ, әсіресе
сауда бойынша төлемдердің құрылымы, сондай-ақ экономиканың нақтылы
секторындағы өндірістің біршама төмендеуі кері жағдайды, дәлірек айтқанда,
тауарлар өндіру мен қызметтер көрсетудің тиімді ара қатынасы көбінесе
жасанды, бағалық факторлар есебінен болғанын дәлелдейді.
Сонымен, жалпы ішкі өнімді өлшеу мәселелерінің бірі ақпараттың
жеткіліксіздігі, жаңадан пайда болған шаруашылық субъектілер, үй
шаруашылықтары, жеке меншіктегі құрылыс және жеке тасымалдаушылықты жете
бағаламау болып табылады. Қазіргі уақытта үй шаруашылықтарының көпшілігі
өзінің жеке өндірістік, көбінесе, тауарлы нарықтық элементі ретінде емес,
өзін-өзі қамтамасыз ету мен өзінің жұмысбастылығы үшін ақшалай және табиғи
түрдегі табыстардың көзі сипатында қарайды. Соған ұқсас табыстарды
есептемеу немесе жете есептемеу бұл негізгі макроэкономикалық пропорциялар,
салық-бюджеттік сала мен жалпы экономикадағы нақты жағдайды теріс
бұрмалауларға апаруы мүмкін.
Соңғы кездерде салық реформалары ҚР-ң бюджетіне түсетін салықтар
құрылымына күрт өзгерістер енгізуде. 2003 жылға корпоративтік табыс салығы
мен ҚҚС-ның толық орталықтандырылуы Республикалық бюджетте олардың үлесі 81
%-ға көтергендігін көрсетті [7-112 б.].
Қаржылық жүйенің жұмыс істеуінің жалпы көрінісін сипаттай отырып
профессор Н.К.Кучукова былай деп жазады: Бұл кезеңдегі (біз атап өткен
1990-2002 жылдар-С.А.) Қазақстан бюджеттік және салықтық жүйелеріне негізгі
өзгерту жасаулары қаржылық ресурстарды басқару жүйесінің нарықтық
жағдайларына үйренуіне бағытталған еді және бюджеттік шығыстарды ұтымды
етіп бөлу, салық салу жүйесінің тұрақтылығы, бюджеттер аралық қатынастарды
жетілдіру, салықтар жинауды жақсартумен қатар, кедендік қызметті
ұйымдастыру, мемлекеттік сыртқы жәнге ішкі қарыздарды басқарудың тиімді
тетігін құруын қамтиды [10-252 б.].
Біздің елде фискалды – қаржылық саясатты қолдану жолымен өндіріс пен
тұтыну нарығының мақсатты дамуы іс жүзінде болмағандығын есепке алу керек.
Оның үстіне негізгі проблема болып жеке және заңды тұлғаның жиынтық
табысындағы салықтар көрсеткішінің екі ұшты болуы әлі де сақталып келеді.
Өзінің табыстары мен мөлшерлес салықтар бойынша есептелген қаржылар
түрінде жалпы ұлттық жинақ қорына салынатын үлес бойынша қоғамның алдында
өзінің міндеттерін атқару үшін жауапкершілік сезімін бірыңғай тәрбиелеудің
қажеттілігін болжай отырып бізде салықтық бақылау саласында қандай мәселе
болып жатқанына назар аударғымыз келеді.
Жалпы жағдай өте күрделі, көбінесе салықтық міндеттемелердің
ережелерін бұзулар қандай жағдайларда әкімшілік деңгейден қылмыстық
қудалануға дейін бағаланатындығын бақылап отыру қиын екенін айта кету
керек. Іс жүзінде біздің мемлекеттің бюджеттік – қаржылық жағдайы тек қана
салықтарды ұқыпты төлейтіндерге байланысты. Өндірушілердің негізгі секторы
мен барлық қор ресурстары қосымша құнды жаңадан жасауға толық жұмыс
істемесе де, мемлекеттің салықтық түсімдерінің 80 % үлес салмағын құрайды.
Салықтар неден және қалай алынады, салықтық жүктемелердің тиімділігі
қандай, салық төлеушілер қандай преференцияларға мұқтаж - мұның барлығы іс
жүзінде басқарылмайтын, зерттелмеген сала болып отыр.
Заңды және жеке тұлғаларды салықтық бақылау объектілерінің бірі -
көлеңкелі экономиканың бар болуы, салық салудан жалтаруы болып саналады.
Ф.С.Сейдахметованың пікірі бойынша [5-20 б.], салық салудан жалтару
төменде айтылғандай әрбір қоғам үшін айтарлықтай қауіпті болып көрінеді:
а) егер мемлекет бюджеттік қаржыларды толық алып отырмаса, онда
мемлекеттік бағдарламалардың қаржыландырылуы қысқартылады;
б) салықты төлемейтіндер, заңға бойсынатын салық төлеушілермен
салыстырғанда нарықтық бәсекелестік көзқарастан қолайлылау жағдайда бола
тұрып, өздерінің іс-әрекеттерімен басқа субъкетілердің экономикалық
белсенділігін арандатады;
в) салықтық қылмыстардың өріс алуы, Үкіметті қаржы жетіспеушіліктің
орнын толтыру үшін жаңа салық түрлерін енгізу немесе бар салықтар мен
алымдардың мөлшерін ұлғайтуға мәжбүрлейтін бюджеттің табыс жағының
тапшылығына алып келеді.
Сондықтан мемлекеттің де, салық төлеушілердің де мүдделеріне сәйкес
Үкімет және тиісті атқарушы органдар салықтарды төлеудің дұрыстығы мен
уақыттылығын үнемі бақылап отыруы қажет.
Салықтық бақылау жүргізудің түрлері мен үлгілеріне мыналар жатады:
- салық төлеушілердің тіркеу есебі мен жеке объектілердің есебі;
- жүйеге келтірілетін бақылау – салықтық есеп беру бойынша салық
заңдылықтарын бұзуды шұғыл анықтау;
- салық төлеушілердің мониторингі – нақты салық салынатын мөлшерді анықтау
үшін салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметін зерттеп отыру
(байқау) жүйесі;
- салық төлеушілер тарапынан мына ережелердің сақталынуын қадағалап
бақылау жасау:
а) фискалдық жадысы бар бақылау-кассалық машиналарын қолдану;
б) акциздік тауарлардың жеке түрлерін акциздер жинау маркаларымен таңбалау.
- құжаттық-салықтық тексерулер (кешенді, тақырыптық, көшпелі, қарама-қарсы
және рейдтік);
- бақылаудың басқа түрлері (2001 жылдың 12 маусымынан №209-11 ҚР-ы Салық
Кодексінің 17 бөліміне сәйкес).
Салықтық бақылаудың басқа да маңызды бөлігі көлеңкелі капиталды
анықтау мен жасырын экономиканың алдын алу болып табылады. Бұл жөнінде
профессор Г.Д.Карағұсова былай дейді: көлеңкелі экономиканың проблемасы
тек қана біздің елімізде ғана емес, барлық әлемдік қауымдастық үшін өзекті
болып табылады және бұл асырып айту емес. Былай айтқанда, Еуропалық
комиссияның мәліметтері бойынша қазіргі уақытта ЕуроОдақтағы көлеңкелі
экономиканың үлес салмағы 7 ден 16 %-ға дейін жетті. Әлемдік ауқымда заңға
сәйкес емес өндірістің үлесті салмағы ішкі жалпы өнімнің 5-10 % мөлшерінде
бағаланады. Қазақстандағы жағдайды талдап отырып, біздің республикамызда
көлеңкелі капитал өзінің қиын-қыстау ауқымдарына жақын екендігін сендіруге
негіз бар. Қазақстанда көлеңкелі бизнестің дамуы оның жүйелі сипат алуы
туралы дәлел болып табылады [11-3б, 5б.].
Тиімді салық салу мен салықтар төлеудегі бақылау көлеңкелі экономика,
салықтарды төлеуден жалтару проблемасымен тығыз байланысты.
А.Пономаренконың пікірінше: атқарушы органдар жасырын экономиканы
өндірістік қызмет, есепке алынбаған табыстар мен жасырын көздерден
тауарлар мен қызметтерді тұтынуды зерттейді. Әрбір жағдайда жалған
есептеулер жалпы ішкі өнімнің 20-25 %-н құрайды. Бұл жерде жасырын
экономика негізінде белгілі бір себептер бойынша дағдылы түрде есепке
алынбайтын, мысалы, айналма импорты, саудадағы кем есептеу, жеке
дәрігерлер, заңгерлер қызметі және тағы басқалар түсініледі [12-10 б.].
Демек, Қазақстан салықтық төлемдердің елеулі көбеюі, бюджеттің
тапшылығы және заңға бойсынатын салық төлеушілерге салықтық жүктемесін
қысқарту барысында кең потенциалды мүмкіндіктерге ие болады. Экономиканың
көлеңкелі секторындағы салықтарды жинау шешімі бюджеттің қаржылық
мүдделерін қорғай алатын салық және заң қорғау органдарының маңызды, әрі
күрделі міндеті. Салық саясатын нығайту, жетілдіру арқылы экономиканың
көлеңкелі секторын қысқартуға оң жағдай туса, салықтық бақылауды жүзеге
асыру барысында бюджетіміздің табыс көзінің ұлғаюына тағы бір қадам
жасалғандай болар еді.
1.2 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны мен
мақсаты
Бақылау мәселесі экономика ғылымында бүгінгі таңда бірінші қатардағы
жоспарда тұр, яғни бұл өте өзекті мәселе болып отыр. Бақылау мәселесін
зерттеген көптеген авторлардың көзқарастары бақылауды басқарудың құрамдас
бір бөлігі екендігінде, оның кез-келген дәрежеде біліктілікпен басқару
мүмкін еместігін айтуда және басқарылушы жүйе неғұрлым көпжақты және
кәсіби болса, соғұрлым бақылау да күрделі болуы тиіс.
“Мемлекеттің салық саясатының іске асуы оның салықтық іс-
әрекеті болып табылады”- деп А.И.Худяков пен Г.М.Бродский өз еңбектерінде
атап көрсетті. Мемлекеттің салық саясатының негізінде, сол арқылы мемлекет
өзінің салықтық іс-әрекетін жүзеге асыра алатын қандай да бір ойлар,
көзқарастар жүйесі және белгілі бір идеологиялар жатыр. [14, 99 б].
Мысалы, Т.Ф. Юткинаның ойынша “салық саясаты – бұл үкімет
орындары мен басқару органдарының салық заңдарын белгілі бір мақсаттарға
қолдануды анықтаушы іс-әрекеттердің кешені”.[15]. Мұнда “заңды қолданудың
анықтаушы құқықтық шаралары ” деген ұғымымыз нені түсіндіретіні ашып
көрсетілмеген, екіншіден, заңның өзі құқықтық дәреже болып табылады және өз
мазмұнын өзі ашады. Біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекеттік салық саясаты
түсінігі – бұл оның салық саласында мемлекеттің алдында тұрған мақсаттарына
қол жеткізу бағытында қолданылатын шаралар жүйесі деген анықтама мейлінше
дұрысырақ. Америкалық менеджмендте саясат деп мақсаттарға қол жеткізуді
жеңілдететін әрекеттер мен шешімдер қабылдауды айтады. Саясат іс-әрекетінің
қай бағытта жүзеге асуы мүмкін екендігін анықтайды. Ол қандай жолмен
мақсатқа қол жеткізуге болатындығын түсіндіреді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру,- дей
келе Б.Ж.Ермекбаева: салық жүйесінің негізгі компоненттерінің құрамына:
қаржы қатынастарын және оларды анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни,
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдарын кіргізсе, бізде осы сәтте
салық салуды бақылауды да салық жүйесінің негізгі компоненттерінің бірі деп
қосу орынды болар еді деген ой туындайды. [16, 10 б, 50,51].
Кеңестік дәуірдің салықтық-қаржы әдебиеттерінде бақылау мемлекеттік
және қоғамдық өмірдің рәміздерінің бірі ретінде, экономиканың дұрыс
дамуының маңызды жағдайы ретінде қарастырылды. Бақылаудың жан-жақты
қажеттілігі, оның түрлері мен жүзеге асырылу әдістері және т.б. ашып
көрсетіліп отырды. Бірақ ол кездегі қаржы бақылауы бүгінгі экономикамыздағы
салықтық бақылау екеуі тіптен екі түрлі.
Мемлекеттік бақылау түрлері, оның ішінде мемлекеттік қаржы бақылауы
терең зерттеліп, содан кейін ғана мемлекеттік саяси, экономикалық және
әлеуметтік қайта құруларға сәйкес шешімдер мен ережелер бекітіледі. Олардың
орындалуынсыз қоғам алға қойған мақсаттарына: экономикалық өсуге, қаржы
тұрақтылығына, азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеруге, олардың
қауіпсіздігіне және тағы сол сияқтыларға қол жеткізе алмайды.
Бұл туралы А.Смит 1776 жылдары-ақ салық жүйесі қағидаларын жасағанда:
мемлекеттің қол астындағылары мүмкіндігінше өзінің үкіметін ұстауға өз
мүмкіндіктері мен күштеріне сәйкес қатысулары керек, яғни, олар мемлекеттік
қорғаныс пен қамқорлықты қолдану дәрежесіне сай болуы керек деп айтып
кеткен. [17, 588 б].
Осыған орай, біздің ойымызша бақылау дегеніміз кері байланыстың бір
түрі бола отырып, сол сәтте басқару шешімдерінің орындалуына ұйытқы бола
алады. Басқарылу обьектісі туралы қажетті ақпараттарды алып, оны талдау
арқылы, оған шаралар қолдануға, яғни жағдайды түзетуге бағытталған
нормативтік актілермен басқару шешімдерін қабылдау қажеттігі туралы
қорытындылар жасауға болады.
Ал салықтық бақылау деп салық заңдылықтарының, яғни Салық кодексі және
заңдық нормативтік актілерді т.б. орындалуын бақылауды түсіну қажет.
Негізгі заңның бұзылмауын қадағалау – ол Заңның әр бір саласына қатысты
жалпы мемелекеттің міндеті. Құқықтық нормативтік актілерді шығарып және
оның орындалуын бақылауды жүзеге асыра отырып, мемлекет қоғамдық саяси
жүйенің субъектісі ретінде әрекет етеді. Сол арқылы мемлекеттік бақылау заң
мен тәртіптің сақталуын қамтамасыз етеді. Сол жағынан салық заңдылықтарының
сақталуын бақылаудың басқа салалардан ешбір айырмашылығы жоқ.
Сонымен қатар, салық заңдарын бақылау мемлекеттің табысы болып
табылатын салықтың түсуін қамтамасыз ету құралы болып табылатынын көруге
болады. Демек, салықтық бақылаудың негізінде мемлекеттің материалдық
қызығушылығы жатыр. Басқаша айтқанда, егер басқа жағдайларда қоғамдық
қатынастарды реттеуде мемлекет оған қатыспайтын болса, ал салықтық құқықтық
қатынаста мемлекет әрі реттей отырып, оған қатынасады. Мұның барлығы басқа
мемлекеттік бақылау түрлеріне қарағанда салықтық бақылаудың өз алдына
ерекше орны бар екендігін бөліп көрсетеді.
Қорыта айтқанда, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың барынша дұрыс
ұйымдастырылған түрінің бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ: 336.02. (574)
Қолжазба құқығымен
ШЫРЫНБЕКОВА СӘУЛЕ ӘБДІӘШІМҚЫЗЫ
Салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіру жолдары
08.00.10- Қаржы, ақша айналысы және несие
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі:
Экономика ғылымдарының
докторы, профессор Әуелбаев С.Ш.
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2007 жыл.
Мазмұны бет
Қысқарған 3
сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Салық салу және салықтық бақылаудың теориялық және
әдістемелік 9
1.1 негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... 9
1.2 Нарық жағдайында мемлекеттің салық саясаты және
салықтық бақылаудың 18
1.3 нысандары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны
мен 30
2 мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
2.1 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың объективтігі мен 40
қажетті негізгі
2.2 қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
... ... ..
2.3 52
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі
жағдайына талдау 73
3 жасау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
Салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік
3.1 қағидаларының орындалу деңгейіне талдау 80
жасау ... ... ... ...
3.2 Бюджетке түсетін түсімдерді салықтық бақылаудың 80
жүргізілу тәртібі және оның тиімділігін
3.3 бағалау ... ... ... ... ... 90
Салықтық бақылаудың объектісі ретіндегі кейбір
салалардың дамуына
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .106
... ..
Салықтық бақылаудың тиімділігін арттыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
Салық комитетінің салықтық бақылау жұмысының
ұйымдастырылуын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
...
Мемлекеттік салық қызметінің ақпараттануы және оларды
дамытудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
...
Корпоративтік құрылымдар қызметі мен салықты төлеу
тәртібін бұзушылығын салықтық бақылауды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .1 21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
126
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛУЛЕР
ҚР-Қазақстан Республикасы;
ҚМ СК-Қаржы министрлігінің Салық комитеті;
ОҚО-Оңтүстік Қазақстан облысы;
СТН-Салық төлеушінің тіркеу номері;
ҚҚС-Қосылған құн салығы;
АҚ-Акционерлік қоғам;
ЖШС-жаупкершілігі шектеулі серіктестік;
ӘҚБтК-Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекс;
ҚР ИСАЖ-Қазақстан Республикасы Интегрирленген Салықтық Ақпарат Жүйесі;
ЖЖТ-Жылдық жиынтық табыс;
ЭБСА-Электрондық бақылау мен салы аудиті (ЭКНА);
КТС-Корпорациялық табыс салығы;
СЕЭН-Салық есептіліктерінің электрондық нысандары (ЭФНО);
ХКЖЖ-Хабарларды кепілді жеткізу жүйесі (СГДС);
ҚҚС АЖ-Қосылған құн салығының ақпараттық жүйесі ИС НДС);
ЖТАЖ-Жеке тұлғалардың табыс салығының ақпараттық жүйесі (ИСИД);
АҚШ-Америка құрама штаттары;
ЖЗҚ-Жинақтаушы зейнетақы қоры;
МЗЖ-Міндетті зейнетақы жарнасы.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы жүйесін тұрақтандыру
қажеттігінен, бюджетті табыс көзімен қамтамасыз ету барысында, сондай- ақ
заңды және жеке тұлғалардың мемлекет алдындағы міндеттерін сапалы орындау
кезінде салық тәртібін сақтау арқылы мемлекеттің қаржыны бақылау саласында
жаңа бағыттың, яғни салықтыњ бақылауы бағытының қалыптасуына алып келді.
Бүгінгі таңдағы дамып келе жатқан экономикамыздың салықтық
қатынастарының күрделенуі, оларды бақылауды қазіргі кездегі өзекті
мәселелердің бірі. Ол қоғамымыздағы әр түрлі салықтық қатынастардағы
шаруашылық субъектілердің, кәсіпорындар мен жеке тұлғалар сияқты салық
төлеушілер нысандарының көбейіп, әр түрлі деңгейдегі салық төлеушіні
бақылаудың бірнеше жолдарының қажеттігімен де байланысты. Салықтық бақылау
мемлекеттің қаржылық бақылауының құрамдас бөлігі бола тұрып, әр түрлі
дењгейдегі бюджеттің табысын барынша өсіруді қамтамасыз етуге бағытталған
қаржылық және бюджеттік саясаттарды іске асыруға мүмкіндік береді.
Салықтық бақылау мемлекеттің және қоғамның мүддесін қамтамасыз етуге,
ақшалай қаражат қорларын қалыптастыру кезінде мемлекет алдындағы заңды және
жеке тұлғалардың міндеттерінің орындалуын бақылауға бағытталған.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы
өркениетті салық жүйесін құруға әсер етеді. Еліміз тәуелсіздік алысымен
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуіне байланысты түбегейлі
өзгеріске тап болды. Әрине, ол өз кезегінде салық жүйесіне де ықпал етті.
Осының негізінде 1994 жылы 1 қаңтарынан бастап салық туралы Заңдық күші бар
Президент Жарлығы күшіне енді. Бұл Жарлық нарықтық экономикаға көшу
барысындағы салықтық қатынасты реттейтін алғашқы құжат болып табылады.
Сондықтан да Жарлықтың жүзеге асырылуы үшін салық органы қызметкерлерінің
үлкен жауапкершілікпен қарқынды атсалысуына тура келді, яғни қысқа мерзім
ішіндегі мақсатты қорларға түсетін қаржыларды, кәсіпорындардың салық
төлеуші ретіндегі тіркеу номерін алуын қамтамасыз ету және жеке меншіктегі
мүліктердің қайта бағалануын бақылау керек болды.
Салық жүйесінде жеңілдіктер неғұрлым көп болса, мемлекет экономикасына
соғұрлым көп кері әсерін тигізетіні әлемдік тәжірибелерден белгілі. Ал
нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық субъектілері тең құқылы,
сондықтан біреуге жеңілдіктер беру, екінші біреуге ауыртпалығын түсіреді.
Соған байланысты бұрынғы көптеген негізсіз жеңілдіктер алынып тасталды, тек
қажет екендігі дәлелденген топтарға ғана белгілі жеңілдіктер қалдырылды
(әскерилер, ішкі істер қызметкерлеріне т.с.с.). Жаңа салық реформасының
коммерциялық құрылымдардағы негізсіз жеңілдіктерді алып тастаудың
нәтижесінде 2004 жылы бюджетке түскен салықтың жалпы ішкі өнімі өткен жылғы
9,6 пайызынан 15 пайызға өсті.
Жарлықтың іске асуы бойынша, оның соңғы тармақтарында салық төлеушінің
салық заңдылығын бұзған жағдайындағы тартылатын жауапкершілігін анықтау,
салық органдарына деген наразылығын қарау және олардың кемшіліктерін жою
тәртібі қамтылған.
Экономикадағы түбегейлі өзгеріс - әр түрлі меншік түрлерінің пайда
болуы, шаруашылықтардың нарықтық қатынастарға көшуі, халықтың ақша
қаражаттарының өсуі кезіндегі салықтық қатынастарды реттеу, бақылау
құбылыстарын толық қамти алмағандығын көрсетті. Нарықтық экономика
мемлекеттің көп араласуын қажет етпейтін болғандықтан, барлық дамыған
елдердегідей экономиканы мемлекет тарапынан бақылаудың бірден-бір құралы
–салық жүйесі болды. Яғни, әлемдегі дамыған елдер тәжірибесінде, нарықтық
экономиканы салық саясаты арқылы, оның ішінде салықтың бақылау функциясын
тиімді пайдалану арқылы реттеп отырады.
Экономикадағы дағдарыстың тереңдеуі мен Республикамыздағы ақша
айналымының бұзылуы, әсіресе қолма-қол ақшамен жұмыс істеуші кәсіпкерлер
арасында табыс жасырушылық көбейіп, етек алуына байланысты табыс
жасырылғаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту қажеттігі туындады.
Салық саясатының тиімділігі, оның негізділігіне, нақтылығы мен
айқындылығына тікелей байланысты. Сондықтан да жаңа салық заңдарын қабылдау
барысында, яғни қазіргі пайдаланып жатқан салық заңдарында тиімсіз
жақтарымен бірге жақсы жақтарын да ескере отыру қажет. 1995 жылғы 1 шілдеде
енгізілген Қазақстан Республикасы Президентінің Заңдық күші бар “Салық және
тағы басқа бюджетке міндетті төлемдер” туралы Жарлыққа 2001 жылғы 12
маусымдағы “Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер” туралы Кодекс
(әрі қарай Салық Кодексі) шыққанға дейін-ақ қаншама өзгерістер енгізілді,
ал осы 2001 жылғы шыққан Салық кодексінің өзі бүгінгі таңға дейін қаншама
өзгерістер мен толықтыруларды енгізді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Мәселенің ғылыми зерттеу деңгейі.
Ғалымдар мен тәжірибешілердің жұмыстарында қаржылық бақылау тақырыбы
кеңінен қамтылғанымен салықтық бақылау туралы өте аз зерттелген. Тіптен
салықтың бақылау функциясы деген түсініктің өзі кейіннін шыққан түсінік
екенін де айта кетуге болады. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың
еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,
экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Өкінішке орай,
қазіргі таңдау Қазақстан Республикасында салықтық бақылау мәселелері, оның
еліміздің салық жүйесіндегі орны мен маңызы, тәжірибе жүзінде қолданылуы
жеткілікті қамтылмаған. Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру
мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына
айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға
болады: А.Смит, А.Тривус, А.Соколов, К.А.Аттапханов, К.К.Ильясов,
Г.Карагусова, А.Ш.Нурсеит С.Г.Пепеляев, М.Т.Оспанов, В.Д.Мельников,
А.Герун, Е.Калюжанова, Б.Б.Шермухаметов, Ф.С.Сейдахметова, З.Атығаева,
Г.К.Жакупова, О.Тимофеева, Б.Ж.Ермекбаева, Г.А.Лесбеков, С.С.Сатубалдин,
В.Г.Фурсов, К.А.Сержантов, А.И.Худяков, Г.М.Бродский, Д.Г.Черник,
А.Б.Зейнельгабдин, С.М.Мусин, Е.В.Порохов, М.Б.Кенжегузин және тағы
басқалар. Алайда, салық жүйесінің бақылау қызметі мен мемлекеттік қаржылық
бақылауының көпжақтылығы және мәселелерінің күрделілігі әлі де түбегейлі
зерттеуді ќажет етеді.
Осы жоғарыда келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына,
мақсатына және қарастырылатын мєселелер шеңберіне негіз болып отыр.
Дисертациялық зерттеудің мақсаты. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін
анықтап, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын, мақсатын және
мүдделерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен
деректерді, заңнамаларды талдау негізінде салықтың бақылаулық қызметінің
теориялық сипатын беру, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге және
оның тиімділігін арттыру жолдарына әдістемелік және практикалық ұсыныс
жасау.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
- салық салу және салықтық бақылаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін
зерттеу;
- салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен объективті
қажеттілігін ашу;
- салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік негіздеріне талдау жасау;
- салықтың бақылаулық қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың
жүйелі бөлігі ретінде оның ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен ұйымдастыру
қағидаларын қарастыру;
- салықтық бақылау ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді бақылаудың
жүргізілу тәртібі жіне оның кейбір салаларға тигізетін әсеріне талдау
жасау;
- салықтық бақылаудың салық комитеттеріндегі ұйымдастырылуы мен
ақпараттық даму деңгейіне баға беру және болашағын зерттеу;
- салық органының жұмысын негізге ала отырып, салықтық бақылаудың
ұйымдастырылуы мен әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыру;
- ҚР салық қызметіндегі салықтық бақылаудың тиімділігін арттыру жөнінде
нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу.
Зерттеудің пәні. Қазақстан Республикасындағы салықтық қатынастар мен
салықтық бақылаудың заңдық негіздері, оның ұйымдастырылу тәртібін болып
табылады.
Зерттеу нысаны. Қазақстан Республикасы Оңтүстік Қазақстан облысы
бойынша салықтық бақылауды ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың құқықтық
базасы болып табылады
Зерттеудің теориялық және әдістемелік зерттеу негіздері. Қазақстан
Республикасы Конституциясы, Салық Кодексі, Азаматтық Кодекс тағы басқа
заңдар мен нормативтік құқықтық актілер (оларға түсіндірмелер) және әлемдік
экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-
экономистер мен мамандарының еңбектері, сондай-ақ қарастырылып отырған
мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Диссертацияда Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік статистикалық комитетінің нормативтік құжаттары мен нұсқаулық
материалдары, сонымен қатар ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспа
материалдары қолданылды. Зерттеу барысында жүйелік талдау, жинақтау,
топтау, салыстыру, монографиялық және тағы басқа экономика-математикалық
әдістер қолданылды.
Зерттеу Қазақстан Республикасы мемлекеттік салық қызметінің Оңтүстік
Қазақстан облысы бойынша салық комитетінің және тағы басқа аудандық және
қалалық салық комиттерінің материалдарын талдау негізінде жүргізіледі. Алға
қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық есептіліктері және
жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселе
шеңберіндегі арнайы, жалпы экономикалық және құқықтық әдебиеттері
қолданылды.
Диссертация салықтық бақылау қызметінің проблемалары мен оның
тиімділігін арттыру бойынша алғашқы зерттелген жұмыстардың бірі болып
табылады. Ж±мыста салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі іс жүзіндегі
барысы жан-жақты ғылыми жолмен зерттелген, оның ерекшеліктері айқындалған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы - бірқатар теориялық шешімдерді,
тәжірибелік талдауларды негізге ала отырып, салықтық бақылауды әрі қарай
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Жүргізілген зерттеуді талдай отырып, бірқатар келесідей ұсыныстар
жасалды:
- салық бақылауының тиімділігін арттыру мақсатында салық заңдарының
сақталуын қадағалау барысында салық комитетінің жұмысын ұйымдастырудің жаңа
технологиясы мен әдістерінің мүмкіндіктері және бағыттары көрсетілген;
- салықтық бақылауды ұйымдастырудағы ғылыми негіздер байланысы
тұжырымдалып, сызба түрінде көрсетілген;
- салық органдары мен басқа мекемелер, сондай-ақ басқа да салық
комитеттерімен жүйе аралық өзара ақпарат алмасудың бірыңғай ақпараттық
кеңістік шеңберінде салық салудың ақпараттық жүйесін басқару бағыттары
көрсетілген;
- салықтарды салық төлеушілердің “өздігінен есептеу жүйесі”
жағдайындағы салық органы жұмысының тиімділігіне кешендік баға беру үшін
салық органдары жұмысының бағалық көрсеткіштерін қолдану мүмкіндіктері
негізделген және оларға сипаттама берілген;
- салықтық бақылаудың қамту интервалы мен бақылау коэфиценті
есептелген.
Салықтық бақылау салықтық қатынастарды басқару жүйесіндегі салық
механизімінің функционалды элементі ретінде қарастырылып отыр.
Зерттеудің ғылыми және тәжірибелік мәнділігі. Жұмыста салықтық
бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаумен байланысы мен мазмұны ашылып,
оның ерекшелігі, әрекет ету ортасы және бақылау объектісі анықталып отыр.
Салықтық бақылаудың әр түрлі аспектілеріне, яғни ұйымдастырушылық,
әдістемлік, техникалық сипаттама берілген. Салықтық бақылаудың салық
жүйесінде және жалпы экономикалық салада алатын орны нақты айқындалған және
оның қазіргі жағдайдағы кемшіліктері көрсетіліп, оларды жою қажеттігі
негізделген.
Салықтық бақылаудың құқықтық негіздеріне талдау жасалып, оның
Қазақстан Республикасындағы ұйымдастырылуына баға беріледі. Салықтық
бақылаудың тиісділігіне кері әсерін тигізетін және бүгінгі таңдағы салықтық
бақылау субъектісінің жұмысына қиыншылық туғызатын себептер анықталып,
оларды шешу мүмкіндіктері көрсетілген.
Зерттеу нәтижелерінің қолданылуы және сынақтан өткізілуі
(апробациясы). Диссертациялық жұмыстың негізгі қорытындылары мен ұсыныстары
“Аймақтық экономиканы басқару және мамандарды дайындау: ХХІ ғасырға
көзқарас” (Шымкент, 2003 ж.;), “Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы аймақтық
экономиканың өзекті мәселелері ” (Шымкент, 2003 ж.;), “Қазақстанның БСҰ-ға
кіруі: жүйелік жағдайларын талдау, оң бағыты, теріс салдары” (Алматы, 2004
ж.;), ҚазГЗУ-дың 10 жылдығына арналған “Қазақстан Республикасының
мемлекеттік-құқықтық мәселелері” (Шымкент, 2004 ж.;), Парасатты кеден
саясаты – мемлекеттің экономикалық дамуының қуаты (Шымкент, 2005 ж.;),
Қазақстан Республикасындағы білім концепциясын жүзеге асырудың қазіргі
кезеңдегі жағдайы (Шымкент, 2005 ж. ), “Аймаќтыќ экономиканы басќару:
поблемалары мен шешімдері” (Тараз, 2005 ж.) атты халыќаралыќ жєне
республикалыќ конференцияларда баяндалып қолдау тапты.
Жарияланған жұмыстар. Диссертация жұмысының негізгі нәтижелері 3,2
баспа табаќ көлемінде 11 ѓылыми маќалада кµрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялыќ ж±мыс компьютерде
терілген 138 бетте (оныњ ішінде 23 кесте, 9 сурет, 2 ќосымшада баяндалѓан,
ол кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде және қосымшаларда
келтірілген.
1 САЛЫҚ САЛУ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ
1. Нарық жағдайында мемлекеттің салық саясаты және салықтық
бақылаудың нысандары
Демократиялық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі болып коғамда
өркениетті салықтық қатынастар мен халықтың барлық топтарының салықтық
мәдениетінің бар болып саналатындығы баршаға мәлім. Сол себептен, өкілетті
және атқарушы органдар салықтық саясатты жүргізуші тағы бір мезгілде оның
кепілі мен бас идеологы ретінде қатысушылардың барлық топтарының мүдделерін
үнемі есеп алып отыруы керек.
Сонымен бірге, заңдарды, ең алдымен салықтық құқықты, іске асыру
бойынша қатысушылардың өзара қатынастары іс жүзінде белгілі түрлерін
өзгеріске (деформацияға) ұшырайтынын құптау керек. Көбінесе, заңдардың
сөзсіз орындалуы үшін жауапты мемлекеттік органдар мен азаматтардың өзара
қатынастардағы кәсіби білім мен салыќтыњ мәдениет белгісінің тµмен болуынан
деп айтуѓа болады. Нәтижеде біз заңдар толық іске асырылмайтын, ал
экономика жарым-жартылай көлеңкелі бизнес деп аталатын тәртіпте жұмыс
істейтін сєйкессіздікке ±шырап отырамыз.
Америкалық ғалым А.Лэффер бюджет табыстарының салық алудың
(‰демелілігінен), яғни, салық мөлшерінің, салықтың мөлшерлемесінің өзара
байланысын сипаттайтын байланысының тұжырымын сызба түрінде көрсетті.
Мысалы салықтың мөлшерлемесінің артуы (абсциссалар білігі) бюджетке
түсетін табыстардың қайткенде төмендеп бара жатқан қарқындармен болған
кµлемін көбеюін көрсетті (ордината білігі). Жалпы айтқанда, экономикалық
‰рдіске қатысушыларының түрткі болатын себептер байсалдылықпен
көтерілмегендіктен ресми еңбекақыға ынталану, сондай-ақ өндірістің жалпы
көлемі салықтың мөлшерлемесіне қарағанда ақырын бәсеңдейді. Демек, салықтық
мөлшерлеменің артуына байланысты, яғни оның мөлшерінің бәсеңдеуі
кемігендіктен, бюджеттік табыстар көбейеді. Алайда, белгілі бір шекке
жеткен кезде салық төлеу іс жүзінде таза табыс қалмайтындай жағдайға алып
келеді. ¤йткені, адамдар тек қана салық төлеу үшін жұмыс істей алмайды,
іскер белсенділік төмендей бастайды, осының негізінде салық төлеуден
жаппай қашу етек алады. Сондықтан жалпы ұлттық өнімнің көлеңкелі экономика
саласына көшуі пайда болады. Демек, салық мөлшерлемесінің артуына қарамай
бюджетке табыстардың т‰суі төмендейді, өйткені салық төлеу үшін мөлшер
қысқарады. Сондықтан, салық салудың тиімді тәртібін анықтау бұл салық
төлеушінің экономикалық белсенділігін арттыру, сондай-ақ бюджетке салықтық
түсімдердің қажетті деңгейін қамтамасыз ететіндей тәртіп орнататын әрбір
мемлекеттің басты макроэкономикалық проблемасы. Лэффердің қисығындағы қиын-
қыстау нүктесі қосымша құнның 35–40 пайызының деңгейіндегі шамасы болып
саналады.
Салық ауыртпалығының жеңілдетілуі экономикалық өсудің мүмкіндігін
туғызады - бұл пайымдау қарсылық келтірмейді. Алайда бюджет табыстарының
төмендетілуі байќалмайды, сондықтан: салықтық түсімдердің бастапқы
төмендетілуінің орнын толықтыру үшін қанша уақыт қажет болады?,- деген
сұрақ туындайды. Оған жауап беру үшін экономистер В.Вишневский мен
Д.Липницкийлердіњ жүргізген зерттеулерінің нәтижелеріндегі экономикалық-
математикалық үлгіні келтіруге болады. Олар төмендегі негізгі мәліметтерді
пайдаланған:
Нұсқалары: А Б
- өнімнің тиімділігі 0,166 0,220
- өзіндік құндағы шартты тұрақты
шығындардың үлесі 0,33 0,56
- салықтың бастапқы мөлшерлемесі 0,4 0,4
- салықтың мөлшерлемесінің
төмендетілуі 0,1
0,1
- дисконт нормасы 0,2 0,2
Осының негізінде төмендегі жағдай анықталды: бірінші (А) нұсқада
пайдаға салық салудың мөлшерлемесін 40 %-дан 30%-ға төмендету (есептерде
кәсіпорын тек пайдаға салынатын салық төлеушісі деп жорамалданған) жағдайы
бюджеттік табыстардың орнын толтыруға (артылған пайданы инвестицияларға
бағыттаудың нәтижесінде өндірістің өсуі есебінен) жалпы айтқанда, есепті
кезеңнің ұзақтығы қанша екендігіне тәуелді. Сонда тек қана тиімділіктің
бастапқы шамасы мен тұрақты шығын үлесін өсіру арқылы ғана өзгеріске қол
жеткізуге болады (Б нұсқасы). Яғни, шаруашылық айналысының уақытының ақтығы
төрт ай болғанда, бюджетке салықтың осы кµлемін түсіруге қажет уақытының
саны 3-ке тең болады [1-22 б.]. Сонымен өтпелі экономика жағдайында
бюджеттік табыстардың қалыптасқан деңгейін сақтап қалу және оған қоса
олардың өсуін қамтамасыз ету, ең алдымен өзін-өзі қаржыландырушы
кәсіпорындарға салықтардың мөлшерін төмендету жолымен қамтамасыз ету,
алайда бұл әлі де толық анықталмаған мәселе. Қандай болғанда да қаншалықты
бюджетке төленетін салық мөлшері төмендетілсе, соншалықты бюджетке түсетін
түсім көлемі төмен болады. Мұндай жоғалтулар нәтижесінде бюджетке түсетін
міндетті төлемдер есебін басқа көздер есебінен уақытша орнын толтыруға
немесе бюджеттің шығыстарын қысқартуға тура келеді. Сондықтан шиеленіскен
бюджеттік жағдайлардың шарттарында салықтардың мөлшерлерін айқын төмендету
туралы шешім қабылдау оңай емес. Салық салу мөлшерлерін төмендету кезінде
көлеңкелі экономиканың ауқымы қысқаруы мүмкін. Алайда, шаруашылық қызметтің
көлеңкеден жаппай шығуын ынталандыру үшін елеулі түрде салықтарды
төмендету қажет. Егер жалпы ішкі өнімнің 15-20 %-на салық төмендетілсе,
онда көлеңкешілер мемлекет тарапынан қандай жања єдістер болады екен деп,
айла ойластырғанша, мемлекет дұрыс жұмыс істеуді тоқтатып қоюы да мүмкін.
Сондықтан, жалпы алғанда, салықтарды төмендету есебінен кәсіпорындардың
пайдасына ресурстарды елеулі қайта үлестіру нәтижесінде көлеңкелі
экономиканың ауқымдарын қысқарту мен экономикалық өсуді қамтамасыз ету
проблемасының қарапайым шешімі болмайды. Салықтық ауыртпалықты төмендетуде
қанша? деген сұрақтан назарды қалай? деген сұраққа аудара отырып, яғни,
салық салудың техникасын жетілдіру керек.
Өркениетті әлемдік шаруашылық қатынастар және байланыстар, отандық
өндірушілердің тауарлары мен қызметтерінің с±раныс негізінде талап етілуі,
тек қана қоғамдағы тауарлар мен қызметтердің сапалы деңгейі және
бәсекелестігін қамтамасыз ете алатын жағдайда пайда болады. Сонымен
салықтық саясат – ќоѓамдаѓы әрбір жеке адам заңға бой ұсыну рухында
тәрбилену, салықтық құқық талаптарын орындау жөнінен өзінің құқықтары мен
міндеттерін анық түсінуге тиіс мемлекеттің қаржылық тәуелсіздігі мен
экономикалық қуатын қамтамасыз етудің негізгі құралы.
Профессор В.С.Бардтың пікірі бойынша Салықтар ұлттық экономикамен
қатар халықаралық ауқымда өндірістің мамандандырылуы және
кооперациялануының күшейтілуінің, экономикалық өмір сүрумен бірге
халықаралық сауданың кеңеюінің дара үйлесуінің жалпы процесін мемлекеттік
тұрғыдан реттеудің ең тиімді құралдарының бірі болып табылады [2-5 б.].
Фискалды саясат жүргізудің тәжірибесінің талдауы іске асырылып
отырған шаралардың біршама төмен нәтижелілігінің негізгі себептерінің бірі
- салық төлеушілердің қабылдайтын шешімдерінің мақсаттылығы жеткіліксіз,
ерекше ділі мен мінез құлқы жеткіліксіз екендігі туралы дәлелдеді. Мұнымен
байланысты фискалды саясат пен болжаудың арнаулы бағдарламалары мен
үлгілерін құруға, мемлекеттік реттеудің ықпал етуін кешенді түрде бағалауға
мүмкіндік беретіндей жақын арада салықтық-бюджеттік саясатты зерттеп
дайындау мүмкіндігі туындайды. Бұл жерде тек қана негізінде кез-келген
эволюциялық үлгінің мәнін құрайтын экономикалық реттеушілер мен
мультипликатордың ролі мен маңызының артуы бола алады.
Бұл жөнінде профессор Л.П.Павлова салықтық заңдылықтың қиындауы,
салықтық бақылауды қамтамасыз етуі үшін шығындардың артуы, салық органдары
қызметкерлерінің санын көбейту мен оларды қазіргі заманғы, қымбат бағалы
техникалық құралдар және құрылғылармен жабдықтау бойынша салық органдарының
(мемлекеттің) үздіксіз өсіп жатқан шығыстарын есепке алу керек –деп атап
өткен. [3-163 б.]
Жоғарыда айтылған эволюциялық үлгісі, сыртқы экономикалық байланыстың
қатаң қаржылық бақылау кезінде және ең бастысы, инвестициялық процестің
қаржылық өзін-өзі қамтамасыз ету кезінде өндірістік дамудың импорттық орнын
басушы соғыстан кейінгі нұсқасы, Жапонияда қалыптасқан іс-шаралардың кешені
бола алады. Біздің пікірімізше, Қазақстандық н±сќа ол н±сќадан біраз
өзгешеліктерімен ерекшеленеді және ашық экономикалы, шетелдік инвестиция
мен несиелік жәрдемге сүйенген Оңтүстік Кореяның үлгісіне жақын.
Іс жүзінде барлық ашық экономикалы елдер ерте ме, кеш пе күрделі
макроэкономикалық салыстырмалыќќа тап болатындығын айта кету керек. Не
бұрынғы шарттардан өсуді ынталандыру стратегиясын жалғастыру (Латын-
Американдық нұсқада – табыстарды үнемі индекстеу, пайыздық
мөлшерлемелерінің артуы және басқа инфляцияға қарсы қорғаныс шаралары
кезінде), не ұзақ мерзімді тұрақтылық стратегиясын жүргізу (Жапонияныњ
бастапқы таңдаған жолы), яғни сұранысты шектеу жолымен инфляцияны басып
тастау, меншікті қаржылық негізді нығайту және соның нәтижесінде шетел
валюталық тәуелділіктен шығып кету.
Бірқатар Еуропа мен Таяу Шығыс елдерінде тауарлардың, жұмыстардың,
қызметтердің аса маңызды түрлеріне, әсіресе энергетикада, салықтың мөлшерін
Парламент тарапынан бақылау тәжірибесі бар екенін айта кеткен жөн.
Парламенттің келісімінсіз ол мемлекеттерде мөлшерлер мен тарифтер
енгізілуі, өзгертілуі немесе жарналар кіргізілуі мүмкін емес.
Барлық елдерде салықтық қаржылардың экономикалық тұрғыдан дәлелденген
арақатынастарын іздеу ғасырлар бойы жасалып келеді, ал әлемдік
қауымдастықпен ұсынылатын стандарттық арақатынастарға жақындау әлі де бұл
проблема бойынша әдістемелік негіздер немесе әлде бір маңызды жалпы ұлттық
мемлекеттік бағдарлама зерттеліп дайындалмаған өтпелі экономикасы бар
мемлекеттер үшін, біздің пікірімізше, әзірше мүмкін емес. Сондай-ақ,
салықтар деген не және олар экономика мен қоғамның дамуындағы бар
проблемаларымен ара қатынаста қалай есептелуі тиіс деген нақты тұжырым жоқ.
Қазіргі кезеңде Қазақстандағы салық салу жүйесі туралы профессор
С.С.Еспаев: Салық салудағы біздің жүйенің нашарлығы мемлекеттің тіршілік
етуінің материалдық негізіне зиян келтіреді, қоғамда зиянды талқылаулар
туғызады, инвесторларды шошытады, азаматтардың сенімін төмендетеді және
салық мәдениетінің қалыптасуына кері әсерін тигізеді [4-9 б.] – десе, өз
еңбегінде жазады. Сонымен қатар, ал Қазақстандық экономист-ғалым
Ф.С.Сейдахметова: салықтардың проблемасы ең күрделі және қайшылықтары көп
мәселелердің бірі болып табылады, өкінішке орай, қазіргі таңдағы салық
жүйесін салық төлеушінің мүдделері мен заңды құқықтарын толық әлеуметтік
қорғаумен қамтамасыз етуі әлі де жақсы қалыптасқан деп айтуға болмайды,-
деп [5-3 б.] өз еңбектерінде жазады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда кәсіпорындардың көпшілігі
жекелендірілген, олар бірнеше бағытта жұмыс істей алады және олардың
көпсалалы болуы, яғни, оларды бір мезгілде өңдеуші өнеркәсіп, сауда,
қызметтер көрсету саласы немесе ауыл шаруашылығы деп бөлуге болатындығымен
қатар, олардың негізгі түйінді белгілері бар екендігінің маңызы бар. Бұл
салық салу объектісі мен оны төлеу және субъекті қызметінің түріне
байланысты әр түрлі ұйымдар үшін салық төлеудің ерекшеліктерін білуді
жорамалдайды. Мұндай жағдайдың өзектілігі әрбір салада өзінің жұмыс істеу
ерекшеліктері өзгеше болғандықтан салық салу бойынша тиісті салалық
нормативтік құжаттардың жоқтығымен байланысты да себептеледі.
Сондықтан, келешекте Қазақстанда салықтық жүйенің құрылымын жетілдіру
кезінде Адам Смиттің [6-341,343 бб.] Халықтар байлығының келуі мен
себептері туралы зерттеулер (1776 ж.) атты күрделі еңбегінде тұжырымдап
айтылған салық салу қағидалары туралы тарихи қалыптасқан төрт постулатты
келешекте есепке алу керек:
1) Салықтың мөлшерлігі;
2) Салықтың анықтығы;
3) Салық салудың қолайлылығы;
4) Салық салудың үнемділігі.
Салық жүйесінің өсу қарқындылығы оның құрылу қағидаларының
тұрақтылығын теріске шығармайды. Батыста ғылыми-қаржылық талқылаудың
орталығында бір-біріне қарсы екі негізге алынатын қағида (Виксель бойынша)
немесе басқаша айтқанда екі күрделі қағида (Галлер бойынша): қалыптасқан
мемлекет қызметін сатып алу қағидасы мен төлем қабілеттілік қағидасы. Бұл
екі қағида ұзақ тарихи дәстүрге ие. Сонымен бірге, көптеген дамыған
елдердің қазіргі заманға салық салу жүйелері әрқашан да екі қағиданың
қиыстыруына негізделеді.
Нарық экономикасы дамыған мемлекеттерде салықтар тауарлар, жұмыстар
мен қызметтерді өндірушілерге жанама (жанама түрде жеңілдіктер мен
санкциялар арқылы) ықпал ету және бюджеттік қатынастарды тікелей басқару
әдісі ретінде қолданылады. Салықтардың жәрдемімен мемлекет қоғамдық
қажеттік пен ресурстар арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы
тепе-теңдікке қол жеткізеді. Салықтардың арқасында және экология жағынан
зиянды өндірістердің кеңеюіне айыппұлдар мен басқа шектеулер енгізе отырып,
мемлекет табиғи байлықтардың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
Салықтар мемлекетке әр түрлі және басқа қоғамдық мәселелерді, бірінші
кезекте өз азаматтарының табыстарының деңгейін теңестіру мүмкіндігіне ие
болады. Салық салу кезінде міндетті түрде ұдайы өндірістік қағида сақталуы
тиіс, сондай-ақ, салық өндірістің өсуін ынталандыру, оның пропорционалдығын
қолдау, еңбектің өнімділігін арттыруға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Қазақстандық салықтық жүйе негізінде 1990 жылы бұрынғы КСРО-да
қабылданған заңдар негізінде салық мәселелері бойынша заңдылық актілер
пакетін қабылдау жолымен құрылған еді. Республика тәуелсіздігін әлемге
әйгілеу, сондай-ақ нарықтық экономикаға көшу, республика экономикасының
даму мүдделерін, ерекшеліктерін есепке алатын салықтар бойынша меншікті
заңдық актілерді зерттеп дайындауды талап етті.
1991 жылдың соңында 14 заңнан құралатын салықтар бойынша құқықтық
актілер пакеті қабылданды. Олардың ішінде ең бастысы салықтар мен
төлемдерді төлету тәртібі, салықтық жүйе құрылуының негізгі қағидалары,
сондай-ақ салық төлеушілердің құқықтары және міндеттерін, олардың бюджетке
төлейтін төлемдерінің толықтығы мен өз уақытында төленуі үшін белгіленген
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы Заңы болды. 10 жалпы
мемлекеттік және 17 жергілікті салықтар белгіленді. Заңда одан басқа әр
түрлі бюджеттен тыс қорларға аударылатын қаржылар орын алды: жол қоры
(автомобиль жолдарын пайдаланғаны үшін өнімдер, жұмыстар мен қызметтер
өндірісінің нақты көлемінен 1 %-ы мөлшерінде); кәсіпкерлікті қолдау және
бәсекелестікті дамыту қоры (кәсіпорындардың билігінде қалатын пайдадан 1 %-
ы мөлшерінде); қалалық жолаушылардың көлігін дамыту мен ұстау үшін алым
(аймақтарға байланысты айырмашылықтары еңбекақы қорының 5 тен 20 %-ға дейін
болды) тағы басқалар болды.
Нарықтық қатынастардың кең өрісі, республика экономикасына шет елдік
инвесторларды тарту, шаруашылық жүргізудің алуан түрлерінің пайда болуы
дұрыстық, икемділік, анықтық, оңайлық және тұрақтылық қағидалары үйлесетін
әлемдік стандарттарға жақын салық жүйесінің дайындалуына мүмкіндік туғызды.
Қазақстан экономикасы мен оның қаржылық жүйесінің даму тарихында 1995
жылы айтарлықтай өзгерістер болды. Бұрынғы салық жүйесіне қарағанда жаңа
Салық Кодексінде (1995 ж.) 51 алымдар мен салықтар орнына 12 салықтар мен
алымдар түрлері бекітілді. Егер Салық кодексі енгізілгенге дейінгі 1995
жылдың 1-ші жарты жылдығында бюджетке 51,5 млрд.теңге немесе жоспардың 46,3
%-ы түскен болса, жаңа Кодекс енгізілуі нәтижесінде 1995 жылдың тек 4-ші
тоқсанында ғана түскен қаржы 62,0 млрд.теңгені немесе белгіленген жоспардың
55,8 %-н құрады [7-110 б.].
Профессор У.Б.Баймуратовтың пікірі бойынша, 1995 жылдың Салық
кодексіне жер қойнауын пайдаланушыларға тиесілі әлемдік тәжірибенің
есебімен жасалған жаңа ережелер енгізілген. Оларға бонустар, рояльти және
артық пайдаға салынатын салықтар жатады. Қазба байлықтарын өндіруші
өнеркәсіптік салалардың (отандық немесе шет елдік болуына тәуелсіз)
кәсіпорындары республика Үкіметімен аталмыш төлемдерді төлеу туралы
шарттары көрсетілген келісім-шартқа отыруға міндетті [8-39 б, 9-227 б.].
Прогрессивтік өзгерістерге қарамастан 1995 жылғы Салық Кодексі
экономиканың шынайы тиімділігін толық қамтамасыз ете алмады. Ол іс жүзінде
кәсіпкерліктің дамуын ынталандыра алмады. Бұл салық жүйесі өндірушілердің
табыстарының тым көп елеулі үлесін алуды болжамдады, сондықтан өндіріске
сөзсіз зиян келтіреді және де бюджеттің табыстары жағынан түсімдерді
азайтады. Салық ауыртпалығының шектен тыс асып кетуі салық төлеушілердің
белсенділігін бәсеңдетіп, бюджетке түсімдердің төмендеуіне алып келеді.
Өзара салық (алым) төлемеушіліктің жаппай сипат алуы, айналымдағы
қаржы-қаражаттар тапшылығы кәсіпорын басшыларының кесірінен емес, яғни,
келеңсіз макроэкономикалық жағдайлардан, оның ішінде салық саясатының
нәтижесінен болуы мүмкін екендігі түсінікті.
Сондықтан Қазақстанда салық салудың заңдық негіздерін жетілдіру
бағытында 2001 жылы қабылданған жаңа Салық Кодексі үлкен қадам болды. Салық
жүйесінің өзгерісі барысында екі өте маңызды заңдылықтар (1995 ж. және
2001ж.) қабылданғандығын, кейінгі 8-10 жылда Қазақстан Республикасында
мемлекеттік бюджеттің табыстарын қалыптастыру проблемасы айтарлықтай
белсенді қарқынмен шешілгенін айтуға болады.
Соңғы 2000 жылдан бергі төрт жылда Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджетінің табыстарына түсімдер жылдар бойына: 58,1%; 60,3%;
79,0%; 80,2%- ды құрайды. Салықтардан түсетін түсім көлемінің өсуі
жылдарына сәйкес, салықтық емес түсімдерді кемітіп жіберді: 8,4%; 12,1%;
8,2%; 7,0% және сол мезетте алынған ресми трансферттердің төмендеуі
дәлелденді: 15,5%; 17,3%; 9,3%; 9,1%. Капиталмен жасалатын операциялардан
түсетін табыстардың 2000 жылдағы 17,7%-дан 2003 жылдағы 1,9%-ға төмендеуі
бағалы қағаздардың эмиссиясына салықтардың жойылуымен түсіндіріледі.
Соңғы жылдары Қазақстанда аралас табыстың өсуінің бағыты орын алып
отыр. Белгілі шамада мұны республикада нарықтық және жеке кәсіпкерліктің
дамуы мен жеке тұлғалар тарапынан тауарлар мен қызметтер ұсынысының
жоғарылауы куәландырады. Аралас табыс үлесінің өсуін ол қалыптастыратын
салықтың мөлшері тарапынан бағалау айтарлықтай қиын. Бірқатар шамада, бұл
категория жеке тұлғаларға табыс салығын салудың мөлшерін құрайды және бұл
жағынан айтылған салық салу мөлшерінің әлеуетінің кеңеюі орын алады. Бұл
категорияның табыстарын бақылау өте қиын және жеткілікті дәрежеде
салықтардан жасырын түрде жүргізіледі. Дәл осы жалпы ішкі өнімдегі үлесі
жағынан қарқынды өсіп келе жатқан шаруашылық субъектілерінің табыстарының
категориялары қазіргі кезде салық жүйесінде салық салу субъектісі ретінде
барынша іске нашар қосылып отыр. Бұл табыс салығы түсімінің әлі де төмен
деңгейіне, декларациялар негізінде салықты төлету тәжірибесінің толық
игерілмегендігіне байланысты. Салықтарды жинаудың дәстүрлі мүмкіндіктері
жүйелі түрде тарылып келеді. Салық органдарына заңды тұлғаларға қарағанда
жеке тұлғалардан салықтар төлемдерін ендіру жеңілдеу болып келеді. Сонымен,
қазіргі уақытта салықтық жүйе сүйеніш элементі ретінде не қысқаруға бағыты
бар (еңбекақы, таза пайда), не өсуге болмашы бағытымен біршама тұрақты
(тауарлар мен импортқа таза салықтар) үлесі бар жалпы ішкі өнімнің
компоненттерін пайдаланады. Қазіргі салық жүйесі әлі табыстар, оның
құрастырушыларының көзқарасы жағынан да, салалық құрылым көзқарасы жағынан
да жалпы ішкі өнімнің құрылымына толық сәйкес келмейді. Мысалы, жалпы ішкі
өнімнің құрылымында тауарлар өндірісінің үлес салмағы 43 % құрайды,
қызметтікі –52 %-ға, тең, ал бюджетке төлемдердің құрылымында кері көрініс
байқалады, оларға сәйкес 74 % және 26 %. Қызметтер үлесі республиканың
жалпы ішкі өнімінде қоғамдық қосымша құнның 53 тен 70 %-ға дейін құрайтын
экономикалық тұрғыдан дамыған елдердің деңгейіне жетеді. Бірақ, әсіресе
сауда бойынша төлемдердің құрылымы, сондай-ақ экономиканың нақтылы
секторындағы өндірістің біршама төмендеуі кері жағдайды, дәлірек айтқанда,
тауарлар өндіру мен қызметтер көрсетудің тиімді ара қатынасы көбінесе
жасанды, бағалық факторлар есебінен болғанын дәлелдейді.
Сонымен, жалпы ішкі өнімді өлшеу мәселелерінің бірі ақпараттың
жеткіліксіздігі, жаңадан пайда болған шаруашылық субъектілер, үй
шаруашылықтары, жеке меншіктегі құрылыс және жеке тасымалдаушылықты жете
бағаламау болып табылады. Қазіргі уақытта үй шаруашылықтарының көпшілігі
өзінің жеке өндірістік, көбінесе, тауарлы нарықтық элементі ретінде емес,
өзін-өзі қамтамасыз ету мен өзінің жұмысбастылығы үшін ақшалай және табиғи
түрдегі табыстардың көзі сипатында қарайды. Соған ұқсас табыстарды
есептемеу немесе жете есептемеу бұл негізгі макроэкономикалық пропорциялар,
салық-бюджеттік сала мен жалпы экономикадағы нақты жағдайды теріс
бұрмалауларға апаруы мүмкін.
Соңғы кездерде салық реформалары ҚР-ң бюджетіне түсетін салықтар
құрылымына күрт өзгерістер енгізуде. 2003 жылға корпоративтік табыс салығы
мен ҚҚС-ның толық орталықтандырылуы Республикалық бюджетте олардың үлесі 81
%-ға көтергендігін көрсетті [7-112 б.].
Қаржылық жүйенің жұмыс істеуінің жалпы көрінісін сипаттай отырып
профессор Н.К.Кучукова былай деп жазады: Бұл кезеңдегі (біз атап өткен
1990-2002 жылдар-С.А.) Қазақстан бюджеттік және салықтық жүйелеріне негізгі
өзгерту жасаулары қаржылық ресурстарды басқару жүйесінің нарықтық
жағдайларына үйренуіне бағытталған еді және бюджеттік шығыстарды ұтымды
етіп бөлу, салық салу жүйесінің тұрақтылығы, бюджеттер аралық қатынастарды
жетілдіру, салықтар жинауды жақсартумен қатар, кедендік қызметті
ұйымдастыру, мемлекеттік сыртқы жәнге ішкі қарыздарды басқарудың тиімді
тетігін құруын қамтиды [10-252 б.].
Біздің елде фискалды – қаржылық саясатты қолдану жолымен өндіріс пен
тұтыну нарығының мақсатты дамуы іс жүзінде болмағандығын есепке алу керек.
Оның үстіне негізгі проблема болып жеке және заңды тұлғаның жиынтық
табысындағы салықтар көрсеткішінің екі ұшты болуы әлі де сақталып келеді.
Өзінің табыстары мен мөлшерлес салықтар бойынша есептелген қаржылар
түрінде жалпы ұлттық жинақ қорына салынатын үлес бойынша қоғамның алдында
өзінің міндеттерін атқару үшін жауапкершілік сезімін бірыңғай тәрбиелеудің
қажеттілігін болжай отырып бізде салықтық бақылау саласында қандай мәселе
болып жатқанына назар аударғымыз келеді.
Жалпы жағдай өте күрделі, көбінесе салықтық міндеттемелердің
ережелерін бұзулар қандай жағдайларда әкімшілік деңгейден қылмыстық
қудалануға дейін бағаланатындығын бақылап отыру қиын екенін айта кету
керек. Іс жүзінде біздің мемлекеттің бюджеттік – қаржылық жағдайы тек қана
салықтарды ұқыпты төлейтіндерге байланысты. Өндірушілердің негізгі секторы
мен барлық қор ресурстары қосымша құнды жаңадан жасауға толық жұмыс
істемесе де, мемлекеттің салықтық түсімдерінің 80 % үлес салмағын құрайды.
Салықтар неден және қалай алынады, салықтық жүктемелердің тиімділігі
қандай, салық төлеушілер қандай преференцияларға мұқтаж - мұның барлығы іс
жүзінде басқарылмайтын, зерттелмеген сала болып отыр.
Заңды және жеке тұлғаларды салықтық бақылау объектілерінің бірі -
көлеңкелі экономиканың бар болуы, салық салудан жалтаруы болып саналады.
Ф.С.Сейдахметованың пікірі бойынша [5-20 б.], салық салудан жалтару
төменде айтылғандай әрбір қоғам үшін айтарлықтай қауіпті болып көрінеді:
а) егер мемлекет бюджеттік қаржыларды толық алып отырмаса, онда
мемлекеттік бағдарламалардың қаржыландырылуы қысқартылады;
б) салықты төлемейтіндер, заңға бойсынатын салық төлеушілермен
салыстырғанда нарықтық бәсекелестік көзқарастан қолайлылау жағдайда бола
тұрып, өздерінің іс-әрекеттерімен басқа субъкетілердің экономикалық
белсенділігін арандатады;
в) салықтық қылмыстардың өріс алуы, Үкіметті қаржы жетіспеушіліктің
орнын толтыру үшін жаңа салық түрлерін енгізу немесе бар салықтар мен
алымдардың мөлшерін ұлғайтуға мәжбүрлейтін бюджеттің табыс жағының
тапшылығына алып келеді.
Сондықтан мемлекеттің де, салық төлеушілердің де мүдделеріне сәйкес
Үкімет және тиісті атқарушы органдар салықтарды төлеудің дұрыстығы мен
уақыттылығын үнемі бақылап отыруы қажет.
Салықтық бақылау жүргізудің түрлері мен үлгілеріне мыналар жатады:
- салық төлеушілердің тіркеу есебі мен жеке объектілердің есебі;
- жүйеге келтірілетін бақылау – салықтық есеп беру бойынша салық
заңдылықтарын бұзуды шұғыл анықтау;
- салық төлеушілердің мониторингі – нақты салық салынатын мөлшерді анықтау
үшін салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметін зерттеп отыру
(байқау) жүйесі;
- салық төлеушілер тарапынан мына ережелердің сақталынуын қадағалап
бақылау жасау:
а) фискалдық жадысы бар бақылау-кассалық машиналарын қолдану;
б) акциздік тауарлардың жеке түрлерін акциздер жинау маркаларымен таңбалау.
- құжаттық-салықтық тексерулер (кешенді, тақырыптық, көшпелі, қарама-қарсы
және рейдтік);
- бақылаудың басқа түрлері (2001 жылдың 12 маусымынан №209-11 ҚР-ы Салық
Кодексінің 17 бөліміне сәйкес).
Салықтық бақылаудың басқа да маңызды бөлігі көлеңкелі капиталды
анықтау мен жасырын экономиканың алдын алу болып табылады. Бұл жөнінде
профессор Г.Д.Карағұсова былай дейді: көлеңкелі экономиканың проблемасы
тек қана біздің елімізде ғана емес, барлық әлемдік қауымдастық үшін өзекті
болып табылады және бұл асырып айту емес. Былай айтқанда, Еуропалық
комиссияның мәліметтері бойынша қазіргі уақытта ЕуроОдақтағы көлеңкелі
экономиканың үлес салмағы 7 ден 16 %-ға дейін жетті. Әлемдік ауқымда заңға
сәйкес емес өндірістің үлесті салмағы ішкі жалпы өнімнің 5-10 % мөлшерінде
бағаланады. Қазақстандағы жағдайды талдап отырып, біздің республикамызда
көлеңкелі капитал өзінің қиын-қыстау ауқымдарына жақын екендігін сендіруге
негіз бар. Қазақстанда көлеңкелі бизнестің дамуы оның жүйелі сипат алуы
туралы дәлел болып табылады [11-3б, 5б.].
Тиімді салық салу мен салықтар төлеудегі бақылау көлеңкелі экономика,
салықтарды төлеуден жалтару проблемасымен тығыз байланысты.
А.Пономаренконың пікірінше: атқарушы органдар жасырын экономиканы
өндірістік қызмет, есепке алынбаған табыстар мен жасырын көздерден
тауарлар мен қызметтерді тұтынуды зерттейді. Әрбір жағдайда жалған
есептеулер жалпы ішкі өнімнің 20-25 %-н құрайды. Бұл жерде жасырын
экономика негізінде белгілі бір себептер бойынша дағдылы түрде есепке
алынбайтын, мысалы, айналма импорты, саудадағы кем есептеу, жеке
дәрігерлер, заңгерлер қызметі және тағы басқалар түсініледі [12-10 б.].
Демек, Қазақстан салықтық төлемдердің елеулі көбеюі, бюджеттің
тапшылығы және заңға бойсынатын салық төлеушілерге салықтық жүктемесін
қысқарту барысында кең потенциалды мүмкіндіктерге ие болады. Экономиканың
көлеңкелі секторындағы салықтарды жинау шешімі бюджеттің қаржылық
мүдделерін қорғай алатын салық және заң қорғау органдарының маңызды, әрі
күрделі міндеті. Салық саясатын нығайту, жетілдіру арқылы экономиканың
көлеңкелі секторын қысқартуға оң жағдай туса, салықтық бақылауды жүзеге
асыру барысында бюджетіміздің табыс көзінің ұлғаюына тағы бір қадам
жасалғандай болар еді.
1.2 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны мен
мақсаты
Бақылау мәселесі экономика ғылымында бүгінгі таңда бірінші қатардағы
жоспарда тұр, яғни бұл өте өзекті мәселе болып отыр. Бақылау мәселесін
зерттеген көптеген авторлардың көзқарастары бақылауды басқарудың құрамдас
бір бөлігі екендігінде, оның кез-келген дәрежеде біліктілікпен басқару
мүмкін еместігін айтуда және басқарылушы жүйе неғұрлым көпжақты және
кәсіби болса, соғұрлым бақылау да күрделі болуы тиіс.
“Мемлекеттің салық саясатының іске асуы оның салықтық іс-
әрекеті болып табылады”- деп А.И.Худяков пен Г.М.Бродский өз еңбектерінде
атап көрсетті. Мемлекеттің салық саясатының негізінде, сол арқылы мемлекет
өзінің салықтық іс-әрекетін жүзеге асыра алатын қандай да бір ойлар,
көзқарастар жүйесі және белгілі бір идеологиялар жатыр. [14, 99 б].
Мысалы, Т.Ф. Юткинаның ойынша “салық саясаты – бұл үкімет
орындары мен басқару органдарының салық заңдарын белгілі бір мақсаттарға
қолдануды анықтаушы іс-әрекеттердің кешені”.[15]. Мұнда “заңды қолданудың
анықтаушы құқықтық шаралары ” деген ұғымымыз нені түсіндіретіні ашып
көрсетілмеген, екіншіден, заңның өзі құқықтық дәреже болып табылады және өз
мазмұнын өзі ашады. Біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекеттік салық саясаты
түсінігі – бұл оның салық саласында мемлекеттің алдында тұрған мақсаттарына
қол жеткізу бағытында қолданылатын шаралар жүйесі деген анықтама мейлінше
дұрысырақ. Америкалық менеджмендте саясат деп мақсаттарға қол жеткізуді
жеңілдететін әрекеттер мен шешімдер қабылдауды айтады. Саясат іс-әрекетінің
қай бағытта жүзеге асуы мүмкін екендігін анықтайды. Ол қандай жолмен
мақсатқа қол жеткізуге болатындығын түсіндіреді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру,- дей
келе Б.Ж.Ермекбаева: салық жүйесінің негізгі компоненттерінің құрамына:
қаржы қатынастарын және оларды анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни,
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдарын кіргізсе, бізде осы сәтте
салық салуды бақылауды да салық жүйесінің негізгі компоненттерінің бірі деп
қосу орынды болар еді деген ой туындайды. [16, 10 б, 50,51].
Кеңестік дәуірдің салықтық-қаржы әдебиеттерінде бақылау мемлекеттік
және қоғамдық өмірдің рәміздерінің бірі ретінде, экономиканың дұрыс
дамуының маңызды жағдайы ретінде қарастырылды. Бақылаудың жан-жақты
қажеттілігі, оның түрлері мен жүзеге асырылу әдістері және т.б. ашып
көрсетіліп отырды. Бірақ ол кездегі қаржы бақылауы бүгінгі экономикамыздағы
салықтық бақылау екеуі тіптен екі түрлі.
Мемлекеттік бақылау түрлері, оның ішінде мемлекеттік қаржы бақылауы
терең зерттеліп, содан кейін ғана мемлекеттік саяси, экономикалық және
әлеуметтік қайта құруларға сәйкес шешімдер мен ережелер бекітіледі. Олардың
орындалуынсыз қоғам алға қойған мақсаттарына: экономикалық өсуге, қаржы
тұрақтылығына, азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеруге, олардың
қауіпсіздігіне және тағы сол сияқтыларға қол жеткізе алмайды.
Бұл туралы А.Смит 1776 жылдары-ақ салық жүйесі қағидаларын жасағанда:
мемлекеттің қол астындағылары мүмкіндігінше өзінің үкіметін ұстауға өз
мүмкіндіктері мен күштеріне сәйкес қатысулары керек, яғни, олар мемлекеттік
қорғаныс пен қамқорлықты қолдану дәрежесіне сай болуы керек деп айтып
кеткен. [17, 588 б].
Осыған орай, біздің ойымызша бақылау дегеніміз кері байланыстың бір
түрі бола отырып, сол сәтте басқару шешімдерінің орындалуына ұйытқы бола
алады. Басқарылу обьектісі туралы қажетті ақпараттарды алып, оны талдау
арқылы, оған шаралар қолдануға, яғни жағдайды түзетуге бағытталған
нормативтік актілермен басқару шешімдерін қабылдау қажеттігі туралы
қорытындылар жасауға болады.
Ал салықтық бақылау деп салық заңдылықтарының, яғни Салық кодексі және
заңдық нормативтік актілерді т.б. орындалуын бақылауды түсіну қажет.
Негізгі заңның бұзылмауын қадағалау – ол Заңның әр бір саласына қатысты
жалпы мемелекеттің міндеті. Құқықтық нормативтік актілерді шығарып және
оның орындалуын бақылауды жүзеге асыра отырып, мемлекет қоғамдық саяси
жүйенің субъектісі ретінде әрекет етеді. Сол арқылы мемлекеттік бақылау заң
мен тәртіптің сақталуын қамтамасыз етеді. Сол жағынан салық заңдылықтарының
сақталуын бақылаудың басқа салалардан ешбір айырмашылығы жоқ.
Сонымен қатар, салық заңдарын бақылау мемлекеттің табысы болып
табылатын салықтың түсуін қамтамасыз ету құралы болып табылатынын көруге
болады. Демек, салықтық бақылаудың негізінде мемлекеттің материалдық
қызығушылығы жатыр. Басқаша айтқанда, егер басқа жағдайларда қоғамдық
қатынастарды реттеуде мемлекет оған қатыспайтын болса, ал салықтық құқықтық
қатынаста мемлекет әрі реттей отырып, оған қатынасады. Мұның барлығы басқа
мемлекеттік бақылау түрлеріне қарағанда салықтық бақылаудың өз алдына
ерекше орны бар екендігін бөліп көрсетеді.
Қорыта айтқанда, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың барынша дұрыс
ұйымдастырылған түрінің бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz