Қаратау қаласындағы ЖШС«Казфосфат» зауытының қоршаған ортаға, адам денсаулығыны, жануарлар мен өсімдіктерге әсері
К І Р І С П Е . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
1.Әдебиетке шолу. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1. Фосфор айналымы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2. Табиғатта таралуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.3. Фосфор зауытының дамуы және улы қалдықтар шығарудың
көбеюі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.4. Қаратау фосфорит кенінің заттық және химиялық құрамы . . . . . . . . 10
1.5. Экологиялық. экономиялық проблеммалары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
1.6. Жер асты суларының қоқыс қоймалары және фосфорлы тыңайтқыштармен химиялық ластану. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
1.7. Қоқыс қоймаларының қоршаған ортаға әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
1.8. Фосфор зауыты қалдықтарының атмосфераны ластуы. . . . . . . . . . . . 16
2. Зерттеу нысаны және әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.1. Зерттеу нысаны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.1.1. Зерттеу аймағының географиялық сипаттамасы . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.1.2. Қаратау қаласының физикалық.географиялық сипаттамасы . . . . . 19
2.1.3. Қартау қаласының тұрғындарының денсаулығын зерттеу . . . . . . . 20
2.1.4. Фосфор өндірісінде жұмыс істеуші еңбекшілердің аурушандық мәселесін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2.1.5. Зиянды қалдықтардың жануарлар мен өсімдікке кері әсері . . . . . . 29
2.2. Зерттеу әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.2.1. Ауыр металдарды зерттеу әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
2.2.2. Атомдық.абсорбциялық әдіс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
2.2.3. Қондырғының құрылымдық үлгісі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
3. Зерттеу нәтижелері және оны талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.1. Атмосфералық ауаның ластану мөлшерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3.2. Су қорларына әсерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.2.1. Су қорғау аймағының жағдайы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.2.2. Фосфор өндірісінің суды пайдалануы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3.3. Кен қалдықтарында жүретін физико. химиялық газ түзетін
процестер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3.3.1. Өндірістік қалдықтардың классификаиясы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
3.3.2. Топыпақ құрамындағы ауыр металдар мөлшерін талдау. . . . . . . .44
3.3.3. Су құрамындағы ауыр металдар мөлшерін талдау . . . . . . . . . . . . . 44
3.4. Қаратау тұрғындарына өндіріс нысандарының денсаулығына кері
әсерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3.5. Фосфор өндірісінің қалдықтарын сараптау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..51
Пайдаланған әдебиеттер .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .52
1.Әдебиетке шолу. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1. Фосфор айналымы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2. Табиғатта таралуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.3. Фосфор зауытының дамуы және улы қалдықтар шығарудың
көбеюі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.4. Қаратау фосфорит кенінің заттық және химиялық құрамы . . . . . . . . 10
1.5. Экологиялық. экономиялық проблеммалары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
1.6. Жер асты суларының қоқыс қоймалары және фосфорлы тыңайтқыштармен химиялық ластану. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
1.7. Қоқыс қоймаларының қоршаған ортаға әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
1.8. Фосфор зауыты қалдықтарының атмосфераны ластуы. . . . . . . . . . . . 16
2. Зерттеу нысаны және әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.1. Зерттеу нысаны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.1.1. Зерттеу аймағының географиялық сипаттамасы . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.1.2. Қаратау қаласының физикалық.географиялық сипаттамасы . . . . . 19
2.1.3. Қартау қаласының тұрғындарының денсаулығын зерттеу . . . . . . . 20
2.1.4. Фосфор өндірісінде жұмыс істеуші еңбекшілердің аурушандық мәселесін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2.1.5. Зиянды қалдықтардың жануарлар мен өсімдікке кері әсері . . . . . . 29
2.2. Зерттеу әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.2.1. Ауыр металдарды зерттеу әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
2.2.2. Атомдық.абсорбциялық әдіс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
2.2.3. Қондырғының құрылымдық үлгісі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
3. Зерттеу нәтижелері және оны талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.1. Атмосфералық ауаның ластану мөлшерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3.2. Су қорларына әсерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.2.1. Су қорғау аймағының жағдайы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.2.2. Фосфор өндірісінің суды пайдалануы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3.3. Кен қалдықтарында жүретін физико. химиялық газ түзетін
процестер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3.3.1. Өндірістік қалдықтардың классификаиясы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
3.3.2. Топыпақ құрамындағы ауыр металдар мөлшерін талдау. . . . . . . .44
3.3.3. Су құрамындағы ауыр металдар мөлшерін талдау . . . . . . . . . . . . . 44
3.4. Қаратау тұрғындарына өндіріс нысандарының денсаулығына кері
әсерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3.5. Фосфор өндірісінің қалдықтарын сараптау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..51
Пайдаланған әдебиеттер .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .52
Мәселенің өзектілігі׃ Қазіргі кезде қоғам мен табиғат арасындағы әрекеттесу тепе-теңдігінің бұзылуы, олардың арасындағы қарым-қатынас қайшылығын туғызуда. Антропогендік әсердің күші мен масштабының күрт ұлғайып, оның планеталық процестерді өзгертуші фактор ретінде қарап, онымен санасуды қажет етіп отыр. Жер жүзі халықтар санының өсуіне, ғылыми- техникалық революциясының одан әрі дамуына байланысты антропогендік фактор салмағы одан әрі артуда. Соларға байланысты қазіргі кезде табиғат қорғаудың бірнеше бүкіл әлемдік (ауқымды) мәселелері айқындалып отыр. Олар:
а) қоршаған ортаны ластанудан сақтау
б) халықты тағамдық өнімдермен (азық-түлікпен) қамтамасыз ету
в) өнеркәсіптерді минералдық шикізатпен қамтамасыз ету
г) әнергетика проблемалары
Осының ішінде алғашқысы мен соңғысы біздің республикамыз үшін ең бірінші кезекте, әкономикалык мәселелермен қатар шешуді қажет етуші проблема болып отыр. Егер Қазақстан көлеміндегі экологиялық мәселелерді жан-жақты саралай келсек, төмендегі мәселелер айғақталар еді.
1 Ірі қалалар мен өнеркәсіптік қалалар ауасының ластануы
2 Тұрмыстық және өндірістік қалдықтармен ластанған өзен-көлдер мәселелері
Аталған мәселелердің әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерімен айырықшаланады. Бірақ та бәріне тән ортақ жағдай біреу-ақ, ол-жер бетіндегі тіршілікке, оның ішінде адамзат өміріне зор қауіп төніп түруында. Табиғатқа бұрын-соңды болмаған қауіп төніп түр. Қалаларда түратын халық арасында тыныс, рак ауруы, ана мен балалар өлімі, сәбилер кемтарлығы жылдан-жылға өсуде.[3]
Әрине, мұның бәрі жайдан-жай емес. Табиғат қорғау мәселелері өз деңгейінде қойылмай, адамзат пен табиғат арасындағы үйлесімдікті жүйелермен, қаулылар мен қарарларды қағаз жүзінде емес, іс жүзінде жүмыс істемей, бұл мәселелерден арылу мүмкін емес. Сондықтан мәселелерді жан-жақты көтеріп, барша халық бірігіп шешпей, тұңғиықтан шығу өте қиын. Сондықтан диссертациялық жүмыс Жамбыл облысы фосфор өндірісінің Тараз қаласының экологиясына және халық денсаулығына тигізетін әсеріне арналып, осы төңіректе мәселе көтеріп, шешімдерін баяндауға тырысып отыр.
Қазіргі кезде қоршаған ортаны өндіріс қалдықтарымен ластаудан сақтау бүкіл адамзаттың басты мәселесі болып отыр. Өйткені ғылыми техникалық прогрестің тез қарқындап даму салдарынан бөлінген түрлі қосылыстардың әсері табиғатқа арта түсуде. Атмосфераны, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін, су мен топырақты залалдайтын қосылыстардың түрлері мен дәрежелері әртүрлі. Қаратау қаласында ең негізгі ластаушы көз фосфор өндіруші зауыттар болғандықтан, диссертациялық жүмыстың тақырыбы Қаратау қаласындағы ЖШС «КазФосфат» зауытының қоршаған ортаның экологиялық жағдайына
а) қоршаған ортаны ластанудан сақтау
б) халықты тағамдық өнімдермен (азық-түлікпен) қамтамасыз ету
в) өнеркәсіптерді минералдық шикізатпен қамтамасыз ету
г) әнергетика проблемалары
Осының ішінде алғашқысы мен соңғысы біздің республикамыз үшін ең бірінші кезекте, әкономикалык мәселелермен қатар шешуді қажет етуші проблема болып отыр. Егер Қазақстан көлеміндегі экологиялық мәселелерді жан-жақты саралай келсек, төмендегі мәселелер айғақталар еді.
1 Ірі қалалар мен өнеркәсіптік қалалар ауасының ластануы
2 Тұрмыстық және өндірістік қалдықтармен ластанған өзен-көлдер мәселелері
Аталған мәселелердің әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерімен айырықшаланады. Бірақ та бәріне тән ортақ жағдай біреу-ақ, ол-жер бетіндегі тіршілікке, оның ішінде адамзат өміріне зор қауіп төніп түруында. Табиғатқа бұрын-соңды болмаған қауіп төніп түр. Қалаларда түратын халық арасында тыныс, рак ауруы, ана мен балалар өлімі, сәбилер кемтарлығы жылдан-жылға өсуде.[3]
Әрине, мұның бәрі жайдан-жай емес. Табиғат қорғау мәселелері өз деңгейінде қойылмай, адамзат пен табиғат арасындағы үйлесімдікті жүйелермен, қаулылар мен қарарларды қағаз жүзінде емес, іс жүзінде жүмыс істемей, бұл мәселелерден арылу мүмкін емес. Сондықтан мәселелерді жан-жақты көтеріп, барша халық бірігіп шешпей, тұңғиықтан шығу өте қиын. Сондықтан диссертациялық жүмыс Жамбыл облысы фосфор өндірісінің Тараз қаласының экологиясына және халық денсаулығына тигізетін әсеріне арналып, осы төңіректе мәселе көтеріп, шешімдерін баяндауға тырысып отыр.
Қазіргі кезде қоршаған ортаны өндіріс қалдықтарымен ластаудан сақтау бүкіл адамзаттың басты мәселесі болып отыр. Өйткені ғылыми техникалық прогрестің тез қарқындап даму салдарынан бөлінген түрлі қосылыстардың әсері табиғатқа арта түсуде. Атмосфераны, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін, су мен топырақты залалдайтын қосылыстардың түрлері мен дәрежелері әртүрлі. Қаратау қаласында ең негізгі ластаушы көз фосфор өндіруші зауыттар болғандықтан, диссертациялық жүмыстың тақырыбы Қаратау қаласындағы ЖШС «КазФосфат» зауытының қоршаған ортаның экологиялық жағдайына
17. Айменов А.Т., Панасенко И.М. Охрана окружающей среды и экономический механизм природопользования. /Тараз, 1998 г./
18. Айменов А.Т. ,Панасенко И.М. Экологизация әкономического развития мелиоративных систем в бассейнах рек юга Казахстана. Водные ресурсы: Экологические аспекты, их использование и охрана. /КАЗНИИВХ - Жамбыл, часть 1,2/
19. Айменов А.Т., Панасенко И.М. Эколого-экономическая концепция планирования и управления водными ресурсами Жамбылской области. /Академия. Кантар - Осак.: 1996 г. - VII - 1 -№ 2/
20. Айменов А.Т., Панасенко И.М. Эколого-экономическая концепция планирования и управления водными ресурсами Жамбылской области. /Академия. Кантар - Осак.: 1996 г. - VII - 1 - № 2/
5. Айтбембетов Б.Н. Токсические поражения печени при хронической профессиональной фосфорной интоксикации (Клинико-экспериментальное исследование).-Дисс. доктора мед. наук. -Алма-Ата. -1985.-470 с.
21. Актуальные вопросы профессиональной патологии. Материалы республиканской научно-практической конференции с международным участием. - Караганда.-2005.-С.66-74.
22. Ақиқат журналы «Жұтқан ауа - жанға дауа ма?»
23. Атамекен газеті «Қандай ауамен дем алып, кандай су ішіп жүрміз?» 1992 жыл 8 тамыз/
24. Байгельдиев У.Б.,Елеуова К.Т. Оценка окружающей среды Жамбылской области. /Тараз. :Ғылым - 1994 г./
25. Громеко В.И., Игнатьев Г.М. Сохранение природной среды: сложности и перспективы. /Национальные и международные аспекты - США - экономика -политика - идеология - 1971 г.,№ 10/
26. Гусев А.Г. Загрязнение водоемов сточными водами. Очистка производственных сточных вод. Ленинград.: Химия - 1967 г./
27. Демин Т.А. Экологизация природопользования и охрана окружающей среды. /Аспек - Пресс - Москва.: 1995 г./
13. Догле Н.В., Юркевич А.Я. Заболеваемость с временной утратой трудоспособности (методы изучения).-М. 1984.
14. Дружинин И.П. Жизнеемкость и экология. /Институт водных и экологических проблем В ДА. АН СССР - Хабаровск.: 1990 г./
15. Жуков А.И. Инженерные мероприятия по уменьшению загрязнения водоемов. /Водоснабжение и сантехника - 1962 г. - № 2/
16. Жуков А.И. Промышленные сточные воды, и их очистка. /Москва.:Гидростройиздат - 1960 г./
17. Закон Республики Казахстан об особо охраняемых природных территориях. От 6 августа 1997 г.
18. Закон Республики Казахстан об охране окружающей среды. От 5 августа 1997 г.
19. Измеров Н.Ф., Каспаров А.А. // В кн.: Медицина труда. -М. «Медицина», 2002.- С.123.
20. Концепция экологической безопасности Республики Казахстан - 1996 г.
21. Костандов А.А. Сточные воды и рациональное использование водных ресурсов в химической промышленности. /Журнал Всесоюзного химического общества имени Д.И.Менделеева, 1972 г. т. 17 - № 2/
22. Кулкыбаев Г.А. Развитие научных исследований медицины труда в Казахстане. // Мед. труда.- 2004.- №11.- С.2-11.
23. Кутырин И.М., Биличенко Ю.П. Охрана водных ресурсов – проблема современности. /Гидрометеоиздат - 1971 г./
24. Методика определения платежей за загрязнение окружающей природной среды. /Министерство әкологии и биоресурсов Республики Казахстан. Алматы - 1994 г./
25. Михеев А.В., Галушкин В.М. Охрана природы. /Москва.: Просвещение - 1983 г./
26. Назарбаев Н.А. «Казахстан - 2030». /Алматы - 1998 г./
27. Национальный доклад о состоянии окружающей среды Республики Казахстан. /Министерство әкологии и биоресурсов РК, Алматы - 1998 г./
28. Новиков Ю.В. Охрана окружающей среды. /Москва.: Высшая школа 1987 г./
29. Одум Ю. Әкология. /Мир, Москва.: 1986 г. - том 1 и 2 /
30. Панасенко И.М. Оценка состояния окружающей среды Жамбылской области и основные направления ее охраны. /ЖГМСИ - Жамбыл -1996 г./
31. Приказ Минздрава РК №200 от 02.05.1996 года «О дальнейшем развитии профпатологической службы в Республике».
32. Приказ Минздрава РК №243 от 12.03.2004г. «Об утверждении Перечня вредных производственных факторов, профессий, при которых обязательны предварительные и периодические медицинские осмотры и Инструкции по проведению обязательных предварительных и периодических медицинских осмотров работников, подвергающихся воздействию вредных, опасных и неблагоприятных производственных факторов» «О порядке проведения обязательных предварительных и периодических медицинских осмотров работников, подвергающихся воздействию вредных, опасных и неблагоприятных производственных факторов и определении профессиональной пригодности».
33. Проблемы экологический устойчивого развития биосферы. /Гидрометеоиздат, Москва- 1998 г./
34. Руководство по химическому анализу поверхностных вод. Под редакцией Сменова А.Д. Ленинград. :Гидрометеоиздат - 1987 г.
35. Саменюк Д.П., Новиков Ю.В. Окружающая среда и человек. /Москва : Высшая школа -1991 г./
36. Руководство по химическому анализу поверхностных вод. Под редакцией Сменова А.Д. Ленинград. :Гидрометеоиздат - 1987 г.
37. Сахариев С. С. Проблемы рационального использование водных ресурсов Казахстана. /Аналитический обзор. Алматы - 1989 г./
38. Сейтасанов Д.С. Отчет результатов детальной разведки подземных вод Талас - Ассинского месторождения. /Село Михайловка, город Джамбул, 1979 г./
39. Скаков А.А., Елеуова К.Т. Комплексная оценка антропогенного воздействия на окружающую природную среду Жамбылской области. /Научные основы решения әкологических проблем Жамбылской области. Тезисы доклада научной конференций 1993 г./
40. Скаков А.А. Оценка окружающей среды Жамбылской области. /Алматы.: Ғылым, 1994 г./
41. Справочное пособие и руководство по вопросам менеджмента в области охраны окружающей среды и непрерывного качество вод бассейна рек Асса - Талас. /АКО, КАЗНИИВХ,1985 г./
42. Фурсов В.И., Ергалиев Т. Общая экология. /Алматы.: Білім - 1996г./
43. Фурсов В.И. Әкологические проблемы окружающей среды и человек. /Алматы.:Анатілі- 1991 г./
44. Хомченко И.Г. Общая химия. /Москва.: химия - 1987 г./ [.. 45. Хомченко Г.П. Химия для поступающих в ВУЗы. /Москва.: Высшая школа - 1994 г./
45. Эковестник по Жамбылской области/Тараз-1997 г./
46. Экологический вестник. /Джамбульский областной комитет по охране природы, областной СӘС, гидрометбюро. Жамбыл - 1996 г./
47. Чеботарев А.Г., Наумова А.П. Заболеваемость с временной утратой,_ трудоспособности рабочих при подземной и открытой добыче руд//Медицина труда и промышленная әкология.-1998.-32.-С.21-26.
18. Айменов А.Т. ,Панасенко И.М. Экологизация әкономического развития мелиоративных систем в бассейнах рек юга Казахстана. Водные ресурсы: Экологические аспекты, их использование и охрана. /КАЗНИИВХ - Жамбыл, часть 1,2/
19. Айменов А.Т., Панасенко И.М. Эколого-экономическая концепция планирования и управления водными ресурсами Жамбылской области. /Академия. Кантар - Осак.: 1996 г. - VII - 1 -№ 2/
20. Айменов А.Т., Панасенко И.М. Эколого-экономическая концепция планирования и управления водными ресурсами Жамбылской области. /Академия. Кантар - Осак.: 1996 г. - VII - 1 - № 2/
5. Айтбембетов Б.Н. Токсические поражения печени при хронической профессиональной фосфорной интоксикации (Клинико-экспериментальное исследование).-Дисс. доктора мед. наук. -Алма-Ата. -1985.-470 с.
21. Актуальные вопросы профессиональной патологии. Материалы республиканской научно-практической конференции с международным участием. - Караганда.-2005.-С.66-74.
22. Ақиқат журналы «Жұтқан ауа - жанға дауа ма?»
23. Атамекен газеті «Қандай ауамен дем алып, кандай су ішіп жүрміз?» 1992 жыл 8 тамыз/
24. Байгельдиев У.Б.,Елеуова К.Т. Оценка окружающей среды Жамбылской области. /Тараз. :Ғылым - 1994 г./
25. Громеко В.И., Игнатьев Г.М. Сохранение природной среды: сложности и перспективы. /Национальные и международные аспекты - США - экономика -политика - идеология - 1971 г.,№ 10/
26. Гусев А.Г. Загрязнение водоемов сточными водами. Очистка производственных сточных вод. Ленинград.: Химия - 1967 г./
27. Демин Т.А. Экологизация природопользования и охрана окружающей среды. /Аспек - Пресс - Москва.: 1995 г./
13. Догле Н.В., Юркевич А.Я. Заболеваемость с временной утратой трудоспособности (методы изучения).-М. 1984.
14. Дружинин И.П. Жизнеемкость и экология. /Институт водных и экологических проблем В ДА. АН СССР - Хабаровск.: 1990 г./
15. Жуков А.И. Инженерные мероприятия по уменьшению загрязнения водоемов. /Водоснабжение и сантехника - 1962 г. - № 2/
16. Жуков А.И. Промышленные сточные воды, и их очистка. /Москва.:Гидростройиздат - 1960 г./
17. Закон Республики Казахстан об особо охраняемых природных территориях. От 6 августа 1997 г.
18. Закон Республики Казахстан об охране окружающей среды. От 5 августа 1997 г.
19. Измеров Н.Ф., Каспаров А.А. // В кн.: Медицина труда. -М. «Медицина», 2002.- С.123.
20. Концепция экологической безопасности Республики Казахстан - 1996 г.
21. Костандов А.А. Сточные воды и рациональное использование водных ресурсов в химической промышленности. /Журнал Всесоюзного химического общества имени Д.И.Менделеева, 1972 г. т. 17 - № 2/
22. Кулкыбаев Г.А. Развитие научных исследований медицины труда в Казахстане. // Мед. труда.- 2004.- №11.- С.2-11.
23. Кутырин И.М., Биличенко Ю.П. Охрана водных ресурсов – проблема современности. /Гидрометеоиздат - 1971 г./
24. Методика определения платежей за загрязнение окружающей природной среды. /Министерство әкологии и биоресурсов Республики Казахстан. Алматы - 1994 г./
25. Михеев А.В., Галушкин В.М. Охрана природы. /Москва.: Просвещение - 1983 г./
26. Назарбаев Н.А. «Казахстан - 2030». /Алматы - 1998 г./
27. Национальный доклад о состоянии окружающей среды Республики Казахстан. /Министерство әкологии и биоресурсов РК, Алматы - 1998 г./
28. Новиков Ю.В. Охрана окружающей среды. /Москва.: Высшая школа 1987 г./
29. Одум Ю. Әкология. /Мир, Москва.: 1986 г. - том 1 и 2 /
30. Панасенко И.М. Оценка состояния окружающей среды Жамбылской области и основные направления ее охраны. /ЖГМСИ - Жамбыл -1996 г./
31. Приказ Минздрава РК №200 от 02.05.1996 года «О дальнейшем развитии профпатологической службы в Республике».
32. Приказ Минздрава РК №243 от 12.03.2004г. «Об утверждении Перечня вредных производственных факторов, профессий, при которых обязательны предварительные и периодические медицинские осмотры и Инструкции по проведению обязательных предварительных и периодических медицинских осмотров работников, подвергающихся воздействию вредных, опасных и неблагоприятных производственных факторов» «О порядке проведения обязательных предварительных и периодических медицинских осмотров работников, подвергающихся воздействию вредных, опасных и неблагоприятных производственных факторов и определении профессиональной пригодности».
33. Проблемы экологический устойчивого развития биосферы. /Гидрометеоиздат, Москва- 1998 г./
34. Руководство по химическому анализу поверхностных вод. Под редакцией Сменова А.Д. Ленинград. :Гидрометеоиздат - 1987 г.
35. Саменюк Д.П., Новиков Ю.В. Окружающая среда и человек. /Москва : Высшая школа -1991 г./
36. Руководство по химическому анализу поверхностных вод. Под редакцией Сменова А.Д. Ленинград. :Гидрометеоиздат - 1987 г.
37. Сахариев С. С. Проблемы рационального использование водных ресурсов Казахстана. /Аналитический обзор. Алматы - 1989 г./
38. Сейтасанов Д.С. Отчет результатов детальной разведки подземных вод Талас - Ассинского месторождения. /Село Михайловка, город Джамбул, 1979 г./
39. Скаков А.А., Елеуова К.Т. Комплексная оценка антропогенного воздействия на окружающую природную среду Жамбылской области. /Научные основы решения әкологических проблем Жамбылской области. Тезисы доклада научной конференций 1993 г./
40. Скаков А.А. Оценка окружающей среды Жамбылской области. /Алматы.: Ғылым, 1994 г./
41. Справочное пособие и руководство по вопросам менеджмента в области охраны окружающей среды и непрерывного качество вод бассейна рек Асса - Талас. /АКО, КАЗНИИВХ,1985 г./
42. Фурсов В.И., Ергалиев Т. Общая экология. /Алматы.: Білім - 1996г./
43. Фурсов В.И. Әкологические проблемы окружающей среды и человек. /Алматы.:Анатілі- 1991 г./
44. Хомченко И.Г. Общая химия. /Москва.: химия - 1987 г./ [.. 45. Хомченко Г.П. Химия для поступающих в ВУЗы. /Москва.: Высшая школа - 1994 г./
45. Эковестник по Жамбылской области/Тараз-1997 г./
46. Экологический вестник. /Джамбульский областной комитет по охране природы, областной СӘС, гидрометбюро. Жамбыл - 1996 г./
47. Чеботарев А.Г., Наумова А.П. Заболеваемость с временной утратой,_ трудоспособности рабочих при подземной и открытой добыче руд//Медицина труда и промышленная әкология.-1998.-32.-С.21-26.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
М А З М Ұ Н Ы
К І Р І С П Е . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
1.Әдебиетке шолу. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1. Фосфор айналымы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2. Табиғатта таралуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.3. Фосфор зауытының дамуы және улы қалдықтар шығарудың
көбеюі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.4. Қаратау фосфорит кенінің заттық және химиялық құрамы . . . . . . . .
10
1.5. Экологиялық- экономиялық проблеммалары . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .11
1.6. Жер асты суларының қоқыс қоймалары және фосфорлы
тыңайтқыштармен химиялық ластану. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .14
1.7. Қоқыс қоймаларының қоршаған ортаға әсері . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .15
1.8. Фосфор зауыты қалдықтарының атмосфераны ластуы. . . . . . . . . . .
. 16
2. Зерттеу нысаны және әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 17
2.1. Зерттеу нысаны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.1.1. Зерттеу аймағының географиялық сипаттамасы . . . . . . . . . . . .
. . . 17
2.1.2. Қаратау қаласының физикалық-географиялық сипаттамасы . . . . . 19
2.1.3. Қартау қаласының тұрғындарының денсаулығын зерттеу . . . . . . .
20
2.1.4. Фосфор өндірісінде жұмыс істеуші еңбекшілердің аурушандық
мәселесін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2.1.5. Зиянды қалдықтардың жануарлар мен өсімдікке кері әсері . . . . . .
29
2.2. Зерттеу әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.2.1. Ауыр металдарды зерттеу әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .31
2.2.2. Атомдық-абсорбциялық әдіс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .32
2.2.3. Қондырғының құрылымдық үлгісі . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .34
3. Зерттеу нәтижелері және оны талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 36
3.1. Атмосфералық ауаның ластану мөлшерін талдау . . . . . . . . . . . .
. . . . 37
3.2. Су қорларына әсерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 40
3.2.1. Су қорғау аймағының жағдайы . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 40
3.2.2. Фосфор өндірісінің суды пайдалануы . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 41
3.3. Кен қалдықтарында жүретін физико- химиялық газ түзетін
процестер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3.3.1. Өндірістік қалдықтардың классификаиясы . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 43
3.3.2. Топыпақ құрамындағы ауыр металдар мөлшерін талдау. . . . . . .
.44
3.3.3. Су құрамындағы ауыр металдар мөлшерін талдау . . . . . . . . . . .
. . 44
3.4. Қаратау тұрғындарына өндіріс нысандарының денсаулығына кері
әсерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3.5. Фосфор өндірісінің қалдықтарын сараптау . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 49
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . ..51
Пайдаланған әдебиеттер .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .. . . . . .52
К І Р І С П Е
Мәселенің өзектілігі׃ Қазіргі кезде қоғам мен табиғат арасындағы
әрекеттесу тепе-теңдігінің бұзылуы, олардың арасындағы қарым-қатынас
қайшылығын туғызуда. Антропогендік әсердің күші мен масштабының күрт
ұлғайып, оның планеталық процестерді өзгертуші фактор ретінде қарап, онымен
санасуды қажет етіп отыр. Жер жүзі халықтар санының өсуіне, ғылыми-
техникалық революциясының одан әрі дамуына байланысты антропогендік фактор
салмағы одан әрі артуда. Соларға байланысты қазіргі кезде табиғат қорғаудың
бірнеше бүкіл әлемдік (ауқымды) мәселелері айқындалып отыр. Олар:
а) қоршаған ортаны ластанудан сақтау
б) халықты тағамдық өнімдермен (азық-түлікпен) қамтамасыз ету
в) өнеркәсіптерді минералдық шикізатпен қамтамасыз ету
г) әнергетика проблемалары
Осының ішінде алғашқысы мен соңғысы біздің республикамыз үшін ең
бірінші кезекте, әкономикалык мәселелермен қатар шешуді қажет етуші
проблема болып отыр. Егер Қазақстан көлеміндегі экологиялық мәселелерді жан-
жақты саралай келсек, төмендегі мәселелер айғақталар еді.
1. Ірі қалалар мен өнеркәсіптік қалалар ауасының ластануы
2. Тұрмыстық және өндірістік қалдықтармен ластанған өзен-көлдер мәселелері
Аталған мәселелердің әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерімен айырықшаланады.
Бірақ та бәріне тән ортақ жағдай біреу-ақ, ол-жер бетіндегі тіршілікке,
оның ішінде адамзат өміріне зор қауіп төніп түруында. Табиғатқа бұрын-соңды
болмаған қауіп төніп түр. Қалаларда түратын халық арасында тыныс, рак
ауруы, ана мен балалар өлімі, сәбилер кемтарлығы жылдан-жылға өсуде.[3]
Әрине, мұның бәрі жайдан-жай емес. Табиғат қорғау мәселелері өз
деңгейінде қойылмай, адамзат пен табиғат арасындағы үйлесімдікті
жүйелермен, қаулылар мен қарарларды қағаз жүзінде емес, іс жүзінде жүмыс
істемей, бұл мәселелерден арылу мүмкін емес. Сондықтан мәселелерді жан-
жақты көтеріп, барша халық бірігіп шешпей, тұңғиықтан шығу өте қиын.
Сондықтан диссертациялық жүмыс Жамбыл облысы фосфор өндірісінің Тараз
қаласының экологиясына және халық денсаулығына тигізетін әсеріне арналып,
осы төңіректе мәселе көтеріп, шешімдерін баяндауға тырысып отыр.
Қазіргі кезде қоршаған ортаны өндіріс қалдықтарымен ластаудан сақтау
бүкіл адамзаттың басты мәселесі болып отыр. Өйткені ғылыми техникалық
прогрестің тез қарқындап даму салдарынан бөлінген түрлі қосылыстардың әсері
табиғатқа арта түсуде. Атмосфераны, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін, су
мен топырақты залалдайтын қосылыстардың түрлері мен дәрежелері әртүрлі.
Қаратау қаласында ең негізгі ластаушы көз фосфор өндіруші зауыттар
болғандықтан, диссертациялық жүмыстың тақырыбы Қаратау қаласындағы ЖШС
КазФосфат зауытының қоршаған ортаның экологиялық жағдайына
4
әсерін зерттеу және бағалау деп алдым. Бұл диссертациялық жұмыс фосфор
зауыттарының қоршаған ортаға тигізетін әсеріне, хал-ахуалы төмен Қаратау
қаласының экологиялық жағдайына арналған.[4]
Жұмыстың негізгі идеясы׃ Гидросфера, атмосфера тазалығын
сақтауды, осы себептен су, ауа тазалығын анықтау шараларын белгілеу арқылы
шешу көзделіп отыр.
Мақсаты׃ Фосфор зауытының қоршаған ортаға және адам денсаулығына
тигізетін әсерін зерттеу.
Міндеттері:
1. Фосфор өндірістерінен шығатын қалдықтардың гидросфераны ластауын
анықтау;
2. Атмосфераны ластау дәрежесін анықтау;
3. Халық денсаулығына зиянын тигізуші факторларды анықтау;
4. Тірі организмдерге (жануарлар мен өсімдіктер әлемі) кері әсерін анықтау;
5. Ластаушы заттардың мөлшерін қысқарту үшін шараларды қолдану әдістерін
ашып көрсету.
Пайдаланған мәліметтер мен деректер көзі׃ Өндірістік практика кезіенде
Тараз және Қаратау қалаларына барып ЖШСКазФосфат зауытынан, СЭС
бөлімінен, облыстық денсаулық сақтау департаментінен мәліметтер жинап
жұмысты жазуға пайдаландым. Сонымен қатар топырақ пен су үлгілерін алып
келіп, лабораторияда химиялық сараптама жүргіздім.
Жаңалық׃ Қаратау қаласының әкологиялық жағдайының ғылыми-техникалық
прогресті жүзеге асыру үшін ландшафтқа антропогендік әсер етуі негізделді.
Табиғаттың тепе-теңдігінің ауытқымау кезіндегі қоршаған ортада кері
құбылыстардың қалыптасқан заңдылықтары анықталды.
5
1.Әдебиеттерге шолу
1. Фосфор айналымы
Биосферада ең алдымен көзі апатит (фосфор қышқылды кальцийден жасалған
минерал) болып табылады, ол барлық магмалық жыныстарда кездеседі. Фосфор
айналымында тірі зат үлкен роль атқарады. Организмдер топырақтан, су
ерітіндісінен фосфорды сіңіріп алады. Өсімдіктердің фосфорды сіңіруі
көбінесе топырақтың кышқылдылығына байланысты болады. Фосфор организмдегі
көптеген қосылыстарға кіреді: белоктар, нуклейн қышқылдары, сүйек ұлпалары,
фитин және тағы басқа қосылыстар; әсіресе сүйек құрамы көп фосфор қажет
етіледі. Жануарлардың зат айналым және энергия жинау процесінде атқаратын
ролі зор. Тірі организмдер өлімімен қайта топыраққа және теңіздің
тұнбасына түседі. Ол балық сүйектерінде, теңіз фосфат конкрециялары түрінде
жиналады, сондықтан биогендік циклда маңызы зор фосформен бай жыныстар
шығаруға жағдай жасаушы көз болып табылады. Фосфор құрамы жер қыртысының
8*10-20% құрайды (салмағы бойынша). Тез қышқылданатын себептен табиғатта
бос күйінде кездеспейді. Жер қыртысында минерал түрінде (фторапатит,
хлоранатит, вивианит және т.б.) болады және ол табиғи фосфат құрамына
апатиттерге және фосфориттерге жатады. Фосфор-өсімдіктер мен жануарлар
әлемінде ерекше орын алады. Өсімдіктер фосфорды көп мөлшерде қажет етеді
және фосфор қосылыстарының табиғи толықтырылуы жеткіліксіз, сондықтан
өнімділікті жоғарылату үшін фосфорлы тыңайтқыштарды топыраққа енгізу басты
шаралардың бірі болып табылады. Фосфат рудасын жыл сайын жуық шамамен 125
млн. Тонна табады. Оның көп бөлігі фосфатты тыңайтқыштардың өндірісіне
шығындалады.[1]
1.2 Табиғатта таралуы
Жер қыртысында фосфордың массалык үлесі 0,08% қүрайды. Табиғатта
кездесетін фторопатит Са5(РО4)зҒ және фосфорит СА3(РО4)2 фосфор
минералдарының маңыздысы болып табылады.
Қасиеттері׃ Фосфор қасиеттері айқын ерекшеленетін бірнеше аллотропты
модификациялар түзеді. Ақ фосфор – жұмсақ кристалды зат. Р4 малекулаларынан
тұрады. 44,1°С температурада балқиды.
Күкірт оксидінде SO2 өте жақсы ериді. Өте улы және тез жанғыш болып
келеді. Қызыл фосфор – ақ фосфорды қыздыру кезінде түзіледі. Ол ұзындықтары
әр түрлі молекулалардан тұратын бірнеше модификациялар қоспасынан түрады.
Қызыл фосфор алу шартына және әдістеріне байланысты ашық – қызыл түстен
күлгін түске және қара – қоңыр түске дейін өзгере алады. Оның балқу
температурасы 585°° - 600° . Қара фосфор - өзгелерге қарағанда
модификациясы тұрақты болады. Сырттай қарағанда графитке ұқсас келеді. Ақ
6
фосфордан айырмашылығы қызыл және қара фосфор күкірткөміртегінде ерімейді,
олар улы емес және өртке қауіпті емес болады.
Химия тұрғысынан қарағанда фосфор азоттан көрі белсенді келеді.
Фосфордың химиялық белсенділігі өзі тұратын аллотропты модификацияға
байланысты. Ең белсендісі ақ фосфор, ал қара фосфор белсенді емес болып
табылады.
І.Жай заттармен – бейметаллдармен әрекеттесуі. Фосфор көптеген
бейметаллдармен әрекеттеседі: оттегі, күкірт, галогендермен, сутегімен
фосфор әрекеттеспейді.Фосфордың артық немесе кем болуына байланысты фосфор
қосылыстары (III) және (V) түзіледі, мысалы:
2 Р+3 Вг 2 немесе 2Р+5Вг5= 2РВг5, (1)
2. Металлдармен әрекеттесуі.
Фосфорды металлдармен қыздыру барысында фосфоридтер түзіледі:
3Mg+2P=Mg3P2, (2)
Кейбір металлдардың фосфоридтері сумен ыдырап, газ тәрізді фосфорин
РН3 түзуі мүмкін.
Mg3P2+6H2O=3Mg(OH)2+2PH3, (3)
Химиялық кұрамы бойынша фосфорин РН3 аммиакқа NH3 ұқсас келеді.
3. Сілтілермен әрекеттесуі. Сілті ерітіндісінде ақ фосфорды қыздырғанда
диспропорциялайды: (сәйкестенбеу)
P°4+3NaOH+3H2CKPH-33+3NaH 2P+1O4, (4)
Алынуы. Өндірісте фосфорды фосфоридтер мен фторопатиттерден бөлінетін
калий фосфатынан Са3(РО4)2 алады. дам әдісі фосфордың қайта қалпына келу
Са3(РО4) 2 реакциясына негізделеді. Фосфор қосылыстарын қалпына келтіруші
ретінде коксты (көміртегі) қолданады. Реакциялық жүйеге кальций қосылысын
байланыстыру үшін SiO2 – нің кварциттік құмын қосады. Бұл процесс
электропеште (өндіріс электроқыздырғышқа апарады) жүреді. Реакция мынадай
теңдеумен жүреді:
2Ca(PO4)2+6SiO2+10C=6CaSiO3+P4+10CO , (5)
Бұл реакция арқылы ақ фосфор өндіріледі. Техникалық фосфор құрамында
қоспалардың бар болу себебінен сары түс береді, сондықтан өндірісте оны –
фосфор деп атайды.
Фосфор тыңайтқыштары. Өсімдіктердің өсу процесінде фосфор үлкен роль
атқарады. Өсімдіктер фосфорды топырақтан алады, сондықтан фосфор
тыңайтқыштарын мезгілінде толықтырып отыру қажет. Фосфор тыңайтқыштарын
фосфат кальцийден өндіреді, оның құрамында табиғи фосфоридтер мен
фторапатиттер болады. Үгітілген фосфорит Са3(РО4) 2 -фосфорит ұны
қарапайым фосфор тыңайтқышы болып табылады. Бұл тыңайтқыш қиын еритін,
кейде тек қана қышқыл топырақта ғана өсімдіктерге таралуы мүмкін.
Фосфат кальцийге күкірт қышқылын әрекеттестіру арқылы жай суперфосфат
алады, оның кұрамы негізінен дигидрофосфат кальцийінен Са(Н2РО4)2 тұрады.
Ол ерігіш зат болғандықтан, өсімдіктер жақсы сіңіреді. Жай суперфосфатты
алу әдісі мынадай реакцияда жүреді:
7
Ca3(РО4)2 +2H2SO4=Ca(H2PO4)2+2CaSO4, (6)
Суперфосфат негізгі құрамынан басқа 50% кальций сульфатын құрайды, ол
балласт болып табылады. Фосфордың мөлшері жоғары болу үшін фосфор
қышқылымен фосфоридті өңдейді:
Са3(РО4)2+4Н3РО4=Са3(Н2РО4)2, (7)
Алынған тыңайтқыш екі еселенген суперфосфат деп аталады. Фосфор
тыңайтқыштарының тағы бір жоғары құрамды фосфоры – преципитат СаНРО4 • 2Н2О
болып табылады.
Полифосфорлық қышқыл Н4Р2О7, Н5Р3Ою, Н6Р4Оі3 және т.б. қоспаларынан
суперфосфорит қышқылының негізінен жоғары концентрацияланған фосфор
тыңайтқыштарын дайындайды. Бұл қышқылдар вакумда фосфор қышқылын НРО4
қыздырғанда түзіледі.
Полифосфорлы қышқыл аммиакпен әрекеттескенде аммоний полифосфаты
түзіледі, ол жинақталған азотты – фосфор тыңайтқышы ретінде қолданады.
Фосфор азотпен бірге кейбір жинақталған басқа тыңайтқыштардың кұрамына
кіреді, мысалы аммофос NH4H2PO4 және диаммофос (NH4)2 HPO4.[2]
1.3 Фосфор зауытының дамуы және улы қалдықтар
шығарудың көбеюі
1976-1980 жылдары халык жоспарының шаруашылығы бойынша негізгі бағатта
Қаратау – Жамбыл территориялық - өндірістік бірлестігінің әрі қарай дамытуы
қаралды. Өйткені елдей ең ірі фосфориттер кен орыны Қаратау еді. 40 жыл
бұрын Қаратау таулары мен тек географтар мен геологтар ғана таныс болатын.
1936 жылы Иван Ильич Машкара Қазақстан геологиялық басқармасының қызметкері
Қаратау жотасының геологиялық зерттеулер нәтижесінде мұнда фосфорит бар
екенін анықтады. Ол халық шаруашылығы үшін өте қажет болатын, сондықтан тез
арада осы жаққа геологиялық зерттеу партиясы, көп ұзамай пайдалы кен
қазбаларды барлау геологтары да бағытталды. Жер астындағы байлықтарды
барлаушылар ретінде Пантелеймон Леонидович Безруков, Борис Михайлович
Гиммельфарб, Андрей Сергеевич Коноплянцев және т.б. зерттеушілер Қаратау
алабында 40-тан аса фосфоритердің кен орындарын зерттеп шықты және олардың
ішінде ең ірі Жаңатас, Ақсай, Шолақтау екенін атады.
Соңғысы Жамбыл қаласына жақын жерде орналасқан және оны өңдеуді бірінші
орынға қойды. Тау химиялық комбинаты және теміржолдар Жамбылдан 90 километр
қашықтықта соғылды. 1946 жылдың соңына қарай жаңа кәсіпорын ашылды.
Кішкентай кен шығарылатын жер Шолақтау, ұн тарту – уату, транспорттық,
әнергиялық және басқа да көмекші цехтар сияқты кәсіпорындарды Қаратау таулы
химиялық комбинатын Қаратау өндірістік бірлестігі оңтүстік Республиканың
үлкен химиялық кенінде фосфоритті өңдірді. Бұл бірлестікке төрт кен
өндіретін орындар кірді. Қаратау фосфорит өңдеу алабы жаңа қалалар Қаратау
және Жаңатас пайда болуына себеп болды.
8
Фосфоритті кен Жамбыл минералды тыңайтқыштар және фосфор зауытына,
Шымкенттің фосфор өндірістік бірлестігіне және т.б. да кәсіпорындарға
түсетін болды. Минералды тыңайтқыштар зауыты дамушы кәсіпорындардың бірі
болып, онда үлкен мөлшерде жаңа технологиялық өнім шығарды. Мұнда дүние
жүзінде алғаш рет қыздырып өңдеу әдісімен фосфордан айырылған фтор азығын
практика жүзінде жасап шығарды. Жамбыл қаласы Химия өнеркәсіп тарауларының
жетекшісі болды. Жаңа Жамбыл фосфор зауыты салынды. Тоғызыншы бесжылдықта
аудан өнеркәсібі өнімін 71,5% арттырды, ал бұл уақытта химиялық өнімнің
көлемі 3,3 есе арта жүзеге асырылды. Фосфор шикізатын шығару 2,9 есе, сары
фосфор 3,9 есе, минералды тыңайтқыштар 2 есе артты.[9]
Жамбыл зауытында 60% фосфат азығы және сары фосфордың жартысы
өңдірілді. Дүние жүзіне үлгі болатындай етіліп тыңайтқыштардың көбі ұсақ
күйінде шығарылды. Құнарлы заттар құрамын орташа есеппен алғанда 15-50% -ке
дейін өсті. Фосфор зауытын әрі қарай дамыту үшін өнім шығару қарқындады.
Қаратау, Жамбыл және Жаңатаста тұратын тұрғындар саны көбейді. Жаңа үйлер,
мектептер, клубтар, парктер соғылды. Қаратау – Жамбыл территориялық -
өндірістік комплексі ауыл шаруашылығын дамыту үшін минералды тыңайтқыш
ретінде үлкен роль атқарды. Жамбыл суперфосфат зауытының алғашқы кезегі
1947 жылы салынды. Ал 1950 жылдан бастап Суперфосфаттық алғашқы
технологиялық цехы іске қосылады. 1951 жылы мұнарлы күкірт қышқыл цехы,
1954 жылы уатылған суперфосфат цехы, 1963 жылы аммофос цехы, 1965 жылы
сульфокөмір цехы, ал 1966 жылдан фторсыздандырылған азықтық фосфаттар цехы
жүмыс істей бастады. Ол цехтар дүниеге келісімен-ақ атмосфера ластанды.
Ауаға фторлы сутегі, күкіртті газ, аммиак және басқа да аса улы зиянды
қалдықтар тарайтын болды.
1964 жылдан бастап Жамбылда химия өнеркәсібінің дамуының екінші кезеңі
басталды. 1966-1969 жылдарда біріккен суперфосфат зауытының құрылысы бітіп,
құрамында сары фосфор өндіретін 3 цехы бар алып жұмысқа кірісті. Зауыт
фосфор өндірісінің іске қосылуына сәйкес Химпром бірлестігі деп атанды.
Осы жылдар ішінде 13 пеш пен минералдық тыңайтқыштар цехтың жұмысқа қосылуы
ауаның ластануын б9рынғыдан да күшейіп, фосфин, фосфорлы ангидрид тәрізді
улы газдармен толықты. Жамбыл облыстық СЭС-нің мәліметтеріне қарағанда бұл
кезде фторлы сутегі қалыпты мөлшерден 8 есе жоғары болған. Мұның басты
себебі – жобадағы ауа сүзгіш қондырғыларының әлсіздігі. Деректерге
қарағанда фосфин түгелдей атмосфераға кетеді, фосфорлы ангидрид 50%, фторлы
сутегі – 96% күкіртті газ – 70% - ке ғана тазарады екен. Жамбыл химия
өнеркәсібін дамыту үшін Жаңа Жамбыл Фосфор Зауыты салынды. Жаңа зауыт
құрамында агломерациялық цех, 2 пеш цехтары және 8 қуатты руда балқыту
пештері бар. Тараз қаласында бүл зауытты орналастыру тек қана
әкономикалық мүдде көзделді. Зиянды қалдықтардың кеніші зардаптарын
ескермеу, үш алып химия зауытының бір жерге шоғырлануы Жамбыл қаласын
апаттарды аймаққа айналдырды. Жамбылдың тұрғындары күкіртті ангидрид, азот
және көміртегі тотықтары, фтор қосылыстары, аммиак,
9
бензапирен, фосфор ангидриді, көмірсутегі, күйе, шаң т.б. араласқан ауамен
демалады. Түтастай алғанда химиялық улы заттар шығарудың өсуін мына
сандардан-ақ байқауға болады: 1969 жылға дейін жылына 7,5 мың тонна ғана
десек, 1975 жылы – 21,3 мың тоннаға, 1983 жылы – 36 мың тоннаға, 1986 жылы
– 35,5 мың тоннаға, ал 1987 жылы суперфосфат заутының айналысына барлығы
5884 тоннаға зиянды қалдық болған. Оның қүрамында фтор қосындысынан басқа
1218 тонна бейорганикалық тозаң, 3644 тонна күкіртті ангидрид және 685
тонна аммиак бар. Зиянды қалдық мөлшері Химпром өндірістік бірлестігінде
13700, Жаңа Жамбыл фосфор зауытында 17 мың тоннаға жеткен, ал 1988 жылы
ауаға барлығы 329,6 мың тонна зиянды зат тараған болса, 1989 жылы оның
322,4 тоннасы тараған, 1990 жылы ЖЖФЗ өндірістік бірлесігі 15168 тонна
Химпром өндірістік бірлестігі – 7705, Минералды тыңайтқыштар зауыты-
3741 тонна зиянды заттарды ауаға таратқан. Бұның адам денсаулығына зиян
келтіретінін есепке алмай, тек халық шаруашылығына тигізетін әкономикалық
зиянын ғана есептейтін болсақ, химия кәсіпорны халық шаруашылығына барлығы
10730380 сом зиян әкелген, оның ішінде ЖЖФЗ - 6972820, Химпром -
2735000, Минералды тыңайтқыштар зауыты – 1022560 сом зиян әкелген. 1990
жылдың басында 468 рет ауаны тексергенде бенз(а)пирен пиктік мөлшерден
артық болып, сол тексерудің 67%-де ол 5 есе, 17%-де 10 есе асып түсті.
Осының арқасында Жамбыл қаласында ауа-райы бұзылып, қолайсыз күндері болып
отырды. Ал 1989 жылдың қарашасы мен 1990 жылдың наурызында қышқыл жауын
жауған және тағы 1 мысал: 1992 жылы 11 маусымда қала халқын дүрліктірген
тағы бір оқиға болған. Сол күні кешкісін химия өнеркәсібі өндірістік
бірлестігінің маңынан қою қара түтін аспанға бұрқ етіп көтеріліп, қала
үстіне қалықтап шыға келген. Кейіннен анықталған, ол әуедегі қою түтін –
фосфор екен де, оған себепкер тағы да сол баяғы жауапсыздық. [3]
1.4. Қаратау фосфорит кенінің заттық және химиялық құрамы
Қаратау кенінің заттық құрамын анықтауда көптеген ғалымдар өз үлесін
қосқан. Қаратау рудаларынын фосфориттері ұсақ түйіршіктелген фосфориттер
тобына жататын тығыз, қатты тақталы қою сұр түстен қара түске дейін болады.
Кендегі негізгі түр құрамын фосфатты минералдар алады ( кремнизем және
карбонаттар). Қоспалар ішінде ең көп тарағаны алюмосиликаттар және темір
минералдары. Фосфаттың негізгі бөлігі фосфатты түйіршіктерде және
оолиттерде( 0,1- 0,2мм) жинақталған. Ал оның кейбір бөлігі метаморфозды
рудаларда фосфат жоғары температуралы апатитке қайта кристаданған. Беткі
қабаттың кремнийлі фосфориттерінде фосфат төменгі температуралы апатитке
кристалданған. Химиялық құрамы және кристалды тордың параметрлері бойынша
фосфориттің фосфатты құрамы фторкарбонатапатитке, ал жоғарғы және төменгі
температуралы апатит- фторапатитке жатады.
Кремнийлі минералдарға халцедон мен кварц жатады. Түйіршігінің мөлшері
0,1мм. Кен орындарының беткі қабатының зоналарында және метаморфозды
10
рудаларында халцедон кварцқа қайта кристалданған.
Карбонаттың ішінеде ең көп тарағаны доламит, кен орнының беткі және
тектоникалық ұсақталған учаскілерде кальцит кездеседі. Доламит және кальцит
негізінен цементті фосфориттерде жинақталған.
Метаморфозды рудаларда ең көп тарағаны тальк және хлорен, аз
мөлшерде тремолит және диопсид.
Терең горизонтты рудаларда пирит( 0,001-0,002мм) болады. Ол беткі
зоналарда гетитке, гидрогетитке және лимонитке дейін тотығады. Қаратау кен
орындарының рудалары метаморфозды емес( фосфоритті) және
метаморозды(апатитті). Пайдалы құрам бөлігіне байланысты( P2O5) олар бай
(28% шамасында), орташа(21-27%) және кедей(15-20%) рудалар деп бөлінеді.
Руданың келесі бөлуінде фосфоритті негіздің құрамына, олардың құрамындағы
пайдалы компонентіне және зиянды қоспаларға( карбонаттар, алюмосиликаттар)
байланысты болады.
Алғашқы үш түрі негізінен химико- минералды құрамына байланысты
біріктіріген. Метаморфозды фосфоритті рудалар ең алдымен құрылымдық
ерекшелігіне байланысты бөлінген. Ол негізінен метаморфоздың нәтижесінде
пайда болып, оның құрамының өзгеруіне және минералдармен әрекеттесу
тәртібін сонымен қатар руданың техникалық құрамының өзгеруіне әкеледі.
Бай фосфоритті рудалар құрамвндағы P2O5-ң көп мөлшерде ал
карбонаттар мен кримнийдің аз мөлшерде болуымен ерекшеленеді. Олар
субмономинералды фосфориттерден құралған.
Орташа фосфоритті рудалар карбонатты және карбонатты- кремнийлі фосфориттер
орын алады. Карбонатты рудалардың құрамында аз мөлшерде P2O5-ң, сондай
мөлшерде кремниземнің және жоғары мөлшерде карбонаттың болуымен
ерекшелінеді. Құрамындағы компоненттерге байланысты, олар бай фосфоритті
рудаларға жақын болғанымен, мономинералды фосфатты оолиттермен
түйіршіктерде фосфат таза күйінде емес, карбонатпен аралас күйде болады.
Кедей фосфоритті рудалардың құрамындағы P2O5- 13-15% тен 20-21%
аралығында, карбонаттар 5-8% аралығын қамтиды. Химико- минералды құрамы
фосфоритті қабаттың сандық ара қатынасына байланысты өзгеріп отырады.
Фосфаттың негізгі массасы кремнийлі фосфатты түйіршіктерде жинақталған.
Сонымен Қаратау кен орындарының рудалары өзінің біркелкі емес және
күрделі минералды петрографиялық құрамымен ерекшелінеді.[1]
1.5. Экологиялық-экономикалық проблемалары
Республикамыздағы экологиялық жағынан сын көтермейтін, яғни жері, суы,
ауасы ластанған қалалардың бірі – біздің Қаратау. Оған кінәлі –Қаратау-
Жамбыл территориялық өндірістік кешенінде химия өнеркәсібінің шамадан тыс
шоғырлануы. Сөзіміз дәлелді болу үшін талдаулар нәтижесінде алынған
сандарды келтірейік. Қаратау қойнауынан фосфорит кені 1937 жылы ашылды,
11
ал алғашқы өнім 1946 жылы алынды. Содан бастап химия кәсіпорындарының саны
мен қуаты өсіп, тек республикаға емес, тіпті шет елдерге белгілі бола
бастады. Кәсіпорындардың улы заттарымен тек қана қала халқы уланып
жатпай,сонымен қатар көршілес жатқан елді мекендер мен шаруашылықтардың
жері, суы, ауасы ластанып, экологиямызға үлкен зиян келді. Химия
кәсіпорындары ауаға күкірт ангидридін, азоттың, көмірдің шала тотықтарын,
фтор қосылыстарын, кварцит, кокс, агломерат, шихта шаң –тозаңдарын
таратады. 1990 жылы ЖШСКазФосфат зауыты 15168 тонна зиянды заттарды ауаға
таратқан. Бұның адам денсаулығына келтірген зиянын есепке алмай, тек
халықшаруашылығына тигізген әкономикалық зиянын есептейтін болсақ, 1990
жылы химия кәсіпорындары халық шаруашылығына барлығы 10730380 сом зиян
әкелген. Сол жылдың (1990) 1-ші тоқсанында 468 рет ауаның қүрамы
тексерілген екен, бүның 100%-де ауа құрамындағы улы заттар ең шекті
мөлшерден анағұрлым көп болған. Осының арқасында Тараз қаласында ауа
райының қолайсыз күндері айына 3-5 күннен болды. Кейде қышқыл жаңбыр
жауатын болған. Улы заттардың көбеюінен тұрғын халық арасында адам ауруының
саны мен түрі көбеюде. Атап айтсақ, жүрек талмасы, бүйрекке тас байлану,
әйелдердің рак ауруы, балалар өлімі көп. Химия кәсіпорындарының қоршаған
ортаға келтіріп жатқан зиянының себептері әр алуан: көбінесе технологиялық
тәртіп сақталмайды, технология да, жабдықтар да тозған. Тазарту
құрылғыларының қуаты жетпейді, ал жұмыс істеп тұрған сүзгілердің қуаты
толық пайдаланылмайды. Ең сорақысы біздің мемлекетімізде әкологиялық құрал-
жабдық шығаратын кәсіпорын жоқ. Технологиялық тәртіп неге сақталмайды?
Зауыттарда айналадағы ортаны қорғау шараларына қор бөлінді, ол қаржы
өндіріс құрал – жабдықтарын жаңалау, зиянды қалдықтарды талапқа сай түзетін
қондырғылар орнату, тазарту, станцияларын техникалық жағынан жетілдіру,
экологиялық сараптар жүргізу, ғылыми зерттеулерге жұмсау сияқты мақсатты
істерге арналған, өкінішке орай сол қорды игеру жағы нашар, тазалау
қондырғылары цехтары салынбаған, себебі кезінде бұл құбылыстар
әлеуметтік – экологиялық жағынан негізделмеген. Мысал׃ ЖШС КазФосфот
зауытының ауаға улы зиянды заттар шығаратын 678 көзі бар екен, соның тек
149-да тазалау қондырғысы бар. Химия зауыттары күндіз-түні қант қызылшасын,
бақша және басқа дақылдар өсіретін Жамбыл және Байзақ аудандары
шаруашылықтарының құнарлы жерлерін ластап уландырып жатыр. Қазір шұғыл
шаралар қолданбаса, бұл екі ауданның жері келешекте пайдаланудан қалу қаупі
төніп тұр. Топырақта фтор, қорғасын, мырыш, мыс қалыпты мөлшерден анағұрлым
көп шоғырланып, ауылшаруашылықтың дамуына үлкен зиян тигізіп жатыр. Өйткені
топырақ құрамындағы фтор қоспасы Октябрь ауылында 13 есе, №6 совхозда 105
есе, Ақкөл және Амангелді атындағы ауылдарында, фосфор зауыты маңындағы
тың жерде ең шекті мөлшерден көп есе асып кеткен. 1990 жылы жоғарыда
айтылған 2 аудан шаруашылығында бақша өнімдерінің құрамындағы химиялық улы
заттар шекті мөлшерден бірнеше есе асып кетуіне байланысты 7770 тонна
көкөніс қолдануға жарамсыз деп табылған. Осының нәтижесінде облысымыз 1,0
-1,5 млн.теңгенің
12
көкөнісін кем алды. Топырақта, өсімдікте, суда фтордың аса көп жиналуынан
мал шаруашылығы да зиян шекті. Малдың организмінде фтор және басқа да улы
химиялық заттардың жиналуы, оларды флюороз ауруына шалдықтырып отыр. Химия
зауыттарының маңындағы 90 шақырымға дейінгі жерде мал ұстау қауіпті болды.
Егер бастапқыда жоғарыда айтқан аурумен ірі қара ғана ауырса, кейін қой мен
жылқыда да ауру көбейе түсуде болды.[6]
1985-1990 жылдары химия кәсіпорындары 2 ауданның малшаруашылығына 25
млн. Сом шығын келтірген. Кешегі үлкен химия үшін кен орындарын есепсіз
игергенде жердің астан – кестенін шығарды, жосықсыз жер жыртып, егістіктің
өнімін жасанды түрде көбейтті. Бүгіндері сол пеш алынып бос қалған
каръерлер мен егістік жердің топырағы желмен үшып, сумен шайылып тозуға
ұшырап жатыр. Облыста әр – түрлі тозуға ұшыраған жердің көлемі 3077,5 мың
гектар. Осы тозуды болдырмау үшін жылына 18,25 млн. Сом шығынға кетеді.
Әйтпесе 10-15 жылдан кейін қазіргі жерден де айырылып қалу қаупі бар. Жерге
елеулі зиян тигізіп жатқан антропогендік факторлардың бірі – кен орындарын
ашық әдіспен игеру. Облыста әдіспен өндіріледі, өйткені шығын аз кетеді
және кәсіпорын үшін тиімді. Ашық әдіспен кен алғанда топырақ ысырап болады.
Жерде 0,5 – 2 см топырақ түзілу үшін 1000 жыл керек, яғни өсімдік дүниесі
өсуіне жағдай жасалатын 18см құнарлы топырақ түзілу үшін 1500 жылдан 7000
жылға дейін қажет екенін мамандар тауып жүр. Осыны ескеретін болсақ қаншама
жерді құртып, тоз-тозын шығарып жатырмыз?! Экологиялық талдаулар
көрсеткендей, Қаратау-Жамбыл территориялық өндірістік кешенінде 1 млн.
Тонна кен алу үшін 47 гектар жер бұзылады екен. Кен орындарын игергенде
топырақтың ғасырлар бойы түзіліп пайда болған қара шіріндісі бар қабаты
сыдырылып алынуы керек. Кені алынған каръерлер тегістеліп болғаннан кейін,
оның бетіне алынған құнарлы топырақ төселуі тиіс. Сонда ғана өсімдік өсуіне
жағдай жасалады.[7]
Өкінішке орай осы айтылған шараны кен орындарын игеретін химия
кәсіпорындары мүлдем орындамайды десе де болады.
Зерттеулер мынаны көрсетеді:
* кені алынған карьерлердің көбі ескі;
* топырақ шіріндісі кезінде сыдырып алынып, сақталмаған;
* алынған жағдайда бос үйінділер астында қалған, қазір оны табу қиын.
Жыл сайын Қаратау-Жамбыл территориясының өндірістік кешенінің химия
кәсіпорындары мен зауыттарында өндіріс барысында пайда болған қатты
қалдықтар, бүгінгі таңда фосфорит кеніштерінің маңында жинақталған фосфор-
кремний кенінің қалдығы 12 млн. тоннаға жетіпті. Бұған жылына 2,5 – 3,0
млн. тонна қосылып отырады. Кен қазу жүмыстары кезінде кәдеге жарамсыз тау
жыныстары 153,4 млн.текше метрге жеткен. Сондай-ақ химия зауыттарындағы
өндіріс процесінде пайда болған технологиялық қалдықтардың көлемі де өсуде.
Қазіргі таңда фосфор зауытынын маңында 3 млн. тонна фосфос шлагы
жинақталған. Фосфор шлагының құрамындағы ең көп зат кальций силикаты көп.
Бұлардан басқа кадмий, стронций, мырыш, қорғасынның зерттеулер
көрсеткендей, қатты қалдықтардың құрамындағы улы заттар ұзақ уақыт ашық
13
аспан астында жатса және белгілі бір температурада жаңбыр немесе қар суымен
еріп, жерге сіңе жер асты суы мен топырақты ластап, бірте – бірте олардың
құрамын өзгертеді екен. Содан кейін мал мен дам организміндегі зат алмасу
процесін бұзады. Бұдан шығатын қорытынды: өндіріс барысында пайда болған
қалдықтардан табиғат өздігінен тазармайды. Сондықтан өндіріс қалдықтарының
қоршаған ортамызға тигізіп жатқан экологиялық –экономикалық зиян зардабы
өте зор:
* өндіріс қалдықтары халықшаруашылығы үшін қажетті жерлерді алып
жатыр, бұл территориялар айналымнан шығып қалады;
* ауаға улы зиянды заттар бөлініп шығады;
* өндіріс қалдықтары құрамындағы улы заттар жер асты су көздері мен
топырақты ластап уландырады;
* өсімдіктердің саны мен түрі азаяды;
* қоғам және жеке малдың ауруының түрі мен саны көбейеді;
* өсімдіктер мен дақылдардың өнімі мен сапасы төмендейді;
* өндіріс орындарындағы жұмыс істейтін адамдар арасында ауру саны және
түрі көбейеді.[15]
1.6.Жер асты суларының қоқыс қоймаларымен және фосфорлы
тыңайтқыштармен химиялық ластану
Қолайсыз эколого- гидрологиялық жағдайда жер асты сулары бірнеше мың
шаршы киллометр ауданға дейін ластанады. Бұл химиялық қосылыстар ион және
біріккен қосылыстар арқылы тез таралады. Фосфор өндірісіндегі жерасты
суларын негізінен мына элементтер арқылы ластанады׃ фосфор, фтор, күкірт,
азот және көптеген органикалық қосылыстар мен ауыр метлдар.
Өндірілген шикізаттың ағып немесе төгіліп кетуі, әртүрлі
реагенттер, дайын өнім немесе қалдықтар, сұйық немесе жартылай сұйық
қалдықтардың фильтрациясы, қатты өалдықтардың сығынды ерітінділерінің
инфильтрациясы, өндіріс цехтерінен келетін ластаушылардың шан- тозаңды
газдардың сыртқа шығуы кезінде болатын себебтерге байланысты жер асты
суларының ластануы жүреді. Сонымен қатар химиялық активті қатты
қалдықтардың сақталуы (фосфогипс, пиритті) ластанудың негізгі көзі болып
табылады. Атмосферлі тұнба арқылы көп мөлшерде концентрлі қосылыстар жер
асты суларымен араласады. Жер асты суларының ластануына әсіресе химиялық
белсенді қатты қалдықтары бар қоймалар әсер етеді. Бұлардың тығыздануы және
сусыздануы кезінде, сонымен қатар сүзілуі кезінде атмосфералық қалдықтардан
жер асты суларына жеткілікті түрде концентрленген ерітінділер өтеді.
Сонымен қатар жер асты суларының ластануы қатты және сұйық қалдықтардың
беткейінен шаңды-газдың атмосфера арқылы тасымалдауынан да болады. Мысалы
фосфогипс қоймасындағы фтор- ион қосылысы 1га қойма ауданының 182 г
құрайды. Сонымен қатар жер бетінің жер асты суларының ластануына қоймаға
қатты қалдықтардың тасымалдануы әсер етеді. Пиритті огорок- қоймаларында
түзілетін ерітінділер үшін төмен көлемдегі pH, жоғары түрде минералдануы
(яғни, тұздың жиналуы), көп көлемде сульфаттық, аммонилік және басқа
14
иондардың болуына тән. Және де бұл қоймаға басқа қосылыстағы сұйық және
қатты қалдықтар түседі. Бұл пиритті огорок және тартылмалы сулардан алынған
анализдермен анықталады. Осы ерітінділерде темір иондарының аз мөлшерде
бар екненін айта кету керек. Бұл минералды қосылыстардың ерігіштік қасиеті
төмен. [18]
Фосфогипс қоймасынан шығатын су көздері қышқыл болады. Бұлардың
минерализациясы фосфар ион қосылыстарының көп мөлшерде(40 гл ге дейін және
одан да көп) өте жоғары болады. әдетте фосфордың фосфогипсте болуы көптеген
сараптамалардың мәліметі бойынша 1,2- 2% те аспайды. Осыдан мынандай
қорытынды шығаруға болады׃ фофогипстей фосфоттар тез еритін минералды
қосылыстарда болады және жиналады. Сонымен қатар темірді де айта кету
керек. Темірдің концентрациясы фосфогипсте спектральді анализдің мәліметі
бойынша пайыздың бөлігінен аспайды. [14]
1.7.Қоқыс қоймаларының қоршаған ортаға кері әсері
Литосфераға׃
- Жердің беткі қабатының
қасиеттерінің бұзылуы
- Ауылшаруашылық жер аумағының
қысқаруы
- Табиғи ландшафт рельефінің өзгеруі
- Топырақтың химиялық ластануы
- Топырақтың механикалық бұзылуы
Гидросфераға׃
- Жергілікті су балансының бұзылуы және
олардың қоршаған ортамен әсерлерінің
бұзылуы
- Қалдықтардың антропогендік ластануы
- Беткейлік және жер асты суларының ластануы.
Атмосфераға׃
- Бу және газдың бөлінуі
- Шлак ертіндісінің құйылу кезінде қоршаған
ортадағы температураның жоғарлауы
- Шаңдардың бөлінуі
Биоценоз׃
Судың қасиеттерінің бұзылуына байланысты
суда тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлардың
өлімі көбейеді
жалпы флора және фауна жағдайларының нашарлауы
Адам денсаулығының нашарлауы.
15
1.8. Фосфор зауыты қалдықтарының атмосфераны ластауы
Енді осы зауыттың табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру жағдайларына
келсек, жаңа технологиялық қондырғылар қойылған. Өкінішке орай, өнімді
агломераттық әдіспен дайындау жетілдірілген технология салынғанымен газбен
тозаң көп бөлінуде. Бұл зауытты о баста жобалау кезде кеткен кемшілік
салдары. Зауыттың ауаға улы зиянды заттар шығаратын 678 көзі бар екен,
соның тек 149-да тазалау қондырғысы бар. Ал, зауыт кемшіліктері сүзгілер
мен қондырғыларды уақытылы жөндеп отыруды қамтамасыз ете алмай-ақ келді.
Күні бүгінге дейін зиянды газ және шаң қалдықтарының 60%-ке жуығын
шығаратын агроөндірістің залалын төмендететін техникалық шешімдер де
табылған жоқ. Қолданылған кейбір шаралар тиісті нәтиже бермей келеді.
Қазақстан Республикасы Министрлер Кеңесі Президиумында қуатталған улы
заттар шығыратын әрбір нүктені приборлық бақылау мен қамтамасыз ету туралы
облыстық табиғат қорғау комитетінің жарлығы орындалмауы зауыт
қызметкерлерінің технологиялық және шаң - газ тазалау құралдарын пайдалану
режимінің бұзылмауына жауапкершілікпен қарауына әсер етер еді. Тексеру
кезінде улы газдарды бейтараптауға пайдаланатын реагенттердің жобадағыдан
1,5-2 есе төмен екендігі анықталды. Сонымен бірге зауыттың табиғат қорғау
объектілерін салуға бөлінген 27,72 миллион сомның тек 4,74 миллион сомы
(16%) ғана игерілген. Зауыт 1990 жылға дейін құрылыс жүргізуге жобалау -
сметалық қүжаттарды бермей келді және қажетті жабдықтарға тапсырыс беруде
де жауапсыздық танытты. 1991 жылы да жағдай айтарлықтай өзгермеді. 5,21
миллион сом көлеміндегі аз ғана құрылыс жоспарының өзі 48-ақ процентке
орындалған. Ал, 1991 жылы табиғат қорғау объектілері құрылысын одан әрі
жүргізуге зауытқа орталықтандырылған қаржы бөлінбеді және оған қажетті
материалдық ресурстарда болған жоқ. Міне, табиғат қорғау шараларын жүзеге
асыру үшін өндірісті қайта жарақтандыру, зиянды қалдықтар шығаруды азайту
бағытында қосымша шаралар енгізудің орындалуы былай тұрсын, тіпті толық
жүзеге аспай қалу қаупі бары байқалды яғни, кәсіпорын директорының 1992
жылы зиянды қалдықтар шығаруды қалыпты деңгейге дейін төмендетеміз деген
сөзі еш дәлелсіз кетті.[12]
Қаланың ауасын ластап жатқан кәсіпорындардың тізімінде ГРЭС-те бар. Бұл
станция ауаға ай сайын 4 мың тонна күкірт қышқылын артық шығарады және азот
диоксидін т.б. қосқанда ол ауаға 54725 тонна зиянды зат шығарады. Қаратау
ГРЭС-і технология бойынша о бастан отынға Бұхара газын пайдалануға
арналған, ал қара май (мазут) тек авариялық жағдайда қолданылатын
"резервтен" отын ретінде көздеген еді. Амал не станция 20 жылдан бері
негізгі отынға көшпей, әсіресе соңғы жылдары құрамында күкірттегі шамадан
тыс көп Уфаның мазутын пайдалануда. Осының сандарынан бүл станция ауа
алабын ластауда. Егер станция жобада көрсетілген отынмен жұмыс істеген
жағдайда ауаға ол шығаратын күкірт қышқылының мөлшері үш есе аз болар еді.
Бірақ, ГРЭС және қала басшылары бүл мәселені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К І Р І С П Е . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
1.Әдебиетке шолу. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1. Фосфор айналымы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2. Табиғатта таралуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.3. Фосфор зауытының дамуы және улы қалдықтар шығарудың
көбеюі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.4. Қаратау фосфорит кенінің заттық және химиялық құрамы . . . . . . . .
10
1.5. Экологиялық- экономиялық проблеммалары . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .11
1.6. Жер асты суларының қоқыс қоймалары және фосфорлы
тыңайтқыштармен химиялық ластану. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .14
1.7. Қоқыс қоймаларының қоршаған ортаға әсері . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .15
1.8. Фосфор зауыты қалдықтарының атмосфераны ластуы. . . . . . . . . . .
. 16
2. Зерттеу нысаны және әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 17
2.1. Зерттеу нысаны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.1.1. Зерттеу аймағының географиялық сипаттамасы . . . . . . . . . . . .
. . . 17
2.1.2. Қаратау қаласының физикалық-географиялық сипаттамасы . . . . . 19
2.1.3. Қартау қаласының тұрғындарының денсаулығын зерттеу . . . . . . .
20
2.1.4. Фосфор өндірісінде жұмыс істеуші еңбекшілердің аурушандық
мәселесін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2.1.5. Зиянды қалдықтардың жануарлар мен өсімдікке кері әсері . . . . . .
29
2.2. Зерттеу әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.2.1. Ауыр металдарды зерттеу әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .31
2.2.2. Атомдық-абсорбциялық әдіс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .32
2.2.3. Қондырғының құрылымдық үлгісі . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .34
3. Зерттеу нәтижелері және оны талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 36
3.1. Атмосфералық ауаның ластану мөлшерін талдау . . . . . . . . . . . .
. . . . 37
3.2. Су қорларына әсерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 40
3.2.1. Су қорғау аймағының жағдайы . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 40
3.2.2. Фосфор өндірісінің суды пайдалануы . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 41
3.3. Кен қалдықтарында жүретін физико- химиялық газ түзетін
процестер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3.3.1. Өндірістік қалдықтардың классификаиясы . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 43
3.3.2. Топыпақ құрамындағы ауыр металдар мөлшерін талдау. . . . . . .
.44
3.3.3. Су құрамындағы ауыр металдар мөлшерін талдау . . . . . . . . . . .
. . 44
3.4. Қаратау тұрғындарына өндіріс нысандарының денсаулығына кері
әсерін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3.5. Фосфор өндірісінің қалдықтарын сараптау . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 49
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . ..51
Пайдаланған әдебиеттер .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .. . . . . .52
К І Р І С П Е
Мәселенің өзектілігі׃ Қазіргі кезде қоғам мен табиғат арасындағы
әрекеттесу тепе-теңдігінің бұзылуы, олардың арасындағы қарым-қатынас
қайшылығын туғызуда. Антропогендік әсердің күші мен масштабының күрт
ұлғайып, оның планеталық процестерді өзгертуші фактор ретінде қарап, онымен
санасуды қажет етіп отыр. Жер жүзі халықтар санының өсуіне, ғылыми-
техникалық революциясының одан әрі дамуына байланысты антропогендік фактор
салмағы одан әрі артуда. Соларға байланысты қазіргі кезде табиғат қорғаудың
бірнеше бүкіл әлемдік (ауқымды) мәселелері айқындалып отыр. Олар:
а) қоршаған ортаны ластанудан сақтау
б) халықты тағамдық өнімдермен (азық-түлікпен) қамтамасыз ету
в) өнеркәсіптерді минералдық шикізатпен қамтамасыз ету
г) әнергетика проблемалары
Осының ішінде алғашқысы мен соңғысы біздің республикамыз үшін ең
бірінші кезекте, әкономикалык мәселелермен қатар шешуді қажет етуші
проблема болып отыр. Егер Қазақстан көлеміндегі экологиялық мәселелерді жан-
жақты саралай келсек, төмендегі мәселелер айғақталар еді.
1. Ірі қалалар мен өнеркәсіптік қалалар ауасының ластануы
2. Тұрмыстық және өндірістік қалдықтармен ластанған өзен-көлдер мәселелері
Аталған мәселелердің әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерімен айырықшаланады.
Бірақ та бәріне тән ортақ жағдай біреу-ақ, ол-жер бетіндегі тіршілікке,
оның ішінде адамзат өміріне зор қауіп төніп түруында. Табиғатқа бұрын-соңды
болмаған қауіп төніп түр. Қалаларда түратын халық арасында тыныс, рак
ауруы, ана мен балалар өлімі, сәбилер кемтарлығы жылдан-жылға өсуде.[3]
Әрине, мұның бәрі жайдан-жай емес. Табиғат қорғау мәселелері өз
деңгейінде қойылмай, адамзат пен табиғат арасындағы үйлесімдікті
жүйелермен, қаулылар мен қарарларды қағаз жүзінде емес, іс жүзінде жүмыс
істемей, бұл мәселелерден арылу мүмкін емес. Сондықтан мәселелерді жан-
жақты көтеріп, барша халық бірігіп шешпей, тұңғиықтан шығу өте қиын.
Сондықтан диссертациялық жүмыс Жамбыл облысы фосфор өндірісінің Тараз
қаласының экологиясына және халық денсаулығына тигізетін әсеріне арналып,
осы төңіректе мәселе көтеріп, шешімдерін баяндауға тырысып отыр.
Қазіргі кезде қоршаған ортаны өндіріс қалдықтарымен ластаудан сақтау
бүкіл адамзаттың басты мәселесі болып отыр. Өйткені ғылыми техникалық
прогрестің тез қарқындап даму салдарынан бөлінген түрлі қосылыстардың әсері
табиғатқа арта түсуде. Атмосфераны, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін, су
мен топырақты залалдайтын қосылыстардың түрлері мен дәрежелері әртүрлі.
Қаратау қаласында ең негізгі ластаушы көз фосфор өндіруші зауыттар
болғандықтан, диссертациялық жүмыстың тақырыбы Қаратау қаласындағы ЖШС
КазФосфат зауытының қоршаған ортаның экологиялық жағдайына
4
әсерін зерттеу және бағалау деп алдым. Бұл диссертациялық жұмыс фосфор
зауыттарының қоршаған ортаға тигізетін әсеріне, хал-ахуалы төмен Қаратау
қаласының экологиялық жағдайына арналған.[4]
Жұмыстың негізгі идеясы׃ Гидросфера, атмосфера тазалығын
сақтауды, осы себептен су, ауа тазалығын анықтау шараларын белгілеу арқылы
шешу көзделіп отыр.
Мақсаты׃ Фосфор зауытының қоршаған ортаға және адам денсаулығына
тигізетін әсерін зерттеу.
Міндеттері:
1. Фосфор өндірістерінен шығатын қалдықтардың гидросфераны ластауын
анықтау;
2. Атмосфераны ластау дәрежесін анықтау;
3. Халық денсаулығына зиянын тигізуші факторларды анықтау;
4. Тірі организмдерге (жануарлар мен өсімдіктер әлемі) кері әсерін анықтау;
5. Ластаушы заттардың мөлшерін қысқарту үшін шараларды қолдану әдістерін
ашып көрсету.
Пайдаланған мәліметтер мен деректер көзі׃ Өндірістік практика кезіенде
Тараз және Қаратау қалаларына барып ЖШСКазФосфат зауытынан, СЭС
бөлімінен, облыстық денсаулық сақтау департаментінен мәліметтер жинап
жұмысты жазуға пайдаландым. Сонымен қатар топырақ пен су үлгілерін алып
келіп, лабораторияда химиялық сараптама жүргіздім.
Жаңалық׃ Қаратау қаласының әкологиялық жағдайының ғылыми-техникалық
прогресті жүзеге асыру үшін ландшафтқа антропогендік әсер етуі негізделді.
Табиғаттың тепе-теңдігінің ауытқымау кезіндегі қоршаған ортада кері
құбылыстардың қалыптасқан заңдылықтары анықталды.
5
1.Әдебиеттерге шолу
1. Фосфор айналымы
Биосферада ең алдымен көзі апатит (фосфор қышқылды кальцийден жасалған
минерал) болып табылады, ол барлық магмалық жыныстарда кездеседі. Фосфор
айналымында тірі зат үлкен роль атқарады. Организмдер топырақтан, су
ерітіндісінен фосфорды сіңіріп алады. Өсімдіктердің фосфорды сіңіруі
көбінесе топырақтың кышқылдылығына байланысты болады. Фосфор организмдегі
көптеген қосылыстарға кіреді: белоктар, нуклейн қышқылдары, сүйек ұлпалары,
фитин және тағы басқа қосылыстар; әсіресе сүйек құрамы көп фосфор қажет
етіледі. Жануарлардың зат айналым және энергия жинау процесінде атқаратын
ролі зор. Тірі организмдер өлімімен қайта топыраққа және теңіздің
тұнбасына түседі. Ол балық сүйектерінде, теңіз фосфат конкрециялары түрінде
жиналады, сондықтан биогендік циклда маңызы зор фосформен бай жыныстар
шығаруға жағдай жасаушы көз болып табылады. Фосфор құрамы жер қыртысының
8*10-20% құрайды (салмағы бойынша). Тез қышқылданатын себептен табиғатта
бос күйінде кездеспейді. Жер қыртысында минерал түрінде (фторапатит,
хлоранатит, вивианит және т.б.) болады және ол табиғи фосфат құрамына
апатиттерге және фосфориттерге жатады. Фосфор-өсімдіктер мен жануарлар
әлемінде ерекше орын алады. Өсімдіктер фосфорды көп мөлшерде қажет етеді
және фосфор қосылыстарының табиғи толықтырылуы жеткіліксіз, сондықтан
өнімділікті жоғарылату үшін фосфорлы тыңайтқыштарды топыраққа енгізу басты
шаралардың бірі болып табылады. Фосфат рудасын жыл сайын жуық шамамен 125
млн. Тонна табады. Оның көп бөлігі фосфатты тыңайтқыштардың өндірісіне
шығындалады.[1]
1.2 Табиғатта таралуы
Жер қыртысында фосфордың массалык үлесі 0,08% қүрайды. Табиғатта
кездесетін фторопатит Са5(РО4)зҒ және фосфорит СА3(РО4)2 фосфор
минералдарының маңыздысы болып табылады.
Қасиеттері׃ Фосфор қасиеттері айқын ерекшеленетін бірнеше аллотропты
модификациялар түзеді. Ақ фосфор – жұмсақ кристалды зат. Р4 малекулаларынан
тұрады. 44,1°С температурада балқиды.
Күкірт оксидінде SO2 өте жақсы ериді. Өте улы және тез жанғыш болып
келеді. Қызыл фосфор – ақ фосфорды қыздыру кезінде түзіледі. Ол ұзындықтары
әр түрлі молекулалардан тұратын бірнеше модификациялар қоспасынан түрады.
Қызыл фосфор алу шартына және әдістеріне байланысты ашық – қызыл түстен
күлгін түске және қара – қоңыр түске дейін өзгере алады. Оның балқу
температурасы 585°° - 600° . Қара фосфор - өзгелерге қарағанда
модификациясы тұрақты болады. Сырттай қарағанда графитке ұқсас келеді. Ақ
6
фосфордан айырмашылығы қызыл және қара фосфор күкірткөміртегінде ерімейді,
олар улы емес және өртке қауіпті емес болады.
Химия тұрғысынан қарағанда фосфор азоттан көрі белсенді келеді.
Фосфордың химиялық белсенділігі өзі тұратын аллотропты модификацияға
байланысты. Ең белсендісі ақ фосфор, ал қара фосфор белсенді емес болып
табылады.
І.Жай заттармен – бейметаллдармен әрекеттесуі. Фосфор көптеген
бейметаллдармен әрекеттеседі: оттегі, күкірт, галогендермен, сутегімен
фосфор әрекеттеспейді.Фосфордың артық немесе кем болуына байланысты фосфор
қосылыстары (III) және (V) түзіледі, мысалы:
2 Р+3 Вг 2 немесе 2Р+5Вг5= 2РВг5, (1)
2. Металлдармен әрекеттесуі.
Фосфорды металлдармен қыздыру барысында фосфоридтер түзіледі:
3Mg+2P=Mg3P2, (2)
Кейбір металлдардың фосфоридтері сумен ыдырап, газ тәрізді фосфорин
РН3 түзуі мүмкін.
Mg3P2+6H2O=3Mg(OH)2+2PH3, (3)
Химиялық кұрамы бойынша фосфорин РН3 аммиакқа NH3 ұқсас келеді.
3. Сілтілермен әрекеттесуі. Сілті ерітіндісінде ақ фосфорды қыздырғанда
диспропорциялайды: (сәйкестенбеу)
P°4+3NaOH+3H2CKPH-33+3NaH 2P+1O4, (4)
Алынуы. Өндірісте фосфорды фосфоридтер мен фторопатиттерден бөлінетін
калий фосфатынан Са3(РО4)2 алады. дам әдісі фосфордың қайта қалпына келу
Са3(РО4) 2 реакциясына негізделеді. Фосфор қосылыстарын қалпына келтіруші
ретінде коксты (көміртегі) қолданады. Реакциялық жүйеге кальций қосылысын
байланыстыру үшін SiO2 – нің кварциттік құмын қосады. Бұл процесс
электропеште (өндіріс электроқыздырғышқа апарады) жүреді. Реакция мынадай
теңдеумен жүреді:
2Ca(PO4)2+6SiO2+10C=6CaSiO3+P4+10CO , (5)
Бұл реакция арқылы ақ фосфор өндіріледі. Техникалық фосфор құрамында
қоспалардың бар болу себебінен сары түс береді, сондықтан өндірісте оны –
фосфор деп атайды.
Фосфор тыңайтқыштары. Өсімдіктердің өсу процесінде фосфор үлкен роль
атқарады. Өсімдіктер фосфорды топырақтан алады, сондықтан фосфор
тыңайтқыштарын мезгілінде толықтырып отыру қажет. Фосфор тыңайтқыштарын
фосфат кальцийден өндіреді, оның құрамында табиғи фосфоридтер мен
фторапатиттер болады. Үгітілген фосфорит Са3(РО4) 2 -фосфорит ұны
қарапайым фосфор тыңайтқышы болып табылады. Бұл тыңайтқыш қиын еритін,
кейде тек қана қышқыл топырақта ғана өсімдіктерге таралуы мүмкін.
Фосфат кальцийге күкірт қышқылын әрекеттестіру арқылы жай суперфосфат
алады, оның кұрамы негізінен дигидрофосфат кальцийінен Са(Н2РО4)2 тұрады.
Ол ерігіш зат болғандықтан, өсімдіктер жақсы сіңіреді. Жай суперфосфатты
алу әдісі мынадай реакцияда жүреді:
7
Ca3(РО4)2 +2H2SO4=Ca(H2PO4)2+2CaSO4, (6)
Суперфосфат негізгі құрамынан басқа 50% кальций сульфатын құрайды, ол
балласт болып табылады. Фосфордың мөлшері жоғары болу үшін фосфор
қышқылымен фосфоридті өңдейді:
Са3(РО4)2+4Н3РО4=Са3(Н2РО4)2, (7)
Алынған тыңайтқыш екі еселенген суперфосфат деп аталады. Фосфор
тыңайтқыштарының тағы бір жоғары құрамды фосфоры – преципитат СаНРО4 • 2Н2О
болып табылады.
Полифосфорлық қышқыл Н4Р2О7, Н5Р3Ою, Н6Р4Оі3 және т.б. қоспаларынан
суперфосфорит қышқылының негізінен жоғары концентрацияланған фосфор
тыңайтқыштарын дайындайды. Бұл қышқылдар вакумда фосфор қышқылын НРО4
қыздырғанда түзіледі.
Полифосфорлы қышқыл аммиакпен әрекеттескенде аммоний полифосфаты
түзіледі, ол жинақталған азотты – фосфор тыңайтқышы ретінде қолданады.
Фосфор азотпен бірге кейбір жинақталған басқа тыңайтқыштардың кұрамына
кіреді, мысалы аммофос NH4H2PO4 және диаммофос (NH4)2 HPO4.[2]
1.3 Фосфор зауытының дамуы және улы қалдықтар
шығарудың көбеюі
1976-1980 жылдары халык жоспарының шаруашылығы бойынша негізгі бағатта
Қаратау – Жамбыл территориялық - өндірістік бірлестігінің әрі қарай дамытуы
қаралды. Өйткені елдей ең ірі фосфориттер кен орыны Қаратау еді. 40 жыл
бұрын Қаратау таулары мен тек географтар мен геологтар ғана таныс болатын.
1936 жылы Иван Ильич Машкара Қазақстан геологиялық басқармасының қызметкері
Қаратау жотасының геологиялық зерттеулер нәтижесінде мұнда фосфорит бар
екенін анықтады. Ол халық шаруашылығы үшін өте қажет болатын, сондықтан тез
арада осы жаққа геологиялық зерттеу партиясы, көп ұзамай пайдалы кен
қазбаларды барлау геологтары да бағытталды. Жер астындағы байлықтарды
барлаушылар ретінде Пантелеймон Леонидович Безруков, Борис Михайлович
Гиммельфарб, Андрей Сергеевич Коноплянцев және т.б. зерттеушілер Қаратау
алабында 40-тан аса фосфоритердің кен орындарын зерттеп шықты және олардың
ішінде ең ірі Жаңатас, Ақсай, Шолақтау екенін атады.
Соңғысы Жамбыл қаласына жақын жерде орналасқан және оны өңдеуді бірінші
орынға қойды. Тау химиялық комбинаты және теміржолдар Жамбылдан 90 километр
қашықтықта соғылды. 1946 жылдың соңына қарай жаңа кәсіпорын ашылды.
Кішкентай кен шығарылатын жер Шолақтау, ұн тарту – уату, транспорттық,
әнергиялық және басқа да көмекші цехтар сияқты кәсіпорындарды Қаратау таулы
химиялық комбинатын Қаратау өндірістік бірлестігі оңтүстік Республиканың
үлкен химиялық кенінде фосфоритті өңдірді. Бұл бірлестікке төрт кен
өндіретін орындар кірді. Қаратау фосфорит өңдеу алабы жаңа қалалар Қаратау
және Жаңатас пайда болуына себеп болды.
8
Фосфоритті кен Жамбыл минералды тыңайтқыштар және фосфор зауытына,
Шымкенттің фосфор өндірістік бірлестігіне және т.б. да кәсіпорындарға
түсетін болды. Минералды тыңайтқыштар зауыты дамушы кәсіпорындардың бірі
болып, онда үлкен мөлшерде жаңа технологиялық өнім шығарды. Мұнда дүние
жүзінде алғаш рет қыздырып өңдеу әдісімен фосфордан айырылған фтор азығын
практика жүзінде жасап шығарды. Жамбыл қаласы Химия өнеркәсіп тарауларының
жетекшісі болды. Жаңа Жамбыл фосфор зауыты салынды. Тоғызыншы бесжылдықта
аудан өнеркәсібі өнімін 71,5% арттырды, ал бұл уақытта химиялық өнімнің
көлемі 3,3 есе арта жүзеге асырылды. Фосфор шикізатын шығару 2,9 есе, сары
фосфор 3,9 есе, минералды тыңайтқыштар 2 есе артты.[9]
Жамбыл зауытында 60% фосфат азығы және сары фосфордың жартысы
өңдірілді. Дүние жүзіне үлгі болатындай етіліп тыңайтқыштардың көбі ұсақ
күйінде шығарылды. Құнарлы заттар құрамын орташа есеппен алғанда 15-50% -ке
дейін өсті. Фосфор зауытын әрі қарай дамыту үшін өнім шығару қарқындады.
Қаратау, Жамбыл және Жаңатаста тұратын тұрғындар саны көбейді. Жаңа үйлер,
мектептер, клубтар, парктер соғылды. Қаратау – Жамбыл территориялық -
өндірістік комплексі ауыл шаруашылығын дамыту үшін минералды тыңайтқыш
ретінде үлкен роль атқарды. Жамбыл суперфосфат зауытының алғашқы кезегі
1947 жылы салынды. Ал 1950 жылдан бастап Суперфосфаттық алғашқы
технологиялық цехы іске қосылады. 1951 жылы мұнарлы күкірт қышқыл цехы,
1954 жылы уатылған суперфосфат цехы, 1963 жылы аммофос цехы, 1965 жылы
сульфокөмір цехы, ал 1966 жылдан фторсыздандырылған азықтық фосфаттар цехы
жүмыс істей бастады. Ол цехтар дүниеге келісімен-ақ атмосфера ластанды.
Ауаға фторлы сутегі, күкіртті газ, аммиак және басқа да аса улы зиянды
қалдықтар тарайтын болды.
1964 жылдан бастап Жамбылда химия өнеркәсібінің дамуының екінші кезеңі
басталды. 1966-1969 жылдарда біріккен суперфосфат зауытының құрылысы бітіп,
құрамында сары фосфор өндіретін 3 цехы бар алып жұмысқа кірісті. Зауыт
фосфор өндірісінің іске қосылуына сәйкес Химпром бірлестігі деп атанды.
Осы жылдар ішінде 13 пеш пен минералдық тыңайтқыштар цехтың жұмысқа қосылуы
ауаның ластануын б9рынғыдан да күшейіп, фосфин, фосфорлы ангидрид тәрізді
улы газдармен толықты. Жамбыл облыстық СЭС-нің мәліметтеріне қарағанда бұл
кезде фторлы сутегі қалыпты мөлшерден 8 есе жоғары болған. Мұның басты
себебі – жобадағы ауа сүзгіш қондырғыларының әлсіздігі. Деректерге
қарағанда фосфин түгелдей атмосфераға кетеді, фосфорлы ангидрид 50%, фторлы
сутегі – 96% күкіртті газ – 70% - ке ғана тазарады екен. Жамбыл химия
өнеркәсібін дамыту үшін Жаңа Жамбыл Фосфор Зауыты салынды. Жаңа зауыт
құрамында агломерациялық цех, 2 пеш цехтары және 8 қуатты руда балқыту
пештері бар. Тараз қаласында бүл зауытты орналастыру тек қана
әкономикалық мүдде көзделді. Зиянды қалдықтардың кеніші зардаптарын
ескермеу, үш алып химия зауытының бір жерге шоғырлануы Жамбыл қаласын
апаттарды аймаққа айналдырды. Жамбылдың тұрғындары күкіртті ангидрид, азот
және көміртегі тотықтары, фтор қосылыстары, аммиак,
9
бензапирен, фосфор ангидриді, көмірсутегі, күйе, шаң т.б. араласқан ауамен
демалады. Түтастай алғанда химиялық улы заттар шығарудың өсуін мына
сандардан-ақ байқауға болады: 1969 жылға дейін жылына 7,5 мың тонна ғана
десек, 1975 жылы – 21,3 мың тоннаға, 1983 жылы – 36 мың тоннаға, 1986 жылы
– 35,5 мың тоннаға, ал 1987 жылы суперфосфат заутының айналысына барлығы
5884 тоннаға зиянды қалдық болған. Оның қүрамында фтор қосындысынан басқа
1218 тонна бейорганикалық тозаң, 3644 тонна күкіртті ангидрид және 685
тонна аммиак бар. Зиянды қалдық мөлшері Химпром өндірістік бірлестігінде
13700, Жаңа Жамбыл фосфор зауытында 17 мың тоннаға жеткен, ал 1988 жылы
ауаға барлығы 329,6 мың тонна зиянды зат тараған болса, 1989 жылы оның
322,4 тоннасы тараған, 1990 жылы ЖЖФЗ өндірістік бірлесігі 15168 тонна
Химпром өндірістік бірлестігі – 7705, Минералды тыңайтқыштар зауыты-
3741 тонна зиянды заттарды ауаға таратқан. Бұның адам денсаулығына зиян
келтіретінін есепке алмай, тек халық шаруашылығына тигізетін әкономикалық
зиянын ғана есептейтін болсақ, химия кәсіпорны халық шаруашылығына барлығы
10730380 сом зиян әкелген, оның ішінде ЖЖФЗ - 6972820, Химпром -
2735000, Минералды тыңайтқыштар зауыты – 1022560 сом зиян әкелген. 1990
жылдың басында 468 рет ауаны тексергенде бенз(а)пирен пиктік мөлшерден
артық болып, сол тексерудің 67%-де ол 5 есе, 17%-де 10 есе асып түсті.
Осының арқасында Жамбыл қаласында ауа-райы бұзылып, қолайсыз күндері болып
отырды. Ал 1989 жылдың қарашасы мен 1990 жылдың наурызында қышқыл жауын
жауған және тағы 1 мысал: 1992 жылы 11 маусымда қала халқын дүрліктірген
тағы бір оқиға болған. Сол күні кешкісін химия өнеркәсібі өндірістік
бірлестігінің маңынан қою қара түтін аспанға бұрқ етіп көтеріліп, қала
үстіне қалықтап шыға келген. Кейіннен анықталған, ол әуедегі қою түтін –
фосфор екен де, оған себепкер тағы да сол баяғы жауапсыздық. [3]
1.4. Қаратау фосфорит кенінің заттық және химиялық құрамы
Қаратау кенінің заттық құрамын анықтауда көптеген ғалымдар өз үлесін
қосқан. Қаратау рудаларынын фосфориттері ұсақ түйіршіктелген фосфориттер
тобына жататын тығыз, қатты тақталы қою сұр түстен қара түске дейін болады.
Кендегі негізгі түр құрамын фосфатты минералдар алады ( кремнизем және
карбонаттар). Қоспалар ішінде ең көп тарағаны алюмосиликаттар және темір
минералдары. Фосфаттың негізгі бөлігі фосфатты түйіршіктерде және
оолиттерде( 0,1- 0,2мм) жинақталған. Ал оның кейбір бөлігі метаморфозды
рудаларда фосфат жоғары температуралы апатитке қайта кристаданған. Беткі
қабаттың кремнийлі фосфориттерінде фосфат төменгі температуралы апатитке
кристалданған. Химиялық құрамы және кристалды тордың параметрлері бойынша
фосфориттің фосфатты құрамы фторкарбонатапатитке, ал жоғарғы және төменгі
температуралы апатит- фторапатитке жатады.
Кремнийлі минералдарға халцедон мен кварц жатады. Түйіршігінің мөлшері
0,1мм. Кен орындарының беткі қабатының зоналарында және метаморфозды
10
рудаларында халцедон кварцқа қайта кристалданған.
Карбонаттың ішінеде ең көп тарағаны доламит, кен орнының беткі және
тектоникалық ұсақталған учаскілерде кальцит кездеседі. Доламит және кальцит
негізінен цементті фосфориттерде жинақталған.
Метаморфозды рудаларда ең көп тарағаны тальк және хлорен, аз
мөлшерде тремолит және диопсид.
Терең горизонтты рудаларда пирит( 0,001-0,002мм) болады. Ол беткі
зоналарда гетитке, гидрогетитке және лимонитке дейін тотығады. Қаратау кен
орындарының рудалары метаморфозды емес( фосфоритті) және
метаморозды(апатитті). Пайдалы құрам бөлігіне байланысты( P2O5) олар бай
(28% шамасында), орташа(21-27%) және кедей(15-20%) рудалар деп бөлінеді.
Руданың келесі бөлуінде фосфоритті негіздің құрамына, олардың құрамындағы
пайдалы компонентіне және зиянды қоспаларға( карбонаттар, алюмосиликаттар)
байланысты болады.
Алғашқы үш түрі негізінен химико- минералды құрамына байланысты
біріктіріген. Метаморфозды фосфоритті рудалар ең алдымен құрылымдық
ерекшелігіне байланысты бөлінген. Ол негізінен метаморфоздың нәтижесінде
пайда болып, оның құрамының өзгеруіне және минералдармен әрекеттесу
тәртібін сонымен қатар руданың техникалық құрамының өзгеруіне әкеледі.
Бай фосфоритті рудалар құрамвндағы P2O5-ң көп мөлшерде ал
карбонаттар мен кримнийдің аз мөлшерде болуымен ерекшеленеді. Олар
субмономинералды фосфориттерден құралған.
Орташа фосфоритті рудалар карбонатты және карбонатты- кремнийлі фосфориттер
орын алады. Карбонатты рудалардың құрамында аз мөлшерде P2O5-ң, сондай
мөлшерде кремниземнің және жоғары мөлшерде карбонаттың болуымен
ерекшелінеді. Құрамындағы компоненттерге байланысты, олар бай фосфоритті
рудаларға жақын болғанымен, мономинералды фосфатты оолиттермен
түйіршіктерде фосфат таза күйінде емес, карбонатпен аралас күйде болады.
Кедей фосфоритті рудалардың құрамындағы P2O5- 13-15% тен 20-21%
аралығында, карбонаттар 5-8% аралығын қамтиды. Химико- минералды құрамы
фосфоритті қабаттың сандық ара қатынасына байланысты өзгеріп отырады.
Фосфаттың негізгі массасы кремнийлі фосфатты түйіршіктерде жинақталған.
Сонымен Қаратау кен орындарының рудалары өзінің біркелкі емес және
күрделі минералды петрографиялық құрамымен ерекшелінеді.[1]
1.5. Экологиялық-экономикалық проблемалары
Республикамыздағы экологиялық жағынан сын көтермейтін, яғни жері, суы,
ауасы ластанған қалалардың бірі – біздің Қаратау. Оған кінәлі –Қаратау-
Жамбыл территориялық өндірістік кешенінде химия өнеркәсібінің шамадан тыс
шоғырлануы. Сөзіміз дәлелді болу үшін талдаулар нәтижесінде алынған
сандарды келтірейік. Қаратау қойнауынан фосфорит кені 1937 жылы ашылды,
11
ал алғашқы өнім 1946 жылы алынды. Содан бастап химия кәсіпорындарының саны
мен қуаты өсіп, тек республикаға емес, тіпті шет елдерге белгілі бола
бастады. Кәсіпорындардың улы заттарымен тек қана қала халқы уланып
жатпай,сонымен қатар көршілес жатқан елді мекендер мен шаруашылықтардың
жері, суы, ауасы ластанып, экологиямызға үлкен зиян келді. Химия
кәсіпорындары ауаға күкірт ангидридін, азоттың, көмірдің шала тотықтарын,
фтор қосылыстарын, кварцит, кокс, агломерат, шихта шаң –тозаңдарын
таратады. 1990 жылы ЖШСКазФосфат зауыты 15168 тонна зиянды заттарды ауаға
таратқан. Бұның адам денсаулығына келтірген зиянын есепке алмай, тек
халықшаруашылығына тигізген әкономикалық зиянын есептейтін болсақ, 1990
жылы химия кәсіпорындары халық шаруашылығына барлығы 10730380 сом зиян
әкелген. Сол жылдың (1990) 1-ші тоқсанында 468 рет ауаның қүрамы
тексерілген екен, бүның 100%-де ауа құрамындағы улы заттар ең шекті
мөлшерден анағұрлым көп болған. Осының арқасында Тараз қаласында ауа
райының қолайсыз күндері айына 3-5 күннен болды. Кейде қышқыл жаңбыр
жауатын болған. Улы заттардың көбеюінен тұрғын халық арасында адам ауруының
саны мен түрі көбеюде. Атап айтсақ, жүрек талмасы, бүйрекке тас байлану,
әйелдердің рак ауруы, балалар өлімі көп. Химия кәсіпорындарының қоршаған
ортаға келтіріп жатқан зиянының себептері әр алуан: көбінесе технологиялық
тәртіп сақталмайды, технология да, жабдықтар да тозған. Тазарту
құрылғыларының қуаты жетпейді, ал жұмыс істеп тұрған сүзгілердің қуаты
толық пайдаланылмайды. Ең сорақысы біздің мемлекетімізде әкологиялық құрал-
жабдық шығаратын кәсіпорын жоқ. Технологиялық тәртіп неге сақталмайды?
Зауыттарда айналадағы ортаны қорғау шараларына қор бөлінді, ол қаржы
өндіріс құрал – жабдықтарын жаңалау, зиянды қалдықтарды талапқа сай түзетін
қондырғылар орнату, тазарту, станцияларын техникалық жағынан жетілдіру,
экологиялық сараптар жүргізу, ғылыми зерттеулерге жұмсау сияқты мақсатты
істерге арналған, өкінішке орай сол қорды игеру жағы нашар, тазалау
қондырғылары цехтары салынбаған, себебі кезінде бұл құбылыстар
әлеуметтік – экологиялық жағынан негізделмеген. Мысал׃ ЖШС КазФосфот
зауытының ауаға улы зиянды заттар шығаратын 678 көзі бар екен, соның тек
149-да тазалау қондырғысы бар. Химия зауыттары күндіз-түні қант қызылшасын,
бақша және басқа дақылдар өсіретін Жамбыл және Байзақ аудандары
шаруашылықтарының құнарлы жерлерін ластап уландырып жатыр. Қазір шұғыл
шаралар қолданбаса, бұл екі ауданның жері келешекте пайдаланудан қалу қаупі
төніп тұр. Топырақта фтор, қорғасын, мырыш, мыс қалыпты мөлшерден анағұрлым
көп шоғырланып, ауылшаруашылықтың дамуына үлкен зиян тигізіп жатыр. Өйткені
топырақ құрамындағы фтор қоспасы Октябрь ауылында 13 есе, №6 совхозда 105
есе, Ақкөл және Амангелді атындағы ауылдарында, фосфор зауыты маңындағы
тың жерде ең шекті мөлшерден көп есе асып кеткен. 1990 жылы жоғарыда
айтылған 2 аудан шаруашылығында бақша өнімдерінің құрамындағы химиялық улы
заттар шекті мөлшерден бірнеше есе асып кетуіне байланысты 7770 тонна
көкөніс қолдануға жарамсыз деп табылған. Осының нәтижесінде облысымыз 1,0
-1,5 млн.теңгенің
12
көкөнісін кем алды. Топырақта, өсімдікте, суда фтордың аса көп жиналуынан
мал шаруашылығы да зиян шекті. Малдың организмінде фтор және басқа да улы
химиялық заттардың жиналуы, оларды флюороз ауруына шалдықтырып отыр. Химия
зауыттарының маңындағы 90 шақырымға дейінгі жерде мал ұстау қауіпті болды.
Егер бастапқыда жоғарыда айтқан аурумен ірі қара ғана ауырса, кейін қой мен
жылқыда да ауру көбейе түсуде болды.[6]
1985-1990 жылдары химия кәсіпорындары 2 ауданның малшаруашылығына 25
млн. Сом шығын келтірген. Кешегі үлкен химия үшін кен орындарын есепсіз
игергенде жердің астан – кестенін шығарды, жосықсыз жер жыртып, егістіктің
өнімін жасанды түрде көбейтті. Бүгіндері сол пеш алынып бос қалған
каръерлер мен егістік жердің топырағы желмен үшып, сумен шайылып тозуға
ұшырап жатыр. Облыста әр – түрлі тозуға ұшыраған жердің көлемі 3077,5 мың
гектар. Осы тозуды болдырмау үшін жылына 18,25 млн. Сом шығынға кетеді.
Әйтпесе 10-15 жылдан кейін қазіргі жерден де айырылып қалу қаупі бар. Жерге
елеулі зиян тигізіп жатқан антропогендік факторлардың бірі – кен орындарын
ашық әдіспен игеру. Облыста әдіспен өндіріледі, өйткені шығын аз кетеді
және кәсіпорын үшін тиімді. Ашық әдіспен кен алғанда топырақ ысырап болады.
Жерде 0,5 – 2 см топырақ түзілу үшін 1000 жыл керек, яғни өсімдік дүниесі
өсуіне жағдай жасалатын 18см құнарлы топырақ түзілу үшін 1500 жылдан 7000
жылға дейін қажет екенін мамандар тауып жүр. Осыны ескеретін болсақ қаншама
жерді құртып, тоз-тозын шығарып жатырмыз?! Экологиялық талдаулар
көрсеткендей, Қаратау-Жамбыл территориялық өндірістік кешенінде 1 млн.
Тонна кен алу үшін 47 гектар жер бұзылады екен. Кен орындарын игергенде
топырақтың ғасырлар бойы түзіліп пайда болған қара шіріндісі бар қабаты
сыдырылып алынуы керек. Кені алынған каръерлер тегістеліп болғаннан кейін,
оның бетіне алынған құнарлы топырақ төселуі тиіс. Сонда ғана өсімдік өсуіне
жағдай жасалады.[7]
Өкінішке орай осы айтылған шараны кен орындарын игеретін химия
кәсіпорындары мүлдем орындамайды десе де болады.
Зерттеулер мынаны көрсетеді:
* кені алынған карьерлердің көбі ескі;
* топырақ шіріндісі кезінде сыдырып алынып, сақталмаған;
* алынған жағдайда бос үйінділер астында қалған, қазір оны табу қиын.
Жыл сайын Қаратау-Жамбыл территориясының өндірістік кешенінің химия
кәсіпорындары мен зауыттарында өндіріс барысында пайда болған қатты
қалдықтар, бүгінгі таңда фосфорит кеніштерінің маңында жинақталған фосфор-
кремний кенінің қалдығы 12 млн. тоннаға жетіпті. Бұған жылына 2,5 – 3,0
млн. тонна қосылып отырады. Кен қазу жүмыстары кезінде кәдеге жарамсыз тау
жыныстары 153,4 млн.текше метрге жеткен. Сондай-ақ химия зауыттарындағы
өндіріс процесінде пайда болған технологиялық қалдықтардың көлемі де өсуде.
Қазіргі таңда фосфор зауытынын маңында 3 млн. тонна фосфос шлагы
жинақталған. Фосфор шлагының құрамындағы ең көп зат кальций силикаты көп.
Бұлардан басқа кадмий, стронций, мырыш, қорғасынның зерттеулер
көрсеткендей, қатты қалдықтардың құрамындағы улы заттар ұзақ уақыт ашық
13
аспан астында жатса және белгілі бір температурада жаңбыр немесе қар суымен
еріп, жерге сіңе жер асты суы мен топырақты ластап, бірте – бірте олардың
құрамын өзгертеді екен. Содан кейін мал мен дам организміндегі зат алмасу
процесін бұзады. Бұдан шығатын қорытынды: өндіріс барысында пайда болған
қалдықтардан табиғат өздігінен тазармайды. Сондықтан өндіріс қалдықтарының
қоршаған ортамызға тигізіп жатқан экологиялық –экономикалық зиян зардабы
өте зор:
* өндіріс қалдықтары халықшаруашылығы үшін қажетті жерлерді алып
жатыр, бұл территориялар айналымнан шығып қалады;
* ауаға улы зиянды заттар бөлініп шығады;
* өндіріс қалдықтары құрамындағы улы заттар жер асты су көздері мен
топырақты ластап уландырады;
* өсімдіктердің саны мен түрі азаяды;
* қоғам және жеке малдың ауруының түрі мен саны көбейеді;
* өсімдіктер мен дақылдардың өнімі мен сапасы төмендейді;
* өндіріс орындарындағы жұмыс істейтін адамдар арасында ауру саны және
түрі көбейеді.[15]
1.6.Жер асты суларының қоқыс қоймаларымен және фосфорлы
тыңайтқыштармен химиялық ластану
Қолайсыз эколого- гидрологиялық жағдайда жер асты сулары бірнеше мың
шаршы киллометр ауданға дейін ластанады. Бұл химиялық қосылыстар ион және
біріккен қосылыстар арқылы тез таралады. Фосфор өндірісіндегі жерасты
суларын негізінен мына элементтер арқылы ластанады׃ фосфор, фтор, күкірт,
азот және көптеген органикалық қосылыстар мен ауыр метлдар.
Өндірілген шикізаттың ағып немесе төгіліп кетуі, әртүрлі
реагенттер, дайын өнім немесе қалдықтар, сұйық немесе жартылай сұйық
қалдықтардың фильтрациясы, қатты өалдықтардың сығынды ерітінділерінің
инфильтрациясы, өндіріс цехтерінен келетін ластаушылардың шан- тозаңды
газдардың сыртқа шығуы кезінде болатын себебтерге байланысты жер асты
суларының ластануы жүреді. Сонымен қатар химиялық активті қатты
қалдықтардың сақталуы (фосфогипс, пиритті) ластанудың негізгі көзі болып
табылады. Атмосферлі тұнба арқылы көп мөлшерде концентрлі қосылыстар жер
асты суларымен араласады. Жер асты суларының ластануына әсіресе химиялық
белсенді қатты қалдықтары бар қоймалар әсер етеді. Бұлардың тығыздануы және
сусыздануы кезінде, сонымен қатар сүзілуі кезінде атмосфералық қалдықтардан
жер асты суларына жеткілікті түрде концентрленген ерітінділер өтеді.
Сонымен қатар жер асты суларының ластануы қатты және сұйық қалдықтардың
беткейінен шаңды-газдың атмосфера арқылы тасымалдауынан да болады. Мысалы
фосфогипс қоймасындағы фтор- ион қосылысы 1га қойма ауданының 182 г
құрайды. Сонымен қатар жер бетінің жер асты суларының ластануына қоймаға
қатты қалдықтардың тасымалдануы әсер етеді. Пиритті огорок- қоймаларында
түзілетін ерітінділер үшін төмен көлемдегі pH, жоғары түрде минералдануы
(яғни, тұздың жиналуы), көп көлемде сульфаттық, аммонилік және басқа
14
иондардың болуына тән. Және де бұл қоймаға басқа қосылыстағы сұйық және
қатты қалдықтар түседі. Бұл пиритті огорок және тартылмалы сулардан алынған
анализдермен анықталады. Осы ерітінділерде темір иондарының аз мөлшерде
бар екненін айта кету керек. Бұл минералды қосылыстардың ерігіштік қасиеті
төмен. [18]
Фосфогипс қоймасынан шығатын су көздері қышқыл болады. Бұлардың
минерализациясы фосфар ион қосылыстарының көп мөлшерде(40 гл ге дейін және
одан да көп) өте жоғары болады. әдетте фосфордың фосфогипсте болуы көптеген
сараптамалардың мәліметі бойынша 1,2- 2% те аспайды. Осыдан мынандай
қорытынды шығаруға болады׃ фофогипстей фосфоттар тез еритін минералды
қосылыстарда болады және жиналады. Сонымен қатар темірді де айта кету
керек. Темірдің концентрациясы фосфогипсте спектральді анализдің мәліметі
бойынша пайыздың бөлігінен аспайды. [14]
1.7.Қоқыс қоймаларының қоршаған ортаға кері әсері
Литосфераға׃
- Жердің беткі қабатының
қасиеттерінің бұзылуы
- Ауылшаруашылық жер аумағының
қысқаруы
- Табиғи ландшафт рельефінің өзгеруі
- Топырақтың химиялық ластануы
- Топырақтың механикалық бұзылуы
Гидросфераға׃
- Жергілікті су балансының бұзылуы және
олардың қоршаған ортамен әсерлерінің
бұзылуы
- Қалдықтардың антропогендік ластануы
- Беткейлік және жер асты суларының ластануы.
Атмосфераға׃
- Бу және газдың бөлінуі
- Шлак ертіндісінің құйылу кезінде қоршаған
ортадағы температураның жоғарлауы
- Шаңдардың бөлінуі
Биоценоз׃
Судың қасиеттерінің бұзылуына байланысты
суда тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлардың
өлімі көбейеді
жалпы флора және фауна жағдайларының нашарлауы
Адам денсаулығының нашарлауы.
15
1.8. Фосфор зауыты қалдықтарының атмосфераны ластауы
Енді осы зауыттың табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру жағдайларына
келсек, жаңа технологиялық қондырғылар қойылған. Өкінішке орай, өнімді
агломераттық әдіспен дайындау жетілдірілген технология салынғанымен газбен
тозаң көп бөлінуде. Бұл зауытты о баста жобалау кезде кеткен кемшілік
салдары. Зауыттың ауаға улы зиянды заттар шығаратын 678 көзі бар екен,
соның тек 149-да тазалау қондырғысы бар. Ал, зауыт кемшіліктері сүзгілер
мен қондырғыларды уақытылы жөндеп отыруды қамтамасыз ете алмай-ақ келді.
Күні бүгінге дейін зиянды газ және шаң қалдықтарының 60%-ке жуығын
шығаратын агроөндірістің залалын төмендететін техникалық шешімдер де
табылған жоқ. Қолданылған кейбір шаралар тиісті нәтиже бермей келеді.
Қазақстан Республикасы Министрлер Кеңесі Президиумында қуатталған улы
заттар шығыратын әрбір нүктені приборлық бақылау мен қамтамасыз ету туралы
облыстық табиғат қорғау комитетінің жарлығы орындалмауы зауыт
қызметкерлерінің технологиялық және шаң - газ тазалау құралдарын пайдалану
режимінің бұзылмауына жауапкершілікпен қарауына әсер етер еді. Тексеру
кезінде улы газдарды бейтараптауға пайдаланатын реагенттердің жобадағыдан
1,5-2 есе төмен екендігі анықталды. Сонымен бірге зауыттың табиғат қорғау
объектілерін салуға бөлінген 27,72 миллион сомның тек 4,74 миллион сомы
(16%) ғана игерілген. Зауыт 1990 жылға дейін құрылыс жүргізуге жобалау -
сметалық қүжаттарды бермей келді және қажетті жабдықтарға тапсырыс беруде
де жауапсыздық танытты. 1991 жылы да жағдай айтарлықтай өзгермеді. 5,21
миллион сом көлеміндегі аз ғана құрылыс жоспарының өзі 48-ақ процентке
орындалған. Ал, 1991 жылы табиғат қорғау объектілері құрылысын одан әрі
жүргізуге зауытқа орталықтандырылған қаржы бөлінбеді және оған қажетті
материалдық ресурстарда болған жоқ. Міне, табиғат қорғау шараларын жүзеге
асыру үшін өндірісті қайта жарақтандыру, зиянды қалдықтар шығаруды азайту
бағытында қосымша шаралар енгізудің орындалуы былай тұрсын, тіпті толық
жүзеге аспай қалу қаупі бары байқалды яғни, кәсіпорын директорының 1992
жылы зиянды қалдықтар шығаруды қалыпты деңгейге дейін төмендетеміз деген
сөзі еш дәлелсіз кетті.[12]
Қаланың ауасын ластап жатқан кәсіпорындардың тізімінде ГРЭС-те бар. Бұл
станция ауаға ай сайын 4 мың тонна күкірт қышқылын артық шығарады және азот
диоксидін т.б. қосқанда ол ауаға 54725 тонна зиянды зат шығарады. Қаратау
ГРЭС-і технология бойынша о бастан отынға Бұхара газын пайдалануға
арналған, ал қара май (мазут) тек авариялық жағдайда қолданылатын
"резервтен" отын ретінде көздеген еді. Амал не станция 20 жылдан бері
негізгі отынға көшпей, әсіресе соңғы жылдары құрамында күкірттегі шамадан
тыс көп Уфаның мазутын пайдалануда. Осының сандарынан бүл станция ауа
алабын ластауда. Егер станция жобада көрсетілген отынмен жұмыс істеген
жағдайда ауаға ол шығаратын күкірт қышқылының мөлшері үш есе аз болар еді.
Бірақ, ГРЭС және қала басшылары бүл мәселені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz