Коммерциялық банктегі қаржылық қызметтер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I.Коммерциялық банктегі қаржылық қызметтер теориясының аспектілері ... .6
1.1 Банк қызметінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Коммерциялық банктер қызметінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
II. Коммерциялық банктің қаржылық қызметіне статистикалық сараптама жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1 Банктің қаржылық қызметінің көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Банктің қаржылық қызмет нарығына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
III. Банктік қаржылық қызметтердің даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
I.Коммерциялық банктегі қаржылық қызметтер теориясының аспектілері ... .6
1.1 Банк қызметінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Коммерциялық банктер қызметінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
II. Коммерциялық банктің қаржылық қызметіне статистикалық сараптама жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1 Банктің қаржылық қызметінің көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Банктің қаржылық қызмет нарығына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
III. Банктік қаржылық қызметтердің даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Бүгінгі таңда банк қызметтерін жетілдіру, банк жүйесінің даму жолдарын анықтау еліміздің экономикалық ,саяси, әлеуметтік өмірінің басты назарында. Қазақстанның экономикалық нарықтық қатынастар жолына түсуі оның жалпы әлемдік тенденция спекторында дамуын анықтайды. Сондықтан коммерциялық банктер әлемдік тәжірибелерге сүйене отырып, жаңашыл (инновациялық) технологияларды енгізу арқылы өздерінің қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алады.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың маңызды және бөлінбес құрылымдарының бірі. Банктер қаржылық делдалдар сияқты шаруашылық қызмет процесінде босайтын шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтың жинақтарын, және де басқа да бос ақша қаражаттарды тартып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп айырысуларды жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген қызметтер атқарады. Осылайша, өндіріс тиімділігіне және қоғамдық өнім айналысына тікелей ықпал етеді.
Елімізде жүргізілген экономикалық реформа банк ісінің дамуында жаңа кезеңге алып келді. Нарыққа өту жағдайында банктердің және басқа несиелік институттардың даму перспективасы, оның іс-жүзінде іске асуы жайлы сұрақтар ерекше өзекті мәселеге айналып отыр.
Аталған міндеттерді шешу мүмкіндігі қазақстандық, сонымен қатар шетел банктердің қызмет етуінің практикалық ұғынуын зерттеу және де іс-жүзінде жұмыстың ең прогрессивті, ұтымды нысандары мен әдістерін ендіру негізінде ғана жүзеге асады. Бұл зерттеу тақырыбымның өзектілігін анықтап отыр.
Соңғы жылдарда қаржы нарықтарының – ақша және капитал нарықтарының – құрылуының қарқынды процесі жүріп жатыр. Капитал нарығының дамуы жинақтарды шоғырландырудың және қаражаттарды инвестициялаудың екі біріктірілген, өзара байланысты процесті жетілдіруінсіз мүмкін емес. Жинақ табыстар мен тұтынудың айырмасын көрсетеді.
Өзінің қызметі барысында банк әр түрлі аудиториялар типтерімен байланысқа түседі: бәсекелестермен, клиенттермен, мемлекетпен және т.б. Бұлармен банк пайданы оңтайландыру мақсатымен өзара әрекет етеді.
Бірақ та бұл банктің банктік қызметтер нарығында қызмет атқара отырып, көздеген жалғыз мақсаты емес. Бұдан басқа, банктер қаржы ресурстарының өтімділігі мен табыстылығының қолайлы үйлесімділігін, банк атағын құру мен қолдауын және т.б. қамтамасыз етуге ұмтылады. Өз кезегінде, банктің жақсы атағы тек осы банкке келетін клиенттердің санына әсер етеді.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың маңызды және бөлінбес құрылымдарының бірі. Банктер қаржылық делдалдар сияқты шаруашылық қызмет процесінде босайтын шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтың жинақтарын, және де басқа да бос ақша қаражаттарды тартып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп айырысуларды жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген қызметтер атқарады. Осылайша, өндіріс тиімділігіне және қоғамдық өнім айналысына тікелей ықпал етеді.
Елімізде жүргізілген экономикалық реформа банк ісінің дамуында жаңа кезеңге алып келді. Нарыққа өту жағдайында банктердің және басқа несиелік институттардың даму перспективасы, оның іс-жүзінде іске асуы жайлы сұрақтар ерекше өзекті мәселеге айналып отыр.
Аталған міндеттерді шешу мүмкіндігі қазақстандық, сонымен қатар шетел банктердің қызмет етуінің практикалық ұғынуын зерттеу және де іс-жүзінде жұмыстың ең прогрессивті, ұтымды нысандары мен әдістерін ендіру негізінде ғана жүзеге асады. Бұл зерттеу тақырыбымның өзектілігін анықтап отыр.
Соңғы жылдарда қаржы нарықтарының – ақша және капитал нарықтарының – құрылуының қарқынды процесі жүріп жатыр. Капитал нарығының дамуы жинақтарды шоғырландырудың және қаражаттарды инвестициялаудың екі біріктірілген, өзара байланысты процесті жетілдіруінсіз мүмкін емес. Жинақ табыстар мен тұтынудың айырмасын көрсетеді.
Өзінің қызметі барысында банк әр түрлі аудиториялар типтерімен байланысқа түседі: бәсекелестермен, клиенттермен, мемлекетпен және т.б. Бұлармен банк пайданы оңтайландыру мақсатымен өзара әрекет етеді.
Бірақ та бұл банктің банктік қызметтер нарығында қызмет атқара отырып, көздеген жалғыз мақсаты емес. Бұдан басқа, банктер қаржы ресурстарының өтімділігі мен табыстылығының қолайлы үйлесімділігін, банк атағын құру мен қолдауын және т.б. қамтамасыз етуге ұмтылады. Өз кезегінде, банктің жақсы атағы тек осы банкке келетін клиенттердің санына әсер етеді.
1. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 30.03.1995
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 30.03.1995
3. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Алматы: ИздатМаркет, 2004ж.
4. Питер С. Роуз. Банковский менеджмент. (Перевод с английского 2-го изд. –М: Дело,1999)
5. Сейткасимов Г.С. Ақша, несие, банктер. Алматы: Экономика, 1996ж.
6. Сейткасымов Г.С. Банковское дело. Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998ж.
7. Орысша-қазақша қазіргі экономикалық терминдердің түсіндірме сөздігі. /жауапты редактор: Досаев Қ.О./ Алматы: Экономика, 1999ж
8. Орысша-қазақша сөздік. Алматы, 1978ж.
9. Лаврушин О.И. Банковское дело. М., 2000 г.
10. Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции: Учеб. для ВУЗов. - М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1997. -471 с.
11. Исин. С. Банковские услуги: проблемы оценки себестоимости и ценообразования //Банки Казахстана. №7. 2004г.
12. Банки Казахстана. №12, 1. -2003
13. Банки Казахстана. №1, 11. -2004
14. Қаржы-Қаражат=Финансы Казахстана. №6, 2003
15. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. 2003
16. Марченко Г.А. "Развитие банковского сектора в Казахстане" //Деньги и кредит // 2000г.
17. "Банковские технологии" 2003г.
18. Н.Нысанбаев К., Тулембаева Ж. "Банки Казахстана и маркетинг".А.200ІГ
19. Новейшие банковские технологии.1-12. Москва 2000г.
20. Ю.Егоров А.Е. «Проблемы деятельности коммерческих банков на современном этапе развития экономики". //Деньги и кредит// 1995г.6.-С.4.
21. АТФБанктің 2004 жылғы есеп беруі
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 30.03.1995
3. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Алматы: ИздатМаркет, 2004ж.
4. Питер С. Роуз. Банковский менеджмент. (Перевод с английского 2-го изд. –М: Дело,1999)
5. Сейткасимов Г.С. Ақша, несие, банктер. Алматы: Экономика, 1996ж.
6. Сейткасымов Г.С. Банковское дело. Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998ж.
7. Орысша-қазақша қазіргі экономикалық терминдердің түсіндірме сөздігі. /жауапты редактор: Досаев Қ.О./ Алматы: Экономика, 1999ж
8. Орысша-қазақша сөздік. Алматы, 1978ж.
9. Лаврушин О.И. Банковское дело. М., 2000 г.
10. Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции: Учеб. для ВУЗов. - М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1997. -471 с.
11. Исин. С. Банковские услуги: проблемы оценки себестоимости и ценообразования //Банки Казахстана. №7. 2004г.
12. Банки Казахстана. №12, 1. -2003
13. Банки Казахстана. №1, 11. -2004
14. Қаржы-Қаражат=Финансы Казахстана. №6, 2003
15. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. 2003
16. Марченко Г.А. "Развитие банковского сектора в Казахстане" //Деньги и кредит // 2000г.
17. "Банковские технологии" 2003г.
18. Н.Нысанбаев К., Тулембаева Ж. "Банки Казахстана и маркетинг".А.200ІГ
19. Новейшие банковские технологии.1-12. Москва 2000г.
20. Ю.Егоров А.Е. «Проблемы деятельности коммерческих банков на современном этапе развития экономики". //Деньги и кредит// 1995г.6.-С.4.
21. АТФБанктің 2004 жылғы есеп беруі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.Коммерциялық банктегі қаржылық қызметтер теориясының аспектілері ... .6
1.1 Банк қызметінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6
1.2 Коммерциялық банктер қызметінің
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
II. Коммерциялық банктің қаржылық қызметіне статистикалық сараптама жасау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Банктің қаржылық қызметінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Банктің қаржылық қызмет нарығына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 39
III. Банктік қаржылық қызметтердің даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...75
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда банк қызметтерін жетілдіру, банк жүйесінің даму
жолдарын анықтау еліміздің экономикалық ,саяси, әлеуметтік өмірінің басты
назарында. Қазақстанның экономикалық нарықтық қатынастар жолына түсуі оның
жалпы әлемдік тенденция спекторында дамуын анықтайды. Сондықтан
коммерциялық банктер әлемдік тәжірибелерге сүйене отырып, жаңашыл
(инновациялық) технологияларды енгізу арқылы өздерінің қажеттіліктерін
толығымен қанағаттандыра алады.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың маңызды және бөлінбес
құрылымдарының бірі. Банктер қаржылық делдалдар сияқты шаруашылық қызмет
процесінде босайтын шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтың
жинақтарын, және де басқа да бос ақша қаражаттарды тартып, қарыз
алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп айырысуларды
жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген қызметтер атқарады.
Осылайша, өндіріс тиімділігіне және қоғамдық өнім айналысына тікелей ықпал
етеді.
Елімізде жүргізілген экономикалық реформа банк ісінің дамуында жаңа
кезеңге алып келді. Нарыққа өту жағдайында банктердің және басқа несиелік
институттардың даму перспективасы, оның іс-жүзінде іске асуы жайлы сұрақтар
ерекше өзекті мәселеге айналып отыр.
Аталған міндеттерді шешу мүмкіндігі қазақстандық, сонымен қатар шетел
банктердің қызмет етуінің практикалық ұғынуын зерттеу және де іс-жүзінде
жұмыстың ең прогрессивті, ұтымды нысандары мен әдістерін ендіру негізінде
ғана жүзеге асады. Бұл зерттеу тақырыбымның өзектілігін анықтап отыр.
Соңғы жылдарда қаржы нарықтарының – ақша және капитал нарықтарының –
құрылуының қарқынды процесі жүріп жатыр. Капитал нарығының дамуы жинақтарды
шоғырландырудың және қаражаттарды инвестициялаудың екі біріктірілген, өзара
байланысты процесті жетілдіруінсіз мүмкін емес. Жинақ табыстар мен
тұтынудың айырмасын көрсетеді.
Өзінің қызметі барысында банк әр түрлі аудиториялар типтерімен
байланысқа түседі: бәсекелестермен, клиенттермен, мемлекетпен және т.б.
Бұлармен банк пайданы оңтайландыру мақсатымен өзара әрекет етеді.
Бірақ та бұл банктің банктік қызметтер нарығында қызмет атқара отырып,
көздеген жалғыз мақсаты емес. Бұдан басқа, банктер қаржы ресурстарының
өтімділігі мен табыстылығының қолайлы үйлесімділігін, банк атағын құру мен
қолдауын және т.б. қамтамасыз етуге ұмтылады. Өз кезегінде, банктің жақсы
атағы тек осы банкке келетін клиенттердің санына әсер етеді.
Банктің клиенттерімен қарым-қатынасы банк өнімдерін сатып алу-сату
процесінде пайда болды. Оларға мыналар жатады: несие беру, депозиттік
шоттарды ашу, бағалы қағаздарды шығару, сатып алу және сату бойынша
операциялар, валюталық қатынастар, есеп-айырысу операциялары,төлем
карточкалары сонымен қатар трасталық қызметтер, бағалы металдарды сақтау
және т.б.
Көп клиенттермен банктік операцияларды орындау – дамыған несие жүйесі
бар әлемнің барлық елдеріндегі қазіргі банктік қызметтің маңызды
ерекшелігі.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын
кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін
өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге
ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы
клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін
көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды
білдіреді.
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен
ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты
өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере
алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Банктік қызмет көрсетудің сандық және сапалық сипаттамасына банктік
қызметтер нарығындағы бәсеке де ықпал етеді.
Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз шаруашылығын
жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға қол жеткізу үшін
көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа қызметтерді
ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді ендіруге және
бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назарын аударып отыр.
Жаңа қызметтерге пластикалық карточкалар, банкаралық электрондық есеп-
айырысулар, әлемдік Интернет байланыс жүйесіндегі қаржы нарығының құрылуы
жатады.
Біздің еліміздегі қазіргі банктік институттар аталған жаңа қызметтерді
атқара бастады. Клиенттің заказы бойынша маркетингтік зерттеуді, валюталық
операцияларды, басқа да қызметтерді, соның ішінде, трасталық, ақпараттық-
анықтамалық консультациялық, қор және т.б. жүргізеді.
Халыққа қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін жандандырудың мәні мынада:
шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге қол жеткізуге, банктік
қызмет көрсетуінде клиенттер қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыруға,
жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын жақсартуға, банктік
қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын төмендетуге жағдай
жасау.
Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу үшін оған
терең үңіліп, кешенді түрде қарастыру қажет. Банктік қызметтердің дамуы мен
перспективалары – біздің еліміздегі арнайы ғылыми түрде аз зерттелген
мәселе болса да, банк саласында қызмет атқарып жүрген көптеген
экономисттердің көкейінде жүрген маңызды сұрақтардың бірі. Бұл өзекті
мәселе менің дипломдық жұмысымда да кең өріс алып отыр.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Қазақстан Республикасы
экономикасының даму жолындағы алдыңғы қатарлы банктердің тізімінен орын
алатын АСҚБанкі, ЦентрКредитБанкі, ТұранӘлемБанкі, Темір Банкі АҚ-ң
тиімді қызметтері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы коммерциялық
банктердің іс-жүзіндегі көрсететін қызметтер көрінісін талдау, сонымен
қатар Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың, несиелік
қабілеттіліктің, банктегі автоматтандыру процесінің анализі болып табылады.
Банктік қызметтер нарығында пайда болатын мәселелердің шешу жолдары
қарастырылған.
Негізгі міндеттер. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей
міндеттерді орындау көзделген:
- коммерциялық банктердің қаржылық қызметтерінің теориялық
аспектілерімен танысу;
- коммерциялық банктердің қаржылық қызметтеріне талдау жүргізіп,
оны бағалау.
- банктік қызметтер нарығының дамуының негізгі бағыттарын анықтау;
- банктік қызметтер нарығында пайда болатын мәселелерді қарастыру
және шешу жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда банктік қызметтің мәні, экономикадағы ролі және олардың
жіктелуі қарастырылған.
Екінші тарауда банктік сектордың ағымдық жағдайының анализі, негізгі
көрсеткіштері және АСҚБанкі, ЦентрКредитБанкі, ТұранӘлемБанкі, Темір
Банкі АҚ-ң қаржылық қызметтерінің көрсеткіштері, банктік қызмет
нарығындағы белсенділігі сипатталады.
Үшінші тарауда банктік қызметтің жаңа түрлерін енгізудің мәселелері,
яғни траст, факторинг, форфейтинг және т.б. операциялары туралы мәліметтер,
жалпы банктік қызметтің даму перспективалары қарастырылады.
І. Коммерциялық банктегі қаржылық қызметтер теориясының
аспектілері
1.1 Банк қызметінің мәні
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлы-ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен
тікелей байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне
қатысушыларының экономикалық мүддерлерін қанағаттандыру жүзеге асырылады.
Осы кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың
капиталдарын, халықтық жинақтарын және шаруашылық кызметтің үрдісінде
босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың
уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп айырылысу жүргізеді және
экономика үшін басқа да көптеген қызмет көрсетеді, соның арқасында
өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналасына тікелей ықпал етеді.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық,
ауданаралық үлестіру механизмін қамтамассыз ету арқылы маңызды халық
шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктің атқаратын кейбір қызметтеріне тоқталып кеттік, ал енді банктің
қызметтері деген түсінікке анықтама беріп кетейік.
Экономикалық кітаптарда бұл терминге әр түрлі көзқарас тұрғыдан
талқылау жасалынады.
Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметі туралы заңында
мынадай анықтама беріледі: Банк операцияларын жүзеге асыру, сондай-ақ
банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың осы бапта белгіленген өзге де операцияларды жүргізуі банк
қызметі болып табылады. Ғ.С.Сейітқасымовтың Ақша, Несие, Банктер
кітабында Банк қызметін – банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-
әрекеттерді орындауын сипаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде
қандай да бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
делінген.
Жоғарыда банк қызметіне анықтама берерде банк қызметі, банк өнімі,
банк операциялары деген терминдер кездесті. Осы сөздерді шатастырмай, ара-
жігін сипаттап көрсеткен жөн.
Банктік қызмет – клиенттің қажеттілігін қанағаттандыру нысаны, банк
клиентіне қызмет көрсетудің нәтижесі. Банк өнімі – банк клиентіне қызмет
көрсету әдісі, клиентке қызмет көрсетудің бірыңғай технологиясымен
біріктірілген операцияларды орындаудың құжаттандырылған регламенті
(ережелердің тәртіпке келтірілген жиынтығы). Банк операциясы – клиенттің
үшінші тұлғалармен немесе банктің өзімен жасасқан мәмілені (трансакция)
іске асырудың мақсаттары, орны және уақытысы бойынша тәртіпке келтірілген
банктегі персоналдар әрекеттерінің жиынтығы. Осы түсініктердің өзара
байланысы банк технологиясының мазмұнын анықтайды және 1 сурет түрінде
көрсетілуі мүмкін.
Аталған қызметтерді тек өзіне ғана тән ерекшелігі бар арнайы қаржылық
мекеме атқарады. Осы мекеменің өзіне тоқтала кетсек.
Банк – заңды және жеке тұлғаларда шоғырландырылған ақша ағымдарының
қозғалысымен байланысты ерекше өнімді өндіретін, осы қаржы құралдарының
есебінен банк қызметтерін көрсететін арнайы экономикалық институт.
1-сурет. Банк технологиясының мазмұны
Жалпы банктердің басқа қаржы делдалдарынан айырмашылығы неде? 1-ден,
банктер үшін қарыздық міндеттемелермен екі жақты айырбас тән: олар меншікті
қарыздық міндеттемелерді орналастырады, ал осының негізінде жұмылдырылған
қаражаттарды басқа қаржы мекемелерінің шығарған қарыздық міндеттемелер мен
бағалы қағаздарға орналастырады. 2-ден, банктер заңды және жеке тұлғалардың
алдында қарыздың белгіленген сомасы бар міндеттемелерді өз мойнына
қабылдайды. 3-ден, есеп-айырысу–кассалық қызмет көрсетуді іске асыра
отырып, электрондық ақшаларды, пластикалық карточкаларды шығарып және
оларға қызмет көрсете отырып, банктер мемлекеттердің, кәсіпорындардың,
халықтың арасында ақша қаражаттарының қозғалысының ортасын қалыптастырады.
Банктердің мәні өндірістік процеске қатыспайтын капиталды шоғырландыруында
және бұл капиталды жаңа игіліктер мен қызметтерді өндіру мақсатымен іске
пайдалануында. Яғни банктер өндіруші мен тұтынушы арасында делдалдар болып
табылады, осы кезде олар екі жақты айырбасқа қатысады.
Банк пен клиенттің арасындағы өзара қатынасты келесідей схема түрінде
көрсетуге болады:
Банк қызметінің қорытынды нәтижесін анықтау үшін банк түсінігінің
мәні және клиент – банк – клиент схемасы қарастырылған болатын. Егер
материалдық өндіріс сферасында қызмет нәтижесі дайын өнім болса, банк
сферасында қызмет нәтижесі – банк қызметі болып табылады. Экономикалық
ғылымда қызметтер деп материалдық игіліктерді өндірмейтін, бірақ тек
процесс ретінде пайдалы еңбектің өзгеше әсері түсіндіріледі. Қызмет – бұл
жұмысты орындау процесінде жаңа, бұрын болмаған материалдық-заттай өнім
өндірілмейтін, бірақ жасалған өнімнің сапасы өзгеретін еңбек түрі. Басқаша
айтқанда, қызмет – бұл еңбек нәтижелерінің немесе өнімдерінің ерекше түрі
ретіндегі материалдық емес игілік. Яғни, бұндай қызмет әсерінің нәтижесі
тұрғысынан банктердің операциялары – бұл клиенттерге қызмет көрсету. Тек
клиенттердің көлемі банк операциясының оның қызметіне айналуын алдын-ала
анықтайды.
Клиенттің ниетіне байланысты банк клиент пайдасына өзінің операциясын
жүргізе отырып, оған белгілі бір қызметті ұсынады.
Клиенттің банкте орналастырылғын ақша қаражаттарының ролі, әрине, банк
үшін маңызды болса да, клиенттің өзінің пассивтік операцияларға қатысу
дәрежесі үлкен емес. Банктер активтік операциялар кезінде клиенттерге
ұсынатын қызметтерге, яғни несие беруден басқа өзінің жеке саясаты
шеңберінде және де клиент тапсырмасы бойынша және шоты есебінен банктің
жүргізетін бағалы қағаздармен операцияларына (қор операциялары) маңызды
назар аударады. Іс-жүзінде келесідей банк операцияларының тобында клиенттің
толық қатысуы орын алады: клиенттің тапсырмасы бойынша және комиссиондық
бастамаларда жүргізілетін сенімді және комиссиондық-делдалдық операциялар.
Барлық осы операциялар клиент – банк – клиент схемасына жауап береді және
банктік қызмет түсінігіне тең мағыналы. Банктің клиент қаражаттарын
тартудағы мақсаты тек тікелей пайда табу емес, сонымен қатар төлемдердің
қоғамдық қажетті қызметін орындай отырып, болашақта пайдалану мақсатымен
берілген қаражаттарды шоғырландыру мүмкіндігі болып табылады. Операцияларды
орындай отырып, өз клиенттеріне ұсынатын қызметтері үшін банк , әдетте,
сыйақы алады. Сонымен, мынадай қорытынды жасауға болады: банк – бұл банк
қызметтерін көрсететін кәсіпорын. Ал банктік қызмет ретінде клиенттің
тапсырмасы бойынша және клиенттің пайдасына белгілі бір төлем үшін
жүргізілетін банк операцияларын айтуға болады.
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын
функцияларды орындаудан көрініс табады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен
қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар
бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде
банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық
қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын
ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және
оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір
қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді,
ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша қаражаттарының
болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі болып
табылады.
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шарушылық қызметтеріне
қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық
операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан республикасындағы банктер және банктік қызметі туралы[1]
Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
- ақылы негізде депозиттерді тарату;
- клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға
кассалық қызмет көрсету;
- қайтарымдылық, мерзімдік және төлемдік шарттарымен заңды және жеке
тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
- инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және
басқа да қаржылық міндеттермелерді);
- төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
- ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін
кепілдеме және өзгеде міндеттемелерді беру;
- тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету,
осындай талаптардың орындалуын және бұл талаптардың инкассациялық
(факторинг) тәуекелін өз мойнына алу;
- банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету,
клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
- клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарын сақтандыру бойынша
қызметтер (сейфтік бизнес);
- коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз
(форфейтинг);
- клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды
(қаражаттарды қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
- банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
- лизингтік операцияларды жүзеге асыру.
Ұлттық[2] банкінің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да
банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен
операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды
аударуға байланысты қызметтерді көрсету (инкассация).
Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі
қызметтерді былай құруға болады:
- уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
- экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
- қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
- инвестициялық қызметті;
- клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау. Уақытша бос ақшалай
қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердің алғашқы дәстүрлі-базалық
қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капиталы мен тартылған қаражаттардан
тұрады. Меншікті капитал – банктің несиелік ресурстарының маңызды жіне
ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық ресурстарының тек 10%-ын құрайды.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда қаржылық ресурстар құрамында меншікті
капиталдың төменгі деңгейі болуы мынадай жағдайлармен түсіндіріледі –
біріншіден, банктер қаржылық нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа
кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос қаражаттар сомасын
депозит түрінде жинақтайды, осы жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай-ақ
олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз
алушыға ұсынады. Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі
болады, бұл салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден,
банктерге тартылатын депозитер басқа кәсіпорындардың материалдық
объетілерінде орналастырылған активтеріне қарағанда қондырғы ғимаратты
ыңғайлы, өтімді және нарықта оңай өткізіледі.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы барлық міндеттемелер
коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара
қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне
мүмкіндік береді. Ең алдымен, меншікті капитал банк қызметін бастау үшін
қажет. Сонымен қатар, офисті, жабдықтарды сатып алу және еңбек-ақыны төлеу,
сондай-ақ банктік операцияларды дамытудың келесі кезеңдерінде шығындарды
төлеу үшін қажет. Меншікті капитал – банктің қорғаныс кепілдік қоры. Осы
сипатта меншікті капитал маңызды, сөзсіз міндетті қор болып табылады,
банктің тұрақтылығы мен оның жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін
банктік қаражаттар құрылымында оның ролі өте жоғары.
Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік операцияларын
жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін
пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды. Депозит пен банк клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа
мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің
ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу мақсатында
орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Осылардың
негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі бөлігі
құралады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
- депозиттік операциялар әрекет ету керек;
- банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді
депозиттік саясат жүргізілуі керек;
- банк балансының өтімділігінің жоғары дәрежеде демеп отыратын
мерзімдік салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесіне
ерекше назар аударылуы қажет; депозиттік операциялармен қарыздарды
беру бойынша операциялардың арасында мерзім және сомалар бойынша
өзара байланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға
шаралар қолдану.
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап
еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытқа салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын-ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте, банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен процент төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым
салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр түрлі
формаларда – қолма-қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады.
Осындай шот ашып, клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық
жүргізуге сенім білдіреді.
Банктерде күнделікті төлем операцияларын жүргізу біраз шығындарды талап
етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік техникаларды қолданумен ол біршама
азайды, әйтсе де ол банктердің шығындарының маңызды факторы болып табылады.
Клиенттің шоты бойынша күнделікті банкте жүздеген немесе мыңдаған
бухгалтерлік өткізбелер жасалынады. Талап еткенге дейінгі шоттарды иеленуші
клиенттерді жалпы қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай
қаражаттарды ағымдағы есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл
банк шығындарын көп немесе аз дәрежеде компенсацияландырады. Банктің
коммерциялық мақсаттары үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады,
сондай-ақ ол пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің
көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан қаражаттарды үнемі алып
және бірнеше күннен немесе аптадан кейін қайтадан толтырып отырулары
нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу
үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл экономиканың айналымдық сипатына
негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен талап еткенге дейінгі шоттар
есебінен банктер 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контрокорренттік
шоттарды орналастыруы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алуы немесе
аударуы мүмкін, сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал
контрокорренттік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін.
Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-бірте шегеріледі. Қазіргі кезде
клиент келісім бойынша депозиттік шоттардан несие алуы мүмкін. Бұл шоттар
АҚШ-та трансакциялық немесе чектік шоттар деп аталады, сондай-ақ оларға чек
жазылып берілуі мүмкін.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Терминнің өзінен
көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары мерзімге
орналастырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары
пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ банк үшін бұл депозит тиімді,
өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай да бір қарыз алушыға қарыздарды
ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады. Мерзімді
салымдар талап еткенге дейінгі шоттарда орын алатын ағымдағы төлемдер үшін
пайдаланылмайды. Мерзімді салымдар меншікті мерзімді салымдар және кері алу
туралы ескертуі бар мерзімді салымдар болып бөлінеді. Меншікті мерзімді
салымдар шот иелеріне алдын ала белгіленген күні қайтарылады, ал осы күнге
дейін банк оларды өз қалауы бойынша иемденеді.
Егер шот иесі белгіленген күні соманы кері алмаса, онда оны сол күннен
кейін ағымдағы шот секілді пайдаланады, сондай-ақ ол өз ақшаларын кез
келген келесі күндерде кері ала алады.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың кеңірек тараған
түрі кәдімгі жинақ шоты немесе жинақ кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ
салымы. Шот иесі шотқа ақша салу немесе одан кері алу үшін жинақ
кітапшаларын міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлеріне
қарағанда жоғары пайыздарды төлеуінің жинақ салымдарын құнтты демеу және
салымшалардың жинақтарын банктерде сақтауды ынталандыру үшін пайдаланады.
Халық пен коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын кеңінен
қолданады. АҚШ-та корпорациялар, фирмалар және басқа да коммерциалық
ұйымдар үшін шоттың шекті сомасы 150 мың долларға белгіленген.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі формалары
қолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға мақсатты және т.б. Әдетте олар
халыққа қосымша қызметтерді (почталық, телеграфтық, саудалық және т.б.)
ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі болмайды және
шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын ала ескерту талап етілмейді, олар
бойынша чектер берілмейді.
Жинақ салымдары АҚШ-та мерзімді салымдардың ең ірі түрлерін құрайды.
Мерзімдік салымдардың басқа бір түрі – мерзімді депозиттік
сертификаттар болып табылады. Ол банкіге тұрақты пайыздық мөлшерлемемен
белгілі бір мерзімге банкіге қаражаттарды енгізгендігін куәландыратын
ақшалай құжат. Олар компанияларға, фирмаларға және өте бай иемденушілерге
100 мың доллардан кем емес сомада беріледі. Олар екінші ретті нарықта
сатылуы және басқа тұлғаға өтуі мүмкін – берілетін және салымшының өзінде
қалатын, берілмейтін болады. Ақшаны мерзімінің аяқталуымен, тек
сертификаттарды ұсыну арқылы банктен алуға болады, ал мерзімі – 14 күннен
18 айға дейін болуы мүмкін.
Коммерциялық банктер өз бастамалары бойынша депозиттік емес
ресурстарды жинақтайды. Бұл қаражаттар тартылған қаражаттар немесе жай
міндеттемелер деп аталады. Оларға банкаралық нарықтан займ алу, бағалы
қағаздарды кері сатып алу шартымен сату, вексельдерді еспеке алу және
орталық банктен қарыз алу, кепілге салу қағаздарын, банктік облигацияларды
эмиссиялау және т.б. жатады.
Банкаралық нарықта Орталық банктің резервтік шотында сақтандырылатын
депозиттер сатылады және сатып алынады.
Міндетті минимуммен салыстарғанда резервтік шотта артық қаражаттары
бар көптеген банктер олардың қосымша пайда алуы үшін қысқа мерзімді қарызға
ұсынады.
Қайта сатып алумен бағалы қағаздарды сатып алу туралы келісім банк пен
қарыз алушы арасындағы келісім болып табылады. Бағалы қағаздарды сатып ала
отырып, қарыз алушы банктен бағалы қағаздармен қамтамасыз етілген қысқа
мерзімді несие алады. Операцияның міндетті шарты - қарыз алушының бағалы
қағаздары қатаң белгіленген түрде және алдын ала анықталған баға бойынша
қайта сатып алу міндеттемесі болып табылады. Бұл банктердің өтімділігін
реттеу үшін ақша нарығында қаражаттарды қысқа мерзімді жұмылдырудың өте
икемді және ыңғайлы тәсілі.
Коммерциялық банктер[3] өздерінің ресурстарының жетіспеушілігінің орнын
толтыру үшін Орталық банктен қарыз алады. Біздің республиканың банктік
тәжірбесінде бұл жиі болатын құбылыс. 1993-1994 жылдары коммерциялық
банктер өздерінің ресурстарының 60%-ын Ұлттық банкінің орталықтанған
несиелері есебінен толтырды. Сөйтіп Ұлттық банкінің несиелері банктердің
ресурстарының тұрақты көзіне айналды.
Депозиттік емес пассивтерге банктік облигацияларымен және кепілге салу
парақтарымен жасалатын операциялары жатады. Бұл опреациялардың мәні белгігі
бағалы қағаздардың орнына банктермен ақша қаражаттарын жұмылдырудан тұрады.
Кепілхаттық қағаз парақтары мен операциялар жер уческелерін сатып
алуда қаржыландырумен тығыз байланысты. Банктер қаражаттарды тарту үшін
қамтамасыз етілуі жер, құрылыс, яғни ипотека болып табылатын кепілхаттақ
қағаз парақтарының элементі болады.
Сонымен бірге банктермен ақша қаражаттарын тарту үшін шығарылатын
коммуналдық облигациялар әр түрлі мемлекеттік заңды тұлғаларға қарыздар
бойынша талаптардың қамтамасыз етілуі болады. Бұл бағалы қағаздар қатаң
өсімақылы және әдетте 10-нан 25 жылға дейінгі мерзімде шығарылады.
Осылайша коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметінің бірі –
жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын жинақтау және де
депозиттік емес операцияларды орындау жолымен басқа пассивтерді жұмылдыру
болып табылады. Депозиттік және депозиттік емес пассивтер салымшыларға
пайыз төлеумен, оларға есеп айырысу төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды
банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру жолымен жинақталады.
Экономиканы және халықты несиелендіру.
Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі – экономиканы
және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы
маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында
банктер несиелік институттарға қатысты болады.
Несиелік операциялар - бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы
біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық
шарттарында белгілі ақша қаражаттар сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.
Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік
операциялар банктер мен қарыз алушыға қарыз ұсынғанда, ал пассивтер,
керісінше, банк қарыз алушы ролінде, ал клиенттер – несие беруші ролінде
болғанда пайда болады. Сәйкесінше несиелік операциялардың екі нысаны
болады: қарыздық және депозиттер. Біз алдыңғы бөлімде қарастырған бірінші
қызмет – бұл банктің пассивтік несиелік операциялары, яғни депозит
формасында.
Банктердің активтік қарыздық опреацияларын қарастырайық. Кәсіпорын,
фирма, концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын толықтыру, жалақыны
төлеу, жабдық сатып алу үшін және т.б; ауыл шаруашылық кәсіпорындар,
фирмалар - өздерінің тұқым, жанар-жағар май және тыңайтқыш сатып алу
шығындарын жабу үшін; бір реттік тұтынушылар (халықтар) – автомобиль, үй,
ұзақ пайдаланылатын тауарлар және т.б. сатып алу үшін; үкімет – ағымдағы
шығындарды қаржыландыру үшін алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы қарызды
негізінен табыс алу мақсатында шоғырландырған ақша қаражаттарын (депозиттік
және депозит емес) орналастыратын коммерциялық банктерден алады.
Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшылардан ақша
қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуда қаржылық
делдалдар ролін атқарады. Банктің бұл қызметі несиелік қатынастардың барлық
қатысушыларына (салымшылар, қарыз алушылар және банк) тиімді. Бұл
қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің қажеттілігн
қанағаттандырады.
1.2 Коммерциялық банктер қызметтерінің жіктелуі
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын әр түрлі белгілері бойынша
жіктеуге болады: мерзімдері бойынша – қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта
мерзімді (1-ден 5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген (қарыз алушыға
сенімге негізделген және қамтамасыз етілуі жоқ бланкілер) және қамтамасыз
етілген; банктің роліне байланысты (несие беруші немесе қарыз алушы) –
активтік және пассивтік қарыздық опреациялар (активтік – бұл клиентті және
басқа банктерді несиелеу; пассивтік – Орталық банктен және басқа
коммерциялық банктерден банкаралық несие алу); несиелендіру мақсатына
байланысты – негізгі капиталды арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға,
тұтынушылық мақсаттарға арналған қарыздар.
Несиелік операциялар басқа белгілері бойынша да жіктеле алады: қарыз
алушылардың түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, мөлшері бойынша, ашу
шарттары бойынша және басқалар. Мысалы, қарыз алушылардың түрлері бойынша
қарыздар былай жіктеледі: сауда өнеркәсібіне, жылжымайтын мүлік
кепілдігіне, жеке тұлғаларға, бағалы қағаздарға, ауыл шаруашылық, қаржы
органдарына және т.б.
Несиенің пайдалану сипаты бойынша оны өндірістік және тұтынушылық қолма-
қол (тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыруға) деп бөлуге болады.
Несиенің мұндай жіктелуінің негізінде формалды белгілер жатқанын атап
көрсету қажет. Шет елдердің экономикалық әдебиетінде несиенің және несиелік
операциялардың бірыңғай жіктелуі жоқ.
Банктердің несиелік операциялары, банктердің және клиенттің өзара
қатынастары, қарыз берудің барлық шарттары реттеліп жасалған несиелік
келісім-шарттар негізінде жүзеге асырылады. Несиелік келісім-шарттың
шарттары коммерциялық банкпен жүргізілетін несиелік саясаттың әрбір нақты
сәтіне байланысты.
Ол несиелік тәртіппен байланысты. Қарыз алушылар несиенің
қайтарымдылығын және несиелеудің басқа қағидаларын сақтауды, ал банктер –
несиелердің мөлшерін реттеу тәртібі, олардың төлеу мен өтеу шарттарын
қамтамасыз етуі тиіс. Несиелік саясаттың құрамдас бөлігі болып пайыздық
саясат табылады. Банк клиентпен бірге жалпы банктік ережелер негізінде
іріленген объект құрамын және несиелердің жекелеген объектілерін, несиенің
берілу және өтелу тәртібін, кәсіпорынның меншік және қарыз қаражаттарын
тиімді пайдалану бойынша шараларды, пайда алуға жетуге әрекет ететін басқа
шаралар және де несиелік келісім-шартты сақтандыру жақтары бойынша
міндеттері мен құқықтарын өз бетінше анықтауға құқылы. Келісім-шарттың
қаншалықты сауатты және негізді құрылуы көбіне банктің клиентке әсеріне
байланысты.
Несиелік келісім-шартта қарастырылған шарттармен коммерциялық банктер
несиенің пайдалануын бақылауға, инженерлік және басқа тексерулерді
жүргізуге, несиелік келісім-шартты бұзушы қарыз алушыларға экономикалық
әсер етуші шараларды қолдануға міндетті. Несиенің белгіленген мерзімдегі
қайтарымдылығы мен төлемділігі шешуші мәнге ие екені сөзсіз. Бұл
принциптерсіз несие өзінің мәні мен мақсатын жоғалтады. Таяу уақытқа дейін
банктердің қарыздары қорытындысына мемлекеттің кәсіпорын мен ұйымдарға
берілетін қайтарымсыз және тегін датациясына айналып келген болатын. Кейбір
жағдайларда және күні бүгінде осы жайт қайталануда. Бірақ республикада
жүзеге асырылып жатқан банк реформасы ең әуелі экономикалық категория
ретіндегі несие берудің негізгі қағидалары мен позициясын қалпына келтіруге
бағытталған. Қазір қарыздардың қамтамасыз етілуі жаңаша көрініс табуда.
Сондай-ақ әрбір берілген қарыз нақты материалдық қамтамасыз етілуі тиіс деп
болжамдалады.
Қарыз алушының белгіленген мерзімде несиені қайтарудың нақты
мүмкіндігін ескермеді. Қазіргі кезде клиенттің өтімділігіне, оның өзінің
міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігіне көп көңіл бөлінеді.
Бұл сараптау жұмыстарына қатысты экономикалық аппараттың жаңа қатынасын
оның формальды жұмыс әдістерінен бастап қызмет көрсететін шаруашылық
ұйымдардың ісін жақсы білу негізінде несиенің қағидаларын жүзеге асыруға
бетбұрыс жасауын талап етті.
Қарыздарды (ссудаларды) қамтамасыз ету банк активтерінің сақталуы мен
табыс табуының кепілдігі үшін қажет. Несиелік қамтамасыз етудің негізгі
түрлеріне төмендегілер жатады:
- кепілге алу – тапсырма бір жақты міндеттемелі келісім-шарт. Бұл
жағдайда тапсырма беруші қарыз алушының қарызын қажет уақытында
өтеп беруі туралы банк алдындағы міндеттемесі;
- кепілдік – кепілдеме уақыты жеткенде қарыз алушы өз міндеттемесін
орындамай жатқан жағдайда, анықтаушы соманы өтеп беру туралы
кепілдік міндеттемесі;
- бағалы қағаздар, тауарлар және мүліктерді кепілдікке салу. Кепіл
құқығы – қарыз алушы өз міндеттемелерін орындай алмаған жағдайда,
оның кепілдікке салған мүліктерін сату барысында түскен түсімнің
белгілі бір бөлігін алу немесе сол мүліктерді (ғимарат, жер
учаскесі, жылжымалы мүліктер) толығымен иемдену құқы;
- жылжымайтын мүлікті кепілдікке салу құқығы; несиелерді қамтамасыз
етуде негізгі роль ипотекаларға жүктеледі және ғимараттар мен жер
учаскелері жылжымайтын мүліктерді кепілдікке салу заңының негізі
болып табылады. Оларды кепілдікке салу арқылы иегерлері несие
алады.
Несиелерді қамтамасыз етудің, материалдық формаларына: жер, құнды
қағаздар, тауарлы-материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері және т.б.
жатады.
Банктерде клиенттерге қарыз беру үшін қарыздарды есепке ала отырып,
әрбір несиелендіру объектісі бойынша арнайы қарыздық шоттар ашылады.
Жекелеген баланстық шоттарда бір клиентке берілген қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді қарыздарды еспке алу жүргізіледі. Қарыздық шоттардың дебетінде
алынған қарыздардың сомасы, ал кредитінде қайтарылғаны көрсетіледі.
Клиенттердің қажет етуіне және қызығушылығына байланысты әр банкке жай
қарыздық немесе арнайы қарыздық шоттар ашылады.
Арнайы қарыздық шоттардың жай шоттардан айырмашылығы – қарыз беру әр
уақыт сайын құжаттық түрде негізделмей-ақ, қарыз алушының арнайы қарыздық
шот ашқызу барысында банкке өткізген міндеттемелік өтініші негізінде
жүргізіледі. Қарыз қажетті жағдайда есеп айырысу құжаттарын өтеу жолымен
беріліп түскен түсімдерді арнайы қарыздық шоттарға аудару арқылы жойылады.
Қарыз, сонымен қатар, контокорренттік шоттардан да беріледі. Бұл шотта
бір жағынан түскен түсімдер[4] көрсетілсе, екінші жағынан қарыздар мен
төлемдер көрсетілетінайрықша шот түрі. Онда тек дебеттік немесе кредиттік
сальдо ғана болады.
Контокорренттік шоттардан берілетін несие контокорренттік несие деп
аталады. Негізінен ол есеп айырысу құжаттарын өтеп беру үшін немесе бағалы
қағаздар сатып алу, вексельдерді өтеу үшін қолма-қол ақша түрінде берілуі
мүмкін. Контокорренттік несиелерді ұсыну тәртіптері сақтала отырып, келісім-
шарт бекітіледі.
Банктердің контокорренттік шот бойынша әрбір қарыз алушы үшін несие
шамасын шектеуде лимит белгіленеді. Аталған несиені қамтамасыз ету құрамына
ипотека, бағалы қағаздар және т.б. жатады. Бұл несие біздің республикамызда
әлі дамыған жоқ. Соңғы уақыттары кейбір жекелеген коммерциялық банктер
контокорренттік шотты пайдаланады.
Қысқа мерзімді несиелер – күнделікті айналым операцияларына қажетті
айналым капиталының құнын өтеу үшін беріледі. Оларға жататындар: несиелік
желі (линия), соның ішінде маусымдық және жаңармалы қарыздар, күтпеген
оқиғаларға жұмсалатын несиелер мен қарыз алушының айналым капиталын
толықтыру үшін берілетін қарыздар.
Орта мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар – күрделі құрылыс шараларын
жүргізу үшін, үй және қондырғылар сатып алу үшін, сонымен қатар, негізгі
капиталды қаржыландыру үшін беріледі. Оларға жататындар: мерзімдік
қарыздар, мүлікті кепілге алып берілетін қарыздар, құрылыстық қарыздар және
қаржылық лизингтер.
Несиелік желілер – анықталған тәртіптерді сақтай отырып, белгіленген
уақыт аралығында несиелерді пайдалануға мүмкіндік беретін, несиелердің
максималды сомасын алу туралы банк пен қарыз алушы арасындағы келісім-шарт.
Жақсы табыс тауып, жиі несие қолданып жүрген фирма қажетті жағдайда көлемі
алдын-ала белгіленген қарызды банктен алуға келісім-шарт жасасады. Бұл
қарыз бір жылға дейінгі мерзімде беріледі.
Несиелік желінің мынадай түрлері болады:
Маусымдық – өндірістің маусымдық болумен байланысты айналым
құралдарының жетіспеушілігінен банктерге беріледі.
Жаңармалы – айналым құралдарының ұзақ мерзімге жетпеуіне байланысты
қарыз алушыға берілетін несие.
Күтпеген оқиғаларға жұмсалынатын қарыздар қарыз алушының айналым
құралындағы күтпеген жағдайларға бір жолғы қажеттілігін қаржыландыру үшін
беріледі.
Айналым капиталын толықтыруға арналған перманенттік қарыздар – айналым
құралындағы ұзақ мерзімді тапшылыұтарды жабу үшін беріледі. Бұл жерде
несиелер ай сайын немесе үш ай сайын жойылып, жабылып отырады.
Мерзімді қарыздар – ғимараттарға жөндеу жұмыстарын жүргізу, көлік сатып
алу, құрал-жабдықтар алу және бастапқы қарыздарды қаржыландыру үшін
беріледі. Бұл қарыздар күрделі капитал енгізілетін салаларда өте кеңінен
қолданылады.
Салынған мүлік туралы актіге берілетін қарыздар – өндіріс ғимараттарын,
зауыт құрылысын, үйлерді, жер учаскелерін сатып алу немесе қаржыландыру
үшін қолданылады. Олар 15 жылға немесе одан жоғары мерзімге есептеліп, ай
сайын көлемі алдын-ала белгіленген жарналар арқылы өтеледі. Бұл несиелер
біздің елімізде толық дамыған.
Құрылыстық қарыздар – ғимараттар мен құрылғылар құрылысының мерзіміне
арнап беріледі. Қарыз алушы бұл несиенің өсім ақысын үнемі төлеп отырады.
Сонан кейін қарыздарды салынған мүлік туралы актіге қайта рәсімдейді.
Жекелеген қарыз алушыларға коммерциялық банктер тұтыну несиелерін
береді.
Ол негізінен тұрғын үйлер, ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар және
пәтерлер сатып алумен байланысты болады. Бұл несиелерге жаңармалы несиелер,
ұзақ мерзім пайдаланылатын несиелер және мерзім өтелетін несиелер жатады.
Жылжымайтын мүлікке берілетін қарыздар – құрылыс мерзімі екі жылдай
көлемге созылатын құрылыстық фирмаларға берілетін несие. Сонымен қатар, бұл
несие тұрғын үй сатып алу үшін 15-25 жылға да беріледі.
Жеке тұлғаларға берілетін қарыздар – ұзақ мерзімді тұтыну тауарларын
сатып алу үшін берілетін тұтыну несиесі.
Коммерциялық жанама несиелендіруге толық тоқтала кеткеніміз жөн.
Коммерциялық несиелер бұрынғы Кеңес Одағынан басқа барлық елдерде кеңінен
тараған. Қазіргі кездегі экономикалық дағдарыстан шығуда оның атқарар ролі
зор болар еді, бірақ Республикамызда әлі бұл несиееш қолдау тапқан жоқ.
Коммерциялық несиелер негізінен вексельдер арқылы жүзеге асырылады.
Вексель – белгілі уақыт өткеннен кейін вексель ұсынушыға белгілі бір соманы
төлеу туралы вексель иесінің нұсқамасы немесе жазбаша түрдегі хаттамалы
анықтама.
Коммерциялық несиелендіруде жабдықтаушы сатып алушыға несиеге тауар
береді. Оны алушы жабдықтаушының атына вексель толтырып ұсынады және
жабдықтаушы ол вексельді банкке кепілдікке беру арқылы қарыз алады. Бұл
арада қарыз алу уақытында тауарлы түрдегі вексель қарызды қайтару уақыты
жеткенде ақшалай қайтарылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеге өтуі дисконттау, яғни
вексельдерді, шот-фактураны (факторинг) және басқа да коммерциялық бағалы
қағаздарды есепке алу жолымен немесе вексельдерді кепілге алып қарыздар
беру нәтижесінде жүзеге асырылады. Есепке алу операциясы банктің ақшалай
қарыздық міндеттемелерді сатып алуды сипаттайды.
Вексельді есепке ала отырып, банк клиентті өтімді қаражаттарға ие
болады, сондай-ақ банкке алынған соманы қайтару міндетінен құтылады,
себебі, банк оларды тікелей вексель берушіден талап етеді.[5]
Вексельді кепілге алып берілетін қарыздар – мерзімді болады, егер де
вексель иесі алдын-ала келісілген мерзімге банкіден оларды сатып алуға
міндетті болса немесе онкольдық (несие беруші кез келген сәтте өтеуді талап
ете алатын несие) болса, онда қарыздарды қайтаруды банктің кез келген
уақытта талап етуге құқы бар.
Вексельді кепілге ала отырып, банк қарыздың ең жоғары мөлшерін, кепіл
мөлшерін және шот бойынша қарызбен қамтамасыз ету арасындағы пайыз
қатынасы, пайыз мөлшерін және банк комиссиясын анықтайды. Несиелік шартта
банктің қарыз сомасын өтеу үшін вексель берушінің сол вексельді төлеуге
арналған сомасын пайдалану құқы айтылған, ал егер ондайлар болмаса есеп
айырысу шотына көрсетілген қызметтер мен тауарлар сатудан түскен түсім
сомасын пайдалана алады.
Коммерциялық банктердің несиелік қызметті атқаруы – несиелік механизмді
үнемі жетілдіруді, қарыздарды берудің қарапайым техникасын қамтамасыз
ететін несиелеу әдістері мен формаларын енгізуді, несиелік операциялардың
еңбек сыйымдылығын төмендеуді білдіреді.
Қазақстан Республикасында несиелеу: “Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі туралы”, “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы” заңдарымен, сондай-ақ Ұлттық банкімен 1994 ж. 11 ақпанда бекітілген
“Қазақстан Республикасы экономикасын қысқа мерзімді несиелеу” Ережесімен
реттеледі және жүзеге асады. Бұлар банктердің барлық меншік формалары мен
түрлеріне қатысты.
Қысқа мерзімді қарыздар беру ресми мәртебесі бар банктермен жүзеге
асады, ол мәртебе Ұлттық банкінің банк ашуға берген рұқсаты мен банктік
операцияларды жүргізуге лицензияның бар болуымен анықталады.
Қарыз несиелік қабілеті бар қарыз алушыларға беріледі. Егер олардың
мерзімі ұзақ болмаған болса, онда қарыздар бойынша мерзімі өткен қарыздары
болған жағдайларда да беріледі.
Қарыз беру үшін қарыз алушының беделін; бұрын алған қарыздарды өз
уақытында қайтаруын; болмаса өтімділігін; барлық қарыздық міндеттемелерді
өтеуін; меншікті айналым қаражаттарының барлығын алдын-ала зерттеп білуі
қажет.
Қарыздарды беру жекелеген қарыздық дербес шоттар бойынша жүргізіледі.
Ол шоттар несиенің бағытталуы бойынша (несие шифр) ашылады.
Мұндағы өнімнің сатудан түскен түсім мен басқа да түсімдер есеп
айырысу шотына аударылады. Қарыз ақшалай қаражат жоқ кезінде тауарлы-
материалдық құндылықтар, көрсетілген қызметтер үшін ақшалай-есептік
құжаттарды төлеуге, сондай-ақ қолданылмаған қарыз қалдығы мөлшерінде чектік
кітапшаны және аккредитивтер ашу үшін беріледі.
Қарызды пайдаланғаны үшін төлем ақының (пайыздық) мөлшері
төмендегілерге байланысты қойылады: несиені пайдалану мерзіміне, қарыз
алушының төлей алмау тәуекеліне, несиелік ресурстар үшін төлем мөлшеріне,
объект сипатына, бәсекелес банктердің мөлшерлемесіне және басқада
факторларға байланысты.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі
Инвестиция дегеніміз – бұл халық шаруашылығына мемлекет ішінде және
шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында ұзақ
мерзімді қаражат бөлу. Тікелей инвестиция – бұл қаражаттарды тікелей
өндіріске, құрал-жабдықтарды сатып алу және әлеуметтік, өндірістік
сипаттағы объектілерді салуға жұмсалады. Портфельдік инвестиция бағалы
қағаздарды сатып алу арқылы (бағалы қағаздар портфелі) және ұзақ мерзімдік
банк несиелерін беру арқылы (қарыздар портфелі) жүзеге асады. Жеке,
мемлекеттік, шетелдік инвестициялар инвестициялық заңдармен реттеледі, ол
заңдарға жеке шаруашылық бөлімшелердің, банктердің инвестициялық іс-әрекеті
тәртібі ережелері анықталады және инвестор құқықтары қорғалады.
Қазақстанда, заңға сәйкес, инвестиция деп – кәсіпкерлік іс-әрекет және
басқада пайда әкелетін іс-әрекет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары
мен бағалы қағаздарды айтады. Инвестициялық қызметтің қатысушылары – жеке
және заңды тұлғалар, мемлекет сол сияқты шетелдік инвесторлар бола алады.
Берілген жағдайдағы әңгіме коммерциялық банктердің инвестициялық қызметіне
қатысты.
Әдетте, банктердің инвестициясы деп, ақша қаражаттарын банктердің
өздерінің бастамашылығымен табыс алу мақсатында, белгілі бір мерзіміне
ақшалай қаражаттар салу. Тар мағынада банктердің инвестициялық қызметі деп
– банктердің салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде қызмет ететін бағалы
қағаздарға ақша қаражаттарын салу. Инвестицияның қарыздан бір қатар
айырмашылығы бар. Біріншіден, қарыздар салыстырмалы қысқа мерзімде
қайтарымдылық шартымен қолданылады, ал инвестиция салынған ақша иесіне
қайтпас бұрын, салыстырмалы ұзақ мерзімде ақша қаражаттарының ағынын
қамтамасыз ету мақсатында жасалады. Екіншіден, несиелеу кезінде
бастамашылық қарыз алушыдан болған,ал инвестиция кезінде – несие берушіден
(банктен) болады.Үшіншіден, несие мәміле нақты несие беруші мен қарыз алушы
арасында жасалады, ал инвестициялау нарықта міндетті қызметті қарастырады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты – қаражаттардың
сақталуын қамтамасыз ету, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.Коммерциялық банктегі қаржылық қызметтер теориясының аспектілері ... .6
1.1 Банк қызметінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6
1.2 Коммерциялық банктер қызметінің
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
II. Коммерциялық банктің қаржылық қызметіне статистикалық сараптама жасау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Банктің қаржылық қызметінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Банктің қаржылық қызмет нарығына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 39
III. Банктік қаржылық қызметтердің даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...75
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда банк қызметтерін жетілдіру, банк жүйесінің даму
жолдарын анықтау еліміздің экономикалық ,саяси, әлеуметтік өмірінің басты
назарында. Қазақстанның экономикалық нарықтық қатынастар жолына түсуі оның
жалпы әлемдік тенденция спекторында дамуын анықтайды. Сондықтан
коммерциялық банктер әлемдік тәжірибелерге сүйене отырып, жаңашыл
(инновациялық) технологияларды енгізу арқылы өздерінің қажеттіліктерін
толығымен қанағаттандыра алады.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың маңызды және бөлінбес
құрылымдарының бірі. Банктер қаржылық делдалдар сияқты шаруашылық қызмет
процесінде босайтын шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтың
жинақтарын, және де басқа да бос ақша қаражаттарды тартып, қарыз
алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп айырысуларды
жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген қызметтер атқарады.
Осылайша, өндіріс тиімділігіне және қоғамдық өнім айналысына тікелей ықпал
етеді.
Елімізде жүргізілген экономикалық реформа банк ісінің дамуында жаңа
кезеңге алып келді. Нарыққа өту жағдайында банктердің және басқа несиелік
институттардың даму перспективасы, оның іс-жүзінде іске асуы жайлы сұрақтар
ерекше өзекті мәселеге айналып отыр.
Аталған міндеттерді шешу мүмкіндігі қазақстандық, сонымен қатар шетел
банктердің қызмет етуінің практикалық ұғынуын зерттеу және де іс-жүзінде
жұмыстың ең прогрессивті, ұтымды нысандары мен әдістерін ендіру негізінде
ғана жүзеге асады. Бұл зерттеу тақырыбымның өзектілігін анықтап отыр.
Соңғы жылдарда қаржы нарықтарының – ақша және капитал нарықтарының –
құрылуының қарқынды процесі жүріп жатыр. Капитал нарығының дамуы жинақтарды
шоғырландырудың және қаражаттарды инвестициялаудың екі біріктірілген, өзара
байланысты процесті жетілдіруінсіз мүмкін емес. Жинақ табыстар мен
тұтынудың айырмасын көрсетеді.
Өзінің қызметі барысында банк әр түрлі аудиториялар типтерімен
байланысқа түседі: бәсекелестермен, клиенттермен, мемлекетпен және т.б.
Бұлармен банк пайданы оңтайландыру мақсатымен өзара әрекет етеді.
Бірақ та бұл банктің банктік қызметтер нарығында қызмет атқара отырып,
көздеген жалғыз мақсаты емес. Бұдан басқа, банктер қаржы ресурстарының
өтімділігі мен табыстылығының қолайлы үйлесімділігін, банк атағын құру мен
қолдауын және т.б. қамтамасыз етуге ұмтылады. Өз кезегінде, банктің жақсы
атағы тек осы банкке келетін клиенттердің санына әсер етеді.
Банктің клиенттерімен қарым-қатынасы банк өнімдерін сатып алу-сату
процесінде пайда болды. Оларға мыналар жатады: несие беру, депозиттік
шоттарды ашу, бағалы қағаздарды шығару, сатып алу және сату бойынша
операциялар, валюталық қатынастар, есеп-айырысу операциялары,төлем
карточкалары сонымен қатар трасталық қызметтер, бағалы металдарды сақтау
және т.б.
Көп клиенттермен банктік операцияларды орындау – дамыған несие жүйесі
бар әлемнің барлық елдеріндегі қазіргі банктік қызметтің маңызды
ерекшелігі.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын
кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін
өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге
ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы
клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін
көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды
білдіреді.
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен
ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты
өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере
алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Банктік қызмет көрсетудің сандық және сапалық сипаттамасына банктік
қызметтер нарығындағы бәсеке де ықпал етеді.
Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз шаруашылығын
жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға қол жеткізу үшін
көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа қызметтерді
ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді ендіруге және
бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назарын аударып отыр.
Жаңа қызметтерге пластикалық карточкалар, банкаралық электрондық есеп-
айырысулар, әлемдік Интернет байланыс жүйесіндегі қаржы нарығының құрылуы
жатады.
Біздің еліміздегі қазіргі банктік институттар аталған жаңа қызметтерді
атқара бастады. Клиенттің заказы бойынша маркетингтік зерттеуді, валюталық
операцияларды, басқа да қызметтерді, соның ішінде, трасталық, ақпараттық-
анықтамалық консультациялық, қор және т.б. жүргізеді.
Халыққа қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін жандандырудың мәні мынада:
шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге қол жеткізуге, банктік
қызмет көрсетуінде клиенттер қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыруға,
жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын жақсартуға, банктік
қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын төмендетуге жағдай
жасау.
Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу үшін оған
терең үңіліп, кешенді түрде қарастыру қажет. Банктік қызметтердің дамуы мен
перспективалары – біздің еліміздегі арнайы ғылыми түрде аз зерттелген
мәселе болса да, банк саласында қызмет атқарып жүрген көптеген
экономисттердің көкейінде жүрген маңызды сұрақтардың бірі. Бұл өзекті
мәселе менің дипломдық жұмысымда да кең өріс алып отыр.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Қазақстан Республикасы
экономикасының даму жолындағы алдыңғы қатарлы банктердің тізімінен орын
алатын АСҚБанкі, ЦентрКредитБанкі, ТұранӘлемБанкі, Темір Банкі АҚ-ң
тиімді қызметтері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы коммерциялық
банктердің іс-жүзіндегі көрсететін қызметтер көрінісін талдау, сонымен
қатар Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың, несиелік
қабілеттіліктің, банктегі автоматтандыру процесінің анализі болып табылады.
Банктік қызметтер нарығында пайда болатын мәселелердің шешу жолдары
қарастырылған.
Негізгі міндеттер. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей
міндеттерді орындау көзделген:
- коммерциялық банктердің қаржылық қызметтерінің теориялық
аспектілерімен танысу;
- коммерциялық банктердің қаржылық қызметтеріне талдау жүргізіп,
оны бағалау.
- банктік қызметтер нарығының дамуының негізгі бағыттарын анықтау;
- банктік қызметтер нарығында пайда болатын мәселелерді қарастыру
және шешу жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда банктік қызметтің мәні, экономикадағы ролі және олардың
жіктелуі қарастырылған.
Екінші тарауда банктік сектордың ағымдық жағдайының анализі, негізгі
көрсеткіштері және АСҚБанкі, ЦентрКредитБанкі, ТұранӘлемБанкі, Темір
Банкі АҚ-ң қаржылық қызметтерінің көрсеткіштері, банктік қызмет
нарығындағы белсенділігі сипатталады.
Үшінші тарауда банктік қызметтің жаңа түрлерін енгізудің мәселелері,
яғни траст, факторинг, форфейтинг және т.б. операциялары туралы мәліметтер,
жалпы банктік қызметтің даму перспективалары қарастырылады.
І. Коммерциялық банктегі қаржылық қызметтер теориясының
аспектілері
1.1 Банк қызметінің мәні
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлы-ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен
тікелей байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне
қатысушыларының экономикалық мүддерлерін қанағаттандыру жүзеге асырылады.
Осы кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың
капиталдарын, халықтық жинақтарын және шаруашылық кызметтің үрдісінде
босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың
уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп айырылысу жүргізеді және
экономика үшін басқа да көптеген қызмет көрсетеді, соның арқасында
өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналасына тікелей ықпал етеді.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық,
ауданаралық үлестіру механизмін қамтамассыз ету арқылы маңызды халық
шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктің атқаратын кейбір қызметтеріне тоқталып кеттік, ал енді банктің
қызметтері деген түсінікке анықтама беріп кетейік.
Экономикалық кітаптарда бұл терминге әр түрлі көзқарас тұрғыдан
талқылау жасалынады.
Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметі туралы заңында
мынадай анықтама беріледі: Банк операцияларын жүзеге асыру, сондай-ақ
банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың осы бапта белгіленген өзге де операцияларды жүргізуі банк
қызметі болып табылады. Ғ.С.Сейітқасымовтың Ақша, Несие, Банктер
кітабында Банк қызметін – банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-
әрекеттерді орындауын сипаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде
қандай да бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
делінген.
Жоғарыда банк қызметіне анықтама берерде банк қызметі, банк өнімі,
банк операциялары деген терминдер кездесті. Осы сөздерді шатастырмай, ара-
жігін сипаттап көрсеткен жөн.
Банктік қызмет – клиенттің қажеттілігін қанағаттандыру нысаны, банк
клиентіне қызмет көрсетудің нәтижесі. Банк өнімі – банк клиентіне қызмет
көрсету әдісі, клиентке қызмет көрсетудің бірыңғай технологиясымен
біріктірілген операцияларды орындаудың құжаттандырылған регламенті
(ережелердің тәртіпке келтірілген жиынтығы). Банк операциясы – клиенттің
үшінші тұлғалармен немесе банктің өзімен жасасқан мәмілені (трансакция)
іске асырудың мақсаттары, орны және уақытысы бойынша тәртіпке келтірілген
банктегі персоналдар әрекеттерінің жиынтығы. Осы түсініктердің өзара
байланысы банк технологиясының мазмұнын анықтайды және 1 сурет түрінде
көрсетілуі мүмкін.
Аталған қызметтерді тек өзіне ғана тән ерекшелігі бар арнайы қаржылық
мекеме атқарады. Осы мекеменің өзіне тоқтала кетсек.
Банк – заңды және жеке тұлғаларда шоғырландырылған ақша ағымдарының
қозғалысымен байланысты ерекше өнімді өндіретін, осы қаржы құралдарының
есебінен банк қызметтерін көрсететін арнайы экономикалық институт.
1-сурет. Банк технологиясының мазмұны
Жалпы банктердің басқа қаржы делдалдарынан айырмашылығы неде? 1-ден,
банктер үшін қарыздық міндеттемелермен екі жақты айырбас тән: олар меншікті
қарыздық міндеттемелерді орналастырады, ал осының негізінде жұмылдырылған
қаражаттарды басқа қаржы мекемелерінің шығарған қарыздық міндеттемелер мен
бағалы қағаздарға орналастырады. 2-ден, банктер заңды және жеке тұлғалардың
алдында қарыздың белгіленген сомасы бар міндеттемелерді өз мойнына
қабылдайды. 3-ден, есеп-айырысу–кассалық қызмет көрсетуді іске асыра
отырып, электрондық ақшаларды, пластикалық карточкаларды шығарып және
оларға қызмет көрсете отырып, банктер мемлекеттердің, кәсіпорындардың,
халықтың арасында ақша қаражаттарының қозғалысының ортасын қалыптастырады.
Банктердің мәні өндірістік процеске қатыспайтын капиталды шоғырландыруында
және бұл капиталды жаңа игіліктер мен қызметтерді өндіру мақсатымен іске
пайдалануында. Яғни банктер өндіруші мен тұтынушы арасында делдалдар болып
табылады, осы кезде олар екі жақты айырбасқа қатысады.
Банк пен клиенттің арасындағы өзара қатынасты келесідей схема түрінде
көрсетуге болады:
Банк қызметінің қорытынды нәтижесін анықтау үшін банк түсінігінің
мәні және клиент – банк – клиент схемасы қарастырылған болатын. Егер
материалдық өндіріс сферасында қызмет нәтижесі дайын өнім болса, банк
сферасында қызмет нәтижесі – банк қызметі болып табылады. Экономикалық
ғылымда қызметтер деп материалдық игіліктерді өндірмейтін, бірақ тек
процесс ретінде пайдалы еңбектің өзгеше әсері түсіндіріледі. Қызмет – бұл
жұмысты орындау процесінде жаңа, бұрын болмаған материалдық-заттай өнім
өндірілмейтін, бірақ жасалған өнімнің сапасы өзгеретін еңбек түрі. Басқаша
айтқанда, қызмет – бұл еңбек нәтижелерінің немесе өнімдерінің ерекше түрі
ретіндегі материалдық емес игілік. Яғни, бұндай қызмет әсерінің нәтижесі
тұрғысынан банктердің операциялары – бұл клиенттерге қызмет көрсету. Тек
клиенттердің көлемі банк операциясының оның қызметіне айналуын алдын-ала
анықтайды.
Клиенттің ниетіне байланысты банк клиент пайдасына өзінің операциясын
жүргізе отырып, оған белгілі бір қызметті ұсынады.
Клиенттің банкте орналастырылғын ақша қаражаттарының ролі, әрине, банк
үшін маңызды болса да, клиенттің өзінің пассивтік операцияларға қатысу
дәрежесі үлкен емес. Банктер активтік операциялар кезінде клиенттерге
ұсынатын қызметтерге, яғни несие беруден басқа өзінің жеке саясаты
шеңберінде және де клиент тапсырмасы бойынша және шоты есебінен банктің
жүргізетін бағалы қағаздармен операцияларына (қор операциялары) маңызды
назар аударады. Іс-жүзінде келесідей банк операцияларының тобында клиенттің
толық қатысуы орын алады: клиенттің тапсырмасы бойынша және комиссиондық
бастамаларда жүргізілетін сенімді және комиссиондық-делдалдық операциялар.
Барлық осы операциялар клиент – банк – клиент схемасына жауап береді және
банктік қызмет түсінігіне тең мағыналы. Банктің клиент қаражаттарын
тартудағы мақсаты тек тікелей пайда табу емес, сонымен қатар төлемдердің
қоғамдық қажетті қызметін орындай отырып, болашақта пайдалану мақсатымен
берілген қаражаттарды шоғырландыру мүмкіндігі болып табылады. Операцияларды
орындай отырып, өз клиенттеріне ұсынатын қызметтері үшін банк , әдетте,
сыйақы алады. Сонымен, мынадай қорытынды жасауға болады: банк – бұл банк
қызметтерін көрсететін кәсіпорын. Ал банктік қызмет ретінде клиенттің
тапсырмасы бойынша және клиенттің пайдасына белгілі бір төлем үшін
жүргізілетін банк операцияларын айтуға болады.
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын
функцияларды орындаудан көрініс табады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен
қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар
бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде
банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық
қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын
ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және
оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір
қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді,
ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша қаражаттарының
болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі болып
табылады.
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шарушылық қызметтеріне
қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық
операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан республикасындағы банктер және банктік қызметі туралы[1]
Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
- ақылы негізде депозиттерді тарату;
- клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға
кассалық қызмет көрсету;
- қайтарымдылық, мерзімдік және төлемдік шарттарымен заңды және жеке
тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
- инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және
басқа да қаржылық міндеттермелерді);
- төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
- ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін
кепілдеме және өзгеде міндеттемелерді беру;
- тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету,
осындай талаптардың орындалуын және бұл талаптардың инкассациялық
(факторинг) тәуекелін өз мойнына алу;
- банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету,
клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
- клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарын сақтандыру бойынша
қызметтер (сейфтік бизнес);
- коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз
(форфейтинг);
- клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды
(қаражаттарды қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
- банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
- лизингтік операцияларды жүзеге асыру.
Ұлттық[2] банкінің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да
банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен
операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды
аударуға байланысты қызметтерді көрсету (инкассация).
Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі
қызметтерді былай құруға болады:
- уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
- экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
- қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
- инвестициялық қызметті;
- клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау. Уақытша бос ақшалай
қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердің алғашқы дәстүрлі-базалық
қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капиталы мен тартылған қаражаттардан
тұрады. Меншікті капитал – банктің несиелік ресурстарының маңызды жіне
ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық ресурстарының тек 10%-ын құрайды.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда қаржылық ресурстар құрамында меншікті
капиталдың төменгі деңгейі болуы мынадай жағдайлармен түсіндіріледі –
біріншіден, банктер қаржылық нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа
кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос қаражаттар сомасын
депозит түрінде жинақтайды, осы жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай-ақ
олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз
алушыға ұсынады. Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі
болады, бұл салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден,
банктерге тартылатын депозитер басқа кәсіпорындардың материалдық
объетілерінде орналастырылған активтеріне қарағанда қондырғы ғимаратты
ыңғайлы, өтімді және нарықта оңай өткізіледі.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы барлық міндеттемелер
коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара
қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне
мүмкіндік береді. Ең алдымен, меншікті капитал банк қызметін бастау үшін
қажет. Сонымен қатар, офисті, жабдықтарды сатып алу және еңбек-ақыны төлеу,
сондай-ақ банктік операцияларды дамытудың келесі кезеңдерінде шығындарды
төлеу үшін қажет. Меншікті капитал – банктің қорғаныс кепілдік қоры. Осы
сипатта меншікті капитал маңызды, сөзсіз міндетті қор болып табылады,
банктің тұрақтылығы мен оның жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін
банктік қаражаттар құрылымында оның ролі өте жоғары.
Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік операцияларын
жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін
пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды. Депозит пен банк клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа
мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің
ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу мақсатында
орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Осылардың
негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі бөлігі
құралады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
- депозиттік операциялар әрекет ету керек;
- банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді
депозиттік саясат жүргізілуі керек;
- банк балансының өтімділігінің жоғары дәрежеде демеп отыратын
мерзімдік салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесіне
ерекше назар аударылуы қажет; депозиттік операциялармен қарыздарды
беру бойынша операциялардың арасында мерзім және сомалар бойынша
өзара байланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға
шаралар қолдану.
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап
еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытқа салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын-ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте, банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен процент төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым
салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр түрлі
формаларда – қолма-қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады.
Осындай шот ашып, клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық
жүргізуге сенім білдіреді.
Банктерде күнделікті төлем операцияларын жүргізу біраз шығындарды талап
етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік техникаларды қолданумен ол біршама
азайды, әйтсе де ол банктердің шығындарының маңызды факторы болып табылады.
Клиенттің шоты бойынша күнделікті банкте жүздеген немесе мыңдаған
бухгалтерлік өткізбелер жасалынады. Талап еткенге дейінгі шоттарды иеленуші
клиенттерді жалпы қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай
қаражаттарды ағымдағы есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл
банк шығындарын көп немесе аз дәрежеде компенсацияландырады. Банктің
коммерциялық мақсаттары үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады,
сондай-ақ ол пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің
көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан қаражаттарды үнемі алып
және бірнеше күннен немесе аптадан кейін қайтадан толтырып отырулары
нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу
үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл экономиканың айналымдық сипатына
негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен талап еткенге дейінгі шоттар
есебінен банктер 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контрокорренттік
шоттарды орналастыруы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алуы немесе
аударуы мүмкін, сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал
контрокорренттік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін.
Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-бірте шегеріледі. Қазіргі кезде
клиент келісім бойынша депозиттік шоттардан несие алуы мүмкін. Бұл шоттар
АҚШ-та трансакциялық немесе чектік шоттар деп аталады, сондай-ақ оларға чек
жазылып берілуі мүмкін.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Терминнің өзінен
көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары мерзімге
орналастырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары
пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ банк үшін бұл депозит тиімді,
өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай да бір қарыз алушыға қарыздарды
ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады. Мерзімді
салымдар талап еткенге дейінгі шоттарда орын алатын ағымдағы төлемдер үшін
пайдаланылмайды. Мерзімді салымдар меншікті мерзімді салымдар және кері алу
туралы ескертуі бар мерзімді салымдар болып бөлінеді. Меншікті мерзімді
салымдар шот иелеріне алдын ала белгіленген күні қайтарылады, ал осы күнге
дейін банк оларды өз қалауы бойынша иемденеді.
Егер шот иесі белгіленген күні соманы кері алмаса, онда оны сол күннен
кейін ағымдағы шот секілді пайдаланады, сондай-ақ ол өз ақшаларын кез
келген келесі күндерде кері ала алады.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың кеңірек тараған
түрі кәдімгі жинақ шоты немесе жинақ кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ
салымы. Шот иесі шотқа ақша салу немесе одан кері алу үшін жинақ
кітапшаларын міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлеріне
қарағанда жоғары пайыздарды төлеуінің жинақ салымдарын құнтты демеу және
салымшалардың жинақтарын банктерде сақтауды ынталандыру үшін пайдаланады.
Халық пен коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын кеңінен
қолданады. АҚШ-та корпорациялар, фирмалар және басқа да коммерциалық
ұйымдар үшін шоттың шекті сомасы 150 мың долларға белгіленген.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі формалары
қолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға мақсатты және т.б. Әдетте олар
халыққа қосымша қызметтерді (почталық, телеграфтық, саудалық және т.б.)
ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі болмайды және
шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын ала ескерту талап етілмейді, олар
бойынша чектер берілмейді.
Жинақ салымдары АҚШ-та мерзімді салымдардың ең ірі түрлерін құрайды.
Мерзімдік салымдардың басқа бір түрі – мерзімді депозиттік
сертификаттар болып табылады. Ол банкіге тұрақты пайыздық мөлшерлемемен
белгілі бір мерзімге банкіге қаражаттарды енгізгендігін куәландыратын
ақшалай құжат. Олар компанияларға, фирмаларға және өте бай иемденушілерге
100 мың доллардан кем емес сомада беріледі. Олар екінші ретті нарықта
сатылуы және басқа тұлғаға өтуі мүмкін – берілетін және салымшының өзінде
қалатын, берілмейтін болады. Ақшаны мерзімінің аяқталуымен, тек
сертификаттарды ұсыну арқылы банктен алуға болады, ал мерзімі – 14 күннен
18 айға дейін болуы мүмкін.
Коммерциялық банктер өз бастамалары бойынша депозиттік емес
ресурстарды жинақтайды. Бұл қаражаттар тартылған қаражаттар немесе жай
міндеттемелер деп аталады. Оларға банкаралық нарықтан займ алу, бағалы
қағаздарды кері сатып алу шартымен сату, вексельдерді еспеке алу және
орталық банктен қарыз алу, кепілге салу қағаздарын, банктік облигацияларды
эмиссиялау және т.б. жатады.
Банкаралық нарықта Орталық банктің резервтік шотында сақтандырылатын
депозиттер сатылады және сатып алынады.
Міндетті минимуммен салыстарғанда резервтік шотта артық қаражаттары
бар көптеген банктер олардың қосымша пайда алуы үшін қысқа мерзімді қарызға
ұсынады.
Қайта сатып алумен бағалы қағаздарды сатып алу туралы келісім банк пен
қарыз алушы арасындағы келісім болып табылады. Бағалы қағаздарды сатып ала
отырып, қарыз алушы банктен бағалы қағаздармен қамтамасыз етілген қысқа
мерзімді несие алады. Операцияның міндетті шарты - қарыз алушының бағалы
қағаздары қатаң белгіленген түрде және алдын ала анықталған баға бойынша
қайта сатып алу міндеттемесі болып табылады. Бұл банктердің өтімділігін
реттеу үшін ақша нарығында қаражаттарды қысқа мерзімді жұмылдырудың өте
икемді және ыңғайлы тәсілі.
Коммерциялық банктер[3] өздерінің ресурстарының жетіспеушілігінің орнын
толтыру үшін Орталық банктен қарыз алады. Біздің республиканың банктік
тәжірбесінде бұл жиі болатын құбылыс. 1993-1994 жылдары коммерциялық
банктер өздерінің ресурстарының 60%-ын Ұлттық банкінің орталықтанған
несиелері есебінен толтырды. Сөйтіп Ұлттық банкінің несиелері банктердің
ресурстарының тұрақты көзіне айналды.
Депозиттік емес пассивтерге банктік облигацияларымен және кепілге салу
парақтарымен жасалатын операциялары жатады. Бұл опреациялардың мәні белгігі
бағалы қағаздардың орнына банктермен ақша қаражаттарын жұмылдырудан тұрады.
Кепілхаттық қағаз парақтары мен операциялар жер уческелерін сатып
алуда қаржыландырумен тығыз байланысты. Банктер қаражаттарды тарту үшін
қамтамасыз етілуі жер, құрылыс, яғни ипотека болып табылатын кепілхаттақ
қағаз парақтарының элементі болады.
Сонымен бірге банктермен ақша қаражаттарын тарту үшін шығарылатын
коммуналдық облигациялар әр түрлі мемлекеттік заңды тұлғаларға қарыздар
бойынша талаптардың қамтамасыз етілуі болады. Бұл бағалы қағаздар қатаң
өсімақылы және әдетте 10-нан 25 жылға дейінгі мерзімде шығарылады.
Осылайша коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметінің бірі –
жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын жинақтау және де
депозиттік емес операцияларды орындау жолымен басқа пассивтерді жұмылдыру
болып табылады. Депозиттік және депозиттік емес пассивтер салымшыларға
пайыз төлеумен, оларға есеп айырысу төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды
банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру жолымен жинақталады.
Экономиканы және халықты несиелендіру.
Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі – экономиканы
және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы
маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында
банктер несиелік институттарға қатысты болады.
Несиелік операциялар - бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы
біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық
шарттарында белгілі ақша қаражаттар сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.
Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік
операциялар банктер мен қарыз алушыға қарыз ұсынғанда, ал пассивтер,
керісінше, банк қарыз алушы ролінде, ал клиенттер – несие беруші ролінде
болғанда пайда болады. Сәйкесінше несиелік операциялардың екі нысаны
болады: қарыздық және депозиттер. Біз алдыңғы бөлімде қарастырған бірінші
қызмет – бұл банктің пассивтік несиелік операциялары, яғни депозит
формасында.
Банктердің активтік қарыздық опреацияларын қарастырайық. Кәсіпорын,
фирма, концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын толықтыру, жалақыны
төлеу, жабдық сатып алу үшін және т.б; ауыл шаруашылық кәсіпорындар,
фирмалар - өздерінің тұқым, жанар-жағар май және тыңайтқыш сатып алу
шығындарын жабу үшін; бір реттік тұтынушылар (халықтар) – автомобиль, үй,
ұзақ пайдаланылатын тауарлар және т.б. сатып алу үшін; үкімет – ағымдағы
шығындарды қаржыландыру үшін алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы қарызды
негізінен табыс алу мақсатында шоғырландырған ақша қаражаттарын (депозиттік
және депозит емес) орналастыратын коммерциялық банктерден алады.
Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшылардан ақша
қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуда қаржылық
делдалдар ролін атқарады. Банктің бұл қызметі несиелік қатынастардың барлық
қатысушыларына (салымшылар, қарыз алушылар және банк) тиімді. Бұл
қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің қажеттілігн
қанағаттандырады.
1.2 Коммерциялық банктер қызметтерінің жіктелуі
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын әр түрлі белгілері бойынша
жіктеуге болады: мерзімдері бойынша – қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта
мерзімді (1-ден 5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген (қарыз алушыға
сенімге негізделген және қамтамасыз етілуі жоқ бланкілер) және қамтамасыз
етілген; банктің роліне байланысты (несие беруші немесе қарыз алушы) –
активтік және пассивтік қарыздық опреациялар (активтік – бұл клиентті және
басқа банктерді несиелеу; пассивтік – Орталық банктен және басқа
коммерциялық банктерден банкаралық несие алу); несиелендіру мақсатына
байланысты – негізгі капиталды арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға,
тұтынушылық мақсаттарға арналған қарыздар.
Несиелік операциялар басқа белгілері бойынша да жіктеле алады: қарыз
алушылардың түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, мөлшері бойынша, ашу
шарттары бойынша және басқалар. Мысалы, қарыз алушылардың түрлері бойынша
қарыздар былай жіктеледі: сауда өнеркәсібіне, жылжымайтын мүлік
кепілдігіне, жеке тұлғаларға, бағалы қағаздарға, ауыл шаруашылық, қаржы
органдарына және т.б.
Несиенің пайдалану сипаты бойынша оны өндірістік және тұтынушылық қолма-
қол (тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыруға) деп бөлуге болады.
Несиенің мұндай жіктелуінің негізінде формалды белгілер жатқанын атап
көрсету қажет. Шет елдердің экономикалық әдебиетінде несиенің және несиелік
операциялардың бірыңғай жіктелуі жоқ.
Банктердің несиелік операциялары, банктердің және клиенттің өзара
қатынастары, қарыз берудің барлық шарттары реттеліп жасалған несиелік
келісім-шарттар негізінде жүзеге асырылады. Несиелік келісім-шарттың
шарттары коммерциялық банкпен жүргізілетін несиелік саясаттың әрбір нақты
сәтіне байланысты.
Ол несиелік тәртіппен байланысты. Қарыз алушылар несиенің
қайтарымдылығын және несиелеудің басқа қағидаларын сақтауды, ал банктер –
несиелердің мөлшерін реттеу тәртібі, олардың төлеу мен өтеу шарттарын
қамтамасыз етуі тиіс. Несиелік саясаттың құрамдас бөлігі болып пайыздық
саясат табылады. Банк клиентпен бірге жалпы банктік ережелер негізінде
іріленген объект құрамын және несиелердің жекелеген объектілерін, несиенің
берілу және өтелу тәртібін, кәсіпорынның меншік және қарыз қаражаттарын
тиімді пайдалану бойынша шараларды, пайда алуға жетуге әрекет ететін басқа
шаралар және де несиелік келісім-шартты сақтандыру жақтары бойынша
міндеттері мен құқықтарын өз бетінше анықтауға құқылы. Келісім-шарттың
қаншалықты сауатты және негізді құрылуы көбіне банктің клиентке әсеріне
байланысты.
Несиелік келісім-шартта қарастырылған шарттармен коммерциялық банктер
несиенің пайдалануын бақылауға, инженерлік және басқа тексерулерді
жүргізуге, несиелік келісім-шартты бұзушы қарыз алушыларға экономикалық
әсер етуші шараларды қолдануға міндетті. Несиенің белгіленген мерзімдегі
қайтарымдылығы мен төлемділігі шешуші мәнге ие екені сөзсіз. Бұл
принциптерсіз несие өзінің мәні мен мақсатын жоғалтады. Таяу уақытқа дейін
банктердің қарыздары қорытындысына мемлекеттің кәсіпорын мен ұйымдарға
берілетін қайтарымсыз және тегін датациясына айналып келген болатын. Кейбір
жағдайларда және күні бүгінде осы жайт қайталануда. Бірақ республикада
жүзеге асырылып жатқан банк реформасы ең әуелі экономикалық категория
ретіндегі несие берудің негізгі қағидалары мен позициясын қалпына келтіруге
бағытталған. Қазір қарыздардың қамтамасыз етілуі жаңаша көрініс табуда.
Сондай-ақ әрбір берілген қарыз нақты материалдық қамтамасыз етілуі тиіс деп
болжамдалады.
Қарыз алушының белгіленген мерзімде несиені қайтарудың нақты
мүмкіндігін ескермеді. Қазіргі кезде клиенттің өтімділігіне, оның өзінің
міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігіне көп көңіл бөлінеді.
Бұл сараптау жұмыстарына қатысты экономикалық аппараттың жаңа қатынасын
оның формальды жұмыс әдістерінен бастап қызмет көрсететін шаруашылық
ұйымдардың ісін жақсы білу негізінде несиенің қағидаларын жүзеге асыруға
бетбұрыс жасауын талап етті.
Қарыздарды (ссудаларды) қамтамасыз ету банк активтерінің сақталуы мен
табыс табуының кепілдігі үшін қажет. Несиелік қамтамасыз етудің негізгі
түрлеріне төмендегілер жатады:
- кепілге алу – тапсырма бір жақты міндеттемелі келісім-шарт. Бұл
жағдайда тапсырма беруші қарыз алушының қарызын қажет уақытында
өтеп беруі туралы банк алдындағы міндеттемесі;
- кепілдік – кепілдеме уақыты жеткенде қарыз алушы өз міндеттемесін
орындамай жатқан жағдайда, анықтаушы соманы өтеп беру туралы
кепілдік міндеттемесі;
- бағалы қағаздар, тауарлар және мүліктерді кепілдікке салу. Кепіл
құқығы – қарыз алушы өз міндеттемелерін орындай алмаған жағдайда,
оның кепілдікке салған мүліктерін сату барысында түскен түсімнің
белгілі бір бөлігін алу немесе сол мүліктерді (ғимарат, жер
учаскесі, жылжымалы мүліктер) толығымен иемдену құқы;
- жылжымайтын мүлікті кепілдікке салу құқығы; несиелерді қамтамасыз
етуде негізгі роль ипотекаларға жүктеледі және ғимараттар мен жер
учаскелері жылжымайтын мүліктерді кепілдікке салу заңының негізі
болып табылады. Оларды кепілдікке салу арқылы иегерлері несие
алады.
Несиелерді қамтамасыз етудің, материалдық формаларына: жер, құнды
қағаздар, тауарлы-материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері және т.б.
жатады.
Банктерде клиенттерге қарыз беру үшін қарыздарды есепке ала отырып,
әрбір несиелендіру объектісі бойынша арнайы қарыздық шоттар ашылады.
Жекелеген баланстық шоттарда бір клиентке берілген қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді қарыздарды еспке алу жүргізіледі. Қарыздық шоттардың дебетінде
алынған қарыздардың сомасы, ал кредитінде қайтарылғаны көрсетіледі.
Клиенттердің қажет етуіне және қызығушылығына байланысты әр банкке жай
қарыздық немесе арнайы қарыздық шоттар ашылады.
Арнайы қарыздық шоттардың жай шоттардан айырмашылығы – қарыз беру әр
уақыт сайын құжаттық түрде негізделмей-ақ, қарыз алушының арнайы қарыздық
шот ашқызу барысында банкке өткізген міндеттемелік өтініші негізінде
жүргізіледі. Қарыз қажетті жағдайда есеп айырысу құжаттарын өтеу жолымен
беріліп түскен түсімдерді арнайы қарыздық шоттарға аудару арқылы жойылады.
Қарыз, сонымен қатар, контокорренттік шоттардан да беріледі. Бұл шотта
бір жағынан түскен түсімдер[4] көрсетілсе, екінші жағынан қарыздар мен
төлемдер көрсетілетінайрықша шот түрі. Онда тек дебеттік немесе кредиттік
сальдо ғана болады.
Контокорренттік шоттардан берілетін несие контокорренттік несие деп
аталады. Негізінен ол есеп айырысу құжаттарын өтеп беру үшін немесе бағалы
қағаздар сатып алу, вексельдерді өтеу үшін қолма-қол ақша түрінде берілуі
мүмкін. Контокорренттік несиелерді ұсыну тәртіптері сақтала отырып, келісім-
шарт бекітіледі.
Банктердің контокорренттік шот бойынша әрбір қарыз алушы үшін несие
шамасын шектеуде лимит белгіленеді. Аталған несиені қамтамасыз ету құрамына
ипотека, бағалы қағаздар және т.б. жатады. Бұл несие біздің республикамызда
әлі дамыған жоқ. Соңғы уақыттары кейбір жекелеген коммерциялық банктер
контокорренттік шотты пайдаланады.
Қысқа мерзімді несиелер – күнделікті айналым операцияларына қажетті
айналым капиталының құнын өтеу үшін беріледі. Оларға жататындар: несиелік
желі (линия), соның ішінде маусымдық және жаңармалы қарыздар, күтпеген
оқиғаларға жұмсалатын несиелер мен қарыз алушының айналым капиталын
толықтыру үшін берілетін қарыздар.
Орта мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар – күрделі құрылыс шараларын
жүргізу үшін, үй және қондырғылар сатып алу үшін, сонымен қатар, негізгі
капиталды қаржыландыру үшін беріледі. Оларға жататындар: мерзімдік
қарыздар, мүлікті кепілге алып берілетін қарыздар, құрылыстық қарыздар және
қаржылық лизингтер.
Несиелік желілер – анықталған тәртіптерді сақтай отырып, белгіленген
уақыт аралығында несиелерді пайдалануға мүмкіндік беретін, несиелердің
максималды сомасын алу туралы банк пен қарыз алушы арасындағы келісім-шарт.
Жақсы табыс тауып, жиі несие қолданып жүрген фирма қажетті жағдайда көлемі
алдын-ала белгіленген қарызды банктен алуға келісім-шарт жасасады. Бұл
қарыз бір жылға дейінгі мерзімде беріледі.
Несиелік желінің мынадай түрлері болады:
Маусымдық – өндірістің маусымдық болумен байланысты айналым
құралдарының жетіспеушілігінен банктерге беріледі.
Жаңармалы – айналым құралдарының ұзақ мерзімге жетпеуіне байланысты
қарыз алушыға берілетін несие.
Күтпеген оқиғаларға жұмсалынатын қарыздар қарыз алушының айналым
құралындағы күтпеген жағдайларға бір жолғы қажеттілігін қаржыландыру үшін
беріледі.
Айналым капиталын толықтыруға арналған перманенттік қарыздар – айналым
құралындағы ұзақ мерзімді тапшылыұтарды жабу үшін беріледі. Бұл жерде
несиелер ай сайын немесе үш ай сайын жойылып, жабылып отырады.
Мерзімді қарыздар – ғимараттарға жөндеу жұмыстарын жүргізу, көлік сатып
алу, құрал-жабдықтар алу және бастапқы қарыздарды қаржыландыру үшін
беріледі. Бұл қарыздар күрделі капитал енгізілетін салаларда өте кеңінен
қолданылады.
Салынған мүлік туралы актіге берілетін қарыздар – өндіріс ғимараттарын,
зауыт құрылысын, үйлерді, жер учаскелерін сатып алу немесе қаржыландыру
үшін қолданылады. Олар 15 жылға немесе одан жоғары мерзімге есептеліп, ай
сайын көлемі алдын-ала белгіленген жарналар арқылы өтеледі. Бұл несиелер
біздің елімізде толық дамыған.
Құрылыстық қарыздар – ғимараттар мен құрылғылар құрылысының мерзіміне
арнап беріледі. Қарыз алушы бұл несиенің өсім ақысын үнемі төлеп отырады.
Сонан кейін қарыздарды салынған мүлік туралы актіге қайта рәсімдейді.
Жекелеген қарыз алушыларға коммерциялық банктер тұтыну несиелерін
береді.
Ол негізінен тұрғын үйлер, ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар және
пәтерлер сатып алумен байланысты болады. Бұл несиелерге жаңармалы несиелер,
ұзақ мерзім пайдаланылатын несиелер және мерзім өтелетін несиелер жатады.
Жылжымайтын мүлікке берілетін қарыздар – құрылыс мерзімі екі жылдай
көлемге созылатын құрылыстық фирмаларға берілетін несие. Сонымен қатар, бұл
несие тұрғын үй сатып алу үшін 15-25 жылға да беріледі.
Жеке тұлғаларға берілетін қарыздар – ұзақ мерзімді тұтыну тауарларын
сатып алу үшін берілетін тұтыну несиесі.
Коммерциялық жанама несиелендіруге толық тоқтала кеткеніміз жөн.
Коммерциялық несиелер бұрынғы Кеңес Одағынан басқа барлық елдерде кеңінен
тараған. Қазіргі кездегі экономикалық дағдарыстан шығуда оның атқарар ролі
зор болар еді, бірақ Республикамызда әлі бұл несиееш қолдау тапқан жоқ.
Коммерциялық несиелер негізінен вексельдер арқылы жүзеге асырылады.
Вексель – белгілі уақыт өткеннен кейін вексель ұсынушыға белгілі бір соманы
төлеу туралы вексель иесінің нұсқамасы немесе жазбаша түрдегі хаттамалы
анықтама.
Коммерциялық несиелендіруде жабдықтаушы сатып алушыға несиеге тауар
береді. Оны алушы жабдықтаушының атына вексель толтырып ұсынады және
жабдықтаушы ол вексельді банкке кепілдікке беру арқылы қарыз алады. Бұл
арада қарыз алу уақытында тауарлы түрдегі вексель қарызды қайтару уақыты
жеткенде ақшалай қайтарылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеге өтуі дисконттау, яғни
вексельдерді, шот-фактураны (факторинг) және басқа да коммерциялық бағалы
қағаздарды есепке алу жолымен немесе вексельдерді кепілге алып қарыздар
беру нәтижесінде жүзеге асырылады. Есепке алу операциясы банктің ақшалай
қарыздық міндеттемелерді сатып алуды сипаттайды.
Вексельді есепке ала отырып, банк клиентті өтімді қаражаттарға ие
болады, сондай-ақ банкке алынған соманы қайтару міндетінен құтылады,
себебі, банк оларды тікелей вексель берушіден талап етеді.[5]
Вексельді кепілге алып берілетін қарыздар – мерзімді болады, егер де
вексель иесі алдын-ала келісілген мерзімге банкіден оларды сатып алуға
міндетті болса немесе онкольдық (несие беруші кез келген сәтте өтеуді талап
ете алатын несие) болса, онда қарыздарды қайтаруды банктің кез келген
уақытта талап етуге құқы бар.
Вексельді кепілге ала отырып, банк қарыздың ең жоғары мөлшерін, кепіл
мөлшерін және шот бойынша қарызбен қамтамасыз ету арасындағы пайыз
қатынасы, пайыз мөлшерін және банк комиссиясын анықтайды. Несиелік шартта
банктің қарыз сомасын өтеу үшін вексель берушінің сол вексельді төлеуге
арналған сомасын пайдалану құқы айтылған, ал егер ондайлар болмаса есеп
айырысу шотына көрсетілген қызметтер мен тауарлар сатудан түскен түсім
сомасын пайдалана алады.
Коммерциялық банктердің несиелік қызметті атқаруы – несиелік механизмді
үнемі жетілдіруді, қарыздарды берудің қарапайым техникасын қамтамасыз
ететін несиелеу әдістері мен формаларын енгізуді, несиелік операциялардың
еңбек сыйымдылығын төмендеуді білдіреді.
Қазақстан Республикасында несиелеу: “Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі туралы”, “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы” заңдарымен, сондай-ақ Ұлттық банкімен 1994 ж. 11 ақпанда бекітілген
“Қазақстан Республикасы экономикасын қысқа мерзімді несиелеу” Ережесімен
реттеледі және жүзеге асады. Бұлар банктердің барлық меншік формалары мен
түрлеріне қатысты.
Қысқа мерзімді қарыздар беру ресми мәртебесі бар банктермен жүзеге
асады, ол мәртебе Ұлттық банкінің банк ашуға берген рұқсаты мен банктік
операцияларды жүргізуге лицензияның бар болуымен анықталады.
Қарыз несиелік қабілеті бар қарыз алушыларға беріледі. Егер олардың
мерзімі ұзақ болмаған болса, онда қарыздар бойынша мерзімі өткен қарыздары
болған жағдайларда да беріледі.
Қарыз беру үшін қарыз алушының беделін; бұрын алған қарыздарды өз
уақытында қайтаруын; болмаса өтімділігін; барлық қарыздық міндеттемелерді
өтеуін; меншікті айналым қаражаттарының барлығын алдын-ала зерттеп білуі
қажет.
Қарыздарды беру жекелеген қарыздық дербес шоттар бойынша жүргізіледі.
Ол шоттар несиенің бағытталуы бойынша (несие шифр) ашылады.
Мұндағы өнімнің сатудан түскен түсім мен басқа да түсімдер есеп
айырысу шотына аударылады. Қарыз ақшалай қаражат жоқ кезінде тауарлы-
материалдық құндылықтар, көрсетілген қызметтер үшін ақшалай-есептік
құжаттарды төлеуге, сондай-ақ қолданылмаған қарыз қалдығы мөлшерінде чектік
кітапшаны және аккредитивтер ашу үшін беріледі.
Қарызды пайдаланғаны үшін төлем ақының (пайыздық) мөлшері
төмендегілерге байланысты қойылады: несиені пайдалану мерзіміне, қарыз
алушының төлей алмау тәуекеліне, несиелік ресурстар үшін төлем мөлшеріне,
объект сипатына, бәсекелес банктердің мөлшерлемесіне және басқада
факторларға байланысты.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі
Инвестиция дегеніміз – бұл халық шаруашылығына мемлекет ішінде және
шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында ұзақ
мерзімді қаражат бөлу. Тікелей инвестиция – бұл қаражаттарды тікелей
өндіріске, құрал-жабдықтарды сатып алу және әлеуметтік, өндірістік
сипаттағы объектілерді салуға жұмсалады. Портфельдік инвестиция бағалы
қағаздарды сатып алу арқылы (бағалы қағаздар портфелі) және ұзақ мерзімдік
банк несиелерін беру арқылы (қарыздар портфелі) жүзеге асады. Жеке,
мемлекеттік, шетелдік инвестициялар инвестициялық заңдармен реттеледі, ол
заңдарға жеке шаруашылық бөлімшелердің, банктердің инвестициялық іс-әрекеті
тәртібі ережелері анықталады және инвестор құқықтары қорғалады.
Қазақстанда, заңға сәйкес, инвестиция деп – кәсіпкерлік іс-әрекет және
басқада пайда әкелетін іс-әрекет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары
мен бағалы қағаздарды айтады. Инвестициялық қызметтің қатысушылары – жеке
және заңды тұлғалар, мемлекет сол сияқты шетелдік инвесторлар бола алады.
Берілген жағдайдағы әңгіме коммерциялық банктердің инвестициялық қызметіне
қатысты.
Әдетте, банктердің инвестициясы деп, ақша қаражаттарын банктердің
өздерінің бастамашылығымен табыс алу мақсатында, белгілі бір мерзіміне
ақшалай қаражаттар салу. Тар мағынада банктердің инвестициялық қызметі деп
– банктердің салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде қызмет ететін бағалы
қағаздарға ақша қаражаттарын салу. Инвестицияның қарыздан бір қатар
айырмашылығы бар. Біріншіден, қарыздар салыстырмалы қысқа мерзімде
қайтарымдылық шартымен қолданылады, ал инвестиция салынған ақша иесіне
қайтпас бұрын, салыстырмалы ұзақ мерзімде ақша қаражаттарының ағынын
қамтамасыз ету мақсатында жасалады. Екіншіден, несиелеу кезінде
бастамашылық қарыз алушыдан болған,ал инвестиция кезінде – несие берушіден
(банктен) болады.Үшіншіден, несие мәміле нақты несие беруші мен қарыз алушы
арасында жасалады, ал инвестициялау нарықта міндетті қызметті қарастырады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты – қаражаттардың
сақталуын қамтамасыз ету, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz