Мұхаммед Хайдар Дулати шығармашылығындағы адам мәселесін философиялық тұрғыдан талдау

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 145 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 1(091) (574) Қолжазба құқығында

Қалыбекова Баянсұлу Кеңесқызы

Мұхаммед Хайдар Дулати шығармашылығындағы адам мәселесін философиялық тұрғыдан талдау

09. 00. 03 - философия тарихы

Философия ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін

Ғылыми жетекші:

философия ғылымдарының

докторы, профессор

Молдабеков Ж. Ж.

Алматы, 2005

Мазмұны

Кіріспе . . .

1 Қазақ жеріндегі ХҮ-ХҮІ ғ. ғ. саяси және әлеуметтік-мәдени

өзгерістер және М. Х. Дулатидың ойшыл ретінде қалыптасуы . . .

1. 1 М. Х. Дулати дүниетанымы және оның эволюциялық кезеңдері

1. 2 Сопылық ағым - ойшылдың моральдық-этикалық және

діни көзқарасының қалыптасуының бірден-бір қайнар көзі . . .

2 Адам өмірінің мәні - М. Х. Дулати шығармасының

философиялық өзегі . . .

2. 1 Ортағасырлық түркі ойшылдарының адам мәселесін

талдаудағы үндестігі . . .

2. 2 М. Х. Дулати шығармаларындағы адамның рухани болмысы

және оның философиялық мәні……. . . .

2. 3 М. Х. Дулатидың жас ұрпақты тәрбиелеудегі әлеуметтік-

адамгершілік үлгілері туралы ойлары . . . … . . .

Қорытынды . . . … . . .

Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . … . . .

Қосымша А «Тарих-и Рашиди» (өлең үзінділері) . . . … . . .

Қосымша Б «Тарих-и Рашиди» (қара сөз үзінділері) . . . … . . .

Қосымша В Философиялық сөздер . . .

108

112

115

125

129

Кіріспе

Жұмыстың көкейкестілігі. Таңдалып алынған диссертация тақырыбының өзектілігі бірнеше мәдени-әлеуметтік, саяси бағдарлық және рухани факторлармен анықталады. Біріншіден, қазақ философиясы тек ұлттық мәдениеттің өзіндік санасын, рухани мәйегін қарастырады. Сол себепті ұлттық философияның өткен құндылықтарын жаңа заман талабы бойынша қайтадан зерделеу рухани мәдениетті шыңдай түседі. Түркі тектес халықтар негізінде бөлініп шыққан қазақ ойшылдары халықты ұлтқа, топқа бөліп, алалаудан аулақ болды, халықтың атынан сөйледі, көкейкесті ойларын жалпы жұртқа арнады (Мұхаммед Хайдар Дулати), яғни қазақ ойшылдары үшін ұлттық құндылықтарға сүйенетін философияны жаңғырту мәселесі тұрды. Екіншіден, қазақ тарихында екі тәуелсіз мемлекетті атап өтуге болады - Қазақ хандығы және Қазақстан Республикасы. Хандық дәуірінде М. Х. Дулатидың философиялық ойларын қарастыру тек тарихи-жадылық маңыздылығымен қоса қазіргі Қазақстан үшін тағылымдық өзекті мәселеге жатады.

Отаршылдықтан кейінгі рухани күйзелістен, тұрақсыздықтан арылудың жолы - жалпы ұлттық рухани байлыққа қайтадан бет бұру шағында, философия тарихындағы әр түрлі көзқарастардың қалыптасуында жатыр. Даламыздың тарихында қаншама бетке ұстар ойшыл - ғұламаларымыз ұмыт болып, тарих беттерінен өшіріліп қала жаздады. Солардың бірі ХҮІ ғасырда өмір сүрген Мұхаммед Хайдар Дулати. Сондықтан тарих беттеріне қайта үңіліп, ұрпақтарына қалдырып кеткен баға жетпес асыл мұраларды бүгінгі көзқарас тұрғысымен қарап, әлі де жұмбақ болып сыры ашылмаған М. Х. Дулати сияқты бабаларымыздың шығармаларындағы философиялық көзқарастарына мән беріп, зерттеу қажеттігі туып отыр.

Осы орайда елбасы Н. Ә. Назарбаев: «Егер мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларынан түсінгеніміз жөн» - деп, орынды атап өтіп, рухани мұраларымызды жаңарту үшін, оны жаңа көзқараспен толықтыру керектігін айтып өтеді [1, 320 б. ] .

Қандай да болсын белгілі бір халықтың философиялық ойлау жүйесі өздігінен дербес өмір сүрмей, қайта оның өткендегі танымдары мен наным-сенімдерінен, кең ауқымды рухани мәдениеті қайнарынан, әдебиеті мен өнерінен өріс алып, дамып отыратындығы белгілі.

ХҮ ғасырдың Ұлы ескерткіші болған, орталық Азия тарихына арналған М. Х. Дулатидың 1541-1546 жж. жазылған «Тарих-и Рашиди» еңбегі мен «Жаһан-намэ» поэмасы ғылыми ортада Үндістан, Пәкістан, Иран, Өзбекстан, Тәжікстан, Англия, Франция, Германия, Ресей т. б. елдерге танымал болып отыр. Бұл жөнінен алғанда М. Х. Дулатидың еңбектері тұтас бір қазына. Оның еңбектері бірнеше түркі тектес халықтардың 200 жылдық мәдени, саяси-әлеуметтік өмірінің дамуына, тарихына байланысты жәйттерді мәлімдейді. Шығармаларының философиялық астарын арнайы ашып көрсету біздің басты міндетіміз болып табылады.

Бүгінгі материалдық тіршілік қысымынан қиналған жұртшылық арасында қиғаш істер мен қисық сөздер көптеп кездеседі, қоғам үшін бұқаралық, тобырлық сана басым. Ұлтымызда дәстүрлі қалыптасқан ауыз бірлік пен ынтымақтастық, азаматтық татулық пен ұлттық тұтастық мәселелері қисындылық тұрғысынан тұйыққа тіреліп, күрделенуде. Қазіргі ұлттық сана еркіндігіне ұмтылған шақта, қазақ елі үшін ішкі тұтастық пен татулық, ішкі реттілік пен тәрбиелілік, ішкі мәдениет пен жұмырлық - ендігі түйсік-санамыздың темірқазығы, дамудың ірге тасы болуы керек.

Адамның ұлттық рухани сезімі қаншалықты жоғары болса, оның халқы мен өзге ұлт өкілдеріне қатынасы соншалықты ізгілікті, игі болады. Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі ХХІ ғасырдағы жастардың этикалық - мәдени даму жағдайымен тікелей байланысты болатындығы сондықтан.

Жастарды рухани-мәдени дәстүрлерге, мәдениетке, тарихи тәжірбиеге негіздей отырып, санасына ұлттық рухани өмірін, халқын, оның тарихын, дінін, мәдениетін т. с. с, ұғымдарды сіңіру міндеттерін көздеуіміз қажет.

Осы орайда сыңаржақты пікір туып қалмаса керек. Өйткені, Одақ кезеңінде жастарды жалпыадамзаттық, интернационалдық құндылықтарға баулу барысында олардың бойына туған халқы тағдырына, тілі мен мәдениетіне немқұрайлықпен қарау қатынастарының қалыптасқаны мәлім. Сол сияқты бүгінгі жастарды ұлттық рухани - дәстүрлер негізінде тәрбиелеу мақсаты жеке тұлғаны тек өзіндік таным саласымен шектеп қалу деген сөз емес. Кез келген адам өзінің рухани ой өрісін өзге халықтың танымымен, тарихымен, тілімен, әдебиетімен, экономикасымен кеңейте түскенде ғана әлем биігінен көріне алады. Олай болса, әр түрлі ұлт өкілдері мекендейтін Қазақстанда рухани мәселелерді қай тұрғыдан шешуге болады? Ол үшін Мұхаммед Хайдар Дулати бабамыздың жас ұрпақты қалыптастырудың негізгі философиялық жолдарын айқындап, зерттей отырып, жастардың:

- ұлттық сана-сезімін, мақтанышын қалыптастыру, рухын көтеру;

- азаматтылығын және ұлтжандылығын, өз Отанына, ұлттық дәстүрлерге сыйластығын тәрбиелеу;

- рухани шығармашылық, физикалық (денелік) мүмкіндіктерін, адамгерші-лік қатынастарын дамыту мен салауатты өмір салтын қалыптастыру;

- республикадағы әрбір ұлт өкілдерінің өсіп өркендеуіне, рухани жетілуіне жағдайлар жасап, ынтымақтастықты орнату;

- Қазақстан халықтарының рухани-мәдени, тарихи-дәстүрлерін құрметтеу және де ата-бабаларымыздың жасаған іс-әрекеттерінен үлгі алу.

Тақырыптың зерттелу деңгейі .

Мұхаммед Хайдар Дулати жөніндегі еңбектерді топтасақ, ең алдымен орыс шығыстанушыларының арасында Мұхаммед Хайдар Дулатидың шығармалары кеңінен танымал бола бастағанын байқауға болады. Белгілі шығыстың тарихшысы, Орта Азия мен Қазақстан тарихын зерттеушісі академик В. В. Бартольд: «М. Х. Дулатидың «Тарих-и Рашиди» еңбегін ХҮІ ғасырдың тарихи - әдеби ескерткіші болып табылады және Шығыс Түркістан тарихы бойынша аса маңызды деректердің бірі» десе, алғаш Мұхаммед Хайдар Дулати шығармасынан үзінді аударған В. В. Вельяминов-Зернов (1830-1904) Хайдар Мырзаның қазақтар туралы деректеріне қатты мән бере келе: «М. Хайдардың жазғандарының барлығы дерлік - жаңалық және мейлінше қызғылықты. Әңгімелері қай жағынан қарағанда да үйлесімді және жауапкершілігімен ерекшелінеді . . . бұл шағатайлардың кейінгі тарихына арналған жалғыз дерек. Оның әңгімелері қай жағынан да адал ниетті және айқын. Дегенмен мұндай құндылықтарды автордың өзінен де күтуге болатын еді» - дейді. Оның өзінің қоғамдық жағдайы оған оқиғаларды білуге және оларды қаз-қалпында бейнелеуге мүмкіндік береді» [2, 41 б. ] .

Белгілі шығыстанушы тарихшылар С. Г. Кляшторный мен Т. И. Султанов «Тарих-и Рашидиді» жинақтап айтқанда, орта ғасырлық мұсылман тарихнамасындағы Қазақ хандығының ерте тарихын баяндайтын жалғыз шығарма ретінде бағалады. Ал орта Азияны зерттеуші П. П. Ивановтың ойынша «Тарих-и Рашиди» - ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы Моғолстан өмірі туралы мәліметтерге негіз болатын жалғыз дерек деген қорытындыға келеді [2, 42 б. ] .

Қазақ оқымыстыларының ішінен мұраны ең бірінші болып зерттеп, зерделей оқып, құрметпен қараған Ш. Уәлиханов (1835-1865) еді.

«Тарих-и Рашиди» түркі тілдес халықтарға тұңғыш ұсынған Мұхаммед Салық Қашқари мен Мұхаммед Нияз (ХҮІІІ-ХІХ ғ. ), дүние жүзінің халықтарына ағылшын тіліне аударып таратқан Е. Д. Росс (1895 ж. ), 1972 жылы орыс тіліне толық тәржімелегендер: А. Орынбаев, Р. П. Жәлелова, Л. М. Епифанова (Ташкент 1996 ж. ) . Қазақстан Ғылым Академиясының Тарих, этнология институтының жетекші ғалымы, парсы тілінің маманы К. А. Пищулина-Жандосова М. Х. Дулатидың «Тарих-и Рашиди» еңбегін зерттеу нәтижесінде 1969 жылы жарық көрген «Материалы по истории казахских ханств ХҮ-ХҮІІІ веков», «Извлечения из персидских и тюрских сочинений» деген еңбектерінде «Тарих-и Рашидидің» бірінші дәптерінен, сондай-ақ, «Юго-Восточный Казахстан в середине ХҮІ - начале ХҮІ веков» (Алматы 1977 г. ), Мингулов Н. екінші дәптерінен үзінді аударды. Қазақстан тарихшыларынан Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашиди» еңбегін парсы тілінен тәржімелеуді алғаш қолға алып, тек аударып қана қоймай, тарихи басылымдарға, Қазақ совет энциклопедиясына мақала жазушы ғалымдар. Ә. Дербісәлиев Мұхаммед Хайдар Дулатидың өмірбаяны, шығармалары және іс-әркеттері жөнінде әдебиеттер жиынтығын жасап, мерзімді басылымдардағы мақалаларды топтастырған ғалым. Осы орайда ойшыл «Мұхаммед Хайдар Дулати. Өмірбаяндық библиографиялық анықтамалық» (Алматы 1994 ж. ) кітабын жарыққа шығарды.

Кеңес дәуірінде де «Тарих-и Рашиди» жайлы әр жылдары Ә. Х. Марғұланнан бастап, М. Қозыбаев, Б. Көмеков, Қ. Байпақов, Н. Н. Мингулов, Т. И. Султанов, Б. Қожабеков, өзбек оқымыстыларынан Р. Г. Муминов, А. Урунбаева, С. Әзімжанова, Х. Хасанова және тағы басқалардың зерттеулері жарияланды. Ә. Марғұлан Мұхаммед Хайдар Дулатиді қазақ халқының тарихшысы ретінде таныстырған академик. Сондай-ақ, тарихшы ғалымдар С. Жолдасбеков, М. Қозыбаев, Б. Албани, Қайратжан т. б. еңбектерінде ХҮІ ғасыр қазақ хандығы дәуіріндегі күрделі мәселелер мен шешімі табылмай шиеленіскен саяси-әлеуметтік мәселелер, қоғамдық ойдың екпінді қарқынмен дамуына әсер етіп, Мұхаммед Хайдар Дулати сияқты ойшылдардың тарих сахнасына шығып, қоғамдық ойдың дамуына өлшеусіз үлес қосқанын сипаттай отырып, олардың саяси - әлеуметтік ойларына талдау жасайды. Байұзақ Қожабекұлы Албани өзінің «Мұхаммед Хайдар Дулати» еңбегінде: «Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашиди» шығармасы - тарихи энциклопедиялық шығарма болып табылатындығын айтады» [3, 27 б. ] . Сондай-ақ Мұхаммед Хайдар Дулатидың тарихшы аталуының негізгі себебін анықтап - оның өз заманынан бұрынғы түркі халқының өмірінен, жалпы Азия тарихынан, Тұран елінен мағлұмат беретін тарихшы, этнограф, саяхатшы, географтардың шығармаларынан деректер пайдаланып, көптеген жұмбақ деректердің сырын аша білуінде болу керек деген тұжырым жасайды. Онда тарихшы моғолдардың атадан балаға қалып, желісі үзілмей келе жатқан аңыз - әңгімелерімен қатар Мір Қияс ад-дин Мансұрдың «Жами-и-гити-нумасын», Йақұттың «Мұджам әл-бұлданын», Жамал-ад-диннің «Маджма ат-тауарихын», Хамдаллах-Мустафур Қазунидің «Сувар-и ақалим», «Тарих-и манзумын», Ұлықбектің «Ұлыс арбасын», Хазрат Маулан Мұхаммед Қазының «Силсиат әл-арифиін», Заһир ад-дин Мұхаммед Бабырдың «Бабырнамасын» пайдаланғаны жөнінде айтады [3, 28 б. ] . Ал, Мұхаммед Хайдар Дулатидың педагогикалық - психологиялық көзқарасын зерттеп, жастарды тәрбиелеудегі орны туралы мына авторлардың Т. Әлсатовтың, Қ. Жарықбаев, Д. Алиева еңбектерін атауға болады. Олардың пікірінше, ұлы ғалымның этикалық-психологиялық көзқарастарын жастарды тәрбиелеуде баға жетпес мұра екендігін ескере отырып, жастардың адамгершілік, патриоттық, ұлтаралық, эстетикалық санасының толықтыра түсетіндігіне сенеді. Соңғы кезде Т. Кенжебаев, И. Сусаев бабамыздың еңбегіндегі экономикалық қарым - қатынас мәселесіне көңіл бөліп, мақалаларын жариялап жүр.

М. Х. Дулатидың философиялық көзқарастары туралы арнайы зерттеулер жоқтың қасы, дегенмен Қазақстан философ ғалымдары ішінен Ғ. Есім, Ж. Молдабеков, А. Қасабек, Ж. Алтаев еңбектерін атауға болады. Бабамыздың еңбегін философиялық тұрғыдан жан-жақты көңіл аударған ойшылдарымыздың бірі - Ж. Молдабеков. Автор сол кезеңді (ХҮІ ғ. ) философиялық тұрғыдан талдай отырып, оның дүниетанымдық бағдарына сипаттама беріп, Мұхаммед Хайдар Дулатидың келбетін жасауға тырысады [4, 200 б. ] . Келесі бір мақаласында Мұхаммед Хайдар Дулатиді тұлға, қажырлы тұлға ретінде сипаттайды [5, 188 б. ] . Ал, А. Қасабек Мұхаммед Хайдар Дулати еңбегін зерттей келіп, «М. Х. Дулати тарих философиясының негізін қалаушылардың бірі» деген қорытындыға келеді [6, 72 б. ] .

Жоғарыда аталған еңбектер маңызды болғанымен М. Х. Дулати шығармаларындағы адам мәселесі туралы ойлары толық қамтылмайды. Бұл зерттеулерді біз өз ізденісіміздің арналары және ой тудырушы мәтіндері деп қабылдаймыз.

Дегенмен, әлі күнге дейін Мұхаммед Хайдар Дулатидың философиялық идеялары жүйелі зерттеудің арнайы пәні болған емес. Ойшыл арнайы философиялық еңбектер қалдырмағанымен, адам мәселесі, адамның мәні, тәрбие туралы ойлары, ақиқат, шындық, зұлымдық сияқты идеялары өзінің «Тарих-и Рашиди» атты тарихи шығармасы мен «Жаһан-намэ» поэмасында кездеседі. Біздің ойымызша, Мұхаммед Хайдар Дулати бабамыздың философиялық ойларын тереңдей зерттей отырып, сол кезеңдегі халықтың болмысын сомдауға, тұрмыс тіршілігін білуге, ішкі жан дүниесін сезінуге болады. Ұлы ойшыл бабамыздың шығармаларына тарихи-философиялық талдау жасай отырып, адамның болмысы мен мәнін зерттей келе, жастарды тәрбиелеуде патриоттық, азаматтық, рухани-адамгершілік және эстетикалық тәрбиеге көңіл аударуымызға мүмкіндік туады. Ойшылдың философиялық идеяларын жүйелеп, анықтау үшін, М. Х. Дулати дүниетанымындағы жалпы мәдени және саяси әлеуметтік алғышарттарға талдау жасауымыз керек.

Оның өмірі мен шығармашылығына арналған еңбектерден Ә. Дербісәлиев, Б. Қ. Албани, Т. Әлсатов, Қ. Жарықбаев, Ғ. Есім, Ж. Молдабеков, У. Бишімбаев т. б. еңбектерін атауға болады.

Ә. Дербісәлиев Мұхаммед Хайдар Дулати еңбегін зерттеу барысында: «ХҮІ ғасыр ортасында «Тарих-и Рашиди» шығармасына бірінші болып, 1854 ж. Эрскин өзінің «Индияның тарихы» еңбегін жарыққа шығарғанда көңіл бөлген. Содан соң, 1895ж. Е. Д. Росстың ағылшын тілінде аударған еңбегі жарыққа шықты», - деп ескерте кетіп, ойын әрі қарай жалғастырады. «Сондықтан да Қазақстан мен Орта Азия елдерін зерттеушілердің, тіпті түркі тектес халықтардың мәдениетін зерделеген Еуропа ғалымдарының сол себепті күні бүгінге дейін «Тарих-и Рашидиге» жүгінбей, оған соқпай кете алмайды . . . осы күнгі қазақ, өзбек, қырғыз, ұйғыр, үнді, ауған, тибет халықтарының тарихын зерттеушілер оның шығармаларын аттап кете алмайды» - деген болатын [7, 159 б. ] .

Сондай-ақ М. Х. Дулати шығармаларында адамгершілік, адам құндылықтары, әлем, дүние, өз замандастары туралы үлкен философиялық толғаныстар, пайымдаулар бар. Әсіресе Мұхаммед Хайдар Дулатидың әдеби тілі, кітабының мазмұны, ондағы тарихи бүкпесіз дәлелдер, автордың өз шығармасына деген үлкен жауапкершілігін, білімдарлығын, ұлылығын айқын көрсетеді. Қазақ ғалымдары үшін бұл мұраны танып білу, біздің өткен тарихымыз бен мәдениетімізді, философиялық дүниетанымымызды, әдебиетімізді, сондай-ақ тарих философиясын түсіну үшін үлкен маңызды ғылыми дүниелердің бірі болмақ.

М. Х. Дулатидың өз дүниетанымы, философиялық ойшылдығы, тарихты терең түсінуі, оның үлкен қайраткер екендігін, терең білімділігін, ойшылдығын көрсетеді. Сонымен қатар, М. Х. Дулати мұрасының қазақ рухани мәдениеті мен тарихи философиясында алар орны мен тигізер әсері де мол. Бұл мәселе жөнінде А. Қасабек: «М. Х. Дулати өзінен бұрынғы замандағы тарихи оқиғаларды объективті қарастырып, оларды эмперикалық жүйелі түрде зерттеген. Оқиғалардың ішкі байланыстарына, даму логикасына негізгі мән берілген және қандайда бір тарихи фактіні баяндағанда міндетті түрде оған өз көзқарасын білдіріп отырған. Мұндай әдіс шындықтан ауытқымауға тегеріш болады» - дейді [6, 134 б. ] . Нәтижесінде М. Х. Дулати бабамыздың еңбегін философиялық тұрғыда зерттеу барысында, жалпы, жоғары деңгейде тарихи-философиялық тұжырымдар жасауға мүмкіндіктер ашуға болады.

Еліміздің тәуелсіздікке бет бұрған өтпелі кезеңінде ұлттық философиялық дүниетанымды кешенді түрде зерттеу үшін қолайлы жағдайлар туып отыр. Осы мүмкіндіктерді толық пайдаланып, түркі тектес халқының етек-жеңі жиналмай жатқан философиялық санасын, көшпелі өмір салтының рухани кеңістігінде бастары қосылмай тарыдай шашырап жатқан ғақылиятты ой маржандарын жинақтап, арнайы ғылыми жүйелерге түсіре отырып, Мұхаммед Хайдар Дулати кезеңіндегі ақын-жыраулардың, ойшылдардың және т. б. философиялық сананың қайталанбас ерекшеліктеріне арқау болған рухани құбылыстар ретінде көрсету - бүгінгі күннің талабынан туындап отыр. Сондықтан, сол кездің өзінде де, көкірек көзі ашық, көңілі ояу, әпсаналық ой кешуге бейім тұрған М. Х. Дулати сөз өнерінің философиялық, танымдық тағылымын өте жақсы білген. Біздің заманымызға сан ғасырлар қойнауынан халық зердесі арқылы келіп жеткен шығарманың философиялық астарын ашып көрсету - бүгінгі күнгі ұлтжанды философ ғалымдардың қасиетті парызы.

Қазіргі біздің алдымызда тұрған мақсат - тарихи шындықты қалпына келтіру, тарихи даму барысында кеңістік пен уақыттың өзгерістерін болжау болып табылады. ХҮІ ғасырда өмір сүрген М. Х. Дулатидың шығармашылығындағы адам мәселесі әлі де болса бүгінгі күннің талабына сай зерттелмей отыр. Бұл мәселенің қажеттілігі мен оны іске асыру барысында, қоғамның талабы мен аталмыш мәселенің философия тарихында бұрын соңды жүйелі қарастырылмауы арасында қарама-қайшылық байқалады. Осы қарама-қайшылықтар бізге зерттеу мәселесін анықтап, тақырыпты «М. Х. Дулати шығармашылығындағы адам мәселесін философиялық тұрғыдан талдау» деп таңдауымызға себеп болды.

Зерттеу объектісі - М. Х. Дулати шығармалары.

Зерттеу пәні - М. Х. Дулати шығармаларындағы адам мәселесі.

Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты М. Х. Дулатидың философиялық көзқарасына талдау жасап, ХҮІ ғасырдың өзіндік келбеттену ерекшеліктерін ашып көрсету. Осы мақсат тұрғысынан мына міндеттерді шешуге ұмтылыс жасалды:

М. Х. Дулатидың тұлға, қолбасшы, мемлекет қайраткері ретінде қалыптасуының рухани дүниетанымдық бастауларына тарихи-философиялық талдау жасау;
М. Х. Дулати шығармасындағы адам мәселесі туралы моральдық-этикалық және діни көзқарастарының Шығыс философия тарихына қосқан үлесі екенін айшықтау;
тарихи-философиялық көзқарастардың, философия тарихына қосқан үлесі екенін дәлелдеп, адамның философиялық мәнін, тұжырымдарын жүйелеу, діни-этикалық тұрғыда қорыту;
М. Х. Дулатидың «Тарих-и Рашиди» мен «Жаһан-намэ» шығармаларында-ғы гуманистік бағдарға талдау жасау арқылы оның ұрпақ қалыптастырудың философиялық негіздерін анықтау;
М. Х. Дулатидың философиялық ойларының қазақ философиясында алатын орнын айқындау, оның саяси-әлеуметтік, рухани-көркемдік көзқарасының бүгінгі жастарды тәрбиелеудегі тарихи-философиялық мәнін ашып көрсету.