Эмиль Дюркгейм

Кіріспе

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Француз әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм (158-1917) әлеуметтану ғылымын
дамытуға елеулі үлес қосты. Ол көптеген ғылыми еңбектер жазды,солардың
арқасында оның негізгі туындыларына Қоғамдық еңбек бөлінісі туралы,
Өзіне -өзі қол салу, Әлеуметтанулық әдістің ережелері, Діни өмірдің
қарапайым формалары жатады.
Э.Дюркгейм қоғамдық өмірде болатын құбылыстарды индивидуалдық және
психологиялық тұрғыдан түсіндіруге қарсы шықты.Бұл көзқарастар бойынша
адамның мінез-құлқы мен жалпы тарихи процесті саналы түрде ұғыну,
психологиялық факторлар , яғни адамдардың әуестігі, талаптануы және
мүдделері негізгі рөл атқарады.Ол өзінің әлеуметтік реализм теориясында
қоғамдық құбылыстардың табиғатын әлеуметтік факторлармен түсіндіру керек
деп пайымдайды, индивидтердің, әлеуметік топтардың және әлеуметтік
институттардың өзара әрекет ету жүйесі ретінде қоғам адамдардың мінез-
құлқына, олардың сан салалы қызметіне талдау жасаудың түп-төркіні, бастауы
болады деп санады.Мұнда әлеуметтік орта үлкен рөл атқарады.Дюркгеймнің
әлеуметтік реализм көзқарасының негізгі ережелері осылар.
Дюркгейм социологизмнің басты принципі мен ерекшелігі –оның
әлеуметтікті әлеуметтікпен түсіндіруінде еді.Бұның мәні-құндылықтар мен
идеялардың әлеуметтік нормаларда жүзеге асуы мен әлеуметтік реттеушіліктің
түтқасына айналуында.Қалыпты жағдайда сыртқы әлеуметтік детерминацияадамның
құнды бағдары арқылы іске асады. Нормалар мен құндылықтар әлеуметтік
құбылыстың, жалпы эмперикалық өмірдің екі жағына айналды.Әлеуметтік
нормалар әлеуметтік факторлар сияқты мәжбүр ету сипатында болады, яғни
адамды солардың мазмұнына сәйкес әрекет етуге күштейді.Дюркгеймнің ғылыми
айналымға құндылықтар және бағдарлар ұғымдарын енгізуіне байланысты оның
әлеуметтануының жаңа қырлары көрінеді:егерде сырттан әсер етілетін мәжбүр
етуге сүйенбей, қоғамның адамгершілік қасиеттерін жетілдіруге көңіл
бөлінетін болса , әлеуметтік нормаларда соғұрлым тиімдірек болады.
Э.Дюркгейм әлеуметтанудың ғылыми әдістерін дайындауды
қолдаушылардың бірі болды. Мұндай әдіс кезінде байыптылық, яғни қоғамдық
өмірдегі құбылыстарды түсіндіруде қатаң логикалық әдіс сақталу керек, дейді
ол. Өзіне деңгейлердің негізін алғанда қоғам дамуы туралы ойша, дерексіз
теориялар жасауға көп көңіл бөлінгенін және олардың әлеуметтік факторларды
зерттейтін ғылыми әдіс әзірлеумен аз айналысқанын айта келіп,
әлеуметтанудың әдісін дайындауды қолға алады.Оның пікірінше әлеуметтану –
әлеуметтік факторлар туралы ғылым.Бұл дегеніміз- адамдардың ұжымдық санасы
қалыптастырған саяси , құқық, мораль, діни және басқа да идеялар, нормалар
мен құндылықтар және жекелеген индивидтерді осы идеялар, нормалар мен
құндылықтарға сәйкес қалыптастыруға мәжбүр етушілік.
Жеке адамдарға қатысы әлеуметтік нормалар,құндылықтар және өзге де
қоғамдық сананың көріністері объективті өмір сүреді. әрбір адам
қалыптасқан белгілі бір саяси, құқықтық, моральдық және басқа да
нормаларға, құндылықтарға және әлеуметтік нұсқауларға кезігеді. Адам болса
оларды меңгеруі қажет және күнделікті өмірде іске асыруы тиіс. Осыған
байланысты Дюркгейм әлеуметтік фактілердің екі негізгі белгілерін
көрсетеді: жеке индивидтерге қатысты олардың объективтік өмір сүруі және
олардың адамдарға мәжбүр ету ықпалы. Осылар арқылы Дюркгейм адамға
әлеуметтік тіршілік иесі деп қарайды, оның дамуы мен қызметі әлеуметтік
нормалар мен жарлықтардың ықпалымен жүреді. әлеуметтік фактілердің ортақ
рухани табиғаты және мәні бар. Олардың бәрі топтық немесе бұқаралық сананын
көрінісі. Олар адамдарға ұйымдасқан саналы ықпал етеді және әлеуметтік
институттар, соның ішінде құқықтық, діни, т.б. арқылы жүзеге асады.
Дюркгейм қоғамдық болмыс формасы немесе қоғам құрлымы мен жеке
“материалдық” бөлімнің формасын қарастыратын әлеуметтік морфология деп
аталатын фактіні ұжымдық сана немесе тұсінікке қарсы қойды.
Морфологиялық фактілер – “материялдықты” , қоғамның сандық
аспектісін, оның субстратын , ал ұжымдақ сана рухани , саналы аспекті болып
саналатын ұжымдық түсінікті құрайды.
Сөйтіп, Дюркгеймнің әлеуметтік фактілер жөніндегі ілімінде қоғам мен
тұлғаның өзара әрекетін түсінуге мүмкіндік бередін қажетті, маңызды
ережелер қалыптасқа, топтық, ұжымдық сананың ролі көрсетілген. Осының бәрі
әлеуметтанудың ғылым ретіндегі шынайы пәні болып саналады.
Дюркгеймнің қоғамда болатын нормальдылық пен потологияның
өзгешеліктері туралы, әлеуметтік арулар және жоюдың жолдары жөніндегі
ілімдері сас маңызды. Нормальды және потология қоғамдағы келеңсіз
құбылыстарды, сонын ішінде қылмыстарды, дағдарыстарды, т.б.
интерпретациялауда қолданылған. Дюркгеймнің пікірі бойынша, нормалбды-
бұл әлеуметтік организм ретіндегі қоғамның өмір сүру жағдайынан келіп
шығады. Қылмыс және бақа да әлуметтік арулар қоғамға зиян келтіріп, жат
қылыққа ұшыратса да, нормалбды болып санаоады, өйткені олар белгілі бір
қоғамдық жағдайда ірге тепкен және пайдалы да қажетті қоғамдық қатынастарды
қолдап отырады.
Өзі кең түрде қолданып кеоген оның нормальды түсінігі Дюркгеймді
күтпеген қорытынды жасауға, кейде релятивизмге әкеп соқтырады. Мысалы, кез-
келген қоғамдық кездесетін қылмысты ол нормальды құбылыс ретінде
қарастырады. Керсінше, ХIХ ғасырдың соныңда өзін - өзі өлтірушілердін
санының арту және экономикалық дағдарыстың кейбір типтері патологиялық деп
сипатталды. Қоғамның нормальды қалпын жоспарлы экономиканың дамуы және
еңбек қатынастарын нормативпен реттеуден туады деп түсіндіреді.
Сонымен қатар әлуметтік саулықө, Дюркгеймнің пікірі бойынша,
инливидтің, ұжымның немесе қоғамның өмірлік күштерінің нормальды дамуында,
олардың орта жағдайларына бейімделу қабілеттерінің нормальды дамуында,
олардың орта дағдайларына бейімделу қабілеттерінде , олардың өз дамуларына
қолдана білуіне. Қоғамның дамуына және адамдардың тұрмыс жағдайын
жақсартуға ықпал ететіндердің бәрі пайдалы және қажетті деп танылуы керек.
Қоғамның аруы оның кез-келген саласында пайда болуы мүмкін. Егер қоғам
тұтастай ауру боса, онда әмбебап емдеу. Дюркгейм қоғамның моралдық
және саяси сауығуына үлкен маңыз береді.
Қоғамның нормалді емес қалпына аномия жатады, бұл - индивидтердің
мінез – құлқы нақты моралдық реттеу әдісінің болмауынан қалыптасатын
қоғамдық жағдай. Дюркгейм аномияны түсіндіруді әлеуметтік функциялардың
арасын реттеп отыратын ережелердің әзірленбеуінен іздестірді. Ол реттеуге
көнбейтін бәсекелестіктің, таптық шиеліністердің, ескішіл еңбектің және
жұмысшы күштерінің деградациясының болуын өндіріс пен еңбек бөлінісінің
жедел түрде асқынатын сырқаты ретінде анықтады.
Нормалды емес формаларды жоюда Дюркгейм шиеленістерді бейбіт жолмен
шешуді, күреспен бәсекелестікті көңілге сыйымды мөлшерде бәсеңтетуді,
таптар қатынастарын қатаң реттеуші ережелер жинағын шығаруды,
әділеттілікті және теңдікті енгізуді ұсынады.
Дюркгейм қоғамдық құбылыстарды зеттеуде әлеуметтік фактылерді
түсіндіруге себептік және функционалдық талдауды әлеуметтанулық
зерттеудің маңызды әдісі етіп қарастырады.
Себептік түсіндірдің мәні - әлеуметтік құбылыстың әлеуметтік
ортаға тәуелділігіне талдау жасауда.
Функция ұғымын Дюркгейм биологиядан алады, ол бойынша
физиологиялық процесс мәлеметтері мен организм қажеттілігін арасында
сайма - сай келетін қатынастар бар. Осы ережені ол әлеуметік терминге
айналдырып, әлеуметтік құбылыстың немесе институттың функциясын –
институт пен қоғамның кейбір қажеттіліктеріндегі арсындағы сәйкестіктерді
жөнге салу деп түсіндіреді.
Дюркгейм социологизмнің аяқын көрінісінің бірі – оның дін
тұжырымдамасы. Діннің шығу көздерін ол қоғамнан іздеуді ұсынады.
Австралия тотемизм зерттеген ол діннің шығуын алғашқы қауымдық
құрлыммен, оның әлеуметтік ұйымымен байланыстырады. дін әлеуметтік
ортаның жемісі деген тұжырым жасап қоғамның одан басымдылығының
мойындайды. Алғашқы қауымдық дінді зерттеп, одан қазіргі күрделі
қоғамның бейнесін көрген Дюркгейм тотемизмнің ерекшеліктерін қазіргі
діндерге көшірді және діни жүйенің басты элементі ретінде құдай
идеясын жоққа шығарды. Оның пікірінше, сенушілердің құдайы тек
қоғамның фигуралды көрінісі, ал бұған керісінше құдіретті принцип- қоғам
басқаларға қарағанда гипостазданған және басқа түрге айналғыш. Осыдан
келіп мәдениетке , тұлғаға, сонымен қатар адамзат ойлауының негізгі
заңдылықтарына діннің шексіз ықпалы жасалады. Қоғам діни сенім мен
догматтардың авторы және пәні, ол дінді жасайды және дінге табынуға
итереді, қоғам – бір мезгілде құдай және табынушы. Дюркгейм дінге символдық
жүйе ретінде де қарайды. Алғашқы қауымдық тотем алғашқы адамдардың қандай
топқа дататынын анықтаушы символ ретінде түсіндірілді. Материалдық
мәдениеттің өзге заттары белгілер ретінде қарастырылды, солардың көмегімен
белгілі бір тарихи дәуірдегі ұжымдық санаға үңілуге мүмкіндік туды.
әлеуметтанулық сараптама бұл жүйенің базисі қызметін атқаратын реалдық ,
яғни қоғамды көруге тиісті еді. Дін символдық белгілер жиынтығы ретінде
қарастырылады. Сол белгілердің көмегімен діннің қоғамдық интеграторлығы
мәдениетті таратушы қызметтерді жүзеге асырып отырды.
Дінің басты компоненті, Дюркгеймнің пікірінше , оның догматтық
бөлімі емес , жораларды атқарудағы ұжымдықтан көрінетін діннің практикалық
қызметі. Белгілі бір қоғамдық қажеттіліктерді білдіре отырып, дін қажетті
қоғамдық міндеттерді атқарады. Дюркгеймтабыну практикасындағы негізгі
әлеуметтік қызметтерді атап көрсетеді: тәртіпке шақыру, немесе мәжбүр ету
және бақылау қызметі, соның негізінде әлеуметтік бірлік нығайып, бекиді;
жаңадан өндіру міндеті, бұл жаңа ұрпаққа әлеуметтік – мәдени мұраларды
берудің және оның жандануының көмегімен іске асады; эйфориялық міндет, бұл
әлеуметтік аман- есендік қуаныш сезімін қаоыптастырудан тұрады. Діни
ырымдары, ғұрыптар маңызды әлеуметтік міндеттер атқарады, қоғамның
әлеуметтік ынтымақтастығын қолдануға және нығайтуға қызмет етеді, ал
индивидуалдық деңгейде адамның өз күшіне сенімін арттырады.
Дюркгейм дін ұғымын діннің басты крмпоненттерінен, яғни құдай, т.б.
айырып, діеді кез-келген әлеуметтік объектіге қатысы бар наным мен
ырымдардың жүйесі ретінде кеңірек көлемде түсіндіреді. Түптеп келгенде,
дінді уақыттан тыс тұрған, мәңгі сипатталған, кез-келген қоғамдық типте
ұқсастығымен көрінетін абстактілі идеологиямен теңестірді.
Дюркгеймнің маңызды зерттеулерінің бірі мораль болды. Оның табиғатын,
шығуы мен атқаратын қызметтерін баяндауда Дюркгеймәлеуметтану концепциясын
басшылықа алды. Моральды өзінің ерекшелігіне орай, ол әлеуметтік жағдайдан,
әлеуметтік ортадан, әлеуметтік құрылымнан туындатты.
Дюркгейм моральды мінез – құлықтың объективтік ережелерінің жұйесі
ретінде қарастырып, жек индивидтің мойындамасқа лажы қалмайтын олардың
императивті, мәжбүр ету сияты айрықша белгілерін көрсетті. Моральдың басты
белгісі ретінде борышты (парыз) атады, оны қолдау адамның моральдық
қасиетін арттырады. Бұдан кейін Дюркгеймді қызықтырған моральдың еріктік
мәселесі, қажеттік, тартқыштық және моральды құндылықтарға адамның мүдделі
болу белгілері де оның назарынан тыс қалмады.
Моральдың әлеуметтік мәнін атап көрсеткен Дюркгейм, оның дін сияқты
құдіретті сипатын ашып , индивидтен өзінің күшімен, беделімен асып
тұратын қоғам моралдің қайнар көзі және обектісі екнін баяндад.
Моралді қоғамдық жағдаймен байланыстырса да, Дюркгейм әлеуметтік
құрлымды түбегейлі өзгертетін қоғамдық идейалдың қажет емес деп санады.
әлеуметтік құрлымдағы өзгерістерге қоғамдық идейалды сәйкестіндірсе
жеткілікті деп есептеді. Сол кездегі қоғамдағы табиғатты жағынан
моралдық саналған дағдарыстың негізіне жалпы адамдар санасының сипаты
мен мазмұнының өзгеруін алды. Норма мен құндылықтарды тез өзгерту
қоғамда бұрын қалыптасқан тәртіпті жояды, соның салдарынан қоғамды
моралдық жүгенсіздікке әкеліп соқтырады. Дағдарыстан шығудың жолы – ол
моральды ретке келтіруді күшейту.
Дюркгейм концепцияларында ұжымдық ақыл мен ұжымдық мүдделердің
қорғаушысы міндетін қоғамның бұдан басқа да мәселелерін ойлайтын және
әрекет ететін мемлекет атқарады. Либерализм рухында мемлекеттің ролін
баяндаған ол өкімет билігінің асыра күшеюі мүмкіндігін алдын - ала
көре білді. Мемлекеттің асыра бақылауынан тыс индивидті екіншілік
немесе аралық әлуміттік топтар – діни, өндірістік, т.б. қорғау қызметін
атқаруға тиіс. Осыған байланысты Дюркгейм белгілі топтардың
өкілдері ретінде индивидтердің мінез – құлқын реттеуші ерекше
партикулярлық моральдық кодекстер идеясын ұсынды. Солай дегенмен де,
Дюркгейм қоғамдық маңыздылығы дәрежесі бойынша моралдық ережелердің
катаң иерархиясын орнатуды талап етті. Отбасы кәсіби және азаматтық
мораль иерархиялық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.