Ауызекі және көркем шығарма мәтініндегі диалог: лексикалық, синтаксистік, стилистикалық сипаттама
КІРІСПЕ ... ... ...3
1 ДИАЛОГ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ...9
1.1 Диалогтің табиғаты және тіл біліміндегі зерттелуі ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Диалог құрылымындағы тілдесімдік көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ..24
1 . бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2 АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУ ДИАЛОГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ЛЕКСИКАЛЫҚ, СИНТАКСИСТІК, СТИЛИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ..33
2.1 Ауызекі сөйлеу диалогінің
лексикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Ауызекі сөйлеу диалогінің синтаксистік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Ауызекі сөйлеу диалогінің стилистикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2 . бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
3 КӨРКЕМ ШЫҒАРМА МӘТІНІНДЕГІ ДИАЛОГТІҢ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
3.1. Көркем шығарма мәтініндегі диалогтің ауызекі сөйлеу
диалогінен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3.2 Көркем шығарма жанрларындағы диалог ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
3.2.1 Прозадағы диалог ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
3.2.2 Драмадағы диалог ... ... 93
3.3 Авторлық реплика және оның көркем шығарма мәтінінде
кездесетін диалогтегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .98
3.4 Көркем диалогтің лексикалық, синтаксистік және
стилистикалық ерекшеліктері ... ..104
3.5 Кейіпкер бейнесін ашудағы көркем шығарма мәтініндегі диалогтің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...117
3 . бөлім бойынша тұжырым ... ... .123
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... .125
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... 128
1 ДИАЛОГ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ...9
1.1 Диалогтің табиғаты және тіл біліміндегі зерттелуі ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Диалог құрылымындағы тілдесімдік көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ..24
1 . бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2 АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУ ДИАЛОГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ЛЕКСИКАЛЫҚ, СИНТАКСИСТІК, СТИЛИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ..33
2.1 Ауызекі сөйлеу диалогінің
лексикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Ауызекі сөйлеу диалогінің синтаксистік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Ауызекі сөйлеу диалогінің стилистикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2 . бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
3 КӨРКЕМ ШЫҒАРМА МӘТІНІНДЕГІ ДИАЛОГТІҢ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
3.1. Көркем шығарма мәтініндегі диалогтің ауызекі сөйлеу
диалогінен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3.2 Көркем шығарма жанрларындағы диалог ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
3.2.1 Прозадағы диалог ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
3.2.2 Драмадағы диалог ... ... 93
3.3 Авторлық реплика және оның көркем шығарма мәтінінде
кездесетін диалогтегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .98
3.4 Көркем диалогтің лексикалық, синтаксистік және
стилистикалық ерекшеліктері ... ..104
3.5 Кейіпкер бейнесін ашудағы көркем шығарма мәтініндегі диалогтің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...117
3 . бөлім бойынша тұжырым ... ... .123
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... .125
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... 128
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімі ғылымында жалпы ауызекі сөйлеу тілі және оның диалогтегі көрінісі, олардың тілдік сипаттары мен түрлері бірқатар зерттеулердің нысаны болғанмен, ауызекі диалог пен көркем диалог, олардың стильдік ерекшеліктері осы күнге дейін бір концепция тұрғысынан арнайы зерттелген емес.
Диалог теориясының негізін жалпы тіл білімінде Ш. Балли, Л.В.Щерба, Л.П.Якубинский, Е.Д.Поливанов, В.Н.Волошинов, В.В.Виноградов, М.И.Бахтин, Ю.В.Рождественский т.б. сынды лингвистердің қалағаны белгілі. Ал, қазақ тіл білімінде диалог мәселесін алғаш рет қазақ тілтанымының негізін салушылар А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов көтерген болатын.
Ауызекі сөйлеу тілінің айтылуы мен жазба тілде қолданылуы бірдей емес. Жазба тілде ой стильдің өзіне тән, оған қажетті сөздерімен жүйеленіп, бір жақты баяндалып отырса, сөйлеу тілінде тыңдаушыларға лайықтанып, жазба тілдік үлгіден ауытқып отырады, дыбысталудағы сөйлеу тілінің жазба тілден өзгешелігі сөйлеу тілінің ауызша формасында іске асады.
Ауызекі сөйлеу барысында сөйлеуші алдына қандай мақсат қойса да, ол қашанда тыңдаушы реакциясын күтеді. Бұл тағы да коммуникативті процесті сөйлеуші интенциясы мен тыңдаушы реакциясымен санаса отырып зерттеу керек екенін нақтылай түседі. Сөйлеуші өзі үшін ғана емес, басқалар үшін сөйлейді.
Ауызекі сөйлеуде тілдің қатысымдық қызметі айқын көрінеді. Ауызекі сөздің диалог түрінде жұмсалуы оның лексикалық құрамы мен синтаксистік құрылысына әсерін тигізеді.
Диалогке құрылған сөйлеу тілінде лексика мен синтаксистің ауызекі және кітаби,стилішілік және стильаралық құралдарының бір мезгілде өзара жақын әрі қарама-қарсы екі тип ретінде жіктелуін зерттеу, сонымен қатар, олардың өзара қарым-қатынасы мен қызметін анықтау мәселесі шешімін табуға тиісті маңызды мәселелердің қатарына жатады.
Зерттеуде диалогке тән «сөз - белгілерді» әр түрлі қырынан алып қаралады. Диалогті құрастырушы компоненттер ретінде оларды орналасу қызметіне қарай сөз бастаушы, байланыстырушы, мақұлдаушы, әр түрлі эмоцияларды жеткізуші, бағалаушы, нақтылаушы, қолдаушы деп бірнеше түрлерге бөлуге болады. Бұл бірліктерді диалогтің құрылымдық-мазмұндық аспектісі тұрғысынан және одан жоғары қатысым стратегиясы тұрғысынан қызметтерін анықтауға, бағалауға болады. Мәселен, қолдаушы мақсаттағы сөз-сигналдарды сөйлеуші де, тыңдаушы да қолдана алады. Тыңдаушы қолдаушы мәнді сөз- сигналдарын ынтымақтастық принципіне сай қарым-қатынас, сыпайылық этикетін сақтау үшін, қарым-қатынас стратегиясын дамыту үшін қолданады. Сөйлеу тілінде сөйлеушілердің осы мақсатын жүзеге
Диалог теориясының негізін жалпы тіл білімінде Ш. Балли, Л.В.Щерба, Л.П.Якубинский, Е.Д.Поливанов, В.Н.Волошинов, В.В.Виноградов, М.И.Бахтин, Ю.В.Рождественский т.б. сынды лингвистердің қалағаны белгілі. Ал, қазақ тіл білімінде диалог мәселесін алғаш рет қазақ тілтанымының негізін салушылар А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов көтерген болатын.
Ауызекі сөйлеу тілінің айтылуы мен жазба тілде қолданылуы бірдей емес. Жазба тілде ой стильдің өзіне тән, оған қажетті сөздерімен жүйеленіп, бір жақты баяндалып отырса, сөйлеу тілінде тыңдаушыларға лайықтанып, жазба тілдік үлгіден ауытқып отырады, дыбысталудағы сөйлеу тілінің жазба тілден өзгешелігі сөйлеу тілінің ауызша формасында іске асады.
Ауызекі сөйлеу барысында сөйлеуші алдына қандай мақсат қойса да, ол қашанда тыңдаушы реакциясын күтеді. Бұл тағы да коммуникативті процесті сөйлеуші интенциясы мен тыңдаушы реакциясымен санаса отырып зерттеу керек екенін нақтылай түседі. Сөйлеуші өзі үшін ғана емес, басқалар үшін сөйлейді.
Ауызекі сөйлеуде тілдің қатысымдық қызметі айқын көрінеді. Ауызекі сөздің диалог түрінде жұмсалуы оның лексикалық құрамы мен синтаксистік құрылысына әсерін тигізеді.
Диалогке құрылған сөйлеу тілінде лексика мен синтаксистің ауызекі және кітаби,стилішілік және стильаралық құралдарының бір мезгілде өзара жақын әрі қарама-қарсы екі тип ретінде жіктелуін зерттеу, сонымен қатар, олардың өзара қарым-қатынасы мен қызметін анықтау мәселесі шешімін табуға тиісті маңызды мәселелердің қатарына жатады.
Зерттеуде диалогке тән «сөз - белгілерді» әр түрлі қырынан алып қаралады. Диалогті құрастырушы компоненттер ретінде оларды орналасу қызметіне қарай сөз бастаушы, байланыстырушы, мақұлдаушы, әр түрлі эмоцияларды жеткізуші, бағалаушы, нақтылаушы, қолдаушы деп бірнеше түрлерге бөлуге болады. Бұл бірліктерді диалогтің құрылымдық-мазмұндық аспектісі тұрғысынан және одан жоғары қатысым стратегиясы тұрғысынан қызметтерін анықтауға, бағалауға болады. Мәселен, қолдаушы мақсаттағы сөз-сигналдарды сөйлеуші де, тыңдаушы да қолдана алады. Тыңдаушы қолдаушы мәнді сөз- сигналдарын ынтымақтастық принципіне сай қарым-қатынас, сыпайылық этикетін сақтау үшін, қарым-қатынас стратегиясын дамыту үшін қолданады. Сөйлеу тілінде сөйлеушілердің осы мақсатын жүзеге
1 Қаңлыбаева Ж.С. Коммуникативті акт шеңберіндегі жауап репликаның қызметі. Фил.ғыл.канд....автореф. – Алматы, 2006. – 24 б.
2 Хасанұлы Б. Жизнь языка и язык жизни. Сборник статей // сост. Шаймерденова Н.Ж., Сабитова З.К., Алтынбекова О.Б., Акберди А.К. Под общ. ред. Н.Ж.Шаймерденовой. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 289 с.
3 Иманғалиева Г. Типология диалогов. Фил.ғыл.канд....дисс. – Алматы, 1999. – 128 б.
4 Брыдина Г.В. Динамическая структура русской диалогической речи. Тверь, 1992, – С. 58-81.
5 Михайлов М.М. Принципы коммуникативно-прагматического конституривания диалогической речи. // Диалог глазами лингвиста. – Краснодар, 1994. – С. 29-34.
6 Арутюнова Н.Д. От образа к знаку // Мышление. Когнитивные науки. Искусственный интеллект. – М., 1988. – С. 147-162.
7 Рождественский Ю.В. Теория риторики. Изд. 2-е, М., Добросвет, 1999, – 482 с.
8 Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері. – Алматы, 2006. – 86 б.
9 Ястрежемский В.Р. Методологические аспекты лингвистического анализа диалога // Диалог: теоретические проблемы и методы исследования. – М., 1991. – С. 82-108.
10 Богушевич Д.Г. Опыт классификации эпизодов вербального общения // Языковое общение: процессы и единицы. –Калинин, 1988. – С. 13-21.
11 Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – М., 1974. 360 с.
12 Ерназарова 3. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері. Фил.ғыл.докт....дисс. автореф. – Алматы, 2001.- 50 б.
13 Демьянков В.В. Конвенция, правила и стратегии общения (интерпетирующий подход к аргументации) // изв. АН СССР. Серия литературы и языка. 1982. № 4, – С. 327-336.
14 Эрвин-Трип С.М. Язык. Тема. Слушатель. Анализ взаимодействия // Новое в лингвистике. -М.: Прогресс. 1975. – С. 336-363.
15 Баранов А.Н., Крейдлинг Г.Е. Иллокутивное вынуждение в структуре диалога / Вопросы языкознания. 1992, №3. – С. 84-93.
16 Чахонян Л.П., Поронян Ш.Л. Взаимодействие интенции как фактор определяющий межличностного общения // Личностные аспекты языкового общения. – Калинин, 1989. – С. 67 -79.
17 Сухих С.А. Языковая личность в диалоге // Личностные аспекты языкового общения. – Калинин, 1989. – С. 28-36.
18 Уәлиев Н. Сөз талғамы. Көркем тіл кепілі. // Қазақ әдебиеті, 1981, декабрь.
19 Винокур Г.О. О языке художественной литературы. – М.: Высшая школа, 1991.
20 Абдыкаримова Д. Типология реплик казахского и русского диалогов. Фил.ғыл.канд.... дисс. – Алматы, 1999. – 138 б.
21 Куницина В.Н., Казаринова Н.В., Погольша В.Н. Межличностное общение. Учебник для вузов. СПб, 2001. – С. 493.
22 Красных В.В. Основы психолингвистики и теории коммуникации: Курс лекций. -М., ИТДГК «Гнозис», 2001. – С. 270.
23 Дурст-Андерсон, Ментальная П.В. Грамматика и лингвистические супертипы // Вопросы языкознания. 1996, №5. – 31 с.
24 Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. – Алматы, 1984. – 271 б.
25 Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным, 2001. № 4. 39 - 44 б.
26 Леонтьев А.А. Основы речевой деятельности. – М.: Наука. 1974. – 368 с.
27 Зернецкий П.В. Динамические аспекты семантики и прагматика дискура // Личностные аспекты языкового общения. Сборник. -Калинин, 1989. – С. 75-81.
28 Ахманова О.С. О стилистической дифференциации слов // Сборник статей по языкознанию. –М., 1958, 31-34 с.
29 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқулық. – Алматы, 2003. – 242 б.
30 Розенталь Д.Э. Справочник по русскому языку. Практическая стилистика. – М.: ООО «Издательство Оникс»: ООО «Издательство « Мир и Образование», 2006. – 384 с.
2 Хасанұлы Б. Жизнь языка и язык жизни. Сборник статей // сост. Шаймерденова Н.Ж., Сабитова З.К., Алтынбекова О.Б., Акберди А.К. Под общ. ред. Н.Ж.Шаймерденовой. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 289 с.
3 Иманғалиева Г. Типология диалогов. Фил.ғыл.канд....дисс. – Алматы, 1999. – 128 б.
4 Брыдина Г.В. Динамическая структура русской диалогической речи. Тверь, 1992, – С. 58-81.
5 Михайлов М.М. Принципы коммуникативно-прагматического конституривания диалогической речи. // Диалог глазами лингвиста. – Краснодар, 1994. – С. 29-34.
6 Арутюнова Н.Д. От образа к знаку // Мышление. Когнитивные науки. Искусственный интеллект. – М., 1988. – С. 147-162.
7 Рождественский Ю.В. Теория риторики. Изд. 2-е, М., Добросвет, 1999, – 482 с.
8 Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері. – Алматы, 2006. – 86 б.
9 Ястрежемский В.Р. Методологические аспекты лингвистического анализа диалога // Диалог: теоретические проблемы и методы исследования. – М., 1991. – С. 82-108.
10 Богушевич Д.Г. Опыт классификации эпизодов вербального общения // Языковое общение: процессы и единицы. –Калинин, 1988. – С. 13-21.
11 Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – М., 1974. 360 с.
12 Ерназарова 3. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері. Фил.ғыл.докт....дисс. автореф. – Алматы, 2001.- 50 б.
13 Демьянков В.В. Конвенция, правила и стратегии общения (интерпетирующий подход к аргументации) // изв. АН СССР. Серия литературы и языка. 1982. № 4, – С. 327-336.
14 Эрвин-Трип С.М. Язык. Тема. Слушатель. Анализ взаимодействия // Новое в лингвистике. -М.: Прогресс. 1975. – С. 336-363.
15 Баранов А.Н., Крейдлинг Г.Е. Иллокутивное вынуждение в структуре диалога / Вопросы языкознания. 1992, №3. – С. 84-93.
16 Чахонян Л.П., Поронян Ш.Л. Взаимодействие интенции как фактор определяющий межличностного общения // Личностные аспекты языкового общения. – Калинин, 1989. – С. 67 -79.
17 Сухих С.А. Языковая личность в диалоге // Личностные аспекты языкового общения. – Калинин, 1989. – С. 28-36.
18 Уәлиев Н. Сөз талғамы. Көркем тіл кепілі. // Қазақ әдебиеті, 1981, декабрь.
19 Винокур Г.О. О языке художественной литературы. – М.: Высшая школа, 1991.
20 Абдыкаримова Д. Типология реплик казахского и русского диалогов. Фил.ғыл.канд.... дисс. – Алматы, 1999. – 138 б.
21 Куницина В.Н., Казаринова Н.В., Погольша В.Н. Межличностное общение. Учебник для вузов. СПб, 2001. – С. 493.
22 Красных В.В. Основы психолингвистики и теории коммуникации: Курс лекций. -М., ИТДГК «Гнозис», 2001. – С. 270.
23 Дурст-Андерсон, Ментальная П.В. Грамматика и лингвистические супертипы // Вопросы языкознания. 1996, №5. – 31 с.
24 Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. – Алматы, 1984. – 271 б.
25 Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным, 2001. № 4. 39 - 44 б.
26 Леонтьев А.А. Основы речевой деятельности. – М.: Наука. 1974. – 368 с.
27 Зернецкий П.В. Динамические аспекты семантики и прагматика дискура // Личностные аспекты языкового общения. Сборник. -Калинин, 1989. – С. 75-81.
28 Ахманова О.С. О стилистической дифференциации слов // Сборник статей по языкознанию. –М., 1958, 31-34 с.
29 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқулық. – Алматы, 2003. – 242 б.
30 Розенталь Д.Э. Справочник по русскому языку. Практическая стилистика. – М.: ООО «Издательство Оникс»: ООО «Издательство « Мир и Образование», 2006. – 384 с.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ
ӘОЖ 81 '42:81 '271
Қолжазба құқығында
АЙТБЕНБЕТОВА АЙГҮЛ ҚАДЫРЖАНҚЫЗЫ
АУЫЗЕКІ ЖӘНЕ КӨРКЕМ ШЫҒАРМА МӘТІНІНДЕГІ ДИАЛОГ:
ЛЕКСИКАЛЫҚ, СИНТАКСИСТІК, СТИЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМА
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі
филология ғылымдарының докторы, профессор Б.
Шалабай
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ...3
1 ДИАЛОГ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ...9
1.1 Диалогтің табиғаты және тіл біліміндегі зерттелуі
... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Диалог құрылымындағы тілдесімдік
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ...24
1 – бөлім бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2 АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУ ДИАЛОГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ЛЕКСИКАЛЫҚ, СИНТАКСИСТІК, СТИЛИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ..33
2.1 Ауызекі сөйлеу диалогінің
лексикалық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Ауызекі сөйлеу диалогінің синтаксистік
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 46
2.3 Ауызекі сөйлеу диалогінің стилистикалық
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...57
2 – бөлім бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .68
3 КӨРКЕМ ШЫҒАРМА МӘТІНІНДЕГІ ДИАЛОГТІҢ
СИПАТТАМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 70
3.1. Көркем шығарма мәтініндегі диалогтің ауызекі сөйлеу
диалогінен айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
3.2 Көркем шығарма жанрларындағы диалог
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
3.2.1 Прозадағы
диалог ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...83
3.2.2 Драмадағы диалог ... ... 93
3.3 Авторлық реплика және оның көркем шығарма мәтінінде
кездесетін диалогтегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .98
3.4 Көркем диалогтің лексикалық, синтаксистік және
стилистикалық ерекшеліктері ... ..104
3.5 Кейіпкер бейнесін ашудағы көркем шығарма мәтініндегі диалогтің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...117
3 - бөлім бойынша тұжырым ... ... .123
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... .125
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... 128
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімі ғылымында жалпы ауызекі сөйлеу
тілі және оның диалогтегі көрінісі, олардың тілдік сипаттары мен түрлері
бірқатар зерттеулердің нысаны болғанмен, ауызекі диалог пен көркем диалог,
олардың стильдік ерекшеліктері осы күнге дейін бір концепция тұрғысынан
арнайы зерттелген емес.
Диалог теориясының негізін жалпы тіл білімінде Ш. Балли, Л.В.Щерба,
Л.П.Якубинский, Е.Д.Поливанов, В.Н.Волошинов, В.В.Виноградов, М.И.Бахтин,
Ю.В.Рождественский т.б. сынды лингвистердің қалағаны белгілі. Ал, қазақ тіл
білімінде диалог мәселесін алғаш рет қазақ тілтанымының негізін салушылар
А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов көтерген болатын.
Ауызекі сөйлеу тілінің айтылуы мен жазба тілде қолданылуы бірдей емес.
Жазба тілде ой стильдің өзіне тән, оған қажетті сөздерімен жүйеленіп, бір
жақты баяндалып отырса, сөйлеу тілінде тыңдаушыларға лайықтанып, жазба
тілдік үлгіден ауытқып отырады, дыбысталудағы сөйлеу тілінің жазба тілден
өзгешелігі сөйлеу тілінің ауызша формасында іске асады.
Ауызекі сөйлеу барысында сөйлеуші алдына қандай мақсат қойса да, ол
қашанда тыңдаушы реакциясын күтеді. Бұл тағы да коммуникативті процесті
сөйлеуші интенциясы мен тыңдаушы реакциясымен санаса отырып зерттеу керек
екенін нақтылай түседі. Сөйлеуші өзі үшін ғана емес, басқалар үшін
сөйлейді.
Ауызекі сөйлеуде тілдің қатысымдық қызметі айқын көрінеді. Ауызекі
сөздің диалог түрінде жұмсалуы оның лексикалық құрамы мен синтаксистік
құрылысына әсерін тигізеді.
Диалогке құрылған сөйлеу тілінде лексика мен синтаксистің ауызекі және
кітаби,стилішілік және стильаралық құралдарының бір мезгілде өзара жақын
әрі қарама-қарсы екі тип ретінде жіктелуін зерттеу, сонымен қатар, олардың
өзара қарым-қатынасы мен қызметін анықтау мәселесі шешімін табуға тиісті
маңызды мәселелердің қатарына жатады.
Зерттеуде диалогке тән сөз - белгілерді әр түрлі қырынан алып қаралады.
Диалогті құрастырушы компоненттер ретінде оларды орналасу қызметіне қарай
сөз бастаушы, байланыстырушы, мақұлдаушы, әр түрлі эмоцияларды жеткізуші,
бағалаушы, нақтылаушы, қолдаушы деп бірнеше түрлерге бөлуге болады. Бұл
бірліктерді диалогтің құрылымдық-мазмұндық аспектісі тұрғысынан және одан
жоғары қатысым стратегиясы тұрғысынан қызметтерін анықтауға, бағалауға
болады. Мәселен, қолдаушы мақсаттағы сөз-сигналдарды сөйлеуші де, тыңдаушы
да қолдана алады. Тыңдаушы қолдаушы мәнді сөз- сигналдарын ынтымақтастық
принципіне сай қарым-қатынас, сыпайылық этикетін сақтау үшін, қарым-қатынас
стратегиясын дамыту үшін қолданады. Сөйлеу тілінде сөйлеушілердің осы
мақсатын жүзеге
асыруға қалыптасқан, дағдыланған сөз-сигналдары – сөйлесім түрлері бар.
Олар ешқандай хабар жеткізбесе де, сөйлеушілер арасында сенімді қарым-
қатынасты қалыптастырып, тыңдаушының әңгімелесуге белсенді түрде араласып,
сол арқылы сөйлеушіге қозғаушы күш беруіне көмектеседі. Қолдаушы
сөйлесімдер тыңдаушының мақұлдауын, қызығушылығын, нақтылауын, сөйлеу
кезегін өзіне алуын, беретін бағасын жеткізуі мүмкін.
Көркем диалогті сөйлемде стильаралық синтаксистік құрылым қолданылады.
Алайда, стильаралық құрылым көркем диалогте трансформацияға ұшырайды, ол
диалогтің ауызша және жазбаша формаларының өзара әсерлесуінен туындайды.
Ауызша диалогтің әсері трансформациялық құрылым қызметінде қаратпа
сөздердің, кідірістердің, ерекше интонациялардың болуына әкеп соғады.
Тілдің қандай құбылыстары болмасын, көркем шығармада эстетикалық
қызмет атқарып, белгілі көркемдік, стильдік мақсатта жұмсалып тұрады.
Тілдің бейнелеу құралдары шығарманың көркем құрылысын жасауға бірдей
дәрежеде қатыспайды. Ауызекі сөйлеу тіліндегі күнделікті сөз қолданыстары
көркем шығармада жазушы тілінің өзіндік стильдік ерекшелігін байқатады.
Белгілі бір шығарма құрылысында бір тілдік категорияның конструктивтік
рөлі өте жоғары болады да, басқа тілдік мәнбілерде төмен болуы мүмкін.
Әртүрлі жазушылардың сөз қолданыстарының түрліше болатындықтарын көрсетеді.
Тіпті, бір жазушының өзі творчестволық өсу дәуірінің кезеңіне сай өзгеше
тілдік құралдарды пайдаланып отыруы мүмкін. Бұл құбылыс сол жазушының
стильдік эволюциясымен тығыз байланысты. Жазушы тілінің синтаксистік,
құрылымдық құралдарының көркемдік қызметі айтарлықтай мәнге ие де, енді
бірінде метафоралық көркемдеу құралы шынында да, ол жазушының өзіндік
стильдік ерекшелігін байқатады.
Көркем диалог сөйлемде стильаралық синтаксистік құрылым негізінде
қолданылады. Алайда, стильаралық құрылым көркем диалогте трансформация
процесіне ұшырайды, ол ауызша диалогтің әсерінен болуы да мүмкін, немесе
жазбаша формасының әсер етуінен туындайды. Кітаби-жазбаша стильдің әсерінен
стильаралық ой бөлісуге кітаби нышан беріледі, ол өзінің құрылымында
қайталаудың, бірыңғай мүшелердің, ерекшеленген анықтамалардың пайда
болуынан көрініс табады. Ауызша диалогтің әсері трансформациялық құрылым
қызметінде қаратпа сөздердің, кідірістердің, ерекше интонациялардың
кездесуіне әкеп соғады.
Тілдік ресурстардың стильдік жіктелуі қазақ әдеби тілінде толық
қалыптасты деп айта алмаймыз, ол әлі қалыптасу үстінде және оларды айқын
ажыратып жіктеу жұмысы да толық көлемінде жүргізілген жоқ.
Көркем әдебиеттегі диалог, оның стилі, құрылысы – өте күрделі мәселе,
сан-салалы мәселелерді қамтиды. Жалпы, қазақ филологиясында төл сөздің бір
түрі ретінде диалогке, оның құрамына, синтаксистік құрылымына, персонаждың
тіл ерекшелігі мен жалпы түрлеріне арнайы тоқталған толық зерттеулер жоқ.
Мұның басты себебі анықталған категориялары мен белгілі шекарасының болмауы
тәрізді.
Жұмыста ауызекі сөйлеу тілі мен көркем мәтіндегі сөйлеу тілінің
лексикалық, грамматикалық, стилистикалық ерекшеліктері ашылады. Қазақ тіл
білімінде ауызекі сөйлеу диалогі мен көркем шығарма диалогі
лингвостилистикалық сипаттама тұрғысынан әлі күнге дейін арнайы зерттелген
жоқ. Тілдің қандай да құбылыстары болмасын, соның ішінде ауызекі сөйлеу
тілінің құбылыстары да, көркем шығармада эстетикалық қызмет атқарып,
белгілі көркемдік, стильдік мақсатта жұмсалып тұрады. Стильаралық бірліктер
көркем диалогте транскрипция процесіне ұшырайды, ол ауызша диалогтің
әсерінен болуы да мүмкін немесе жазбаша формасының әсер етуінен туындайды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі осы айтылған жайлардан туындайды.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тілі диалог табиғаты, түрлері, тілдік және
тілдесімдік қасиеттері.
Зерттеудің пәні. Ауызекі сөйлеудегі және көркем шығарма мәтініндегі
диалогтің лексикалық, синтаксистік, стилистикалық ерекшеліктері.
Зерттеудің болжамы. Егер зерттеу жұмыстарын жалпы тілтанымы,
лексикалық, синтаксистік, стилистика ілімдерінің негіздеріне, ауызекі
сөйлеу және көркем шығарма мәтіні ерекшеліктеріне сүйеніп жүргізсе. Қазақ
тілі диалогінің зерттелуі терең, кең және жан-жақты болады.
Зерттеудің методологиялық (теориялық және әдіснамалық) негіздері
ретінде қазақ, орыс және жалпы тілтанымындағы талданып отырған мәселеге
қатысты мамандардың фундаменталдық еңбектері орын алады. Олар: Л.В.Щерба,
Е.Д.Поливанов, Л.П.Якубинский, В.В.Виноградов, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов,
М.Джусупұлы, М.Балақаев, Е.Жанпейсов, М.Томанов, Б.Манасбаев, Р.Сыздық,
Р.Әмір, Б.Шалабай, сонымен қатар ҚР Президентінің және Үкіметінің білім,
ғылым туралы қаулылары, шешімдері негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – диалогтің
ауызекі сөйлеу түрлері мен көркем шығарма мәтініндегі түрлерінің
ұқсастығын, айырмашылығын анықтап, олардың тілдік, тілдесімдік және
стилистикалық қасиеттерін сипаттау. Осыған байланысты мынандай міндеттерді
шешу көзделеді:
- индивидтердің сөйлеу үдерісіндегі диалогтерді үнтаспаға жазу,
талқылау, түрлерін анықтау;
- көркем мәтін құрамындағы диалогтердің үлгілерін жинақтау, түрлерін
анықтау;
- ауызекі және көркем диалогтерді стильдік бояуы әр түрлі синтаксистік
конструкциялардың қызмет етуі тұрғысынан зерттеу;
- ауызекі және көркем диалогтерде стильаралық және стильдік белгісі
бар лексиканы пайдалану тұрғысынан диалог типтерінің ұқсастығы мен
айырмашылығын анықтау;
- диалог құрамында тілдің лексикалық және синтаксистік элементтерінің
құрамы, үйлесімі мен қызмет етуінің ерекшеліктерін анықтау;
- синтаксистік құрылымның және оның лексикалық толықтырылуындағы қарым-
қатынас түрлерін анықтау арқылы ауызекі және көркем мәтіндегі диалогтердің
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын талқылау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Ауызекі сөйлеу тілінің диалогтің лексикалық, синтаксистік,
стилистикалық ерекшеліктері анықталды;
- қазақ тіл білімінде алғаш рет диалог тілдесім үдерісінің бір моделі
ретінде зерттеліп, оның тілдік және тілдесімдік ерекшеліктері анықталды;
- көркем шығарма мәтініндегі диалогтің лексикалық, синтаксистік,
стилистикалық ерекшеліктері анықталды;
- диалогтің ғылыми классификациялары талқыланды да, оларға өзіндік
(авторлық) ғылыми сипаттама берілді;
- ауызекі сөйлеудегі көркем шығарма мәтініндегі диалог түрлерінің
статистикалық (жиілік) ерекшеліктері анықталды;
- ауызекі сөйлеу және көркем шығарма мәтініндегі диалогтің лексикалық,
синтаксистік, стилистикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары айқындалды;
- қазақ тіліндегі диалогті терең және кең зерттеу мақсатында, қазақ
тілінің материалы мен орыс тілінің материалдары салғастырылып қаралады да,
диалогтің пайда болу табиғатының, қызметінің негізгі көрсеткіштері бірдей
екендігі жарияланды.
Зерттеу әдістері. Ғылыми зерттемеде төмендегі зерттеу әдістері
қолданылды: сипаттамалы (сипаттау) және баяндау әдісі, компоненттік талдау
әдісі, стилистикалық эксперимент әдісі, статистикалық әдіс, құрылымдық
талдау әдісі.
Зерттеу жұмысының теориялық мәні. Диссертация материалдары мен
қорытындылары қазақ тіліндегі тілдесімнің бір үлгісі диалогтің түрлерінің
және диалог туралы концепциялардың араларындағы сабақтастықты мәліметтеуде
үлкен орын алады. Қазақ тіліндегі тілдесім жайындағы ғылыми ой-пікірлерді
толықтырады. Қазақ тіл біліміндегі диалог және оның лексикалық,
синтаксистік, стилистикалық сипаттарын зерттеп жазуда көлемді ғылыми дерек
қызметін атқарады. Сонымен қатар, ғылыми ізденістің нәтижелерін тілдесімнің
басқа үлгілерін зерттеу барысында да пайдалануға болады.
Жұмыстың тәжірибелік құндылығы. Зерттеу нәтижелерін, ғылыми
тұжырымдарын жоғары оқу орындарында Қазіргі қазақ әдеби тілі, Қазақ тілі
стилистикасы, Жалпы тіл білімі пәндерін оқытуда пайдалануға болады.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыстың материалдары қазақ тілі лексикасынан,
синтаксисінен, стилистикасынан өтетін арнайы курстарда, арнайы
семинарларда, оқулық, оқу құралдарын жазуда, сөздіктерді жасауда
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Ауызекі және көркем диалогтердің бірқатар ұқсас белгілері бар:
а) ауызекі және көркем диалогтерге стильаралық және стильдік белгісі
бар лексикалық элементтердің ара салмағына әсер ететін жалпы фактор тән;
ә) ауызекі және көркем диалогтерде синтаксистік конструкциялардың бір
ғана типтері пайдаланылады.
- Ауызекі және көркем диалогтердің өзара ұқсастығына қарамастан,
олардың стильдік бояулары бірдей емес:
а) ауызекі диалогте стильдік бояуға ие құралдар шектеулі болуы;
ә) стильдік бояуы бар синтаксистік конструкциялардың ауызекі және
көркем диалогтерде әр түрлі мөлшерде көрінуі;
б) синтаксистік конструкциялардың стильдік типінің және оның
лексикалық толығуындағы стильдік сипаттаманың ауызекі және көркем
диалогтердегі ара салмағының түрліше болуы;
в) стильдік бояуы бар бірліктердің пайдаланылу қызметінің түрліше
болуына байланысты ауызекі диалогте стильдік бояуы бар бірліктердің аяқ
асты туып, көркем диалогте автордың оларды саналы пайдалануымен
ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде күнделікті сөйлеу үдерісі,
прозалық, драматургиялық шығармалар мен ауызекі сөйлесу барысында үнтаспаға
жазылған материалдар пайдаланылды. Көркем мәтіндегі диалогті зерттеу үшін
төмендегі көркем әдебиет шығармалары пайдаланылды: Мұқан Иманжановтың "Жас
өмір" пьесасы, С.Мұратбековтың "Жабайы алма" повесі, С.Балғабаевтың Ең
әдемі келіншек повесі, Ш.Айтматовтың Боранды бекет повесі, Б.Майлиннің
" Шұғаның белгісі", " Раушан- коммунист" романы, Ғ.Мүсіреповтің Қос
Шалқар, Оянған өлке повесі, Т.Ахтановтың Шығармалар жинағы. I,ІІ том,
М.Әуезовтің Алма бағында повесі.
Зерттеу жұмысының жариялануы және сыннан өтуі: Диссертацияның негізгі
мәселелері бойынша бірнеше баяндама жасалды: Қазақстандағы Ресей жылы мен
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының 60 жылдық мерейтойына
арналған Мәдениетаралық қатысым мен қазақ, орыс филологиясының өзекті
мәселелері атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда, 12 жылдық
білім жүйесі және педагогикалық технологиялар атты Республикалық ғылыми-
практикалық конференцияда, Бүгінгі түркітану және оның даму бағыттары
атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда; Әлемдік рухани
құндылықтар және қазіргі қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда. Зерттеу жұмысының мазмұны мен
тұжырымдары Комитет бекіткен басылымдарда 3 мақала түрінде жарияланды
(ҚазҰУ Хабаршысы, Тілтаным, Қазақ тілі мен әдебиеті). Жалпы
диссертация тақырыбы бойынша 7 ғылыми мақала жарық көрді. Ғылыми еңбек
Қазақ қыздар педагогика институтының Тіл теориясы, оқыту әдістемесі және
Қазақстан тілдері кафедрасының мәжілісінде талқыланып, мақұлданды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДИАЛОГ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Диалогтің табиғаты және тіл біліміндегі зерттелуі
Диалог сөзі гректің "діа1оgos" сөзінен пайда болған. Оның мағынасы –
жалпы сөйлесу, екі я одан да көп адамдардың өзара әңгімелесу ұғымын
білдіреді. Тіл білімінде ол екі не одан көп адамдардың кезектесіп сөйлесу
формасын білдіретін термин ретінде қолданылады яғни, диалог – екі немесе
бірнеше қатысушылардың бірігіп, бір тақырып төңірегінде пікірлесуі.
Диалогқа қатысушылардың ойлары әр түрлі болады: келісу, талқылау, сұрақ-
жауап, ойдың бірдей шығуы т.б.
Диалогті зерттеу бүгінгі таңдағы коммуникативті лингвистиканың
негізгі нысанындарының бірі болып тұр. Қазіргі тіл білімінде қарым-
қатынас қызметі жеке бірліктер түрінде емес, өзара хабар алысатын саналы
әрекет түрінде жүзеге асатындығы нақтыланып келеді. Тұлға аралық
қатысымның, диалогті қатысымның компоненттері ретінде мыналарды атасақ
болады: 1) сөйлеуші мен адресат (субьект факторы жеке психологиялық,
сөйлеушінің тұлғалық әлеуметтік ерекшеліктері; адресат факторына оның тең
қатысымға дайындығы енеді, сондай-ақ, жеке мінезі; коммуниканттар
арасындағы интеракциялық және тұлғааралық қарым-қатынас); 2) сөйлеушінің
коммуникативті ниеті, уәжі, қатысым мақсаты; 3) қатысым өтетін уақыт пен
кеңістікке (коммуникативті акт барысындағы қатысымның жалпы әлеуметтік-
саяси, тарихи-мәдени жағдаяттарына сүйенетін шарттарын белгілейтін
экстралингвистикалық факторлар) байланысты шынайылық деңгейі; 4) белгілі
бір қоғамдық және статустық рөлі бар коммуниканттардың өзара қарым-
қатынасы; 5) қатысым жағдаятына сай пресуппозияларды (авторлық интенцияның
дұрыс қабылдануы, өйткені сөйлесімнің прагматикалық мағынасы сөйлеуші мен
адресаттың пресуппозияны оқи алуы, тезаурустарының ұқсастығы, импликацияны
анықтай алу қабілеттілігіне байланысты жүзеге асады) [1, 12].
Б.Хасанұлы Язык – средство общения или коммуникации? деген
мақаласында коммуникативтік қатынас пен тілдік қатынас құралының өзара
алмасу кызметінің ара жігін ажыратып көрсетеді. Диалог пен монологті оған
қатысушылардың санына қарай ажыратуға болады: бір адам сөйлесе – монолог,
екі не одан да көп адам сөйлесе – диалог. Ал қатынас – (коммуникация)
тілдік қатынастан (общение) айырмашылығы жауап алуда болжауды, егер ол
болмаса көбінесе ақпараттық сұранысқа өзіндік жауап табылу болып табылады
[2, 289].
Диалогтің мазмұны мен оны құрайтын сөйлемдердің құрылымы немесе жеке
сөздердің тұлғалары әр түрлі болып келеді. Мысалы:
– Жүр мына дүкенге кірейік!
– Не істейін деп пе едің?
– Тапсырыс берген болатынмын, түссе, алайықшы.
– Жүрсең жүр! (Айымбетов М. Нәзік жаңғырық)
Демек, мұндай репликада сұраққа тура жауап болмаса да, репликалардың
мазмұнынан екі адамның бірін-бірі түсініскені білініп тұр. Сөйтіп, диалогке
қатынасушы адамдардың сұрақ – жауап немесе керісінше, жауап–сұрақ түріндегі
сөздері жағдайға және сол диалогтің алдында немесе одан кейін айтылған
сөйлемдерге байланысты. Диалог ауызекі сөйлеу тілінде де, көркем әдебиет
шығармасында да көп кездеседі. Алайда диалогтің екі түрінде елеулі
айырмашылық бар. Бірінші жағдайда әңгімеге қатынасушылар сөздің орын
тәртібін, сөйлемнің құрылымын немесе сөз тазалығын таңдамай сөйлесе береді,
ал көркем шығармада ондай диалогтер автордың үлкен толғанысын, суреттеліп
отырған кейіпкерлердің бейнелерімен, оқиғамен байланысты ой елегінен
өткізіледі. Қысқасы, диалог жазушының индивидуальдік (даралық) стиліне және
жанрдың ақпараттық – эстетикалық нормасына тікелей қатысты болады.
Диалогтің күнделікті тұрмыста қолданылатын сөйлеу түрлерін және
әлеуметтік, этникалық, психологиялық көрсеткіштерді басшылыққа ала отыра
қатысым мақсатына қарай Г.Иманғалиева диалогтің 3 түрін анықтаған. Олар:
хабарламалық, прагматикалық, модальдік түрлер. Бұлар төмендегідей
түрлерінде көрінеді: өз тарапынан әңгімелесу, хабарласу, сұрасу,
сұхбаттасу, хабарлама жасау, түсінісу, пікірталас, ұрыс, талқылау, өтініш,
ұсыныс, түрткі жасау, қорытындылау, мақұлдау, сәлемдесу, қоштасу [3,19].
Диалог сөйлеушілерді бірінен кейін бірін сөйлете беру емес, ол автор
мен тыңдаушының арасында қарым-қатынас орнауына себеп болатын
коммуникативті жағдаят; прагматика үшін маңызды-тыңдаушының сөйлеу мәнбісі
мен оның коммуникативті интенциясына негізделген-тыңдаушы реакциясы деуге
болады. Тыңдаушының реакциясы диалогті құрайтын әртүрлі мақсатты анықтайды.
Әртүрлі мақсаттың үйлесуі арқылы диалог қалыптасады. Диалогті бір ғана
мақсат құра алмайды, сондықтан, әртүрлі сөйлесім түрлері, мысалы, диалогті
бастаушы сөйлесім түрі өтініш білдіруден немесе қажетті мәліметті алудан
басталғанымен, бұл тыңдаушының әртүрлі реакциясын тудырып, қарым -
қатынастың орнауына себеп болуы мүмкін, себебі, сөйлеушінің тыңдаушыға
бағытталған сөзі – оның өзіне қайта оралатын қоздырғыш түрткі.
Диалог теориясының негізін орыс тіл білімінде көптеген ғалымдар
қалаған. Солардың ішінде В.Брыдина диалогке қатысушы мен жауап қайтарушының
функционалды жағдайына, әлеуметтік жай-күйіне байланысты сөйлеу диалогінің
қолданымдық негізін атап көрсетеді [4, 81].
Диалогті коммуникативті прагматика тұрғысынан айқындау негізінде
М.М.Михайлов Принципы коммуникативно-прагматического конституривания
диалогической речи атты еңбегінде төмендегідей ұстанымдарды анықтайды:
1. Коммуникативті ынтымақтастық принципі диалогті сөйлеу формасы
ретінде айқындаудың жалпылығы мен орнықтылығын белгілейді. Коммуникативті
мақсатқа сәтті жетуге ұмтылған сөйлеу әрекеті белгілі ережелерге бағынуы,
үйлесімді болуы тиіс. Коммуникативті қатысым кезінде сөйлеу этикетінің
ережелерін ұстанып, орнықты және дұрыс жауап қайтарылуы тиіс.
2. Әрекеттесу принципі сөйлеудің құрылымында әңгімелесушілердің
екеуінің де белсенді атсалысуын ұсынады. Коммуникация процесін басқару үшін
әңгімелесушілердің коммуникативті бағдарламасының өзара келісімі,
коммуникативті интенцияның үйлесімділігі мен қолданылу аясының коррекциясы
талап етіледі.
3. Әсер ету принципі әрекеттестік принципімен тығыз байланысты. Әсер
ету жоқ жерде, әрекеттесу де жоқ. Тыңдаушыға әсер ету сөйлеушінің
коммуникативті интенциясының вербалдануына тікелей байланысты.
4. Коммуникативті-прагматикалық үстемдік принципі сөйлесімнің нақты
коммуникативті-прагматикалық құрылымы семантикалық құрылымның бір
компонентінің үстемдігіне байланысты болады. Көп жағдайда фунционалды-
прагматикалық доминант пропозиция компонентімен әрекеттеседі. Сөйлемнің
экспрессивтік деңгейі өзгереді.
5. Коммуникативті толықтық принципі коммуникативті үстемдік
принципімен тығыз байланысты. Коммуникативті интенция – анық та нақты
көрінген иллокуцияны (сұрақ, тілек, кеңес, т.б.) ғана емес, сонымен бірге,
сөйлесімнің эмоционалды, экспрессивті, көркем сипаттарын да қамтиды.
6. Алдын алу принципі адамның жиған тәжірибесінің нәтижесінде
коммуникация процесінің өту барысына сай белгілі реакцияға дайын бола алу
қабілеттілігі. Сөйлеу жағдаятындағы тыңдаушының әрекеті алдын-ала болжаумен
байланысты қалыптасады [5].
Сөйлеу мәнбідегі адресат факторын Н.Д.Арутюнова үш мәнбімен белгілеп
көрсетеді. Олар: 1) адресаттың перлокутивті эффектпен байланысы;
2)әңгімелесушілердің рөлдерінің ауыспалылығы; 3) сөйлеу мәнбісінің
тұлғааралық қарым-қатынас құралы екендігі. Бұл жерде ғалым бірінші мәнбіні
орынды атаған. Себебі перлокутивті функцияны жіктеген кезде сөйлесім
контексіндегі логикалы-семантикалық байланысты және әсер етудің болымды-
болымсыз жақтарын ескерген дұрыс. Өйткені, перлокутивті функцияның түрі
экстралингвистикалық мәнбіге, жағдаятқа, пресуппозицияға, коммуниканттардың
өзара қарым-қатынасына, яғни нақты сөйлеу мәнбісіне тәуелді [6, 28] .
Сөйлеу мәнбісі арқылы тыңдаушыға әсер ету үшін сөйлеуші белгілі тіл
бірліктерін қолданады. Кез келген перлокутивті қызмет негізінде сөйлесімнің
үш салаға: әрекетке, ойға, эмоцияға бағытталған перлокутивті мақсаты жатыр.
Сөйлеу мәнбілерінің прагматикалық типтерінде ( констатив, квеситив,
директив, менасив және т.б.) тілдік бірліктермен берілген авторлық интенция
перлокуцияны да болжайды.
Ю.В.Рождественский "Теория риторики" еңбегінде диалогті этос, пафос,
логос тұрғысынан қарастырады. Онда этос дегеніміз белгілі бір тілдің
белгілі бір тақырып аясында сөз болуы. Пафос тілдегі сөйлеу ниеті уақытпен,
тақырыппен ойластырылған. Логос – тілді қолдану барысында сол ортаға
түсінікті тілдік бірлікті қолдану. Сөйлеу әрекетінің алмасуында диалогтің
классификациясын көрсетеді. Онда тілдік қатынасқа түскен адамдардың үш
түрін көрсетеді: белсенді, енжар, белсенді-енжар. Сонымен қатар, әлеуметтік
кеңістіктегі сөйлеу әрекетін де қарастырады [7,198].
Диалогтің ең көп тараған түрі логикалы-интеллектуалды. Ол санына
байланысты, мағынасына байланысты бірнеше түрге бөлінеді. Диалогтің бұл
түрінде хабарлау басым.
Логикалы–интеллектуалды диалогтің мынандай нұсқалары бар: сұрау, жауап
алу, хабарлау, әңгімелесу, қоштасу, егес, мақсатты т.б.
Олардың әрқайсысы нақтылы семантикалық құрылыммен ерекшеленеді.
М.М.Бахтиннің айтуынша, диалог қатынастың туындауындағы басты шарт –
бұл хабарға, сөзге бағытталған коммуникативті мақсаттың болуы деп
көрсеткенмен, осы мәселе төңірегінде көптеген пікірталастар бар.
Осы тұрғыда адамдар арасындағы қарым-қатынас тіл арқылы және тілден
тыс жүзеге асады. Тілдер байланысы тікелей қарым -қатынассыз да болады. Ал
"тілдік қатынас" деген – адамдардың тікелей қарым - қатынас жемісі әрі
жалпы "қатынас" атаулының тіл арқылы жүзеге асатын түрі. Тілдік қатынас –
тіларалық катынастың нақты байланысқа құрылған түрі деп нақтылайды
Б.Хасанұлы [8].
Диалог зерттеушілерді әр түрлі тұстан қызықтырады. Өз тыңдаушыңның
көзқарасын өзгертіп белгілі бір іс-әрекетке қалай бағыттауға болады?
Сөйлеуші өз міндеттеріне қалай жете алады? Зерттеушіні осындай және тағы
басқа мәселелер қызықтырады.
Адамдар қарым-қатынас жасай отырып тілдік құзыретке сүйенеді. Тілдік
құзырет деп үйлесімді қарым-қатынас жасауға қажетті коммуникативті және
тілдік шарттарды білу, орынды пайдалануды айтамыз [9, 82-108 ].
Г. Иманғалиева қазақ, орыс сөйлеу тілдеріндегі диалогтерді зерттеуде
мынадай 4 көрсеткішті басшылыққа алады.
1. Диалогтің өту ахуалы:
– уақыт (шексіз, шекті)
– сипаты (ресми, бейтарап, кітаби)
– пікірлесу жағдайы (кедергінің болу-болмауы)
2. Сөйлеушіге тән белгілер:
– әңгіме тақырыбын білуі
– диалог тақырыбын білуі
– диалог тақырыбының қажеттілігі
– диалог тақырыбын бағалауы.
3. Тыңдаушыға тән белгілер:
– әңгіме тақырыбынан хабардарлығы
– диалог тақырыбын бағалауы
– әңгіме тақырыбының қажеттілігі
4. Сөйлеушілер арасындағы қарым-қатынас
– таныс, таныс емес
– әлеуметтік мәртебесі
– өз тыңдаушысына қатынасы [3, 40-80 б].
Диалогті зерттеушілер формасына, мағынасына қарай диалогті әр түрге
бөліп қарастырады. Г.В.Брыдина "диалог-тілдесулердің тақырыптық және
құрылымдық бірігуі" деген анықтама беріп, диалогтің түрлерін былайша
топтастырады:
1. Логикалы- интеллектуалды
2. Бұйрық-талап (жігерлі)
3.Эмоционалды [4, 77 ].
Логикалы – интеллектуалды диалог өз ішінде мына түрлерге бөлінеді:
жауап алу, хабарласу, әңгімелесу, қоштасу, талас және мақсатты диалог.
Бұйрық – талап диалог бұйрық және өтініш диалогтеріне бөлінеді.
Эмоционалды диалог: кірісу, түсіндіру диалогтеріне бөлінеді.
Диалог әлеуметтік қарым-қатынаста көп қолданылатын форма болғандықтан,
диалогте шындық болмыс айтылады. Адам сөйлесу кезінде өмірдегі тек қана өз
ойын айтып қана қоймайды, өзінің сезімін де білдіреді.
Сөйлесуде диалогтер әртүрлі ортада адамның ойлау дәрежесіне байланысты
түрлі қызметте қолданылады, тіл білімінде олардың негізгілерін былай бөліп
қарастырады: логикалы (хабарлау-қатысымдық), жігерлі (коммуникативті-
релятивтік), эмоционалды-аффективтік (сезімдік-аффектілік) [12,13].
Адресант сөйлесімнің коммуникативті қызметі адресатқа әсер етуге,
сонымен бірге, жауап беруге итермелеуге бағытталады. Алдын-ала жоспарланған
жауабын алу мақсатымен сөйлеуші адресатты коммуникацияның өзіне керек
бағытына бағыттау үшін оның сөйлеу әдебіне әсер етеді. Десек те, адресаттың
жауабы әрдайым сөйлеуші күткендей болады деп айту қиын. Қатысым барысындағы
адресаттың белсенді реакциясы көбіне ынталандырушы репликаның интенциясына
бағынбайтынын көрсетеді. Сондай-ақ, репликалар арасында кері тәуелділік
туады, бұл дегеніміз, адресат та сөйлеуші тәрізді өз мақсатына жетуге
ұмтылады. Қайталанатын сөйлеу әрекеті, яғни, реплика – реакцияда екі жақты
прагматикалық қасиет пайда болады: бір жағынан, ол ынталандырушы репликаның
бойындағы әсер етудің прагматикалық нәтижесінің көрінісі болса, екінші
жағынан, вербальді немесе бейвербальді әрекеттер түріндегі жауаптың неше
түрлісін тудыратын өзінің жеке коммуникативті мақсатын орындайтын. Бұл
жауап репликаның қатысымның орнауына қосар өз үлесі бар екенін дәлелдей
түседі. Осы мәселе бойынша, яғни, ынталандырушы реплика сияқты, сонымен
бара-бар қатысымдағы жауаптың өз бағасына, маңызына, қызметіне көңіл
бөлінген.
Тыңдаушы қолдаушы мәнді сөз сигналдарын ынтымақтастық принципіне сай
қарым-қатынас, сыпайылық этикетін сақтау үшін, қарым-қатынас стратегиясын
дамыту үшін қолданады.
Диалогті құрастырушы компоненттер ретінде оларды орналасу қызметіне
қарай сөз бастаушы, байланыстырушы, мақұлдаушы, әр түрлі эмоцияларды
жеткізуші, бағалаушы, нақтылаушы, қолдаушы деп бірнеше түрлерге
бөлуге болады. Бұл бірліктерді диалогтің құрылымдық-мазмұндық аспектісі
тұрғысынан және одан жоғары қатысым стратегиясы тұрғысынан қызметтерін
анықтауға, бағалауға болады. Мәселен, қолдаушы мақсаттағы сөз - сигналдарды
сөйлеуші де, тыңдаушы да қолданады. Диалогтің дүниеге келуін, қалыптасуын
әр түрлі шарттар анықтайды. Сол шарттардан құралатын коммуникативті
мәнмәтінді, оның бір бөлшегі сөйлеу жағдаятын зерттеу сөздер мен сөз
тіркестерінің қолданылу себебін түсіндіруге көмектеседі. Сөйлеу тілінде
сөйлеушілердің осы мақсатын жүзеге асыруға қалыптасқан, дағдыланған сөз-
сигналдары – сөйлесім түрлері бар. Қолдаушы сөйлесімдер тыңдаушының
мақұлдауын, қызығушылығын, нақтылауын, сөйлеу кезегін өзіне алуын, беретін
бағасын жеткізуі мүмкін. Олар ешқандай хабар жеткізбесе де, сөйлеушілер
арасында сенімді қарым-қатынасты қалыптастырып, тыңдаушының әңгімелесуге
белсенді түрде араласып, сол арқылы сөйлеушіге қозғаушы күш беруіне
көмектеседі.
Диалог сөйлеу актілерінің мақсаты мен олардың өзара үйлесуінен
қалыптасады. Мақсатты басшылыққа алып жіктеудің артықшылықтары мен
кемшіліктері де бар. Адамдар арасындағы қарым-қатынасты алдын ала
модельдеуге болмайды. Оның өзін, яғни оның түрін сөйлесуге қажетті
алғышарттар анықтап тұрады. Сондықтан, сөйлеу мақсатының көріну қалпы мен
соған сай оның жіктелуін қарым-қатынастың коммуникативті-прагматикалық
көрсеткіштері анықтайды. Осы пікір Д.Г.Богушевичтің концепциясында
беріледі. Зерттеуші пікірлесімнің әлеуметтік сипатын негізге алып, диалогті
ашық (көпшілікке арналған) және жабық түрге, олардың әрқайсысын өз
тарапынан коммуниканттардың пікірлесімге қатыса алу мүмкіндігіне қарай
шектеулі бар және шектеуі жоқ деп бөледі. Диалог түрлерін талдауға 8 түрлі
қағиданы ұсынады [10, 77].
Диалогті құрайтын бірінен соң бірі келетін репликалардың арасында
мағыналық және құрылымдық байланыс болады. Реплика диалогтің, сонымен
бірге, диалогтік тұтастықтың компоненті ретінде екі жақты сипатқа ие – бұл
стимул және реакция сипаты. Диалогке қатысушылардың бірінің сөзі
екіншісінің репликасының тууына түрткі болады да, ол өз кезегінде мазмұны
жағынан сұраққа жауап, пікірді қостау арқылы растау, не оған қарсы болу,
айтылған ойды түсіндіру, оны толықтыру, не өзін қоршаған орта, адам, оқиға
жөніндегі ойы, көзқарасы т.б. болып келеді. Диалог теориясының бүгінгі
көтеріп отырған мәселесі – диалогтің дүниеге келуін, қалыптасуын анықтайтын
әр түрлі шарттарды қарастыру болып отыр. Сөйлеуші тілдік таңбаларды өзара
түсінісу үшін ғана қолданбайды, тыңдаушының сол сөйлеу мәнбісіне деген
қызығушылығын оятып, оның жауап реакциясын күтеді [10, 22].
1. Сұрау-жауап алу диалогі. Тілдің қатысымдық, хабарлау қызметі түрліше
жағдайда іске асады. Қатысымның қызметтік мақсаты бастапқы сөйлеуші екінші
әңгімелесушіге сұрақ қояды да, одан жауап күтеді. Бірінші, сөйлеушінің сөзі
сұраулы сөйлем болуы семантикалық- құрылымдық моделі ретінде барлық
диалогке тән. Бұл диалогке қатысушылардың біреуі актив, екіншісі пассив
қызмет атқарады. Алғашқы сұраулы сөйлем диалогтің тақырыбын бір бағытқа
қойып, сөйлеушілердің логикасын анықтауға қызмет етеді. Б.Майлиннің
"Шұғаның белгісі" атты шығармасынан мысал:
– Мынау аттан түсіп жатқан кім? - деді Шұға
– Әбдірахман ғой,- дедім.
– Әбдірахманың кім?
– Қазақбайдың баласы.
– Иә, әлгі учитель баласы ма?
– Иә.
2. Хабарлау диалогі. Бұл диалог қатысымдық-хабарлау қызметін
атқарады. Диалогті ашушы, өз алдына хабарлаушы адамдары болады. Айтушының
қатысымдық мақсаты – нақты бір хабарды жеткізу. Бұл мақсат өзіндік
бейнесінде бір нәрсені сұрай сөйлеуінде, жауап қайтаруында білінеді. Екінші
қатысушы диалогте актив қызмет атқарады.
– Не болды?
– Қазанғап қаза болды.
– Қашан?
– Әлгіде ғана байғұсқа әлдене керек емес пе екен деп үйіне кіріп едім,
шамы жанып тұр, өзі төсегінде жатыр. Бірақ, сақалы аспанға шаншылып
қалыпты. Жақындап барып, "Қазеке, Қазеке",-деймін, "ыстық шай ішесіз бе? "-
деймін. Сөйтсем жүріп кетіпті. (Ш.Айтматов. Боранды бекет).
3. Әңгімелесу диалогі. Әңгімелесу диалогінің хабарлаушылық бағыты
жоғары тұрады, нәтижесінде қатысушылардың пікірлесуі күшейеді, тұлғалық
жағы ашылады. Әңгіме бір немесе бірнеше затқа байланысты айтылуы мүмкін.
Әңгімелесу диалогінде құрылымы бір-бірін жалғастырушы сөйлем бірлігі,
қайталай сөйлеу болады. Бірден жауаптың сапасы әңгімелесуде көрінеді,
диалогтің құрылуы (сәлемдесу, құттықтау, сұраулы сөйлемдер), олардың
мақсаты әңгімелеушінің пікірлесуге ниеті бар ма екенін анықтауды көздейді.
Мысалы:
– Шөпті қанша алдыңдар?
– Сұрама шырағым. Мынау алаптан Қосымға екі мың шөп шауып
беретінбіз ғой. Осы алап бізге тигесін шөпсіз болармыз ба! Қазынадан
алған екі машина салып жіберіп едік, бір айда жылға жететін шөп
түсіреді.
– Газет, журнал оқисыңдар ма?
– Оқығанда біз оқиық. Кешке таман жұмыстан келгесін біздің үйге
жиналып аламыз да, Сембек оқиды, біз тыңдаймыз. Көбіміз хат
білмейміз ғой. Қыстыгүні оқу үшін, Болжықтың бір бөлмесін үлкенірек
етіп салдық.( Ғ.Мүсірепов. Қос Шалқар).
4. Қоштау диалогі. Модальдік диалогтің бұл түріне әңгімесушілердің
пікірлерінің сәйкес келуі, тән екі қатынасушы жақ та актив болады, бірдей
дәрежеде пікірлерін айтуға тырысады. Қоштау диалогінің ішкі сөздік нәтижесі
болмайды, негізгі құрылымы лексика-синтаксистік паралельдік арқылы диалог
бірлігін құрайды. Сөйлеудің дамуы жауаптың бірін-бірі қолдауымен, алынған
хабардың мазмұнына сәйкес, екі қатысушының ойлары бірдей, бір уақытта
айтады, толықтырады, нақтылайды. Сөйлеушілер қоршаған адамдарды, оқиғаны
бірдей бағалауы мүмкін, бірдей сезімде болады. Мысалы:
Өткен жазда ғана Сырдариядан отгонға тартылған каналды қазып
жатқандарға барып қайтқаны есіне түсті. Ол арадағы сайлаушылары:
– Автолавка айына екі-ақ рет келеді.
– Автоклуб одан да сирек.
– Артистерді, жазушыларды көретін күніміз бола ма? - десіп
қалған (Ғ.Мүсірепов. Қос Шалқар).
5. Егес диалогі. Модальды диалогтің мағыналы түрі. Онда қатынас екі
немесе бірнеше қатысушылардың сөйлесулерімен жүзеге асады. Егес диалогінде
әр сөйлеуші бір-бірінің пікірлерімен келіспеушілікте болады. Екі
сөйлесушінің біреуінің пікіріне екіншісінің пікірі сәйкес келмеуінен талас
туады, сөйлеушілер бір затқа, бір оқиғаға өз ойларын айтады, бірақ бір
мәселеге әр түрлі пікірлері, әр түрлі көзқарастары болуы мүмін. Сондықтан,
әр сөйлеуші өз ойының дұрыстығын дәлелдеуге тырысады, ол үшін дәлел
іздейді, өзінің бәсекелесінің әлсіз жағын табуды көздейді. Мысалы:
– Мен кіріс деп жалынбаймын. Адам деп айтқан сөзге осылай
қарау лайық болса тарта бар. Болмаса, реті жоқ десең, оны айт.
– Турасын айтқанда, реті жоқ қой деймін.
– Ол біреудің аузынан уызы арылмаған жас баласы. Сен жер
ортаға келген адамсың. Обал қайда?
– Неге бермесін, малдың боғын жегелі отырған кедей, көзіне көп
мал көрсетсе, бермек түгіл лақтырып жіберер...
– Малға ағасы қызықпайды, бермейді!
– Мен алам.
– Қалай аласың? Зорлық қыласың ба?
– Зорлық қылғанда кайтесің ?
– Жоқ, қыла алмассың !
– Көрерсің!
– Көрсек көрерміз (С.Мұқанов. Алма бағында).
6. Мақсатты диалог. Сөйлеушінің тыңдаушыға байланысты шараларын,
қасиетін айтып салуда ол өзі көздеген мақсатына жетеді. Осының нәтижесінде
пайдалы әрекеттері болашаққа ұмтылуды көздейді. Сөздік іс-қимыл, ойды айтып
салуда анықталған мақсат болады, ішкі сезім толғанысын оятады. Сөйлеу
әрекетінің дәлелдік және мақсаттылық жағы айтушының әрекетті, ойды айту,
тудыру себебі болады.
Мақсатқа жету диалогінің компоненттерінің семантикалық-құрылымдық
моделі үш мүше бірлігінен тұрады (қорыта сөйлеу, мағыналы-анықтаулы
хабарлы, сұраулы сөйлем, жауап күте сөйлеу немесе сұраққа жауап ретінде
қайталай сұрау). Мысалы:
– Әй, имансыздың ісін қарашы... Е, айта бер... Шешесі қайтіпті?
– Шешесі ойбайын салып қызына жабысқан екен, "сенің керегің жоқ,
сүйгеніме қосыламын" - деп милициялардың арбасына мініп алыпты, -
дейді...
– Астапыралда-ай, құдай-ай, не сұмдықты көрсеттің-ау!... Не деген
бетсіздік еді!
– Сол қыз биыл ауылына келген екен. Ауыл да жағасын ұста отыр дейді.
Бұрынғы киімнің бәрін тастап, құйрық-жалын күзеген байталша, сып-
сида болып, коммунистің киімін киіп алса керек, мойнында кресі
бар дегенді де айтады...
* Не дейді, шешей-ау! Рас дей ме? Ол бетпақты ауылдан неге қумайды?
* Қайдан қусын, қит етсе коммунисіне айтады.
* Бәсе, десейші... Ай, заман азды ғой. Кешегі біздің жас күндерімізде, ол
Биағаларды қараңғы үйге қамау түгіл, жан бетіне қарай алмаушы еді... Өзіміз
өткен өмірімізде сол кісінің үстіне кіріп көрген емеспіз.
* Ол атамды ұрлыққа араласқаны үшін жауапты дейді ғой, - депесік жақта
отырған жас әйел Рәш күңк ете қалды.(Б.Майлин. Раушан-коммунист).
7. Жігерлі диалог. Бұл диалог түрінің қызметі қатысушылардың ықыласы
бірі екіншісін белгілі бір әрекетті орындатуға түрткі болады. Жігерлі
диалог әңгімелесушілердің бір-біріне түсініктері бұйрық немесе өтініш
мағынасында қолданылады. Құрамында тірек болу үшін қорытынды диалогтің
етістіктерінің құрылысы бұйрық райлы жай сөйлем формасында беріледі.
Жігерлі диалогтің типі екі түрден пайда болады: бұйрық диалогі, өтініш
диалогі. Екі түрінде де пікірлесу кезінде қатысушылар не бағынады, немесе
бағынудан бас тартады.
Класс тынып қалды. Лаура бір сазарып, бір бозарып тырс етпеді.
Көзі жыпылықтап Үсенбеков орнынан атып тұрды.
- Әбіл, қызбаланбасаңшы. Ал фамилияңды аңдаусыз да, былай, толқып
тұрып, шатастырып алды, онда тұрған не бар? Лаура сенің аты-жөніңді
мазақ етуді ойына да алған емес.
- Қуатбеков, отыр орныңа. Сенен ақыл сұрайтындай дәрежеге жеткен
жоқпын. (Айымбетов М. Нәзік жаңғырық
8.Бұйрық диалогі. Бұл диалог түрінде сөйлеушінің іс-әрекетін, тәртібін
реттеп отыру ынтасы ерекше көрінеді. Жігерлі диалогтің бұйрық диалогінде
сөйлеу белсенділігі автордың қорытынды сөзінен басталып, ереже бойынша
екінші адам қатыспауы мүмкін. Диалогті дамытушы – бұйрық диалогі.
- Жарас Әбілович, қайда екен, айтып жібермейсіз бе? – деп сұрадым.
- Қай бөлмеде болушы еді, ол кісі ылғи осы өзінің класында сабақ
өткізеді. – Ол, қазір жоқ, көріп тұрған жоқсың ба өзің? (Айымбетов
М. Нәзік жаңғырық)
М.Бахтин сөйлеу тілінің жалпы сипаттағы диалогтік белгісін ашып,
онымен байланысты сөйлеу жанрларының теориясын қалыптастырады [11, 245].
Осы теорияның негізінде тілдің қарым-қатынас қызметі жеке бірліктер
түрінде емес, өзара хабар алысатын сапалы әрекет түрінде жүзеге асатындығы
талқыланды. Диалогті зерттеудің артықшылығы мынадай екі белгісінен
көрінеді: 1. Диалогте әрбір сөйлесімнің авторы және нақты тыңдаушысы бар.
2. Диалог белгілі бір орында, уақыт шегінде контекстпен байланыста орнайды.
Диалог мәтіннің бір көрінісі болғанмен, осы ерекшеліктер оны мәтіннің басқа
түрлерінен ажыратады.
Пресуппозиция үғымы тілдік және тілдік емес шарттардың сөйлесім
мазмұнын анықтауға қатысын көрсетуде қажетті категория. Пресуппозиция –
семантикалық байланыстың ерекше түрі. Ол логикалық байланыспен дәл
келмейді,-деп жазған З.Ерназарова өзінің зерттеуінде [12, 221]. Ол тіл
бірлігінің коммуникативті-прагматикалық аспектісін зерттеуде жеке адам
бағдарын ұстану мына екі мәселені шешуге негіз болады дейді: 1) жеке
адамның сыртқы дүниені қабылдауының тілдік көрінісі; 2) жеке адамның
уәждемесі мен мақсатының жүзеге асуының тілдік құралы [12, 17]. Әлеуметтік
нормалар мен ережелер сөйлесім мазмұны мен құрылымында жасырын түрде
көрінеді. Бұндай конвенциялар мен ережелердің жалпыланған, абстрактіленген
үлгілері де бар. Мәселен, дәлел ретінде айтылатын сөйлеуші сөзінде нақты
дәлелдер, негіздеме және негізгі мазмұнға берілетін баға өзара байланыста
берілуі керек [13, 327-336]. Яғни, бұл әлеуметтік норма мен ереженің сөйлеу
әрекетіне тигізген ықпалын көрсетеді.
Экстралингвистикалық факторлар сөйлесімдердің жұмсалу себебін
негіздейді, бірақ диалогтің құрылымын, шегін, төменгі белгілерін анықтаушы
шарт бола алмайды.
Диалогтің табиғаты диалогке қатысушылардың бірінің сөзі екіншісінің
тиісті жауап реакциясының тууына түрткі болатын репликалардың алмасуында
ашылады. Диалогтік қатысымның дәл осы ерекшелігі қазіргі уақыттағы диалог
теориясының репликаларды реплика-стимул мен реплика-реакция етіп бөліп,
диалог барысындағы олардың орнын да белгілеген болатын. Диалогті зерттеуде
психологиялық және психолингвистикамен шектесетіні белгілі. Өйткені, таза
лингвистикалық зерттеулер ауызша қатысымның барлық аспектілерін толық
сипаттай алмайды. Қазіргі тіл білімінде диалогтің құрылымы мен сипатын
анықтайтын мәнбілерді қарастыратын, экстралингвистикалық жағдайларды
ескеретін психолингвистикалық бағыттың динамикасы байқалады [1,13].
Сөйлесім түрлері арасында байланыс бір жақты тұрақтылықта көрінбейді
[14, 341-343 ]. Әр сөйлесімнің бірнеше сөйлеу жағдаятына әр түрлі мақсатта
жұмсалуы мүмкін. Бір мақсаттың көрінуі диалогті құрай алмайды. Диалог әр
түрлі мақсаттың үйлесуі арқылы қалыптасады. Бірақ сол әр түрлі мақсатты
анықтайтын тыңдаушының реакциясы. Диалогті бастаушы сөйлесім түрлері өтініш
білдіруден немесе қажетті хабарды алудан басталғанмен, бүл сөйлесім түрлері
тыңдаушының әр түрлі реакциясын тудырып, қарым-қатынастың орнауына себеп
болуы мүмкін. Сөйлеушінің тыңдаушыға бағытталған сөзі оның өзіне қайта
оралатын қоздырғыш түрткі болады. Мәселен, Оттығыңыз бар ма? Бұндай
сөзден кейін тыңдаушы қандай түрде болмасын сөзді жалғастыруы мүмкін. Қарым-
қатынас этикетпен байланысты әңгіме бастаудан (ауа райы, қоғамдық ортаның
жағдайы және т.б.) қалыптасып жатады. Қарым-қатынас тыңдаушының қалпын
өзгертіп, әрекетке итеруді мақсат етпейді. Бұл үндемей тұрғаным ұят болар
деген сыпайылық сөйлеу әдебі, адамдардың сөйлесу, әңгімелесу қажеттілігімен
байланысты қалыптасады.
Орыс ғалымдары А.Н.Баранов, Г.С.Крейдлин сөйлеушілер мақсатының өзара
ықпалдасуы диалогті тілдің басқа түрдегі қызметінен ажыратады дейді [15,
85]. Диалогті қалыптастырушы сөйлеу мақсаттарының өзара сөйлесуі,
ықпалдасуы сөйлемдер арасындағы семантикалық байланысты да, синтаксистік
құрылымды да анықтайды. Мақсаттар сәйкестігінің шегін анықтау диалогті
құрастырушы компоненттер немесе диалогтің құрылымы мәселесімен байланысады.
Ең кішкене диалогтік бірлікті анықтау үшін А.Н.Баранов, Г.С.Крейдлин
иллокутивті мәжбүрлік ұғымын енгізеді [15,86]. Иллокутивті мәжбүрлік –
коммуниканттардың сөйлеу мәнбілері арасындағы мақсаттық байланыс. Сөйлеу
мәнбілерінің мақсаттары арасында бірін-бірі тудыратын тәуелді байланыс бар.
Сол байланыстың сипатына қарай сөйлеу мәнбілерін тәуелді, тәуелсіз;
абсолютті тәуелді және абсолютті тәуелсіз түрлерге бөлуге болады. Шағын
диалог бірліктерінің тізбегі жалпы мәтінді құрайды. Әдетте, сөйлеу
мәнбілері сұрақ-жауап, өтініш-уәде түрінде зерттелгенмен, оларды
біріктіретін тұтас белгі, яғни диалог құруға мүмкіндік беретін белгі
назардан тыс қалған сияқты.
Иллокутивті мәжбүрлік диалогті толық сипаттап бере алмайды. Өйткені,
мәжбүрлікті байланыс, біріншіден, сөйлеушінің сөздері -сөйлесімдер арасында
да орнайды (барсам, барамын), екіншіден, барлық сөйлеу мәнбілері арасында
тәуелді мағыналық байланыс орнамауы мүмкін. Сөйлеу мәнбісі теориясында
мақсаттық үйлесімнің абсолюттенген түрлері қарастырылады. Ал, сөйлеу
әрекеті үнемі бірыңғай бағытта дамымайды. Сөйлеу мәнбілерінде мағыналық-
тақырыптық байланыс сақталмауы да мүмкін. Бірақ, ол да диалогті
қалыптастырады.
Осы қайшылықты шешу үшін интенциялардың өзара ықпалдасуы немесе бірін-
бірі тудыратын өзара байланысын көрнекті ғалымдар Л.П.Чахоян, Ш.Л.Поронян
интеракция деп атайды [16, 67]. Диалогке қозғалыс, туындаушы сипат тән.
Сөйлеушінің интенциясын жеткізуші алғашқы сөйлеу мәнбісі кейінгісімен
салыстырғанда, тәуелсіз сипатта болса, кейінгісі алғашқының мақсаты мен
мазмұнына тікелей тәуелді болады.
Қарым-қатынастың диалогтік бірлігін анықтауда басшылыққа алынатын
принцип-мақсаттардың өзара әсерінен туындап өзара үйлесетін кем дегенде екі
түрлі сөйлеу бірлігі (көндіру – қарсылық білдіру) жасалады. Шағылысқан
сөйлеу бірліктері коммуникативті бағдарына қарай негізгі және қосалқы
түрлерге бөлінеді. Соңғылар негізгіні дәлелдейді, түсіндіреді. Олар әр
түрлі қызметте жұмсалуы мүмкін. Сөйлесім мақсаты жасырын не ашық түрде
көрінеді.
- Апа-ау, кедейлер малын бақпай қойса, қайтер еді?
- Қайтсін? Өзі баға алмас еді, малдан айырылар еді.
- Ендеше неге сөйтпейді?
* Ойбай, қарағым-ау! Туысы бір болған соң, қимайды. (Б.Майлин. Раушан-
коммунист).
Сөйлеушінің сұрағы қарсы сұрақ пен дәлел жауапты қалыптастырады.
Жауаптың мазмұны келесі сұрақты – нақтылаушы сұрақты туғызады. Нақтылау,
ашу мақсатында жауап алуды көздейді. Онсыз сұхбаттың аяқталмайтындығын
аңғартатын мақсат та бар. Сондықтан, тыңдаушы оның сол сұрағына ғана жауап
беріп отыр. Диалогке тұтастық сипат беріп тұрған сөйлеу актілерінің
мазмұндық жағы мен оның бір бағытта дамуы болып отыр. Ал ол сұрау
есімдіктерінің көмегімен жүзеге асады.
Бұдан шығатын қорытынды мақсаттардың өзара ықпалы диалогтік бірлікті
қарым-қатынас жасаудың тұтас ауқымды сипаттағы түріне айналдыра алады.
Бұл тұтастықтар қайталанатын кем дегенде екі бірліктен құралады. Қайталау
жай өзгеріссіз қайталану емес, жаңа мазмұнда, қосымша мақсаттардың
үстемеленіп қайталануы болып табылады.
А.Сухих сөйлеуде өзара қарым-қатынасқа негіз болатын, шағылысты
қалыптастыратын – ортақ тақырып деп есептейді [17, 28]. Тақырып – сөйлеу
мәнбілеріне ортақ мазмұн. Сөйлеу мақсаты сол тақырыпқа қарай анықталады.
Тақырып қарым-қатынасты ұйымдастырушы қағида болып табылады. Тақырыпты
анықтайтын негізгі көрсеткіштерге – онтологиялық ортақтық, мәдени-
әлеуметтік ортақ белгілер, сөйлеу жағдаятының ортақтығы (прагматикалық
ортақтық) жатады. Тақырып диалогте фреймдер немесе ойды өрбітіп, дамытушы
өзара байланысты ұғымдар мен пікірлер түрінде көрінеді. Адам есінде
қоршаған орта шындығы фреймдер түрінде сақталады. Өзара байланыс – фреймдер
тақырыпты сөйлеушілерге таныс әрі түсінікті түрде өрбітуге көмектеседі.
Диалог арқылы берілетін хабар – семантикалық белгіні, ал оны анықтауға
прагматикалық факторлар қатысады. Прагматикалық фактор сөйлесімдердің
тақырыпқа қарай коммуникативті мақсатын анықтайды. Қарым-қатынас үстінде
ортақ тақырыптың орнауы бірін-бірі мазмұн жағынан толықтырып отыратын,
сөйлеу мақсаттарының үйлесімді тізбегін қалыптастырады. Сөйлеу мақсаттарын
жетекші (негізгі) және қосымша мақсаттарға ажыратуға болады. Сөйлеу
мақсаттарының үйлесуін тема-ремалық қатынастың сөйлеу актілері арасында
көрінуі деп те қарауға болады. Өйткені алғашқы сөйлесімде берілген мазмұн
келесі сөйлеу мәнбісінде жаңа мазмұнмен толықтырылады.
Белгілі сөйлеу жағдаятына сай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 81 '42:81 '271
Қолжазба құқығында
АЙТБЕНБЕТОВА АЙГҮЛ ҚАДЫРЖАНҚЫЗЫ
АУЫЗЕКІ ЖӘНЕ КӨРКЕМ ШЫҒАРМА МӘТІНІНДЕГІ ДИАЛОГ:
ЛЕКСИКАЛЫҚ, СИНТАКСИСТІК, СТИЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМА
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі
филология ғылымдарының докторы, профессор Б.
Шалабай
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ...3
1 ДИАЛОГ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ...9
1.1 Диалогтің табиғаты және тіл біліміндегі зерттелуі
... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Диалог құрылымындағы тілдесімдік
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ...24
1 – бөлім бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2 АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУ ДИАЛОГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ЛЕКСИКАЛЫҚ, СИНТАКСИСТІК, СТИЛИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ..33
2.1 Ауызекі сөйлеу диалогінің
лексикалық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Ауызекі сөйлеу диалогінің синтаксистік
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 46
2.3 Ауызекі сөйлеу диалогінің стилистикалық
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...57
2 – бөлім бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .68
3 КӨРКЕМ ШЫҒАРМА МӘТІНІНДЕГІ ДИАЛОГТІҢ
СИПАТТАМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 70
3.1. Көркем шығарма мәтініндегі диалогтің ауызекі сөйлеу
диалогінен айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
3.2 Көркем шығарма жанрларындағы диалог
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
3.2.1 Прозадағы
диалог ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...83
3.2.2 Драмадағы диалог ... ... 93
3.3 Авторлық реплика және оның көркем шығарма мәтінінде
кездесетін диалогтегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .98
3.4 Көркем диалогтің лексикалық, синтаксистік және
стилистикалық ерекшеліктері ... ..104
3.5 Кейіпкер бейнесін ашудағы көркем шығарма мәтініндегі диалогтің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...117
3 - бөлім бойынша тұжырым ... ... .123
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... .125
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... 128
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімі ғылымында жалпы ауызекі сөйлеу
тілі және оның диалогтегі көрінісі, олардың тілдік сипаттары мен түрлері
бірқатар зерттеулердің нысаны болғанмен, ауызекі диалог пен көркем диалог,
олардың стильдік ерекшеліктері осы күнге дейін бір концепция тұрғысынан
арнайы зерттелген емес.
Диалог теориясының негізін жалпы тіл білімінде Ш. Балли, Л.В.Щерба,
Л.П.Якубинский, Е.Д.Поливанов, В.Н.Волошинов, В.В.Виноградов, М.И.Бахтин,
Ю.В.Рождественский т.б. сынды лингвистердің қалағаны белгілі. Ал, қазақ тіл
білімінде диалог мәселесін алғаш рет қазақ тілтанымының негізін салушылар
А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов көтерген болатын.
Ауызекі сөйлеу тілінің айтылуы мен жазба тілде қолданылуы бірдей емес.
Жазба тілде ой стильдің өзіне тән, оған қажетті сөздерімен жүйеленіп, бір
жақты баяндалып отырса, сөйлеу тілінде тыңдаушыларға лайықтанып, жазба
тілдік үлгіден ауытқып отырады, дыбысталудағы сөйлеу тілінің жазба тілден
өзгешелігі сөйлеу тілінің ауызша формасында іске асады.
Ауызекі сөйлеу барысында сөйлеуші алдына қандай мақсат қойса да, ол
қашанда тыңдаушы реакциясын күтеді. Бұл тағы да коммуникативті процесті
сөйлеуші интенциясы мен тыңдаушы реакциясымен санаса отырып зерттеу керек
екенін нақтылай түседі. Сөйлеуші өзі үшін ғана емес, басқалар үшін
сөйлейді.
Ауызекі сөйлеуде тілдің қатысымдық қызметі айқын көрінеді. Ауызекі
сөздің диалог түрінде жұмсалуы оның лексикалық құрамы мен синтаксистік
құрылысына әсерін тигізеді.
Диалогке құрылған сөйлеу тілінде лексика мен синтаксистің ауызекі және
кітаби,стилішілік және стильаралық құралдарының бір мезгілде өзара жақын
әрі қарама-қарсы екі тип ретінде жіктелуін зерттеу, сонымен қатар, олардың
өзара қарым-қатынасы мен қызметін анықтау мәселесі шешімін табуға тиісті
маңызды мәселелердің қатарына жатады.
Зерттеуде диалогке тән сөз - белгілерді әр түрлі қырынан алып қаралады.
Диалогті құрастырушы компоненттер ретінде оларды орналасу қызметіне қарай
сөз бастаушы, байланыстырушы, мақұлдаушы, әр түрлі эмоцияларды жеткізуші,
бағалаушы, нақтылаушы, қолдаушы деп бірнеше түрлерге бөлуге болады. Бұл
бірліктерді диалогтің құрылымдық-мазмұндық аспектісі тұрғысынан және одан
жоғары қатысым стратегиясы тұрғысынан қызметтерін анықтауға, бағалауға
болады. Мәселен, қолдаушы мақсаттағы сөз-сигналдарды сөйлеуші де, тыңдаушы
да қолдана алады. Тыңдаушы қолдаушы мәнді сөз- сигналдарын ынтымақтастық
принципіне сай қарым-қатынас, сыпайылық этикетін сақтау үшін, қарым-қатынас
стратегиясын дамыту үшін қолданады. Сөйлеу тілінде сөйлеушілердің осы
мақсатын жүзеге
асыруға қалыптасқан, дағдыланған сөз-сигналдары – сөйлесім түрлері бар.
Олар ешқандай хабар жеткізбесе де, сөйлеушілер арасында сенімді қарым-
қатынасты қалыптастырып, тыңдаушының әңгімелесуге белсенді түрде араласып,
сол арқылы сөйлеушіге қозғаушы күш беруіне көмектеседі. Қолдаушы
сөйлесімдер тыңдаушының мақұлдауын, қызығушылығын, нақтылауын, сөйлеу
кезегін өзіне алуын, беретін бағасын жеткізуі мүмкін.
Көркем диалогті сөйлемде стильаралық синтаксистік құрылым қолданылады.
Алайда, стильаралық құрылым көркем диалогте трансформацияға ұшырайды, ол
диалогтің ауызша және жазбаша формаларының өзара әсерлесуінен туындайды.
Ауызша диалогтің әсері трансформациялық құрылым қызметінде қаратпа
сөздердің, кідірістердің, ерекше интонациялардың болуына әкеп соғады.
Тілдің қандай құбылыстары болмасын, көркем шығармада эстетикалық
қызмет атқарып, белгілі көркемдік, стильдік мақсатта жұмсалып тұрады.
Тілдің бейнелеу құралдары шығарманың көркем құрылысын жасауға бірдей
дәрежеде қатыспайды. Ауызекі сөйлеу тіліндегі күнделікті сөз қолданыстары
көркем шығармада жазушы тілінің өзіндік стильдік ерекшелігін байқатады.
Белгілі бір шығарма құрылысында бір тілдік категорияның конструктивтік
рөлі өте жоғары болады да, басқа тілдік мәнбілерде төмен болуы мүмкін.
Әртүрлі жазушылардың сөз қолданыстарының түрліше болатындықтарын көрсетеді.
Тіпті, бір жазушының өзі творчестволық өсу дәуірінің кезеңіне сай өзгеше
тілдік құралдарды пайдаланып отыруы мүмкін. Бұл құбылыс сол жазушының
стильдік эволюциясымен тығыз байланысты. Жазушы тілінің синтаксистік,
құрылымдық құралдарының көркемдік қызметі айтарлықтай мәнге ие де, енді
бірінде метафоралық көркемдеу құралы шынында да, ол жазушының өзіндік
стильдік ерекшелігін байқатады.
Көркем диалог сөйлемде стильаралық синтаксистік құрылым негізінде
қолданылады. Алайда, стильаралық құрылым көркем диалогте трансформация
процесіне ұшырайды, ол ауызша диалогтің әсерінен болуы да мүмкін, немесе
жазбаша формасының әсер етуінен туындайды. Кітаби-жазбаша стильдің әсерінен
стильаралық ой бөлісуге кітаби нышан беріледі, ол өзінің құрылымында
қайталаудың, бірыңғай мүшелердің, ерекшеленген анықтамалардың пайда
болуынан көрініс табады. Ауызша диалогтің әсері трансформациялық құрылым
қызметінде қаратпа сөздердің, кідірістердің, ерекше интонациялардың
кездесуіне әкеп соғады.
Тілдік ресурстардың стильдік жіктелуі қазақ әдеби тілінде толық
қалыптасты деп айта алмаймыз, ол әлі қалыптасу үстінде және оларды айқын
ажыратып жіктеу жұмысы да толық көлемінде жүргізілген жоқ.
Көркем әдебиеттегі диалог, оның стилі, құрылысы – өте күрделі мәселе,
сан-салалы мәселелерді қамтиды. Жалпы, қазақ филологиясында төл сөздің бір
түрі ретінде диалогке, оның құрамына, синтаксистік құрылымына, персонаждың
тіл ерекшелігі мен жалпы түрлеріне арнайы тоқталған толық зерттеулер жоқ.
Мұның басты себебі анықталған категориялары мен белгілі шекарасының болмауы
тәрізді.
Жұмыста ауызекі сөйлеу тілі мен көркем мәтіндегі сөйлеу тілінің
лексикалық, грамматикалық, стилистикалық ерекшеліктері ашылады. Қазақ тіл
білімінде ауызекі сөйлеу диалогі мен көркем шығарма диалогі
лингвостилистикалық сипаттама тұрғысынан әлі күнге дейін арнайы зерттелген
жоқ. Тілдің қандай да құбылыстары болмасын, соның ішінде ауызекі сөйлеу
тілінің құбылыстары да, көркем шығармада эстетикалық қызмет атқарып,
белгілі көркемдік, стильдік мақсатта жұмсалып тұрады. Стильаралық бірліктер
көркем диалогте транскрипция процесіне ұшырайды, ол ауызша диалогтің
әсерінен болуы да мүмкін немесе жазбаша формасының әсер етуінен туындайды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі осы айтылған жайлардан туындайды.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тілі диалог табиғаты, түрлері, тілдік және
тілдесімдік қасиеттері.
Зерттеудің пәні. Ауызекі сөйлеудегі және көркем шығарма мәтініндегі
диалогтің лексикалық, синтаксистік, стилистикалық ерекшеліктері.
Зерттеудің болжамы. Егер зерттеу жұмыстарын жалпы тілтанымы,
лексикалық, синтаксистік, стилистика ілімдерінің негіздеріне, ауызекі
сөйлеу және көркем шығарма мәтіні ерекшеліктеріне сүйеніп жүргізсе. Қазақ
тілі диалогінің зерттелуі терең, кең және жан-жақты болады.
Зерттеудің методологиялық (теориялық және әдіснамалық) негіздері
ретінде қазақ, орыс және жалпы тілтанымындағы талданып отырған мәселеге
қатысты мамандардың фундаменталдық еңбектері орын алады. Олар: Л.В.Щерба,
Е.Д.Поливанов, Л.П.Якубинский, В.В.Виноградов, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов,
М.Джусупұлы, М.Балақаев, Е.Жанпейсов, М.Томанов, Б.Манасбаев, Р.Сыздық,
Р.Әмір, Б.Шалабай, сонымен қатар ҚР Президентінің және Үкіметінің білім,
ғылым туралы қаулылары, шешімдері негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – диалогтің
ауызекі сөйлеу түрлері мен көркем шығарма мәтініндегі түрлерінің
ұқсастығын, айырмашылығын анықтап, олардың тілдік, тілдесімдік және
стилистикалық қасиеттерін сипаттау. Осыған байланысты мынандай міндеттерді
шешу көзделеді:
- индивидтердің сөйлеу үдерісіндегі диалогтерді үнтаспаға жазу,
талқылау, түрлерін анықтау;
- көркем мәтін құрамындағы диалогтердің үлгілерін жинақтау, түрлерін
анықтау;
- ауызекі және көркем диалогтерді стильдік бояуы әр түрлі синтаксистік
конструкциялардың қызмет етуі тұрғысынан зерттеу;
- ауызекі және көркем диалогтерде стильаралық және стильдік белгісі
бар лексиканы пайдалану тұрғысынан диалог типтерінің ұқсастығы мен
айырмашылығын анықтау;
- диалог құрамында тілдің лексикалық және синтаксистік элементтерінің
құрамы, үйлесімі мен қызмет етуінің ерекшеліктерін анықтау;
- синтаксистік құрылымның және оның лексикалық толықтырылуындағы қарым-
қатынас түрлерін анықтау арқылы ауызекі және көркем мәтіндегі диалогтердің
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын талқылау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Ауызекі сөйлеу тілінің диалогтің лексикалық, синтаксистік,
стилистикалық ерекшеліктері анықталды;
- қазақ тіл білімінде алғаш рет диалог тілдесім үдерісінің бір моделі
ретінде зерттеліп, оның тілдік және тілдесімдік ерекшеліктері анықталды;
- көркем шығарма мәтініндегі диалогтің лексикалық, синтаксистік,
стилистикалық ерекшеліктері анықталды;
- диалогтің ғылыми классификациялары талқыланды да, оларға өзіндік
(авторлық) ғылыми сипаттама берілді;
- ауызекі сөйлеудегі көркем шығарма мәтініндегі диалог түрлерінің
статистикалық (жиілік) ерекшеліктері анықталды;
- ауызекі сөйлеу және көркем шығарма мәтініндегі диалогтің лексикалық,
синтаксистік, стилистикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары айқындалды;
- қазақ тіліндегі диалогті терең және кең зерттеу мақсатында, қазақ
тілінің материалы мен орыс тілінің материалдары салғастырылып қаралады да,
диалогтің пайда болу табиғатының, қызметінің негізгі көрсеткіштері бірдей
екендігі жарияланды.
Зерттеу әдістері. Ғылыми зерттемеде төмендегі зерттеу әдістері
қолданылды: сипаттамалы (сипаттау) және баяндау әдісі, компоненттік талдау
әдісі, стилистикалық эксперимент әдісі, статистикалық әдіс, құрылымдық
талдау әдісі.
Зерттеу жұмысының теориялық мәні. Диссертация материалдары мен
қорытындылары қазақ тіліндегі тілдесімнің бір үлгісі диалогтің түрлерінің
және диалог туралы концепциялардың араларындағы сабақтастықты мәліметтеуде
үлкен орын алады. Қазақ тіліндегі тілдесім жайындағы ғылыми ой-пікірлерді
толықтырады. Қазақ тіл біліміндегі диалог және оның лексикалық,
синтаксистік, стилистикалық сипаттарын зерттеп жазуда көлемді ғылыми дерек
қызметін атқарады. Сонымен қатар, ғылыми ізденістің нәтижелерін тілдесімнің
басқа үлгілерін зерттеу барысында да пайдалануға болады.
Жұмыстың тәжірибелік құндылығы. Зерттеу нәтижелерін, ғылыми
тұжырымдарын жоғары оқу орындарында Қазіргі қазақ әдеби тілі, Қазақ тілі
стилистикасы, Жалпы тіл білімі пәндерін оқытуда пайдалануға болады.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыстың материалдары қазақ тілі лексикасынан,
синтаксисінен, стилистикасынан өтетін арнайы курстарда, арнайы
семинарларда, оқулық, оқу құралдарын жазуда, сөздіктерді жасауда
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Ауызекі және көркем диалогтердің бірқатар ұқсас белгілері бар:
а) ауызекі және көркем диалогтерге стильаралық және стильдік белгісі
бар лексикалық элементтердің ара салмағына әсер ететін жалпы фактор тән;
ә) ауызекі және көркем диалогтерде синтаксистік конструкциялардың бір
ғана типтері пайдаланылады.
- Ауызекі және көркем диалогтердің өзара ұқсастығына қарамастан,
олардың стильдік бояулары бірдей емес:
а) ауызекі диалогте стильдік бояуға ие құралдар шектеулі болуы;
ә) стильдік бояуы бар синтаксистік конструкциялардың ауызекі және
көркем диалогтерде әр түрлі мөлшерде көрінуі;
б) синтаксистік конструкциялардың стильдік типінің және оның
лексикалық толығуындағы стильдік сипаттаманың ауызекі және көркем
диалогтердегі ара салмағының түрліше болуы;
в) стильдік бояуы бар бірліктердің пайдаланылу қызметінің түрліше
болуына байланысты ауызекі диалогте стильдік бояуы бар бірліктердің аяқ
асты туып, көркем диалогте автордың оларды саналы пайдалануымен
ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде күнделікті сөйлеу үдерісі,
прозалық, драматургиялық шығармалар мен ауызекі сөйлесу барысында үнтаспаға
жазылған материалдар пайдаланылды. Көркем мәтіндегі диалогті зерттеу үшін
төмендегі көркем әдебиет шығармалары пайдаланылды: Мұқан Иманжановтың "Жас
өмір" пьесасы, С.Мұратбековтың "Жабайы алма" повесі, С.Балғабаевтың Ең
әдемі келіншек повесі, Ш.Айтматовтың Боранды бекет повесі, Б.Майлиннің
" Шұғаның белгісі", " Раушан- коммунист" романы, Ғ.Мүсіреповтің Қос
Шалқар, Оянған өлке повесі, Т.Ахтановтың Шығармалар жинағы. I,ІІ том,
М.Әуезовтің Алма бағында повесі.
Зерттеу жұмысының жариялануы және сыннан өтуі: Диссертацияның негізгі
мәселелері бойынша бірнеше баяндама жасалды: Қазақстандағы Ресей жылы мен
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының 60 жылдық мерейтойына
арналған Мәдениетаралық қатысым мен қазақ, орыс филологиясының өзекті
мәселелері атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда, 12 жылдық
білім жүйесі және педагогикалық технологиялар атты Республикалық ғылыми-
практикалық конференцияда, Бүгінгі түркітану және оның даму бағыттары
атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда; Әлемдік рухани
құндылықтар және қазіргі қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда. Зерттеу жұмысының мазмұны мен
тұжырымдары Комитет бекіткен басылымдарда 3 мақала түрінде жарияланды
(ҚазҰУ Хабаршысы, Тілтаным, Қазақ тілі мен әдебиеті). Жалпы
диссертация тақырыбы бойынша 7 ғылыми мақала жарық көрді. Ғылыми еңбек
Қазақ қыздар педагогика институтының Тіл теориясы, оқыту әдістемесі және
Қазақстан тілдері кафедрасының мәжілісінде талқыланып, мақұлданды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДИАЛОГ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Диалогтің табиғаты және тіл біліміндегі зерттелуі
Диалог сөзі гректің "діа1оgos" сөзінен пайда болған. Оның мағынасы –
жалпы сөйлесу, екі я одан да көп адамдардың өзара әңгімелесу ұғымын
білдіреді. Тіл білімінде ол екі не одан көп адамдардың кезектесіп сөйлесу
формасын білдіретін термин ретінде қолданылады яғни, диалог – екі немесе
бірнеше қатысушылардың бірігіп, бір тақырып төңірегінде пікірлесуі.
Диалогқа қатысушылардың ойлары әр түрлі болады: келісу, талқылау, сұрақ-
жауап, ойдың бірдей шығуы т.б.
Диалогті зерттеу бүгінгі таңдағы коммуникативті лингвистиканың
негізгі нысанындарының бірі болып тұр. Қазіргі тіл білімінде қарым-
қатынас қызметі жеке бірліктер түрінде емес, өзара хабар алысатын саналы
әрекет түрінде жүзеге асатындығы нақтыланып келеді. Тұлға аралық
қатысымның, диалогті қатысымның компоненттері ретінде мыналарды атасақ
болады: 1) сөйлеуші мен адресат (субьект факторы жеке психологиялық,
сөйлеушінің тұлғалық әлеуметтік ерекшеліктері; адресат факторына оның тең
қатысымға дайындығы енеді, сондай-ақ, жеке мінезі; коммуниканттар
арасындағы интеракциялық және тұлғааралық қарым-қатынас); 2) сөйлеушінің
коммуникативті ниеті, уәжі, қатысым мақсаты; 3) қатысым өтетін уақыт пен
кеңістікке (коммуникативті акт барысындағы қатысымның жалпы әлеуметтік-
саяси, тарихи-мәдени жағдаяттарына сүйенетін шарттарын белгілейтін
экстралингвистикалық факторлар) байланысты шынайылық деңгейі; 4) белгілі
бір қоғамдық және статустық рөлі бар коммуниканттардың өзара қарым-
қатынасы; 5) қатысым жағдаятына сай пресуппозияларды (авторлық интенцияның
дұрыс қабылдануы, өйткені сөйлесімнің прагматикалық мағынасы сөйлеуші мен
адресаттың пресуппозияны оқи алуы, тезаурустарының ұқсастығы, импликацияны
анықтай алу қабілеттілігіне байланысты жүзеге асады) [1, 12].
Б.Хасанұлы Язык – средство общения или коммуникации? деген
мақаласында коммуникативтік қатынас пен тілдік қатынас құралының өзара
алмасу кызметінің ара жігін ажыратып көрсетеді. Диалог пен монологті оған
қатысушылардың санына қарай ажыратуға болады: бір адам сөйлесе – монолог,
екі не одан да көп адам сөйлесе – диалог. Ал қатынас – (коммуникация)
тілдік қатынастан (общение) айырмашылығы жауап алуда болжауды, егер ол
болмаса көбінесе ақпараттық сұранысқа өзіндік жауап табылу болып табылады
[2, 289].
Диалогтің мазмұны мен оны құрайтын сөйлемдердің құрылымы немесе жеке
сөздердің тұлғалары әр түрлі болып келеді. Мысалы:
– Жүр мына дүкенге кірейік!
– Не істейін деп пе едің?
– Тапсырыс берген болатынмын, түссе, алайықшы.
– Жүрсең жүр! (Айымбетов М. Нәзік жаңғырық)
Демек, мұндай репликада сұраққа тура жауап болмаса да, репликалардың
мазмұнынан екі адамның бірін-бірі түсініскені білініп тұр. Сөйтіп, диалогке
қатынасушы адамдардың сұрақ – жауап немесе керісінше, жауап–сұрақ түріндегі
сөздері жағдайға және сол диалогтің алдында немесе одан кейін айтылған
сөйлемдерге байланысты. Диалог ауызекі сөйлеу тілінде де, көркем әдебиет
шығармасында да көп кездеседі. Алайда диалогтің екі түрінде елеулі
айырмашылық бар. Бірінші жағдайда әңгімеге қатынасушылар сөздің орын
тәртібін, сөйлемнің құрылымын немесе сөз тазалығын таңдамай сөйлесе береді,
ал көркем шығармада ондай диалогтер автордың үлкен толғанысын, суреттеліп
отырған кейіпкерлердің бейнелерімен, оқиғамен байланысты ой елегінен
өткізіледі. Қысқасы, диалог жазушының индивидуальдік (даралық) стиліне және
жанрдың ақпараттық – эстетикалық нормасына тікелей қатысты болады.
Диалогтің күнделікті тұрмыста қолданылатын сөйлеу түрлерін және
әлеуметтік, этникалық, психологиялық көрсеткіштерді басшылыққа ала отыра
қатысым мақсатына қарай Г.Иманғалиева диалогтің 3 түрін анықтаған. Олар:
хабарламалық, прагматикалық, модальдік түрлер. Бұлар төмендегідей
түрлерінде көрінеді: өз тарапынан әңгімелесу, хабарласу, сұрасу,
сұхбаттасу, хабарлама жасау, түсінісу, пікірталас, ұрыс, талқылау, өтініш,
ұсыныс, түрткі жасау, қорытындылау, мақұлдау, сәлемдесу, қоштасу [3,19].
Диалог сөйлеушілерді бірінен кейін бірін сөйлете беру емес, ол автор
мен тыңдаушының арасында қарым-қатынас орнауына себеп болатын
коммуникативті жағдаят; прагматика үшін маңызды-тыңдаушының сөйлеу мәнбісі
мен оның коммуникативті интенциясына негізделген-тыңдаушы реакциясы деуге
болады. Тыңдаушының реакциясы диалогті құрайтын әртүрлі мақсатты анықтайды.
Әртүрлі мақсаттың үйлесуі арқылы диалог қалыптасады. Диалогті бір ғана
мақсат құра алмайды, сондықтан, әртүрлі сөйлесім түрлері, мысалы, диалогті
бастаушы сөйлесім түрі өтініш білдіруден немесе қажетті мәліметті алудан
басталғанымен, бұл тыңдаушының әртүрлі реакциясын тудырып, қарым -
қатынастың орнауына себеп болуы мүмкін, себебі, сөйлеушінің тыңдаушыға
бағытталған сөзі – оның өзіне қайта оралатын қоздырғыш түрткі.
Диалог теориясының негізін орыс тіл білімінде көптеген ғалымдар
қалаған. Солардың ішінде В.Брыдина диалогке қатысушы мен жауап қайтарушының
функционалды жағдайына, әлеуметтік жай-күйіне байланысты сөйлеу диалогінің
қолданымдық негізін атап көрсетеді [4, 81].
Диалогті коммуникативті прагматика тұрғысынан айқындау негізінде
М.М.Михайлов Принципы коммуникативно-прагматического конституривания
диалогической речи атты еңбегінде төмендегідей ұстанымдарды анықтайды:
1. Коммуникативті ынтымақтастық принципі диалогті сөйлеу формасы
ретінде айқындаудың жалпылығы мен орнықтылығын белгілейді. Коммуникативті
мақсатқа сәтті жетуге ұмтылған сөйлеу әрекеті белгілі ережелерге бағынуы,
үйлесімді болуы тиіс. Коммуникативті қатысым кезінде сөйлеу этикетінің
ережелерін ұстанып, орнықты және дұрыс жауап қайтарылуы тиіс.
2. Әрекеттесу принципі сөйлеудің құрылымында әңгімелесушілердің
екеуінің де белсенді атсалысуын ұсынады. Коммуникация процесін басқару үшін
әңгімелесушілердің коммуникативті бағдарламасының өзара келісімі,
коммуникативті интенцияның үйлесімділігі мен қолданылу аясының коррекциясы
талап етіледі.
3. Әсер ету принципі әрекеттестік принципімен тығыз байланысты. Әсер
ету жоқ жерде, әрекеттесу де жоқ. Тыңдаушыға әсер ету сөйлеушінің
коммуникативті интенциясының вербалдануына тікелей байланысты.
4. Коммуникативті-прагматикалық үстемдік принципі сөйлесімнің нақты
коммуникативті-прагматикалық құрылымы семантикалық құрылымның бір
компонентінің үстемдігіне байланысты болады. Көп жағдайда фунционалды-
прагматикалық доминант пропозиция компонентімен әрекеттеседі. Сөйлемнің
экспрессивтік деңгейі өзгереді.
5. Коммуникативті толықтық принципі коммуникативті үстемдік
принципімен тығыз байланысты. Коммуникативті интенция – анық та нақты
көрінген иллокуцияны (сұрақ, тілек, кеңес, т.б.) ғана емес, сонымен бірге,
сөйлесімнің эмоционалды, экспрессивті, көркем сипаттарын да қамтиды.
6. Алдын алу принципі адамның жиған тәжірибесінің нәтижесінде
коммуникация процесінің өту барысына сай белгілі реакцияға дайын бола алу
қабілеттілігі. Сөйлеу жағдаятындағы тыңдаушының әрекеті алдын-ала болжаумен
байланысты қалыптасады [5].
Сөйлеу мәнбідегі адресат факторын Н.Д.Арутюнова үш мәнбімен белгілеп
көрсетеді. Олар: 1) адресаттың перлокутивті эффектпен байланысы;
2)әңгімелесушілердің рөлдерінің ауыспалылығы; 3) сөйлеу мәнбісінің
тұлғааралық қарым-қатынас құралы екендігі. Бұл жерде ғалым бірінші мәнбіні
орынды атаған. Себебі перлокутивті функцияны жіктеген кезде сөйлесім
контексіндегі логикалы-семантикалық байланысты және әсер етудің болымды-
болымсыз жақтарын ескерген дұрыс. Өйткені, перлокутивті функцияның түрі
экстралингвистикалық мәнбіге, жағдаятқа, пресуппозицияға, коммуниканттардың
өзара қарым-қатынасына, яғни нақты сөйлеу мәнбісіне тәуелді [6, 28] .
Сөйлеу мәнбісі арқылы тыңдаушыға әсер ету үшін сөйлеуші белгілі тіл
бірліктерін қолданады. Кез келген перлокутивті қызмет негізінде сөйлесімнің
үш салаға: әрекетке, ойға, эмоцияға бағытталған перлокутивті мақсаты жатыр.
Сөйлеу мәнбілерінің прагматикалық типтерінде ( констатив, квеситив,
директив, менасив және т.б.) тілдік бірліктермен берілген авторлық интенция
перлокуцияны да болжайды.
Ю.В.Рождественский "Теория риторики" еңбегінде диалогті этос, пафос,
логос тұрғысынан қарастырады. Онда этос дегеніміз белгілі бір тілдің
белгілі бір тақырып аясында сөз болуы. Пафос тілдегі сөйлеу ниеті уақытпен,
тақырыппен ойластырылған. Логос – тілді қолдану барысында сол ортаға
түсінікті тілдік бірлікті қолдану. Сөйлеу әрекетінің алмасуында диалогтің
классификациясын көрсетеді. Онда тілдік қатынасқа түскен адамдардың үш
түрін көрсетеді: белсенді, енжар, белсенді-енжар. Сонымен қатар, әлеуметтік
кеңістіктегі сөйлеу әрекетін де қарастырады [7,198].
Диалогтің ең көп тараған түрі логикалы-интеллектуалды. Ол санына
байланысты, мағынасына байланысты бірнеше түрге бөлінеді. Диалогтің бұл
түрінде хабарлау басым.
Логикалы–интеллектуалды диалогтің мынандай нұсқалары бар: сұрау, жауап
алу, хабарлау, әңгімелесу, қоштасу, егес, мақсатты т.б.
Олардың әрқайсысы нақтылы семантикалық құрылыммен ерекшеленеді.
М.М.Бахтиннің айтуынша, диалог қатынастың туындауындағы басты шарт –
бұл хабарға, сөзге бағытталған коммуникативті мақсаттың болуы деп
көрсеткенмен, осы мәселе төңірегінде көптеген пікірталастар бар.
Осы тұрғыда адамдар арасындағы қарым-қатынас тіл арқылы және тілден
тыс жүзеге асады. Тілдер байланысы тікелей қарым -қатынассыз да болады. Ал
"тілдік қатынас" деген – адамдардың тікелей қарым - қатынас жемісі әрі
жалпы "қатынас" атаулының тіл арқылы жүзеге асатын түрі. Тілдік қатынас –
тіларалық катынастың нақты байланысқа құрылған түрі деп нақтылайды
Б.Хасанұлы [8].
Диалог зерттеушілерді әр түрлі тұстан қызықтырады. Өз тыңдаушыңның
көзқарасын өзгертіп белгілі бір іс-әрекетке қалай бағыттауға болады?
Сөйлеуші өз міндеттеріне қалай жете алады? Зерттеушіні осындай және тағы
басқа мәселелер қызықтырады.
Адамдар қарым-қатынас жасай отырып тілдік құзыретке сүйенеді. Тілдік
құзырет деп үйлесімді қарым-қатынас жасауға қажетті коммуникативті және
тілдік шарттарды білу, орынды пайдалануды айтамыз [9, 82-108 ].
Г. Иманғалиева қазақ, орыс сөйлеу тілдеріндегі диалогтерді зерттеуде
мынадай 4 көрсеткішті басшылыққа алады.
1. Диалогтің өту ахуалы:
– уақыт (шексіз, шекті)
– сипаты (ресми, бейтарап, кітаби)
– пікірлесу жағдайы (кедергінің болу-болмауы)
2. Сөйлеушіге тән белгілер:
– әңгіме тақырыбын білуі
– диалог тақырыбын білуі
– диалог тақырыбының қажеттілігі
– диалог тақырыбын бағалауы.
3. Тыңдаушыға тән белгілер:
– әңгіме тақырыбынан хабардарлығы
– диалог тақырыбын бағалауы
– әңгіме тақырыбының қажеттілігі
4. Сөйлеушілер арасындағы қарым-қатынас
– таныс, таныс емес
– әлеуметтік мәртебесі
– өз тыңдаушысына қатынасы [3, 40-80 б].
Диалогті зерттеушілер формасына, мағынасына қарай диалогті әр түрге
бөліп қарастырады. Г.В.Брыдина "диалог-тілдесулердің тақырыптық және
құрылымдық бірігуі" деген анықтама беріп, диалогтің түрлерін былайша
топтастырады:
1. Логикалы- интеллектуалды
2. Бұйрық-талап (жігерлі)
3.Эмоционалды [4, 77 ].
Логикалы – интеллектуалды диалог өз ішінде мына түрлерге бөлінеді:
жауап алу, хабарласу, әңгімелесу, қоштасу, талас және мақсатты диалог.
Бұйрық – талап диалог бұйрық және өтініш диалогтеріне бөлінеді.
Эмоционалды диалог: кірісу, түсіндіру диалогтеріне бөлінеді.
Диалог әлеуметтік қарым-қатынаста көп қолданылатын форма болғандықтан,
диалогте шындық болмыс айтылады. Адам сөйлесу кезінде өмірдегі тек қана өз
ойын айтып қана қоймайды, өзінің сезімін де білдіреді.
Сөйлесуде диалогтер әртүрлі ортада адамның ойлау дәрежесіне байланысты
түрлі қызметте қолданылады, тіл білімінде олардың негізгілерін былай бөліп
қарастырады: логикалы (хабарлау-қатысымдық), жігерлі (коммуникативті-
релятивтік), эмоционалды-аффективтік (сезімдік-аффектілік) [12,13].
Адресант сөйлесімнің коммуникативті қызметі адресатқа әсер етуге,
сонымен бірге, жауап беруге итермелеуге бағытталады. Алдын-ала жоспарланған
жауабын алу мақсатымен сөйлеуші адресатты коммуникацияның өзіне керек
бағытына бағыттау үшін оның сөйлеу әдебіне әсер етеді. Десек те, адресаттың
жауабы әрдайым сөйлеуші күткендей болады деп айту қиын. Қатысым барысындағы
адресаттың белсенді реакциясы көбіне ынталандырушы репликаның интенциясына
бағынбайтынын көрсетеді. Сондай-ақ, репликалар арасында кері тәуелділік
туады, бұл дегеніміз, адресат та сөйлеуші тәрізді өз мақсатына жетуге
ұмтылады. Қайталанатын сөйлеу әрекеті, яғни, реплика – реакцияда екі жақты
прагматикалық қасиет пайда болады: бір жағынан, ол ынталандырушы репликаның
бойындағы әсер етудің прагматикалық нәтижесінің көрінісі болса, екінші
жағынан, вербальді немесе бейвербальді әрекеттер түріндегі жауаптың неше
түрлісін тудыратын өзінің жеке коммуникативті мақсатын орындайтын. Бұл
жауап репликаның қатысымның орнауына қосар өз үлесі бар екенін дәлелдей
түседі. Осы мәселе бойынша, яғни, ынталандырушы реплика сияқты, сонымен
бара-бар қатысымдағы жауаптың өз бағасына, маңызына, қызметіне көңіл
бөлінген.
Тыңдаушы қолдаушы мәнді сөз сигналдарын ынтымақтастық принципіне сай
қарым-қатынас, сыпайылық этикетін сақтау үшін, қарым-қатынас стратегиясын
дамыту үшін қолданады.
Диалогті құрастырушы компоненттер ретінде оларды орналасу қызметіне
қарай сөз бастаушы, байланыстырушы, мақұлдаушы, әр түрлі эмоцияларды
жеткізуші, бағалаушы, нақтылаушы, қолдаушы деп бірнеше түрлерге
бөлуге болады. Бұл бірліктерді диалогтің құрылымдық-мазмұндық аспектісі
тұрғысынан және одан жоғары қатысым стратегиясы тұрғысынан қызметтерін
анықтауға, бағалауға болады. Мәселен, қолдаушы мақсаттағы сөз - сигналдарды
сөйлеуші де, тыңдаушы да қолданады. Диалогтің дүниеге келуін, қалыптасуын
әр түрлі шарттар анықтайды. Сол шарттардан құралатын коммуникативті
мәнмәтінді, оның бір бөлшегі сөйлеу жағдаятын зерттеу сөздер мен сөз
тіркестерінің қолданылу себебін түсіндіруге көмектеседі. Сөйлеу тілінде
сөйлеушілердің осы мақсатын жүзеге асыруға қалыптасқан, дағдыланған сөз-
сигналдары – сөйлесім түрлері бар. Қолдаушы сөйлесімдер тыңдаушының
мақұлдауын, қызығушылығын, нақтылауын, сөйлеу кезегін өзіне алуын, беретін
бағасын жеткізуі мүмкін. Олар ешқандай хабар жеткізбесе де, сөйлеушілер
арасында сенімді қарым-қатынасты қалыптастырып, тыңдаушының әңгімелесуге
белсенді түрде араласып, сол арқылы сөйлеушіге қозғаушы күш беруіне
көмектеседі.
Диалог сөйлеу актілерінің мақсаты мен олардың өзара үйлесуінен
қалыптасады. Мақсатты басшылыққа алып жіктеудің артықшылықтары мен
кемшіліктері де бар. Адамдар арасындағы қарым-қатынасты алдын ала
модельдеуге болмайды. Оның өзін, яғни оның түрін сөйлесуге қажетті
алғышарттар анықтап тұрады. Сондықтан, сөйлеу мақсатының көріну қалпы мен
соған сай оның жіктелуін қарым-қатынастың коммуникативті-прагматикалық
көрсеткіштері анықтайды. Осы пікір Д.Г.Богушевичтің концепциясында
беріледі. Зерттеуші пікірлесімнің әлеуметтік сипатын негізге алып, диалогті
ашық (көпшілікке арналған) және жабық түрге, олардың әрқайсысын өз
тарапынан коммуниканттардың пікірлесімге қатыса алу мүмкіндігіне қарай
шектеулі бар және шектеуі жоқ деп бөледі. Диалог түрлерін талдауға 8 түрлі
қағиданы ұсынады [10, 77].
Диалогті құрайтын бірінен соң бірі келетін репликалардың арасында
мағыналық және құрылымдық байланыс болады. Реплика диалогтің, сонымен
бірге, диалогтік тұтастықтың компоненті ретінде екі жақты сипатқа ие – бұл
стимул және реакция сипаты. Диалогке қатысушылардың бірінің сөзі
екіншісінің репликасының тууына түрткі болады да, ол өз кезегінде мазмұны
жағынан сұраққа жауап, пікірді қостау арқылы растау, не оған қарсы болу,
айтылған ойды түсіндіру, оны толықтыру, не өзін қоршаған орта, адам, оқиға
жөніндегі ойы, көзқарасы т.б. болып келеді. Диалог теориясының бүгінгі
көтеріп отырған мәселесі – диалогтің дүниеге келуін, қалыптасуын анықтайтын
әр түрлі шарттарды қарастыру болып отыр. Сөйлеуші тілдік таңбаларды өзара
түсінісу үшін ғана қолданбайды, тыңдаушының сол сөйлеу мәнбісіне деген
қызығушылығын оятып, оның жауап реакциясын күтеді [10, 22].
1. Сұрау-жауап алу диалогі. Тілдің қатысымдық, хабарлау қызметі түрліше
жағдайда іске асады. Қатысымның қызметтік мақсаты бастапқы сөйлеуші екінші
әңгімелесушіге сұрақ қояды да, одан жауап күтеді. Бірінші, сөйлеушінің сөзі
сұраулы сөйлем болуы семантикалық- құрылымдық моделі ретінде барлық
диалогке тән. Бұл диалогке қатысушылардың біреуі актив, екіншісі пассив
қызмет атқарады. Алғашқы сұраулы сөйлем диалогтің тақырыбын бір бағытқа
қойып, сөйлеушілердің логикасын анықтауға қызмет етеді. Б.Майлиннің
"Шұғаның белгісі" атты шығармасынан мысал:
– Мынау аттан түсіп жатқан кім? - деді Шұға
– Әбдірахман ғой,- дедім.
– Әбдірахманың кім?
– Қазақбайдың баласы.
– Иә, әлгі учитель баласы ма?
– Иә.
2. Хабарлау диалогі. Бұл диалог қатысымдық-хабарлау қызметін
атқарады. Диалогті ашушы, өз алдына хабарлаушы адамдары болады. Айтушының
қатысымдық мақсаты – нақты бір хабарды жеткізу. Бұл мақсат өзіндік
бейнесінде бір нәрсені сұрай сөйлеуінде, жауап қайтаруында білінеді. Екінші
қатысушы диалогте актив қызмет атқарады.
– Не болды?
– Қазанғап қаза болды.
– Қашан?
– Әлгіде ғана байғұсқа әлдене керек емес пе екен деп үйіне кіріп едім,
шамы жанып тұр, өзі төсегінде жатыр. Бірақ, сақалы аспанға шаншылып
қалыпты. Жақындап барып, "Қазеке, Қазеке",-деймін, "ыстық шай ішесіз бе? "-
деймін. Сөйтсем жүріп кетіпті. (Ш.Айтматов. Боранды бекет).
3. Әңгімелесу диалогі. Әңгімелесу диалогінің хабарлаушылық бағыты
жоғары тұрады, нәтижесінде қатысушылардың пікірлесуі күшейеді, тұлғалық
жағы ашылады. Әңгіме бір немесе бірнеше затқа байланысты айтылуы мүмкін.
Әңгімелесу диалогінде құрылымы бір-бірін жалғастырушы сөйлем бірлігі,
қайталай сөйлеу болады. Бірден жауаптың сапасы әңгімелесуде көрінеді,
диалогтің құрылуы (сәлемдесу, құттықтау, сұраулы сөйлемдер), олардың
мақсаты әңгімелеушінің пікірлесуге ниеті бар ма екенін анықтауды көздейді.
Мысалы:
– Шөпті қанша алдыңдар?
– Сұрама шырағым. Мынау алаптан Қосымға екі мың шөп шауып
беретінбіз ғой. Осы алап бізге тигесін шөпсіз болармыз ба! Қазынадан
алған екі машина салып жіберіп едік, бір айда жылға жететін шөп
түсіреді.
– Газет, журнал оқисыңдар ма?
– Оқығанда біз оқиық. Кешке таман жұмыстан келгесін біздің үйге
жиналып аламыз да, Сембек оқиды, біз тыңдаймыз. Көбіміз хат
білмейміз ғой. Қыстыгүні оқу үшін, Болжықтың бір бөлмесін үлкенірек
етіп салдық.( Ғ.Мүсірепов. Қос Шалқар).
4. Қоштау диалогі. Модальдік диалогтің бұл түріне әңгімесушілердің
пікірлерінің сәйкес келуі, тән екі қатынасушы жақ та актив болады, бірдей
дәрежеде пікірлерін айтуға тырысады. Қоштау диалогінің ішкі сөздік нәтижесі
болмайды, негізгі құрылымы лексика-синтаксистік паралельдік арқылы диалог
бірлігін құрайды. Сөйлеудің дамуы жауаптың бірін-бірі қолдауымен, алынған
хабардың мазмұнына сәйкес, екі қатысушының ойлары бірдей, бір уақытта
айтады, толықтырады, нақтылайды. Сөйлеушілер қоршаған адамдарды, оқиғаны
бірдей бағалауы мүмкін, бірдей сезімде болады. Мысалы:
Өткен жазда ғана Сырдариядан отгонға тартылған каналды қазып
жатқандарға барып қайтқаны есіне түсті. Ол арадағы сайлаушылары:
– Автолавка айына екі-ақ рет келеді.
– Автоклуб одан да сирек.
– Артистерді, жазушыларды көретін күніміз бола ма? - десіп
қалған (Ғ.Мүсірепов. Қос Шалқар).
5. Егес диалогі. Модальды диалогтің мағыналы түрі. Онда қатынас екі
немесе бірнеше қатысушылардың сөйлесулерімен жүзеге асады. Егес диалогінде
әр сөйлеуші бір-бірінің пікірлерімен келіспеушілікте болады. Екі
сөйлесушінің біреуінің пікіріне екіншісінің пікірі сәйкес келмеуінен талас
туады, сөйлеушілер бір затқа, бір оқиғаға өз ойларын айтады, бірақ бір
мәселеге әр түрлі пікірлері, әр түрлі көзқарастары болуы мүмін. Сондықтан,
әр сөйлеуші өз ойының дұрыстығын дәлелдеуге тырысады, ол үшін дәлел
іздейді, өзінің бәсекелесінің әлсіз жағын табуды көздейді. Мысалы:
– Мен кіріс деп жалынбаймын. Адам деп айтқан сөзге осылай
қарау лайық болса тарта бар. Болмаса, реті жоқ десең, оны айт.
– Турасын айтқанда, реті жоқ қой деймін.
– Ол біреудің аузынан уызы арылмаған жас баласы. Сен жер
ортаға келген адамсың. Обал қайда?
– Неге бермесін, малдың боғын жегелі отырған кедей, көзіне көп
мал көрсетсе, бермек түгіл лақтырып жіберер...
– Малға ағасы қызықпайды, бермейді!
– Мен алам.
– Қалай аласың? Зорлық қыласың ба?
– Зорлық қылғанда кайтесің ?
– Жоқ, қыла алмассың !
– Көрерсің!
– Көрсек көрерміз (С.Мұқанов. Алма бағында).
6. Мақсатты диалог. Сөйлеушінің тыңдаушыға байланысты шараларын,
қасиетін айтып салуда ол өзі көздеген мақсатына жетеді. Осының нәтижесінде
пайдалы әрекеттері болашаққа ұмтылуды көздейді. Сөздік іс-қимыл, ойды айтып
салуда анықталған мақсат болады, ішкі сезім толғанысын оятады. Сөйлеу
әрекетінің дәлелдік және мақсаттылық жағы айтушының әрекетті, ойды айту,
тудыру себебі болады.
Мақсатқа жету диалогінің компоненттерінің семантикалық-құрылымдық
моделі үш мүше бірлігінен тұрады (қорыта сөйлеу, мағыналы-анықтаулы
хабарлы, сұраулы сөйлем, жауап күте сөйлеу немесе сұраққа жауап ретінде
қайталай сұрау). Мысалы:
– Әй, имансыздың ісін қарашы... Е, айта бер... Шешесі қайтіпті?
– Шешесі ойбайын салып қызына жабысқан екен, "сенің керегің жоқ,
сүйгеніме қосыламын" - деп милициялардың арбасына мініп алыпты, -
дейді...
– Астапыралда-ай, құдай-ай, не сұмдықты көрсеттің-ау!... Не деген
бетсіздік еді!
– Сол қыз биыл ауылына келген екен. Ауыл да жағасын ұста отыр дейді.
Бұрынғы киімнің бәрін тастап, құйрық-жалын күзеген байталша, сып-
сида болып, коммунистің киімін киіп алса керек, мойнында кресі
бар дегенді де айтады...
* Не дейді, шешей-ау! Рас дей ме? Ол бетпақты ауылдан неге қумайды?
* Қайдан қусын, қит етсе коммунисіне айтады.
* Бәсе, десейші... Ай, заман азды ғой. Кешегі біздің жас күндерімізде, ол
Биағаларды қараңғы үйге қамау түгіл, жан бетіне қарай алмаушы еді... Өзіміз
өткен өмірімізде сол кісінің үстіне кіріп көрген емеспіз.
* Ол атамды ұрлыққа араласқаны үшін жауапты дейді ғой, - депесік жақта
отырған жас әйел Рәш күңк ете қалды.(Б.Майлин. Раушан-коммунист).
7. Жігерлі диалог. Бұл диалог түрінің қызметі қатысушылардың ықыласы
бірі екіншісін белгілі бір әрекетті орындатуға түрткі болады. Жігерлі
диалог әңгімелесушілердің бір-біріне түсініктері бұйрық немесе өтініш
мағынасында қолданылады. Құрамында тірек болу үшін қорытынды диалогтің
етістіктерінің құрылысы бұйрық райлы жай сөйлем формасында беріледі.
Жігерлі диалогтің типі екі түрден пайда болады: бұйрық диалогі, өтініш
диалогі. Екі түрінде де пікірлесу кезінде қатысушылар не бағынады, немесе
бағынудан бас тартады.
Класс тынып қалды. Лаура бір сазарып, бір бозарып тырс етпеді.
Көзі жыпылықтап Үсенбеков орнынан атып тұрды.
- Әбіл, қызбаланбасаңшы. Ал фамилияңды аңдаусыз да, былай, толқып
тұрып, шатастырып алды, онда тұрған не бар? Лаура сенің аты-жөніңді
мазақ етуді ойына да алған емес.
- Қуатбеков, отыр орныңа. Сенен ақыл сұрайтындай дәрежеге жеткен
жоқпын. (Айымбетов М. Нәзік жаңғырық
8.Бұйрық диалогі. Бұл диалог түрінде сөйлеушінің іс-әрекетін, тәртібін
реттеп отыру ынтасы ерекше көрінеді. Жігерлі диалогтің бұйрық диалогінде
сөйлеу белсенділігі автордың қорытынды сөзінен басталып, ереже бойынша
екінші адам қатыспауы мүмкін. Диалогті дамытушы – бұйрық диалогі.
- Жарас Әбілович, қайда екен, айтып жібермейсіз бе? – деп сұрадым.
- Қай бөлмеде болушы еді, ол кісі ылғи осы өзінің класында сабақ
өткізеді. – Ол, қазір жоқ, көріп тұрған жоқсың ба өзің? (Айымбетов
М. Нәзік жаңғырық)
М.Бахтин сөйлеу тілінің жалпы сипаттағы диалогтік белгісін ашып,
онымен байланысты сөйлеу жанрларының теориясын қалыптастырады [11, 245].
Осы теорияның негізінде тілдің қарым-қатынас қызметі жеке бірліктер
түрінде емес, өзара хабар алысатын сапалы әрекет түрінде жүзеге асатындығы
талқыланды. Диалогті зерттеудің артықшылығы мынадай екі белгісінен
көрінеді: 1. Диалогте әрбір сөйлесімнің авторы және нақты тыңдаушысы бар.
2. Диалог белгілі бір орында, уақыт шегінде контекстпен байланыста орнайды.
Диалог мәтіннің бір көрінісі болғанмен, осы ерекшеліктер оны мәтіннің басқа
түрлерінен ажыратады.
Пресуппозиция үғымы тілдік және тілдік емес шарттардың сөйлесім
мазмұнын анықтауға қатысын көрсетуде қажетті категория. Пресуппозиция –
семантикалық байланыстың ерекше түрі. Ол логикалық байланыспен дәл
келмейді,-деп жазған З.Ерназарова өзінің зерттеуінде [12, 221]. Ол тіл
бірлігінің коммуникативті-прагматикалық аспектісін зерттеуде жеке адам
бағдарын ұстану мына екі мәселені шешуге негіз болады дейді: 1) жеке
адамның сыртқы дүниені қабылдауының тілдік көрінісі; 2) жеке адамның
уәждемесі мен мақсатының жүзеге асуының тілдік құралы [12, 17]. Әлеуметтік
нормалар мен ережелер сөйлесім мазмұны мен құрылымында жасырын түрде
көрінеді. Бұндай конвенциялар мен ережелердің жалпыланған, абстрактіленген
үлгілері де бар. Мәселен, дәлел ретінде айтылатын сөйлеуші сөзінде нақты
дәлелдер, негіздеме және негізгі мазмұнға берілетін баға өзара байланыста
берілуі керек [13, 327-336]. Яғни, бұл әлеуметтік норма мен ереженің сөйлеу
әрекетіне тигізген ықпалын көрсетеді.
Экстралингвистикалық факторлар сөйлесімдердің жұмсалу себебін
негіздейді, бірақ диалогтің құрылымын, шегін, төменгі белгілерін анықтаушы
шарт бола алмайды.
Диалогтің табиғаты диалогке қатысушылардың бірінің сөзі екіншісінің
тиісті жауап реакциясының тууына түрткі болатын репликалардың алмасуында
ашылады. Диалогтік қатысымның дәл осы ерекшелігі қазіргі уақыттағы диалог
теориясының репликаларды реплика-стимул мен реплика-реакция етіп бөліп,
диалог барысындағы олардың орнын да белгілеген болатын. Диалогті зерттеуде
психологиялық және психолингвистикамен шектесетіні белгілі. Өйткені, таза
лингвистикалық зерттеулер ауызша қатысымның барлық аспектілерін толық
сипаттай алмайды. Қазіргі тіл білімінде диалогтің құрылымы мен сипатын
анықтайтын мәнбілерді қарастыратын, экстралингвистикалық жағдайларды
ескеретін психолингвистикалық бағыттың динамикасы байқалады [1,13].
Сөйлесім түрлері арасында байланыс бір жақты тұрақтылықта көрінбейді
[14, 341-343 ]. Әр сөйлесімнің бірнеше сөйлеу жағдаятына әр түрлі мақсатта
жұмсалуы мүмкін. Бір мақсаттың көрінуі диалогті құрай алмайды. Диалог әр
түрлі мақсаттың үйлесуі арқылы қалыптасады. Бірақ сол әр түрлі мақсатты
анықтайтын тыңдаушының реакциясы. Диалогті бастаушы сөйлесім түрлері өтініш
білдіруден немесе қажетті хабарды алудан басталғанмен, бүл сөйлесім түрлері
тыңдаушының әр түрлі реакциясын тудырып, қарым-қатынастың орнауына себеп
болуы мүмкін. Сөйлеушінің тыңдаушыға бағытталған сөзі оның өзіне қайта
оралатын қоздырғыш түрткі болады. Мәселен, Оттығыңыз бар ма? Бұндай
сөзден кейін тыңдаушы қандай түрде болмасын сөзді жалғастыруы мүмкін. Қарым-
қатынас этикетпен байланысты әңгіме бастаудан (ауа райы, қоғамдық ортаның
жағдайы және т.б.) қалыптасып жатады. Қарым-қатынас тыңдаушының қалпын
өзгертіп, әрекетке итеруді мақсат етпейді. Бұл үндемей тұрғаным ұят болар
деген сыпайылық сөйлеу әдебі, адамдардың сөйлесу, әңгімелесу қажеттілігімен
байланысты қалыптасады.
Орыс ғалымдары А.Н.Баранов, Г.С.Крейдлин сөйлеушілер мақсатының өзара
ықпалдасуы диалогті тілдің басқа түрдегі қызметінен ажыратады дейді [15,
85]. Диалогті қалыптастырушы сөйлеу мақсаттарының өзара сөйлесуі,
ықпалдасуы сөйлемдер арасындағы семантикалық байланысты да, синтаксистік
құрылымды да анықтайды. Мақсаттар сәйкестігінің шегін анықтау диалогті
құрастырушы компоненттер немесе диалогтің құрылымы мәселесімен байланысады.
Ең кішкене диалогтік бірлікті анықтау үшін А.Н.Баранов, Г.С.Крейдлин
иллокутивті мәжбүрлік ұғымын енгізеді [15,86]. Иллокутивті мәжбүрлік –
коммуниканттардың сөйлеу мәнбілері арасындағы мақсаттық байланыс. Сөйлеу
мәнбілерінің мақсаттары арасында бірін-бірі тудыратын тәуелді байланыс бар.
Сол байланыстың сипатына қарай сөйлеу мәнбілерін тәуелді, тәуелсіз;
абсолютті тәуелді және абсолютті тәуелсіз түрлерге бөлуге болады. Шағын
диалог бірліктерінің тізбегі жалпы мәтінді құрайды. Әдетте, сөйлеу
мәнбілері сұрақ-жауап, өтініш-уәде түрінде зерттелгенмен, оларды
біріктіретін тұтас белгі, яғни диалог құруға мүмкіндік беретін белгі
назардан тыс қалған сияқты.
Иллокутивті мәжбүрлік диалогті толық сипаттап бере алмайды. Өйткені,
мәжбүрлікті байланыс, біріншіден, сөйлеушінің сөздері -сөйлесімдер арасында
да орнайды (барсам, барамын), екіншіден, барлық сөйлеу мәнбілері арасында
тәуелді мағыналық байланыс орнамауы мүмкін. Сөйлеу мәнбісі теориясында
мақсаттық үйлесімнің абсолюттенген түрлері қарастырылады. Ал, сөйлеу
әрекеті үнемі бірыңғай бағытта дамымайды. Сөйлеу мәнбілерінде мағыналық-
тақырыптық байланыс сақталмауы да мүмкін. Бірақ, ол да диалогті
қалыптастырады.
Осы қайшылықты шешу үшін интенциялардың өзара ықпалдасуы немесе бірін-
бірі тудыратын өзара байланысын көрнекті ғалымдар Л.П.Чахоян, Ш.Л.Поронян
интеракция деп атайды [16, 67]. Диалогке қозғалыс, туындаушы сипат тән.
Сөйлеушінің интенциясын жеткізуші алғашқы сөйлеу мәнбісі кейінгісімен
салыстырғанда, тәуелсіз сипатта болса, кейінгісі алғашқының мақсаты мен
мазмұнына тікелей тәуелді болады.
Қарым-қатынастың диалогтік бірлігін анықтауда басшылыққа алынатын
принцип-мақсаттардың өзара әсерінен туындап өзара үйлесетін кем дегенде екі
түрлі сөйлеу бірлігі (көндіру – қарсылық білдіру) жасалады. Шағылысқан
сөйлеу бірліктері коммуникативті бағдарына қарай негізгі және қосалқы
түрлерге бөлінеді. Соңғылар негізгіні дәлелдейді, түсіндіреді. Олар әр
түрлі қызметте жұмсалуы мүмкін. Сөйлесім мақсаты жасырын не ашық түрде
көрінеді.
- Апа-ау, кедейлер малын бақпай қойса, қайтер еді?
- Қайтсін? Өзі баға алмас еді, малдан айырылар еді.
- Ендеше неге сөйтпейді?
* Ойбай, қарағым-ау! Туысы бір болған соң, қимайды. (Б.Майлин. Раушан-
коммунист).
Сөйлеушінің сұрағы қарсы сұрақ пен дәлел жауапты қалыптастырады.
Жауаптың мазмұны келесі сұрақты – нақтылаушы сұрақты туғызады. Нақтылау,
ашу мақсатында жауап алуды көздейді. Онсыз сұхбаттың аяқталмайтындығын
аңғартатын мақсат та бар. Сондықтан, тыңдаушы оның сол сұрағына ғана жауап
беріп отыр. Диалогке тұтастық сипат беріп тұрған сөйлеу актілерінің
мазмұндық жағы мен оның бір бағытта дамуы болып отыр. Ал ол сұрау
есімдіктерінің көмегімен жүзеге асады.
Бұдан шығатын қорытынды мақсаттардың өзара ықпалы диалогтік бірлікті
қарым-қатынас жасаудың тұтас ауқымды сипаттағы түріне айналдыра алады.
Бұл тұтастықтар қайталанатын кем дегенде екі бірліктен құралады. Қайталау
жай өзгеріссіз қайталану емес, жаңа мазмұнда, қосымша мақсаттардың
үстемеленіп қайталануы болып табылады.
А.Сухих сөйлеуде өзара қарым-қатынасқа негіз болатын, шағылысты
қалыптастыратын – ортақ тақырып деп есептейді [17, 28]. Тақырып – сөйлеу
мәнбілеріне ортақ мазмұн. Сөйлеу мақсаты сол тақырыпқа қарай анықталады.
Тақырып қарым-қатынасты ұйымдастырушы қағида болып табылады. Тақырыпты
анықтайтын негізгі көрсеткіштерге – онтологиялық ортақтық, мәдени-
әлеуметтік ортақ белгілер, сөйлеу жағдаятының ортақтығы (прагматикалық
ортақтық) жатады. Тақырып диалогте фреймдер немесе ойды өрбітіп, дамытушы
өзара байланысты ұғымдар мен пікірлер түрінде көрінеді. Адам есінде
қоршаған орта шындығы фреймдер түрінде сақталады. Өзара байланыс – фреймдер
тақырыпты сөйлеушілерге таныс әрі түсінікті түрде өрбітуге көмектеседі.
Диалог арқылы берілетін хабар – семантикалық белгіні, ал оны анықтауға
прагматикалық факторлар қатысады. Прагматикалық фактор сөйлесімдердің
тақырыпқа қарай коммуникативті мақсатын анықтайды. Қарым-қатынас үстінде
ортақ тақырыптың орнауы бірін-бірі мазмұн жағынан толықтырып отыратын,
сөйлеу мақсаттарының үйлесімді тізбегін қалыптастырады. Сөйлеу мақсаттарын
жетекші (негізгі) және қосымша мақсаттарға ажыратуға болады. Сөйлеу
мақсаттарының үйлесуін тема-ремалық қатынастың сөйлеу актілері арасында
көрінуі деп те қарауға болады. Өйткені алғашқы сөйлесімде берілген мазмұн
келесі сөйлеу мәнбісінде жаңа мазмұнмен толықтырылады.
Белгілі сөйлеу жағдаятына сай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz