Нарықтық қатынастар жағдайларында экономиканың сапасын көтеру механизмінің қызмет етуінің теориялық және әдіснамалық негіздерін зерттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Нарықтық қатынастар жағдайларында экономиканың сапасын көтеру механизмінің қызмет етуінің теориялық және әдіснамалық негіздерін зерттеу.
1.1.Экономикалық сапа түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Экономиканың сапа деңгейіне әсер ететін факторлар және механизмдер ... .19
1.3.Экономиканың сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау әдістері ... ...29
2. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру жағдайындағы экономиканың қазіргі жағдайын бағалау.
2.1.Қазақстан экономикасының қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2.Әлеуметтік сфераның қазіргі жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
2.3.Экономиканың сапасын көтерудің қолданыстағы механизмін талдау ... ... ..70
3. Экономиканың сапасын көтеру механизмдерін мемлекетте пайдалануды жетілдіру бағыттары
3.1.Мемлекет тарапынан сапаны көтеруді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .82
3.2.Сапаны көтеру механизмдерін жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
3.3.Сапа саласындағы Қазақстан Республикасының ұлттық саясатын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 109
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...122
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..127
1. Нарықтық қатынастар жағдайларында экономиканың сапасын көтеру механизмінің қызмет етуінің теориялық және әдіснамалық негіздерін зерттеу.
1.1.Экономикалық сапа түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Экономиканың сапа деңгейіне әсер ететін факторлар және механизмдер ... .19
1.3.Экономиканың сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау әдістері ... ...29
2. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру жағдайындағы экономиканың қазіргі жағдайын бағалау.
2.1.Қазақстан экономикасының қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2.Әлеуметтік сфераның қазіргі жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
2.3.Экономиканың сапасын көтерудің қолданыстағы механизмін талдау ... ... ..70
3. Экономиканың сапасын көтеру механизмдерін мемлекетте пайдалануды жетілдіру бағыттары
3.1.Мемлекет тарапынан сапаны көтеруді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .82
3.2.Сапаны көтеру механизмдерін жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
3.3.Сапа саласындағы Қазақстан Республикасының ұлттық саясатын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 109
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...122
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..127
Жұмыс тақырыбының өзектілігі: Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру күн тәртібіне қойылған өзекті мәселелердің бірі болып отырғаны белгілі. Осыған орай экономиканың сапасын көтеру мәселесі қазіргі даму сатымызда ең бір маңызды мәселеге айналып отыр. Осы тұрғыдан алғанда сапаны көтеру механизмдерін зерттеу және оларды мемлекеттің пайдалану мәселелері аса өзекті болып табылады.
Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.
Біздің еліміздің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуы және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту. Және мұның қажетті шарты – Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің озық халықаралық стандарттардың сапалық деңгейіне шығуы. Бірақ бұл жеткіліксіз. Бізге экономиканың барлық деңгейінде – бүгінгі де, сол секілді ықтимал мүмкін болатын нақты да перспективалы бәсекелестік артықшылықтарымызды қажеттілікпен әрі сарабдалдықпен анықтауға және пайдалануға тура келеді. Жүйелілік – біздің осы заманғы әлемде таяудағы онжылдықта алға жедел жылжуымыздың басты қағидасы.
Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз алда тұрған басты міндетті шешуге тиіспіз.
Бүгінгі таңда әлемде көптеген сапаны басқару жүйелері қолданылады. Осы жүйелерді қолдана отырып кез-келген мемлекет өз экономикасын тиісті деңгейде көтеріп өркендетеді.
Экономиканың сапасын көтеру өндірістік технологияның дамуы және адамдардың сұранысынмен байланысты дамып отырады. Күн сайын мәдениеттің және білім деңгейінің көтерілуі де экономиканың сапасын көтерудің бір көзі болып табылады.
Ұйымдық-экономикалық және техникалық мәселелер, казіргі уақытта сапаны көтерудің негізгі зерттелу пәні болып табылады. Оны шешудің жолдары арнайы ғылым саласында жүзеге асырылады.
Экономиканың сапасын көтеру қазіргі уақытта мемлекетте өзекті мәселе болып табылады. Ол Қазақстан Республикасының экономикасының сапасын көтеру механизмімен байланысты, соның ішінде қазіргі заманға сай технологияны дамыту, өз елімізде бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру, салық
Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.
Біздің еліміздің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуы және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту. Және мұның қажетті шарты – Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің озық халықаралық стандарттардың сапалық деңгейіне шығуы. Бірақ бұл жеткіліксіз. Бізге экономиканың барлық деңгейінде – бүгінгі де, сол секілді ықтимал мүмкін болатын нақты да перспективалы бәсекелестік артықшылықтарымызды қажеттілікпен әрі сарабдалдықпен анықтауға және пайдалануға тура келеді. Жүйелілік – біздің осы заманғы әлемде таяудағы онжылдықта алға жедел жылжуымыздың басты қағидасы.
Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз алда тұрған басты міндетті шешуге тиіспіз.
Бүгінгі таңда әлемде көптеген сапаны басқару жүйелері қолданылады. Осы жүйелерді қолдана отырып кез-келген мемлекет өз экономикасын тиісті деңгейде көтеріп өркендетеді.
Экономиканың сапасын көтеру өндірістік технологияның дамуы және адамдардың сұранысынмен байланысты дамып отырады. Күн сайын мәдениеттің және білім деңгейінің көтерілуі де экономиканың сапасын көтерудің бір көзі болып табылады.
Ұйымдық-экономикалық және техникалық мәселелер, казіргі уақытта сапаны көтерудің негізгі зерттелу пәні болып табылады. Оны шешудің жолдары арнайы ғылым саласында жүзеге асырылады.
Экономиканың сапасын көтеру қазіргі уақытта мемлекетте өзекті мәселе болып табылады. Ол Қазақстан Республикасының экономикасының сапасын көтеру механизмімен байланысты, соның ішінде қазіргі заманға сай технологияны дамыту, өз елімізде бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру, салық
1. Богатин Ю.В. Экономическая оценка качества и эффективности работы предприятия. М.: Изд. Стандартов. 1991.
2. Богатырев А.А., Филиппов Ю.Д. Стандартизация статистических методов управления качеством. М.: Изд. Стандартов. 1989.
3. Версан В.Г., Чайка И.И. Системы управления качеством продукции. М.: Изд.стандартов. 1988.
4. Гиссин В.И. Управление качеством продукции. Р.-на-Дону: Изд. «Феникс». 2000.
5. Гличев А.В. Основы управления качеством продукции. М.: Изд. Стандартов.1988.
6. Исикава К. Японские методы управления качеством. М.: экономика. 1988.
7. ИСО 9000 – 1: 1994. Общее руководство качеством и стандарты по обеспечения качества. Ч.1. руководящее указание по выбору и применению.
8. Крылова Г.Д. Зарубежный опыт управления качеством. М.: Изд. Стандартов. 1992.
9. Леонов И.Г., Аристов О.В. Управление качеством продукции. М.: Изд. Стандартов. 1990.
10. Николаева Э.К. Семь инструментов качества в японской экономике. М.: Изд. Стандартов. 1990.
11. Окрепилов В.В. Управление качеством. М.: Экономика. 1998.
12. Сакато Сиро. Практическое руководство по управлению качеством. М.: Машиностроение. 1980.
13. Система сертификации ГОСТ P. Основные положения и порядок сертификации услуг. М.: Госстандарт России. 1995.
14. Системы качества. Сборник нормативно-технических документов. М.,1989.
15. Фейгенбаум А. Контроль качества продукции: сокр. пер .с англ. М.:Экономика. 1986.
16. Шишкин И.Ф. Метрология, стандартизация и управление качеством. М.: Изд. Стандартов.1990.
17. Баканов М.И. Шеремет А. Д. «Теория экономического анализа», Москва: «Финансы и статистика», 1999.
18. Баканов М.И. Шеремет А. Д. Теория экономического анализа, Москва: «Финансы и статистика», 1997.
19. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия», 2-е изд., перераб. и доп. – Мн.: ИП «Экоперспектива», 2000.
20. Ефимова О.В. «Финансовый анализ», Москва: «Бухучет», 1998.
21. Шеремет А.Д. Негашев Е.В. «Методика финансового анализа», Москва: «Юни-Глоб», 1998.
22. Ковалев В.В. Волкова О.Н. «Анализ хозяйственной деятельности», Москва: ПБОЮЛ, 2000.
23. Миляков Н.В. «Бухгалтерская отчетность», Москва, «Финансы и статистика», 1997.
24. Бабченко Т.Н., Галанина Е.Н., Козлова Е.П. «Бухгалтерский учет», Москва: «Финансы и статистика», 1998.
25. «Организация, планирование и управление деятельностью промышленных предприятий», - Под ред. Каменицера С.Е., Русинова Ф.Ф., Москва: «Высшая школа», 1984.
26. Сергеев И.В. «Экономика предприятия», Москва: «Финансы и статистика», 1997.
27. Кондраков Н.П. «Бухгалтерский учет», Москва: Инфра-М, 1997
28. Герасименко Г.П., Маркарян Э.А. «Финансовый анализ», Москва: «Приор», 1997.
29. Батракова Л.Г. Экономический анализ деятельности коммерческого банка. М.: Логос, 2000. – 342с.
30. Банковское дело: Учебник./ Под.ред. О.И.Лаврушина. – Изд.2-е, перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2002. – 672с.
31. Негашев Е.В., Сайфулин Р.С., Шермет А.Д. Методика финансового
анализа. М.: Инфоро – М, 2001. – 208с.
32. Хьберт Рампесад "Общее управление качеством: личностные и организационные изменения" Москва, Изд-во:Олимп Бизнес, 2005г.
33. Амирджанянц Ф.А. Организационно-экономический механизм
повышения качества продукции в новых условиях хозяйствования
М.: Изд-во стандартов 1990
34. Ильясов К.К. . Финансово-кредитные проблемы развития экономики
Казахстана /Под ред.– Алматы: Бiлiм, 1995
35.Кучукова Н.К. Макроэкономические аспекты реформирования
финансово-кредитной системы Республики Казахстан в условиях
перехода к рыночной экономике. – Алматы: Гылым, 1994.
36.Райзберг Б.А.. Курс экономики: Учебник /Под ред.– ИНФРА-М, 1997.
37. Сейткасимов Г.С.. Деньги, кредит, банки: Учебник /Под ред. проф.. – Алматы: Экономика, 1996.
38. Л.Е. Басовский, В.Б. Протасьев. Управление качеством. М.: ИНФРА-М 2001.
39. «Семь инструментов качества» в японской экономике. М.: Изда¬тельство стандартов, 1990.
40.Беркович Д.М. Формирование науки управления производством:
Краткий исторический очерк. М.: Наука, 1973.
41. Бубер М. Диалог. — Два образа веры: Пер. с нем. М.: Республика,
1995.
2. Богатырев А.А., Филиппов Ю.Д. Стандартизация статистических методов управления качеством. М.: Изд. Стандартов. 1989.
3. Версан В.Г., Чайка И.И. Системы управления качеством продукции. М.: Изд.стандартов. 1988.
4. Гиссин В.И. Управление качеством продукции. Р.-на-Дону: Изд. «Феникс». 2000.
5. Гличев А.В. Основы управления качеством продукции. М.: Изд. Стандартов.1988.
6. Исикава К. Японские методы управления качеством. М.: экономика. 1988.
7. ИСО 9000 – 1: 1994. Общее руководство качеством и стандарты по обеспечения качества. Ч.1. руководящее указание по выбору и применению.
8. Крылова Г.Д. Зарубежный опыт управления качеством. М.: Изд. Стандартов. 1992.
9. Леонов И.Г., Аристов О.В. Управление качеством продукции. М.: Изд. Стандартов. 1990.
10. Николаева Э.К. Семь инструментов качества в японской экономике. М.: Изд. Стандартов. 1990.
11. Окрепилов В.В. Управление качеством. М.: Экономика. 1998.
12. Сакато Сиро. Практическое руководство по управлению качеством. М.: Машиностроение. 1980.
13. Система сертификации ГОСТ P. Основные положения и порядок сертификации услуг. М.: Госстандарт России. 1995.
14. Системы качества. Сборник нормативно-технических документов. М.,1989.
15. Фейгенбаум А. Контроль качества продукции: сокр. пер .с англ. М.:Экономика. 1986.
16. Шишкин И.Ф. Метрология, стандартизация и управление качеством. М.: Изд. Стандартов.1990.
17. Баканов М.И. Шеремет А. Д. «Теория экономического анализа», Москва: «Финансы и статистика», 1999.
18. Баканов М.И. Шеремет А. Д. Теория экономического анализа, Москва: «Финансы и статистика», 1997.
19. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия», 2-е изд., перераб. и доп. – Мн.: ИП «Экоперспектива», 2000.
20. Ефимова О.В. «Финансовый анализ», Москва: «Бухучет», 1998.
21. Шеремет А.Д. Негашев Е.В. «Методика финансового анализа», Москва: «Юни-Глоб», 1998.
22. Ковалев В.В. Волкова О.Н. «Анализ хозяйственной деятельности», Москва: ПБОЮЛ, 2000.
23. Миляков Н.В. «Бухгалтерская отчетность», Москва, «Финансы и статистика», 1997.
24. Бабченко Т.Н., Галанина Е.Н., Козлова Е.П. «Бухгалтерский учет», Москва: «Финансы и статистика», 1998.
25. «Организация, планирование и управление деятельностью промышленных предприятий», - Под ред. Каменицера С.Е., Русинова Ф.Ф., Москва: «Высшая школа», 1984.
26. Сергеев И.В. «Экономика предприятия», Москва: «Финансы и статистика», 1997.
27. Кондраков Н.П. «Бухгалтерский учет», Москва: Инфра-М, 1997
28. Герасименко Г.П., Маркарян Э.А. «Финансовый анализ», Москва: «Приор», 1997.
29. Батракова Л.Г. Экономический анализ деятельности коммерческого банка. М.: Логос, 2000. – 342с.
30. Банковское дело: Учебник./ Под.ред. О.И.Лаврушина. – Изд.2-е, перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2002. – 672с.
31. Негашев Е.В., Сайфулин Р.С., Шермет А.Д. Методика финансового
анализа. М.: Инфоро – М, 2001. – 208с.
32. Хьберт Рампесад "Общее управление качеством: личностные и организационные изменения" Москва, Изд-во:Олимп Бизнес, 2005г.
33. Амирджанянц Ф.А. Организационно-экономический механизм
повышения качества продукции в новых условиях хозяйствования
М.: Изд-во стандартов 1990
34. Ильясов К.К. . Финансово-кредитные проблемы развития экономики
Казахстана /Под ред.– Алматы: Бiлiм, 1995
35.Кучукова Н.К. Макроэкономические аспекты реформирования
финансово-кредитной системы Республики Казахстан в условиях
перехода к рыночной экономике. – Алматы: Гылым, 1994.
36.Райзберг Б.А.. Курс экономики: Учебник /Под ред.– ИНФРА-М, 1997.
37. Сейткасимов Г.С.. Деньги, кредит, банки: Учебник /Под ред. проф.. – Алматы: Экономика, 1996.
38. Л.Е. Басовский, В.Б. Протасьев. Управление качеством. М.: ИНФРА-М 2001.
39. «Семь инструментов качества» в японской экономике. М.: Изда¬тельство стандартов, 1990.
40.Беркович Д.М. Формирование науки управления производством:
Краткий исторический очерк. М.: Наука, 1973.
41. Бубер М. Диалог. — Два образа веры: Пер. с нем. М.: Республика,
1995.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Нарықтық қатынастар жағдайларында экономиканың сапасын көтеру
механизмінің қызмет етуінің теориялық және әдіснамалық негіздерін зерттеу.
1.1.Экономикалық сапа түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..6
1.2.Экономиканың сапа деңгейіне әсер ететін факторлар және
механизмдер ... .19
1.3.Экономиканың сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау
әдістері ... ...29
2. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру жағдайындағы
экономиканың қазіргі жағдайын бағалау.
2.1.Қазақстан экономикасының қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 35
2.2.Әлеуметтік сфераның қазіргі жағдайын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
2.3.Экономиканың сапасын көтерудің қолданыстағы механизмін
талдау ... ... ..70
3. Экономиканың сапасын көтеру механизмдерін мемлекетте пайдалануды
жетілдіру бағыттары
3.1.Мемлекет тарапынан сапаны көтеруді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .82
3.2.Сапаны көтеру механизмдерін жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .98
3.3.Сапа саласындағы Қазақстан Республикасының ұлттық саясатын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .109
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...120
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.122
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..127
КІРІСПЕ
Жұмыс тақырыбының өзектілігі: Қазақстан экономикасының бәсекеге
қабілеттілігін арттыру күн тәртібіне қойылған өзекті мәселелердің бірі
болып отырғаны белгілі. Осыған орай экономиканың сапасын көтеру мәселесі
қазіргі даму сатымызда ең бір маңызды мәселеге айналып отыр. Осы тұрғыдан
алғанда сапаны көтеру механизмдерін зерттеу және оларды мемлекеттің
пайдалану мәселелері аса өзекті болып табылады.
Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік
қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға
қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын
қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның
өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді.
Біздің еліміздің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің
қоғамдастығына қарай жедел жылжуы және оның тұрақты мүшесі ретінде
Қазақстанның тұғырнамасын нығайту. Және мұның қажетті шарты – Қазақстан
тауарлары мен қызметтерінің озық халықаралық стандарттардың сапалық
деңгейіне шығуы. Бірақ бұл жеткіліксіз. Бізге экономиканың барлық
деңгейінде – бүгінгі де, сол секілді ықтимал мүмкін болатын нақты да
перспективалы бәсекелестік артықшылықтарымызды қажеттілікпен әрі
сарабдалдықпен анықтауға және пайдалануға тура келеді. Жүйелілік – біздің
осы заманғы әлемде таяудағы онжылдықта алға жедел жылжуымыздың басты
қағидасы.
Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал,
осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да
серпінді бөлігіне айналуы үшін біз алда тұрған басты міндетті шешуге
тиіспіз.
Бүгінгі таңда әлемде көптеген сапаны басқару жүйелері қолданылады.
Осы жүйелерді қолдана отырып кез-келген мемлекет өз экономикасын тиісті
деңгейде көтеріп өркендетеді.
Экономиканың сапасын көтеру өндірістік технологияның дамуы және
адамдардың сұранысынмен байланысты дамып отырады. Күн сайын мәдениеттің
және білім деңгейінің көтерілуі де экономиканың сапасын көтерудің бір көзі
болып табылады.
Ұйымдық-экономикалық және техникалық мәселелер, казіргі уақытта
сапаны көтерудің негізгі зерттелу пәні болып табылады. Оны шешудің жолдары
арнайы ғылым саласында жүзеге асырылады.
Экономиканың сапасын көтеру қазіргі уақытта мемлекетте өзекті мәселе
болып табылады. Ол Қазақстан Республикасының экономикасының сапасын көтеру
механизмімен байланысты, соның ішінде қазіргі заманға сай технологияны
дамыту, өз елімізде бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру, салық саясаты
механизмдерін жетілдіру, екінші деңгейдегі банктердің несиелендіру
механизмін жетілдіру, қазіргі заманға сай, білімі жоғары мамандар дайындау
және тағы басқа көптеген мәселелерді шешу негізгі қажеттілік болып
табылады.
Сонымен қатар нақты экономикалық модель жасап, сапаны көтеру
механизмдерін құрып экономика сапасын жоғары деңгейге көтеру. Сондай-ақ
бәсекелестікке, меншіктің әрқилы формаларын дамытуға негізделген
экономикаға әлеуметтік бағдарлануды белгілеу.
Осы айтылған мақсатты жариялау және ел экономикасы сапасын жоғары
деңгейге жеткізу бұл алда тұрған міндеттер.
Зерттелу деңгейі: экономиканың сапасын көтеру жайлы мәселелерді
жайлы мәселелердің зерттелуі батыс ғалымдарының, американдық және ресейлік
зерттеушілер арасында кеңінен қарастырылған. Ал Қазақстанда бұл мәселені
зерттеу қайта құру кезеңінен бастап қолға алына бастады. Осы өзекті мәселе
ең алғаш Э.Деминг қарастырған. Одан кейін XX ғасырда Мэррейдің, Маслоудың,
Рокичтің жұмыстарынан, Шеттің, Ньюманның және Гросстың зерттеулерінен
көруге болады. Кейін бұл мәселе орыс жазушылары Исикавтың, Версанның,
Чайканың, Окрепиловтың, Амирджанянцтың, Куменің және тағы басқа көптеген
жазушылардың еңбектерінде көрініс тапты.
Жұмыс тақырыбының мақсаты: экономиканың сапасын көтеру механизмдерін
анықтау және қазіргі таңдағы қолданылып отырған экономиканың сапасын
көтеру механизмдерін жетілдіру. Сондай-ақ, экономиканың сапасын арттыру
жағдайындағы әлеуметтік сфераның қазіргі жағдайын кеңінен қарастырып, оның
дамуына экономиканың сапасын көтеру жағдайларының ықпалы қарастыру.
Зерттеу жұмыстың міндеті:
1. Экономиканың сапасын көтеру механизмінің қызмет етуінің теориялық
негіздерін зерттеу;
2. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру жағдайындағы экономиканың қазіргі
жағдайын бағалау;
3. Экономиканың сапасын көтеру механизмдерін жетілдіру.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қазақстан Республикасы экономикасының
қазіргі жағдайы және әлеуметтік сферасы. Елімізде қазіргі кездегі
экономиканың сапасын көтеруде қолданылатын механизмдер.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақстанда экономиканың сапасын көтеру
мәселелері, оған әсер ететін факторлар, көрсеткіштер, сонымен бірге өнім
сапасын көтеру мәселелері, бәскеге қабілетті өнім өндіру мәселелері,
қазіргі нарықтық экономикалық жағдайдағы еліміздің экономикасының сапасын
көтеру стратегиялары.
Жұмыс құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ЭКОНОМИКАНЫҢ САПАСЫН КӨТЕРУ
МЕХАНИЗМІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІН
ЗЕРТТЕУ
1.1. Экономикалық сапа түсінігі және оның маңызы
Сапа теориясының қалаушысы Э.Деминг жаман сапаның себептерін талдай
отырып, оларды екі негізгі топтарға бөледі: арнайы себептер және жүйемен
байланысты себептер (жүйелік). Оның бағалауынша, біріншінің үлесі 6%
құраса, ал басқа себептер - 94% жүйелік мазмұнда болады. Сапа облысындағы
басқа ірі беделді Дж. Джуран өзінің жұмыстарында 15% сапаға сәйкес келмеуі
жұмысшылардың қателіктерінен деп жазған. Қалғандары 85% әкімшілік жағынан
жаман басқаруымен түсіндіріледі. Яғни, әр объекттің сапасын өзгерту сапаның
арнайы жүйесін құру салдарын жою арқылы болады.
Сапаға әсер ететін факторларды үш негізгі топтарға бөлуге болады:
объективті, субъективті және арнайы.
Объективті факторлар өндірісті материалдық-техникалық
қамсыздандырумен, оның стандарттау деңгейімен, жобалық құжаттануды даярлау
сапасымен байланысты. Бұл факторлар жаңа тауар өндірісінің мүмкіндігін
айқындайды.
Субъективті факторлар кәсіпорынның ұйымымен, оның кәсібилігімен,
тәжірибесімен, мәдениетімен байланысты. Бұл факторлар сапаға айтарлықтай
әсер етеді. Арнайы факторларға арнайы нарықтағы сапаға әсер ететіндер
жатқызылады. Мысалы, ең сапалы киім жеке алынған аймақта сатылмауы мүмкін,
бірақ басқа жақта жақсы сатылады. Бұл өндірушілердің берілген аймаққа тән
мәдени, этникалық ерекшеліктерін ескермеуден болады. Жоғарыда айтылғандай,
мұндай өнім сапалы бола алмайды, бірақ технологиялық тұрғыдан жетілдірілген
болу мүмкін. Сапаға әсер ететін факторлар 1 суретте берілген.
Сапаның проблемаларымен қызығатын ұйымдардың басқарушылары үшін мына
сұрақтар өзекті болып келеді: сапалы өнімді қалай шығару керек? Сапаға
қалай жылжу қажет? Бұл жолдың кезеңдері қандай? Сапаның қандай жүйелері
бар? Оларды қалай құру керек?
Адамды операциялық жүйе ретінде қарастырған өндіріске
бағытталған басқару жүйесінің өндірістік үнемділігінен бас тарту – жүйе
ретіндегі кәсіпорынның тиімділігі адамға, қазіргі менеджменттің орталық
мәселелері болып табылатын кадрлық потенциалды қолдану және өсірту
тиімділігіне байланысты болады. Оның әлеуметтік қызметі ретінде тұлғаның
өзіндік даму мүмкіндіктерін іске асыру үшін және өндіріс тиімділігін өсірту
негізінде адамның рөлін, мәнін үздіксіз арттыру болып табылады. Сондықтан
бұлар сапаға әсер ететін факторларға да байланысты болып тапылады. Сапаға
әсер ететін факторларға келетін болсақ, ол 1 суретте көрсетілген.
1 сурет - Сапаға әсер ететін факторлар
Сапа проблемалары Академиясының академигі В.Е. Швецтің ойынша, қазір
сапа экономикасының теориясы мен тәжірибесіне әсер еткен негізгі
концептуалды әдістемелерді атап өтуге болады (2 сурет).
Берілген әдістемелерді жіктеу негізіне екі шарт жатады:тұйық –
ашық- үнемділік - әлеуметтік. Бұл критерилер менеджменттің қазіргі
әдістемелік жағдайларына байланысты анықталады.
Тұйық
Ашық
I III
Сапаны бақылау Сапа менеджменті - QM
(Тейлор жүйесі), сапаны
бақылаудың статистикалық
әдістері - SQC
II IV
Сапаны жалпы басқару - TQCСапаның жалпы менеджменті
- TQM
Үнемділік
Әлеуметтік
2 сурет - Сапа экономикасының негізгі концепциялары
Басқарудың жағдайлық әдістемесі – бұл кәсіпорынның ішіндегі барлық
ұйымдастыру түрлі сыртқы әсерлерге деген жауап болып табылады. Бұл
әдістеменің орталық жағдайы – берілген кезеңде кәсіпорынның жұмысына әсер
ететін жағдай. Осы кезде ұйымдастырушылық механизмдерді және әдістерді
қолдану қабілеттілігі, реакцияның жылдамдығы және адекваттылығы қажет, яғни
ұйым өзін ұйымдастыратын жүйе ретінде қарастырылады.
Жоғарыдағы жағдайлар өнім сапасының әдістемесіне қажетті өзгерістерді
енгізуге және сапа облысындағы ойлау эволюциясын түсінуге мүмкіндік береді.
Тауар – бұл тұтынушылық қасиеттері бар көп аспектті түсінік болып
табылатын нарықтың негізгі категорияларының бірі. Нарық қатынастарында
сатып алушы үшін тауарлардың тұтынушылық құндылығы бәсекелестіктің өсуімен
бірге өседі. Тауардың тұтынушылық құндылығы адамның қажеттілігін
қамсыздандыратын сипаттамаларымен сипатталады. Негізінен, бұл сипаттамалар
тауардың тұтынушылық құндылығын белгілі бір кезде және нарықта
қалыптастыратын факторлар болып табылады (3 сурет). Жалпы, барлық факторлар
үш классқа бөлінеді:
1) материалдық қажеттіліктерді (эргономикалық, утилитарлы)
қанағаттандыратын және сыртқы қалыптасудың көрсеткіштері мен экономикалық
көрсеткіштері әсерінен қалыптасатын сипат;
2) материалдық емес қажеттіліктерді (рухани, мәдени қажеттіліктер,
т.б.) қанағаттандыратын және сапа факторлары мен экономикалық
көрсеткіштері әсерінен қалыптасатын сипат;
3) уақыт ішінде (сенімділік, мода, т.б.) қажеттіліктердің
қанағаттандырылуын қамсыздандыратын сипат.
Жеке адам мен қоғам үшін тауардың тұтынушылық құндылығы уақыт ішінде
әрдайым өзгереді және адамдардың сатып алу қабілетіне байланысты болады.
Мэррея (1938 г.), Маслоу (1943 г.), Рокич (1973 г.) жұмыстарында,
сондай-ақ Шеттің, Ньюманның және Гросстың (1991 жыл) жаңа зерттеулерінде
тауардың пайдалылығы мыналардың әсерінен қалыптасады:
бірінші және екінші;
позитивті және теріс;
нақты және латентті;
сезінген және сезілмеген қажеттіліктер.
Қажеттіліктер ішкі және сыртқы факторлармен азғартылады. Олар үш
жағдайда өмір сүре алады:
1) рефракторлы, егер қажеттіліктің пайда болуына әсер етпейтін мүдденің
болуы;
2) сендіртетін, егер қажеттілік белсенсіз, бірақ қоздырылған болса;
3) белсенді, егер қажеттілік организмнің тәртібімен анықталса.
Өнімнің тауар ретіндегі тұтынушылық құндылығын қажеттіліктің үштен бір
бөлігі ғана қалыптастырады. Ол тұлғаның даму кезеңдері және оның тауарды
сапа секілді көрсеткіш арқылы бағалаудан көрінеді.
Сапа – ұлттық экономиканың даму деңгейі мен динамикасынан түрлі
шаруашылық бірліктегі сапаның қалыптасу процесін басқару және ұйымдастыра
алуға дейінгі көптеген факторлардың көрінуін сипаттайтын синтетикалық
көрсеткіш. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, сапа көрсеткіші өзінің
субъективтілігімен бірге қоғам мен жеке тұлғалармен объективті түрде
бағаланады. Нарықтағы әрбір тауар тұтынушымен сапа бойынша, яғни жеке және
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейімен бағаланады.
Тауардың сапасын көтеру басқарудың қызметі болып табылады. Сапаны
әлеуметтік басқару тауар-ақша қатынасы саласында қызмет ететін тауардың
сапасын жетілдірту және дамыту, оны сақтау мақсаты бар қоғамға әсер ету деп
түсіндіруге болады. Сапаны басқару тауардың сапасын көтеру және сақтау
бойынша қызметті менеджменттің жеке қызметі және тауар өндірудің
технологиялық процесінен бастап оны сатып алушының тұтынуымен бітетін
сапаға жету процесі ретінде бөліп көрсетуге болады. Сапаны басқару қызметі
ретінде ол тауар өндірісін бақылау және тауарды құру, сақтау, тұтынушыға
өткізу кезінде белгілі прогрессивті технологияларды қолдануда көрінеді.
Тұтынушыны еңбек өнімнің табиғаты емес, тұтыну объекті болып
табылатын қажетті қасиеттері бар тауарға айналатын өнім қызықтырады.Тұтыну
заты ретінде тұтыну әдісі, құрылымы, бағыттылығы бойынша әртүрлі өнімдер.
Қандай да бір өнімнің түрлі қасиеттері болады және әртүрлі қолдану
әдістеріне жарамды бола алады. Өз кезегінде, жеке өнімге тән қасиеттердің
жиынтығы оны ұқсас заттардан ажыратады және сапа деп аталатын объективті-
субъективті қасиетін көрсетеді, оның бір деңгейіне жата алады.
3 Сурет - Тауардың тұтынушылық құндылығын қалыптастыратын көрсеткіштер
Сапа көп ғасырлық даму жолынан өткен, бұл 1 кестеде көрсетілген. Сапа
қоғамдық қажеттіліктердің және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерінің
өсуімен бірге дамыған.
1 кестеде көрсетілгендей халықаралық стандарт сапаны экономикалық
категория ретінде ғана емес, сонымен қатар, сапа көрсеткіштерінің түрлі
жақтарына бірдей әдістемелерді де көрсеткен, оларды стандарттауға
болатындарға және тауар болудың белгілі жағдайларымен шектелгендерге бөлген
(4 сурет).
Сапа көрсеткіштерінің болуы сапа тұрғысынан тек салыстырылатын
тауарларды ғана бағалауға болатынын айтады. Бірақ та, жеке тауарларда
олардың сапасын бақылайтын тұтынушылық сипаттар бар.
Сапа – тек нарықтық экономикаға ғана тән емес категория. Ол түрлі
формациядағы адамдардың санасында және жағдайларда бар. Дегенмен, адам үшін
қиын жағдайларда сапаның өнімді тауар ретінде қабылдай алмайтын шектеуі
бар. Бұл адамдар үшін сапаның үлкен маңызы туралы айтады, оларды белгілі
деңгейлер бойынша бағалайды:
бірінші деңгей – стандартқа сәйкес;
екінші деңгей – қолдануға сәйкес;
үшінші деңгей – нарықтың сұраныстарына сәйкес;
төртінші деңгей – латентті (жабық) қажеттіліктерге сәйкес.
Бірінші деңгейде сапа мемлекеттік стандарт, техникалық жағдайлар,
коммерциялық шарттар және т.б. талаптарына сәйкес болу ретінде бағаланады.
Екінші деңгей тек өндірістік технологиялар стандарттарына сәйкес болуын
ғана емес, сондай-ақ нарықта сұранысқа ие болу үшін тұтынушының талаптарына
сәйкес болуын көрсетуі қажет.
Үшінші деңгей жоғары сапалы және төмен бағалы тауарды сатып алушының
талаптарының орындалуын көрсетеді.
Төртінші деңгейде қажеттіліктерді қанағаттандыратын тұтынушылық
қасиеттері бар тауарларды сатып алушылар көрсетілген.
Тұтынушыны еңбек өнімнің табиғаты емес, тұтыну объекті болып табылатын
қажетті қасиеттері бар тауарға айналатын өнім қызықтырады.Тұтыну заты
ретінде тұтыну әдісі, құрылымы, бағыттылығы бойынша әртүрлі өнімдер. Қандай
да бір өнімнің түрлі қасиеттері болады және әртүрлі қолдану әдістеріне
жарамды бола алады. Өз кезегінде, жеке өнімге тән қасиеттердің жиынтығы оны
ұқсас заттардан ажыратады және сапа деп аталатын объективті-субъективті
қасиетін көрсетеді, оның бір деңгейіне жата алады.
Сапа – иілмелі және өзгеретін түсінік. Бұл сапаның түрлі анықтамаларына
әкелді. Мысалы, американдық Ральф Недер сапаны сұраныстан шығатын сатып
алушының қажеттіліктерін қанағаттандыру деп сипаттайды. Француз
мемлекеттік стандартында 1987 жылы былай деп айтылған: өнімнің және
қызметтің сапасы фирманың өмірлігімен сипатталады.
1 Кесте - Сапа түсінігінің тарихи дамуы
Тұжырымның авторы
Сапа анықтамасының тұжырымы
Аристотель Заттар арасындағы айырмашылық.
(III ғ.б.э.д.) Жақсы-жамансипаты бойынша дифференциация
Гегель Сапа болмыстың анықтамасымен бірдей, сондықтан егер бір
(XIX ғ б.э.д.) нәрсе өзінің сапасын жоғалтса, онда ол өз болмысын
жоғалтады.
Қытай болжамасы Сапаны білдіретін иероглиф, екі элементтерден -
"тепе-теңдік" және "ақша" тұрады, сондықтан сапа
жоғары класс, қымбат деген түсініктерге тең.
Шухарт (1931 ж.) Сапаның екі түрі бар: объективті, физикалық
сипаттамалар, субъективті жағы: зат қаншалықты жақсы.
Исикава К.
(1950 ж.) Тұтынушыларды қанағаттандыратын сапа.
Джуран Дж.М. Қолдануға деген жарамдылық. Сапа - бұл тұтынушыны
(1974 ж.) қанағаттандыру деңгейі. Сапаға жету үшін өндіруші
тұтынушының талаптарын білу керек және бұл талаптарды
қанағаттандыратындай өнім жасау қажет.
ГОСТ-15467-79 Өнімнің сапасы – белгілі қажеттіліктерді
қанағаттандыруға жарамды өнім қасиеттерінің жиынтығы.
Халықаралық Сапа – бұл өнім немесе қызметтің қасиеттері және
стандарт сипаттарының жиынтығы, ол қажеттіліктерді
ИСО 8402-86 қанағаттандыруға қабілет береді.
Тауар сапасының бірыңғай көрсеткіштері
4 сурет - тауар сапасының бірыңғай көрсеткіштері
Сатып алушы үшін сапалы тауар жоғары кластың тауары ғана емес. Бұл
мақсатты топтың қажеттіліктерін қамсыздандыратын жәй тауар болып табылады.
Сол себептен әлемдік кеңістікте сапаның анықтамасы келесідей: Сапа бұл
тауардың қасиеттері мен сипаттарының жинағы сатып алушының қажеттіліктері
мен күтімдерінің жиынтығына сәйкес келуін айтамыз (Groocock, 1986).
Сондықтан, сапаны толық бағалау бір бағалық деңгейде бірдей қажеттіліктерді
қанағаттандырғанда ғана болады. Сатып алушыны қанағаттандыру бұл оның
тауардан күтілетін күтімдерін және оның нақты мүмкіндіктерін қабылдау
арасындағы сәйкестілік деңгейінің қызметі болып табылады. Яғни, сатып алушы
өзінің жеке қажеттіліктеріне жауап беретін тауардың жетілу деңгейін талап
ету арқылы өктемдік етеді. Сапаны басқару мақсатты топ жағынан сатып алуға
деген күтімдерді және мотивацияларды жақсы білуді қажет етеді. Сондықтан,
барлық регламентация мен стандартизация кезінде сапа – салыстырмалы түсінік
болып табылады. Нарықта әрбір сегмент үшін өзіндік сапа түсінігі бар, ал
регламенттер мен стандарттар оның шегіне сай келеді. Бұл дегеніміз әрбір
күтілетін сапаның деңгейіне және бағаның диапазонына түрлі пайдалалар
жинағы сәйкес келеді. Сол себептен Қазақстан Республикасында сапаның
деңгейлерімен жұмыс істеу үшін келесі берілгендерді ұсынуға болады:
тауардың функционалдық сәйкестігі, яғни тауардың өзінің негізгі қызметін
дұрыс атқару қабілетін айтамыз;
қосымша функциялар, яғни қандай-да бір қосымша қажеттіліктерді
қанағаттандыра алатын тауардың кеңейтілген мүмкіндіктері;
регламенттеуге және стандарттарға сәйкес келу, яғни тек Қазақстанда ғана
емес, сондай-ақ әлемдік қауымдастықтағы жетілген деңгейдегі нормаларды
сақтау;
-сенімділік, яғни берілген мерзімдегі жұмыстағы кемшіліктердің болмауы;
-өмірлік, яғни қызмет етудің пайдалы мерзімінің болуы;
- сервис, яғни сату кезінде, сатудан кейінгі және сатуға дейінгі
қамтамасыз ететілетін жылдамдық және тиімділік аралығы;
әсемділік дизайн, түр, түс, дәм және басқа да органолептикалық қасиеттер
секілді;
өндіруші бағалауының сапасы, яғни беделділік, имидж, марка және т.б.
тұтыну бағасының төмен шегінің сәйкестілігі, яғни жасалған нормалар мен
регламентациялар деңгейінде бағадан басқа тауарды қолдану және жөндеуге
кететін шығындарды сатып алуының болуы.
Сондықтан, сапаның негізгі көрсеткіші болып тұтынушыларды тауармен
қанағаттандыру деңгейі табылады. Жалпы, сапаның деңгейін көтеру мәселесі
ретінде халықты бұл тауар арқылы жеке қажеттіліктерді қанағаттандыру
деңгейін көтеру болып табылады. Тауар сапасының деңгейі өндірушінің нарыққа
және сатып алушының сұранысына бейімделудің әлеуметтік көрсеткіші болып
табылады. Тауар сапасының деңгейден деңгейге өтуі кәсіпорынның сатып алушы
жағдайларына бейімделу деңгейін көрсетеді.
Белгілі француз маркетологы Жан-Жак Ламбен сапаны берілген нарықта
сатылатын әр өндірілген тауардың белгілі жетілу деңгейі деп сипаттайды.
Ресей экономистері Д.С, Львов и Ю.Азыков сапаны тұтыну жағдайларындағы
нақты қажеттілікке сәйкес келу деңгейін анықтайтын көрсеткіштердің жиынтығы
ретінде қарастырады. AJL Боярский, В.И. Сиськов, Д.С. Львов, В.И. Седов,
П.М. Рабинович, Г.И. Кузнецов жұмыстарында сапа қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру деңгейі, сатып алушының сұраныстарын қанағаттандыру
деңгейі, өнімнің көрсеткіштеріне және оны тұтыну жағдайына сәйкес келу,
нарықтағы бәсекелестікке сәйкес келу ретінде қарастырылады. Сапа
категориясын тұтынушылық сипат және мемлекеттің қауіпсіздігін, халықтың
өмір сүруін қамсыздандыру үшін оларды сақтау қажеттілігін анықтайтын
көрсеткіштердің жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Мұндай сапаның көлемді
анықтамасы белгілі нарықтың қызмет етуінің экономикалық жағдайларына
байланысты сапа категориясын анықтауды талап етеді.
Халықтың төмен сатып алу қабілеті бар Қазақстандық нарық үшін сапа,
біздің ойымызша, халықтың денсаулығы мен қызығушылықтарын қорғау
мақсатымен мемлекеттің талаптарына сәйкес келетін төменгі деңгейді
анықтайтын тұтынушылық көрсеткіштердің жиынтығы ретінде қарастырылуы қажет.
Толық бәсекелестік нарық құрылғанша сапаға берілген әдістеме өзгеруі
мүмкін. Сонда да, мемлекет жағынан өз тұтынушының денсаулығы мен
қауіпсіздігін әлеуметтік қорғау қажеттілігі Қазақстанның нарыққа өту
кезеңінде уақытша құбылыс болмау керек, мемлекеттің тұрақты қызмет ететін
функциясы болуы керек.
Бұрынғы Кеңес Одағы кезінде бұл функция қатаң түрде орындалған және ОТК
жүйесі арқылы нарыққа шығатын тауарды бақылау түрінде нәтижені алуға
бағытталған. Шетел елдерінің тәжірибесі көрсеткендей, мұндай түрде сапаны
бақылау нарық жағдайында мүмкін емес. Дамыған нарықтық экономикасы бар
барлық мемлекеттер белгілі көрсеткіштерді және минималды нормаларды
жасайды. Сол себептен, тұтынушыларды қорғау талаптарын ескеру арқылы
Қазақстанның нарығында құрылуы қажет тұтынушылық стандарттарға тауардың
сәйкес болуы республикада сапаны анықтаудың негізгі принципі болуы керек.
Нарыққа келген сатып алушы анау немесе басқа тауарды ұнатып, өзінің
таңдауын жасайды. Егер нарық бәсекеге қабілетті болса, онда тауарды таңдау
және бағалау негізі болып баға-сапа-қызмет көрсету табылады. Баға
тұрақтылығы мен халықтың сатып алушылық қабілеті жағдайында сапа негізгі
тұтынушылық сипат ретінде көрінеді, сондықтан өндірушінің алдында өнімнің
сапасын басқару қажеттілігінің проблемасы тұр. Басқару институт ретінде
барлық деңгейлерді (кәсіпорынды, аймақты, мемлекетті басқару) және
басқарушыларды қамтиды. Басқару түсінігі кең мағынада белгілі мақсатқа
жету үшін көптеген мүмкіндіктерден таңдап алынған әсер етулер мен
ықпалдардың жиынтығы болып табылады. Нарықтық бәсекеге қабілеттілікке жету
үшін сапаны көтеру оның барлық фазалары үшін белгілі басқаруды талап етеді:
жоспарлау – шешімді қабылдау – шешімді жүзеге асыру – бақылау. Сондықтан,
сапаны көтеру қажеттілігін процесс, оны ұйымдастыру және барлық
деңгейлердегі басқарушылардың позициясы ретінде қарастыруға болады.
Процесс ретіндегі сапаны басқару тауардың өндірісі мен өтімділігін ғана
қамтымайды, сонымен бірге елдің экологиялық және экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін мемлекет жағынан тауардың сапасын бақылауды қамтиды.
Айналымдағы тауар сапасын басқару концепциясы нарық пен тұтынушыға
деген бетбұрыс болып табылады. Жоғары сапа кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін көтеру ғана емес, сонымен қатар бұл кәсіпорынды басқару
сұрақтарын жақсы шешуді білдіреді. Сапа тұтынушының сенімін иемденуге
мүмкіндік береді, яғни маркетингтің негізгі қызметін – тұтынудың стилін
құрастыру болып табылады. Бірақ, сапаны басқару процесінде өндіруші мен
тұтынушыда сапаға деген әртүрлі қарым-қатынас пайда болады. Өндіруші үшін
сапалы тауар болып нарықта өтетін тауар табылады. Тұтынушы үшін сапалы
тауар болып сатып алуға болатын тауар табылады. Сондықтан, халықтың сатып
алу қабілетінің төмендеуі өндірушілердің төмен сапалы тауарды шығаруға
мүмкіндік беретін сапалы тауарды шығару үшін шығындарды азайтуға әкеледі.
Ал, сатып алушылар өнімде жоқ тұтынушылық сипаттарды толықтыра алады.
Сонымен, өндірушінің сапасы деген түсінік мемлекет жағынан бақылаусыз
ішкі нарықтағы тауардың бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуінде көрінуі
мүмкін (5 сурет).
А - өндірушілердің көзқарастары жағынан өнімнің сапасын құрайтын
сипаттардың жиынтығы;
В – тұтынушылардың көзқарастары жағынан өнімнің сапасын құрайтын
сипаттардың жиынтығы (В - Bt + Bj);
Bj - өнімде бар сипаттар (А мен В қиылысқан жері);
В2 - өнімде жоқ сипаттар, бірақ тұтынушымен енгізілетіндер
(A-Bt) - өнімде бар, бірақ тұтынушымен байқалмаған сипаттар.
Нарықта жетістікке жету үшін өнім сапасының жоғары техникалық
деңгейінің болуы міндетті емес. Кейде әлемдік үлгідегі өнім белгілі нарықта
өтілмейді және керісінше, егер маркетинг сапалы емес тауардың бейнесін
жоғары сапалы бейнеге ауыстырса, онда бұл тауар үлкен сұранысқа ие
болады.
5 сурет - сапа маркетингтік түсінік және менеджментті ұйымдастыру негізі
ретінде.
Бәсекеге қабілетті кәсіпкер бұл ақиқатты түсінеді және маркетингтің
барлық құралдарын пайдаланып, тауардың сатып алушы үшін қандай маңызы бар
екеніне екпін жасайды. Сапаны талап ету тек тауарға ғана емес, сонымен
қатар нарықтық экономикадағы барлық жұмыстар мен қызметтерге тиісті болып
табылады. Тұтынушы үшін тауар тек өнім ғана емес, қызмет те болып табылады.
Қазір Қазақстанға коммерциялық ғана емес, сонымен бірге әкімшілік-
басқарушылық, консалтингтік және қызметтердің басқа түрлері кіретін
кеңейтілген қызмет нарығы тән болып келеді. Қызметтердің де сапасы болады,
бірақ оларды бақылау қиын, өйткені олар уақытта ерітіліп кетеді (6 сурет).
Сонда да, республиканың тұтынушылық нарығына көрсетілетін қызметтердің
сапасын анықтайтын факторлары бола алатын белгілі өлшемдердің жинағын
ұсынуға болады:
1. Берілген нақты қызметті көрсету үшін белгілі білімдері және
дағдылары бар фирма қызметкерлерінің компетенттілігі.
2. Фирманың өзіне алынған міндеттемелерді орындайтындығына тұтынушының
ішкі сенімінен көрінетін сенімділік.
3. Қызметкерлердің клиенттің сұранымдарына жауап беруге әрдайым және
барлық жерде дайын болуларынан, адалдықтарынан көрінетін қайырымдылық.
4. Тек қызметкерге ғана емес, сондай-ақ әр басқарушыға физикалық,
психологиялық мүмкіндіктің болуы. Қызметкермен байланыс жеңіл және жағымды
болуы керек.
5. Қызметкерлердің клиенттер позициясында тұра алуға, олардың
ерекшеліктерін түсінуге және оларға бейімделе алуларынан көрінетін түсінік.
6. Өз уақытысында және клиентке түсінікті тілде ақпаратты ала алатын
коммуникацияның мерзімдерін қамтамасыз ету және коммуникабелді болу.
7. Фирманың беделдігімен, адалдығымен, клиентпен байсалды қатынасына
кепілдік берумен анықталатын сенімділік.
8. Қауіпсіздік: клиенттер тәуекелдіктен (физикалық, қаржылық, моралдық)
сақтануы қажет.
9. Түсіністігі, сыпайгершілігі, сыйластығы, ықыласы.
10. Қызметтердің атқарылуы, яғни олардың материалды түрде расталуы.
Жоғарыда көрсетілгендер қызмет сапасының нормасы болуы қажет. Егер де
коммерциялық қызметтер нарық жағдайында фирманың өзімен іске асырылса, онда
мемлекеттік қызметкерлер үшін берілген сапа көрсеткіштерінің тізімі
міндетті, бақыланатын норма болуы керек. Олардың біреуі болмаса,
мемлекеттік аппараттың қызметкерлері түрлі деңгейдегі мемлекеттің
әкімшілігінде жұмыс істеу мүмкіндігінен айырылуы қажет және жаңа
қызметкерлермен ауыстырылуы керек.
Сонымен, сапаның теориялық негіздерін білу келесі қорытынды жасауға
мүмкіндік береді:
Сапа категориясы толыққанды нарықтың жұмыс істеуінің негізгі шарттарының
бірі болып табылады және нарықтың белгілі түрінің қызмет етуінің
тұтынушылық артықшылығын көрсетеді.
Кәсіпорынның нарық жағдайында өмір сүруі үшін өндірілетін тауарлардың,
жұмыстардың, қызметтердің сапасын көтеру бойынша тұрақты жұмыс қажет
етіледі.
Нарық жағдайына бейімделу үшін өндірушілер тек сапаға, өндіріс жағдайына
ұмтылу ғана емес, сонымен қатар берілген тауарға тұтынушылық сұраныстың
болуымен байланысты сапаның көрсетілуіне ұмтылуы қажет.
Тауар сапасының деңгейі жоғары болған сайын, өндірушілердің әртүрлі нарықта
және мемлекеттегі түрлі экономикалық, саяси және әлеуметтік жағдайында
максималды пайда ала отырып, өзі үшін үлкен тиімділікпен жұмыс істеу
мүмкіндіктері көп болады.
Сапа тұтынушының сенімін иемденуге мүмкіндік береді, яғни
маркетингтің негізгі қызметін – тұтынудың стилін құрастыру болып табылады.
Бірақ, сапаны басқару процесінде өндіруші мен тұтынушыда сапаға деген
әртүрлі қарым-қатынас пайда болады. Өндіруші үшін сапалы тауар болып
нарықта өтетін тауар табылады. Тұтынушы үшін сапалы тауар болып сатып алуға
болатын тауар табылады.
қызметті сезіну
қызметті сезінбеу
6 сурет - қызметтің сапасын қабылдау
1.2. Экономиканың сапа деңгейіне әсер ететін факторлар және механизмдер
Сапаның рөлі мен мәні өндіріс технологиясы және адамның
қажеттіліктерінің дамуы арқасында үнемі өсіп жатыр. Мәдениет пен білім беру
деңгейінің өсуі әр күн сайын тұтынушыларды өте талғампаз және міншіл болуға
әкеледі.
Бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етуде ХХ ғ. 80 жылдары сапаға деген
талаптар маңызды болып табылды. 80 пайыздан астам сатып алушылар өнімді
әлемдік нарықтан ала отырып, бағаға қарағанда сапаға артықшылық береді.
Тәжірибе көрсеткендей, сапаға кеткен шығындар жалпы өндірістік шығындардың
15-25 % төмен болмауы керек.
Өнімнің сапасымен несиелеу, инвестициялар, жеңілдіктерді беру
мүмкіндіктері байланысты. Мысалы, Еуропаның бірқатар елдерінде тауардың
сапа сертификатынсыз нарыққа жіберілмеуі туралы заң бар және
сертификатталынбаған тауарлар екі есе арзанырақ сатылуы қажет.
Сапамен байланысты ұйымдастырушылық-экономикалық және техникалық
проблемалар зерттеудің пәні болды және оларды шешу жолдары ғылымның
саласына айналды.
АҚШ-тың 80 жылдардағы үлкен соғысы. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
жаһандық экономикада АҚШ-тың үстемділігі нығайтылды. Американдық тәжірибе
зерттелген және бүкіл дүние жүзінде қабылданған. 1953 жылы ағылшын
мамандары АҚШ-та өндірісті ұйымдастыруға зерттеу жүргізген. Бірақ, сапаны
басқару аумағында олар үнемді статистикалық бақылау қолданып жатқанын
айтқан[1]. Американдық кәсіпорындар таңдамалы қабылдауыш бақылау қолдаған,
жарамды өнімнің 98%-не ғана рұқсат етілген. Ақауы бар өнімдер
тұтынушылардың талаптары бойынша ақысыз ауыстырылған.
Еуропа елдері экономикасының ғылыми-техникалық дамуы және өсуімен,
жапондық ғажаптың пайда болуымен байланысты алдыңғы қатарлы кәсіпорындар
кемшіліктері бар өнімдерді ауыстыру және тіркеумен қанағаттандырылуын
тоқтатты. Сапаны басқарудың кешенді жүйесін қалыптастыру басталды. Бұл
жүйелер тарай бастағанда нарық сапаның бағадан маңыздырақ екенін
мойындады. Нәтижесінде американдық бизнес 70-80 жылдары жоғары сапалы
тауарларды нарыққа төмен бағалармен ұсынған жапон және еуропалық фирмалар
жағынан қатаң бәсекелестікке ұшыраған.
Кейінірек, 1987 жылы сапа бойынша ең танымал американдық мамандардың
бірі Д. X. Харрингтон бұл кезең туралы былай деп жазды:
80 жылдардағы үлкен соғыс әскери әрекет емес, ол өнеркәсіптік соғыс
және оның бастаушысы ретінде бүкіл әлемдегі тұтынушылар болып табылды.
Американдық өнеркәсіпке тек Жапония жағынан ғана емес, сондай-ақ бүкіл Азия
мен Еуропа жағынан да шабуыл жасауда. Көптеген тауарлардың түрлері бойынша
кемелдену деңгейі АҚШ –пен анықталмайды.
Үлкен қақтығыс біздің еліміздегі құндылықтар жүйесіне таралған сал
ауруына қарсы жүргізіледі. Бұл сал ауруы маған бәрібір немесе одан да
жаман болар еді секілді қатынаспен сипатталады. Қызықпаушылық мәнсіздікке
әкеледі. Бұл қызықпаушылықтың өсуі бүкіл Құрама Штатын қамтуда және онымен
күресу керек, өйткені өнімнің, қызмет пен еңбек өмірінің сапасы 90 жылдары
бәсекеге қабілетті деңгейге жету қажет.
Президент Р. Рейган Хьюлетт-Паккард компанияның президентіне Дж. А.
Янгқа ішкі және сыртқы нарықтағы американдық өнеркәсіптің бәсекеге
қабілеттілігін көтеру жолдарын іздестірумен айналысатын топты басқаруды
ұсынған. Президентке және оның кабинетіне деген есебінде Янг былай деген:
Американдық өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігі әлемдік нарықта соңғы екі
онжылдықта байқалған. Төмен түсіп кетуді сыртқы сауда дефициті, өнімді
сатуда әлемдік нарық үлесінің қысқартылуы, біздің өндірістік саламыздың
пайдасының төмендетілуі, еңбек өнімділігінің жәй өсуі және нақты жалақы
өсімінің болмауы айғақтайды.
Өздерінің жұмыстарын жақсартуға бағытталған американдық
корпорациялардың еңбектері нәтижелері тұтынушылардың американдық өнімге
деген сенімді қалыптастыруға көмектесті. 1985 жылдың қазан айында Гэллап
институты сапаны бақылау бойынша Американдық қоғам (СБАҚ) үшін
тұтынушыларға сұрастырулар жүргізген. Бұл сұрастыру көрсеткендей,
тұтынушылардың 27 % ғана сапаның өсуіне сенім білдірмейді. Ол 1980 жылы
СБАҚ үшін жүргізілген сұрастырулармен салыстырғанда 250% өскенін
айғақтайды. 1985 жылдың сұрастырулардың нәтижелері бойынша сұрастырылған
тұтынушылардың тек 33% ғана шетел өнімдері сапа бойынша тең немесе
американдық өнімдерден жақсырақ (227% өскен) деп есептейді.[2]
ХХІ ғ. Ресейдің үлкен соғысы – бұл әскери әрекет емес, ол өнеркәсіптік
соғыс және оның бастаушысы ретінде Ресейдегі және бүкіл әлемдегі
тұтынушылар болып табылады. Ресейдің жағдайы Харрингтонпен сипатталған
кезеңдегі АҚШ-тың жағдайына ұқсас. Ресейлік шаруашылыққа, өнеркәсіпке АҚШ,
Жапония, Еуропа, Азияның жаңа индустриалды елдері жағынан шабуыл жасауда.
Көптеген ресейлік тауарлар мен қызметтер әлемдік нарықта бәсекеге түсе
алмайды. Ресейлік экспорт қысқартылуда.
Көптеген тауарлардың түрлеріне байланысты кемелдену деңгейі қазір
Ресеймен анықталмайды. Бұрын ХІХ-ХХ ғ. басында Батыс Еуропада орыс тауары
термині кең қолданылған, ол тауардың сапасын, кейбіреулердің қолы жететін
тауарды білдірген.
Айта кету керек, оқулықтарда берілген теріс пікірлер біздің елімізде
сапаны басқару аумағындағы зерттеулер мен жұмыстар Жапония, Еуропа мен АҚШ-
тың дамыған елдерінен айтарлықтай артта қалулары туралы айтылған.
Сапа аумағындағы зерттеулер мен жұмыстар біздің елімізде кеңінен және
жақсы жүргізілген[3]. Олар жеке бағыттар бойынша артта ғана қалмады,
сонымен бірге онжылдықта әлемдік деңгейді қуып жеткен. Бірақ тәжірибеде
сапаны басқарудың тиімді жүйесі әскери-өнеркәсіптік кешенінде - ӘӨК
құрылған және қолданылған.
ӘӨК өнеркәсіптің негізгі салаларының басым көпшілігін қамтыды. Оның
салаларында, кәсіпорындарында ескерген техникалық базасында азаматтық
бағыттағы өнім де өндірілген. Сол себептен, тұтынушылық нарық үшін
тауарларды әскери өндірістің қалдықтарын қайта өңдеу жолымен алған[4].
Сондай-ақ, экономиканың азаматтық саласындағы өндірісті ұйымдастыру,
техникалық база артта қалған болатын. Экономиканың азаматтық саласында
жұмыс істеген мамандар мен басқарушылар үшін 90 жылдарға дейін сапаны
басқару аумағында ӘӨК жетістіктеріне әлі қол жеткізілмеген, оларға көбінесе
қазір де қол жеткізілмеген.
ӘӨК-де сапаны басқару аумағындағы жетістіктер жаңа өнімді құру
бойынша зерттеулер мен әдіснамалар кезеңінде сапамен технологиялық
қамсыздандыру әдістері, бақылау картасын, автоматтандырылған, арнайы
мемлекеттік және салалық стандарттарды қолдану арқылы сапаны статистикалық
реттеу ретінде көрсетілген. Бұл жетістіктерге өнім сапасын басқарудың
кешендік жүйесін де - ӨСБКЖ, сонымен қатар кәсіпорындар мен жеке бөлімшелер
жұмыстарының сапасын басқарудың кешенді жүйесін, мердігерлермен жұмыс істеу
формалары мен әдістерін жатқызуға болады. Бұл әдіснамалар біздің елімізде
ӘӨК-нің салаларында жүзеге асырылған.
Әрине, нарықтық экономиканың жағдайларында сапаны басқарудағы
ұйымдастырушылық-экономикалық проблемалар көбінесе басқаша шешіледі, басқа
тиімді жолдар пайдаланылады. Бірақ та бұл аумақта жиналған тәжірибені және
отандық ғылымның потенциалын қолдану өте пайдалы.
Сапаға деген жапондық әдісті анықтауға келетін болсақ. Нарықтық
экономикасы бар дамушы елдердің ішінен сапаның проблемасын қазіргі деңгейде
түсіну маңыздылығы ең алдымен Жапонияда болды. Жапониядағы сапа үшін
қимылдарды қалаушылардың бірі профессор Каору Исикаваның айтуынша, сапаға
үнемдемеу керек, себебі сапаның өзі үнемділік болып табылады[5].
Сапаның проблемасын Жапонияда шешу сәтті болды. Сапаны басқаруды
мемлекеттік саясаттың қатарына қойды. Негізгі бағыт ретінде жұмыс орнында
сапаны бақылаушыларымен әрекет ететін қызметкерлерді, орындаушыларды сапаны
қамтамасыз ету бойынша іс-әрекетке қатыстыру болып табылады. Жапонияда
күрделі статистикалық әдістерді қызметкерлерге түсінікті етіп істеген және
ең негізгісі, қызметкерлерді сапаның проблемасы – бұл әр жапондықтың
проблемасы деп сендірген.
Сапаны басқару моделі құрылған, онда сапаны жалпы бақылау
кәсіпорындарда сапаны қамтамасыз етудің біртекті процесі ретінде
көрсетілген, бұл процесс бірінші сызықтың президентінен қызметкерлерге
дейінгі оның барлық персоналымен жүзеге асырылады.
1967 жылы жасалған сапаны басқару бойынша жапондық жүйесінің
ерекшеліктері бүкіл әлемде және қазіргі кезде негізгі болып табылады[6]: 1)
сапаны фирманың деңгейінде басқару, оған барлық қызметкерлердің мүше болуы;
2) сапаны басқару саласында кадрлардың біліктіліктерін көтеру және даярлау;
3) сапа үйірмесінің қызметі; 4) сапаны басқару бойынша қызметті бақылау
және бағалау; 5) статистикалық әдістерді қолдану; 6) сапаны бақылау
бойынша жалпы ұлттық бағдарлама.
Сапаны басқару бойынша жапондық жүйесінің ерекшеліктері туралы барлық
елдерде оқытылып жатыр. Айта кету керек, Жапонияда көптеген кәсіпорындардың
персоналы жоғары білікті, қызметкерлері жоғары математиканың, басқа да
пәндердің негіздерін біледі. Мұндай жоғары технологиялық тәртібі бар
компетенцияның деңгейі сапаның өте жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
Сапаны басқарудың әкімшілік және экономикалық әдістемелеріне келетін
болсақ. Сапаны басқару бойынша әдіснамалардың барлық көптүрлілігін екі
негізгі бағыттарға бөлуге болады.
Әкімшілік әдістеме. Шығарылатын өнімнің сапасын 100% дейін көтеру
көзделіп жатыр. Өнімнің сапасын өнімнің, бұйымның өмірлік циклы кезеңдері
бойынша бөліндер.
Өнімнің өмірлік циклы[7] өндірісті, пайдалануды және тұтынуды қамтитын
маркетингтік зерттеулерден және зерттемелерден басталады. Кемшіліктердің
пайда болуына әсер ететін операциялар мен кезеңдер анықталады және
зерттеледі. Кемшіліктердің барлық түрлері үшін кемшіліктердің пайда болуын
алдын-алу бойынша және сапаны 100%-ке дейін жеткізу шаралары ұсынылған.
Әкімшілік әдістеме кезінде ақаулықтың болуы түрлі жолмен жоюға қажетті
төтенше жағдай ретінде қарастырылады.
Сапаның проблемасына деген экономикалық әдістеме таза экономикалық
көзқарасқа негізделген. Кемшіліктердің пайда болуын алдын-алу бойынша жұмыс
осылай жүргізіледі, бірақ өнім сапасының есептік деңгейі оны жүзеге
асырудың экономикалық жөнді көлеміне байланысты болады.
Сапаны қамтамасыз етуге салынған ақша жұмыстың бастапқы кезеңінде
көптеген пайда әкелу мүмкін. Сапаны қамтамасыз етуге кеткен шығынның өсуі
сәйкесінше салынған ақшаның қайтарымын төмендетеді. Үлкен шығын кезінде
бөлінген қаржы аз қайтарымды береді.
Бұл экономикалық әдістеменің шегі сапаның тиімді деңгейін таңдап алуға
мүмкіндік береді. Ақаулықты және өндіріс пен қолданысқа енгізу процесі
кезінде жеке өнімдердің кемшіліктерін шарасыз шығындарға жатқызады.
Сапаны әкімшілік басқару тарихи тұрғыдан бұрын басталды.
Технологиялардың дамуына, ғылымдандырылған өндірістердің пайда болуына
байланысты сапаны қамтамасыз етуге кеткен шығынды одан күтілетін
тиімділікпен салыстыра бастады. Сапа түсінігі экономикалық категорияға
ауыса бастады. Бұл сапаны әкімшілік басқару концепциясынан, басқалар қате
ойлағандай, бас тарту емес[8]. Әкімшілік басқару концепциясының көптеген
қағидалары негізгі болып қалуда. Бірақ олар экономикалық мазмұнмен
жетілдірілген.
Технологиялар эволюциясының кезеңдері[9]. Қазіргі технологиялар
эволюциясының бірінші кезеңі жаңалықтарды енгізудің технологиялық кешеннің
пайда болуымен және таралуымен сипатталады. Бұл кешеннің жаңалықтарын
енгізу адамнан техникаға табиғи ортаға тікелей әсер ету қызметі берілген –
еңбектің заты. Бұрынғыларға қарағанда, көліктің құралы ретінде өңдейтін
және өлшейтін құралдар, жабдықтар, механизмдер құрылған және таралған.
Екінші кезең жаңалықтарды енгізудің энергетикалық кешеннің таралуымен
байланысты. Бұл кешеннің жаңалықтарын енгізу адамнан техникаға
технологиялық әсер етулерді энергетикалық қамсыздандыру қызметін берген.
Жаңалықтарды енгізудің энергетикалық кешенінің таралуы және пайда болу
нәтижесі – бұл индустриялық дамуға өткенде автоматтандырылған көлікті
қолдану болып табылады.
Технологиялық дамудың үшінші кезеңі адамнан техникаға процестерді
басқару қызметін беретін жаңалықтарды енгізу бойынша басқару кешенінің
таралуы және пайда болуымен көрсетілген. Кешеннің таралуы басқарудың
автоматтандырылған жүйесінің автоматтандырылған көліктерін, ақпараттық
технологияларды пайдаланумен, индустриалдық дамудан постиндустриалдық
дамуға өтумен сипатталады.
Технологиялық жаңалықтарды енгізудің кешендері индустриалдық дамуынан
бастап адаммен басқарылатын көліктерді, кейін тасымалдау пәнімен
ерекшелінетін автоматтандырылған көліктерін қамтыған. Бастапқыда ол зат
болды, сосын затқа энергия мен ақпарат қосылған. Сондықтан заттарды
тасымалдайтын көліктер (ЗК), энергияны тасымалдайтын көліктер (ЭК),
ақпаратты тасымалдайтын көліктер (АК) пайда болды және таралған.
Кейін олардың орындарына заттарды өңдейтін автоматтар (ЗА) және
энергияны өңдейтін автоматтар (ЭА), ақпаратты өңдейтін автоматтар (АА) келе
бастады.
Адамның техникаға беретін қызметтердің көп болуы адамның өндірістік
жүйелерде алатын рөлін ұлғайтқан, себебі адам арқылы өте негізгі және
күрделі қызметтер беріледі. Адамның қызметтері көбінесе басқару саласында
жиналған.
Технологиялық укладтар. Технологиялар эволюциясы процесінде
жаңалықтардың енгізілуін таратуда циклдық және кешендік сипат бар, ол
біріккен технологияларды, сондай-ақ өндіріс пен басқаруды ұйымдастыру
формаларды қолданатын аумақта технологиялық укладтардың тұйық өңдеуші
контурлық формасын экономикаға әкеледі[10]. Дамушы елдердің экономикасында
өмірлік цикл укладының ұзақтығы Кондратьевтің үш циклына сәйкес келеді,
экономикада бір уақытта үш уклад[11] қызмет етеді.
Еңбек өнімділігі бойынша әлемдік экономикада үстемдік ететін еледердегі
технологиялық укладтардың және техникалық жаңалықтарды енгізу кешендерінің
таралу кезеңдерінің орташа бағалары 2 кестеде берілген.
Бірінші технологиялық уклад заттарды тасымалдайтын көліктің негізгі
элементі болып табылатын қайта өндірілетін контур ретінде көрінеді;
екіншісінде заттарды және энергияны тасымалдайтын көліктердің кешені
негізгі рөл ойнайды; үшіншісінде – заттарды, энергия мен ақпаратты өңдейтін
көліктердің кешені.
Төртінші технологиялық уклад — заттарды тасымалдайтын көліктердің
орнына автоматтандырылған көліктер – автоматтар болған кешеннің қайта
өндірілетін контуры болып табылады. Бесінші уклад – бұл заттарды және
энергияны тасымалдайтын автоматтар және ақпаратты өңдейтін көліктер үшін
кешеннің контуры, алтыншысы - заттарды, энергия мен ақпаратты өңдейтін
автоматтар кешенінің контуры.
Техниканың төртінші укладының өкілдері болып массалық өндірісте
қолданылатын және жаңа өнімді шығаруға өткенде адамның қатысуын қажет
ететін автоматтандырылған сызықтар болып табылады. Бесінші укладтың
өкілдері ретінде иілімді автоматтандырылған өндірістер болып табылады, ол
компьютерлік жүйені басқара отырып, көптеген азық-түліктерді адамның
қатысуынсыз өндіруге мүмкіндік береді.
Сапаны қамтамасыз етуге салынған ақша жұмыстың бастапқы
кезеңінде көптеген пайда әкелу мүмкін. Сапаны қамтамасыз етуге кеткен
шығынның өсуі сәйкесінше салынған ақшаның қайтарымын төмендетеді. Үлкен
шығын кезінде бөлінген қаржы аз қайтарымды береді. Ақаулықты және өндіріс
пен қолданысқа енгізу процесі кезінде жеке өнімдердің кемшіліктерін шарасыз
шығындарға жатқызады.
2 кесте - еңбек өнімділігі бойынша әлемдік экономикада үстемдік ететін
еледердегі технологиялық укладтардың және техникалық жаңалықтарды енгізу
кешендерінің таралу кезеңдері
Укладтардың номерлері 1 2
Зерттеулер мен 1—6 60—80
зерттемелер
Өндіріс 40-45 5—10
Қолдануға дейін жеткізу 5—15 20—30
Пайдалану 40—54 15—25
Мысалы, мына түрлі американдық компаниялар АТТ, Эйвон, Корпинг
Гласе, Дженерал Моторз, Хьюлетт-Паккард, ИБМ, Полароид сапаны
басқару аумағында оларға бірдей он негізгі бағыттарды жасаған[15]:
1. Жоғары буын басқарушының қызығушылығына жету.
2. Сапаны жақсарту бойынша басқарушы кеңесті құру.
3. Бүкіл басқарушы құрамды тарту.
4.Сапаны жоғарылатуда ұжымдық мүшелілікті қамтамасыз ету.
5. Сапаны жоғарылатуда жеке мүшелілікті қамтамасыз ету.
6. Жүйелерді жетілдірту, процестерді реттеудің топтарын құру.
7. Сапа үшін күреске мердігерлерді тарту.
8. Басқару жүйесі қызмет етуінің сапасын қамтамасыз ету шаралары.
9. Жұмысты жақсартудың қысқа мерзімдік жоспарлары және ұзақ мерзімді
стратегиясы.
10. Еңбекті қадірлеу жүйесін құру.
Бұл бағыттар сапаны басқарудың ұйымдастырушылық-экономикалық
негіздердің мәнін көрсетеді.
1.3. Экономиканың сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау әдістері
Эконономиканың сапасын сипаттайтын көрсеткіштер сапаның қандай деңгейде
екенін көрсетеді. Сондықтан осы көрсеткіштер арқылы сапаның анықтау
әдістерін де қолдануға болады.
Квалиметрия тауар мен қызмет сапасын өлшеу туралы ғылым болып табылады.
Сапа көрсеткіштерін анықтайтын инструментальды и эксперттік әдістер бар.
Инструментальды әдістер арнайы аппараттың физикалық тиімділіктеріне
және оларды қолдануға негізделген. Автоматтандырылған, механикаландырылған
және қолға үйрету әдістері бар. Автоматтандырылған әдістер өте объективті
және нақты болып табылады.
Эксперттік әдістер физикалық құбылыс ашылмаған немесе қолдануға қиын
жерде пайдаланылады. Осы әдістің мысалы – фигуристтердің сапасын бағалау.
Эксперттік әдістің түрі ретінде адамның сезімтал органдарын қолдануға
негізделген органолептикалық әдіс болып табылады.
Әдетте, өлшеу – бұл бір өнімді басқамен салыстыру. Егер де нәтиже
теоретикалық жолмен алынса, онда бұл өлшеу емес, болжау болып табылады.
Салыстыру әдістері. Салыстырғанда үш шкаланы немесе әдістерді қолдануға
болады: деңгейлердің шкаласы; интервалдар шкаласы; байланыстардың шкаласы.
Деңгейлердің шкаласын Q деңгейінің өлшемімен қолданғанда Qi қалған
өлшемдері мына принцип бойынша салыстырылады:
.
Мысалы, мұздың еру температурасы Q = 0°С, өлшенген температура Qi
=50°С, сондықтан объекттің температурасы берілген деңгейден асады.
Тәртіп шкаласы бойынша өлшегенде өлшемнің нәтижесі ретінде шешім болып
табылады, мысалы, салыстыру объектілерінің тізбегі ретінде:
Тізбек эксперттердің бағалау нәтижесі болып табылады.
Байланыс шкаласы бойынша өлшегенде, ол әдетте физикалық өлшемдерді
(масса, ұзындық, қуаттылық) өлшегенде қолданылады, өлшемдер мына принцип
бойынша салыстырылады:
мұнда qi —өлшенген өлшем; Q — эталондық өлшем.
Сапаны анықтаудың әдістерінің бірі бұл эксперттік әдістер болып
табылады.
Сапаны бағалау үшін эксперттік әдісті қолданғанда тәртіп шкаласы жиі
пайдаланылады[16]. Салыстырудың сұрағы жақсы немесе жаман, көп немесе
аз принципі бойынша шешіледі. Қаншалықты жақсы немесе жаман туралы толық
ақпарат көбінесе қажет етілмейді.
Жұптық салыстыру. Тәртіп шкаласын немесе қатарды құрастырғанда
эксперттер жұптық салыстыру әдісін қолданады. 2 кестеде алты объектілерді
қатарға жұптық салыстыру жолмен тұрғызу мысалы келтірілген. Бұл объектті
нақты жолмен анықтаған бір эксперттің жұмыс нәтижесі болып табылады. Бір
объекттің басқаның алдында артықшылығы 1 деп белгіленген, басқа жағдай – 0.
Объектілер үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Нарықтық қатынастар жағдайларында экономиканың сапасын көтеру
механизмінің қызмет етуінің теориялық және әдіснамалық негіздерін зерттеу.
1.1.Экономикалық сапа түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..6
1.2.Экономиканың сапа деңгейіне әсер ететін факторлар және
механизмдер ... .19
1.3.Экономиканың сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау
әдістері ... ...29
2. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру жағдайындағы
экономиканың қазіргі жағдайын бағалау.
2.1.Қазақстан экономикасының қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 35
2.2.Әлеуметтік сфераның қазіргі жағдайын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
2.3.Экономиканың сапасын көтерудің қолданыстағы механизмін
талдау ... ... ..70
3. Экономиканың сапасын көтеру механизмдерін мемлекетте пайдалануды
жетілдіру бағыттары
3.1.Мемлекет тарапынан сапаны көтеруді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .82
3.2.Сапаны көтеру механизмдерін жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .98
3.3.Сапа саласындағы Қазақстан Республикасының ұлттық саясатын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .109
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...120
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.122
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..127
КІРІСПЕ
Жұмыс тақырыбының өзектілігі: Қазақстан экономикасының бәсекеге
қабілеттілігін арттыру күн тәртібіне қойылған өзекті мәселелердің бірі
болып отырғаны белгілі. Осыған орай экономиканың сапасын көтеру мәселесі
қазіргі даму сатымызда ең бір маңызды мәселеге айналып отыр. Осы тұрғыдан
алғанда сапаны көтеру механизмдерін зерттеу және оларды мемлекеттің
пайдалану мәселелері аса өзекті болып табылады.
Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік
қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға
қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын
қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның
өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді.
Біздің еліміздің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің
қоғамдастығына қарай жедел жылжуы және оның тұрақты мүшесі ретінде
Қазақстанның тұғырнамасын нығайту. Және мұның қажетті шарты – Қазақстан
тауарлары мен қызметтерінің озық халықаралық стандарттардың сапалық
деңгейіне шығуы. Бірақ бұл жеткіліксіз. Бізге экономиканың барлық
деңгейінде – бүгінгі де, сол секілді ықтимал мүмкін болатын нақты да
перспективалы бәсекелестік артықшылықтарымызды қажеттілікпен әрі
сарабдалдықпен анықтауға және пайдалануға тура келеді. Жүйелілік – біздің
осы заманғы әлемде таяудағы онжылдықта алға жедел жылжуымыздың басты
қағидасы.
Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал,
осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да
серпінді бөлігіне айналуы үшін біз алда тұрған басты міндетті шешуге
тиіспіз.
Бүгінгі таңда әлемде көптеген сапаны басқару жүйелері қолданылады.
Осы жүйелерді қолдана отырып кез-келген мемлекет өз экономикасын тиісті
деңгейде көтеріп өркендетеді.
Экономиканың сапасын көтеру өндірістік технологияның дамуы және
адамдардың сұранысынмен байланысты дамып отырады. Күн сайын мәдениеттің
және білім деңгейінің көтерілуі де экономиканың сапасын көтерудің бір көзі
болып табылады.
Ұйымдық-экономикалық және техникалық мәселелер, казіргі уақытта
сапаны көтерудің негізгі зерттелу пәні болып табылады. Оны шешудің жолдары
арнайы ғылым саласында жүзеге асырылады.
Экономиканың сапасын көтеру қазіргі уақытта мемлекетте өзекті мәселе
болып табылады. Ол Қазақстан Республикасының экономикасының сапасын көтеру
механизмімен байланысты, соның ішінде қазіргі заманға сай технологияны
дамыту, өз елімізде бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру, салық саясаты
механизмдерін жетілдіру, екінші деңгейдегі банктердің несиелендіру
механизмін жетілдіру, қазіргі заманға сай, білімі жоғары мамандар дайындау
және тағы басқа көптеген мәселелерді шешу негізгі қажеттілік болып
табылады.
Сонымен қатар нақты экономикалық модель жасап, сапаны көтеру
механизмдерін құрып экономика сапасын жоғары деңгейге көтеру. Сондай-ақ
бәсекелестікке, меншіктің әрқилы формаларын дамытуға негізделген
экономикаға әлеуметтік бағдарлануды белгілеу.
Осы айтылған мақсатты жариялау және ел экономикасы сапасын жоғары
деңгейге жеткізу бұл алда тұрған міндеттер.
Зерттелу деңгейі: экономиканың сапасын көтеру жайлы мәселелерді
жайлы мәселелердің зерттелуі батыс ғалымдарының, американдық және ресейлік
зерттеушілер арасында кеңінен қарастырылған. Ал Қазақстанда бұл мәселені
зерттеу қайта құру кезеңінен бастап қолға алына бастады. Осы өзекті мәселе
ең алғаш Э.Деминг қарастырған. Одан кейін XX ғасырда Мэррейдің, Маслоудың,
Рокичтің жұмыстарынан, Шеттің, Ньюманның және Гросстың зерттеулерінен
көруге болады. Кейін бұл мәселе орыс жазушылары Исикавтың, Версанның,
Чайканың, Окрепиловтың, Амирджанянцтың, Куменің және тағы басқа көптеген
жазушылардың еңбектерінде көрініс тапты.
Жұмыс тақырыбының мақсаты: экономиканың сапасын көтеру механизмдерін
анықтау және қазіргі таңдағы қолданылып отырған экономиканың сапасын
көтеру механизмдерін жетілдіру. Сондай-ақ, экономиканың сапасын арттыру
жағдайындағы әлеуметтік сфераның қазіргі жағдайын кеңінен қарастырып, оның
дамуына экономиканың сапасын көтеру жағдайларының ықпалы қарастыру.
Зерттеу жұмыстың міндеті:
1. Экономиканың сапасын көтеру механизмінің қызмет етуінің теориялық
негіздерін зерттеу;
2. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру жағдайындағы экономиканың қазіргі
жағдайын бағалау;
3. Экономиканың сапасын көтеру механизмдерін жетілдіру.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қазақстан Республикасы экономикасының
қазіргі жағдайы және әлеуметтік сферасы. Елімізде қазіргі кездегі
экономиканың сапасын көтеруде қолданылатын механизмдер.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақстанда экономиканың сапасын көтеру
мәселелері, оған әсер ететін факторлар, көрсеткіштер, сонымен бірге өнім
сапасын көтеру мәселелері, бәскеге қабілетті өнім өндіру мәселелері,
қазіргі нарықтық экономикалық жағдайдағы еліміздің экономикасының сапасын
көтеру стратегиялары.
Жұмыс құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ЭКОНОМИКАНЫҢ САПАСЫН КӨТЕРУ
МЕХАНИЗМІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІН
ЗЕРТТЕУ
1.1. Экономикалық сапа түсінігі және оның маңызы
Сапа теориясының қалаушысы Э.Деминг жаман сапаның себептерін талдай
отырып, оларды екі негізгі топтарға бөледі: арнайы себептер және жүйемен
байланысты себептер (жүйелік). Оның бағалауынша, біріншінің үлесі 6%
құраса, ал басқа себептер - 94% жүйелік мазмұнда болады. Сапа облысындағы
басқа ірі беделді Дж. Джуран өзінің жұмыстарында 15% сапаға сәйкес келмеуі
жұмысшылардың қателіктерінен деп жазған. Қалғандары 85% әкімшілік жағынан
жаман басқаруымен түсіндіріледі. Яғни, әр объекттің сапасын өзгерту сапаның
арнайы жүйесін құру салдарын жою арқылы болады.
Сапаға әсер ететін факторларды үш негізгі топтарға бөлуге болады:
объективті, субъективті және арнайы.
Объективті факторлар өндірісті материалдық-техникалық
қамсыздандырумен, оның стандарттау деңгейімен, жобалық құжаттануды даярлау
сапасымен байланысты. Бұл факторлар жаңа тауар өндірісінің мүмкіндігін
айқындайды.
Субъективті факторлар кәсіпорынның ұйымымен, оның кәсібилігімен,
тәжірибесімен, мәдениетімен байланысты. Бұл факторлар сапаға айтарлықтай
әсер етеді. Арнайы факторларға арнайы нарықтағы сапаға әсер ететіндер
жатқызылады. Мысалы, ең сапалы киім жеке алынған аймақта сатылмауы мүмкін,
бірақ басқа жақта жақсы сатылады. Бұл өндірушілердің берілген аймаққа тән
мәдени, этникалық ерекшеліктерін ескермеуден болады. Жоғарыда айтылғандай,
мұндай өнім сапалы бола алмайды, бірақ технологиялық тұрғыдан жетілдірілген
болу мүмкін. Сапаға әсер ететін факторлар 1 суретте берілген.
Сапаның проблемаларымен қызығатын ұйымдардың басқарушылары үшін мына
сұрақтар өзекті болып келеді: сапалы өнімді қалай шығару керек? Сапаға
қалай жылжу қажет? Бұл жолдың кезеңдері қандай? Сапаның қандай жүйелері
бар? Оларды қалай құру керек?
Адамды операциялық жүйе ретінде қарастырған өндіріске
бағытталған басқару жүйесінің өндірістік үнемділігінен бас тарту – жүйе
ретіндегі кәсіпорынның тиімділігі адамға, қазіргі менеджменттің орталық
мәселелері болып табылатын кадрлық потенциалды қолдану және өсірту
тиімділігіне байланысты болады. Оның әлеуметтік қызметі ретінде тұлғаның
өзіндік даму мүмкіндіктерін іске асыру үшін және өндіріс тиімділігін өсірту
негізінде адамның рөлін, мәнін үздіксіз арттыру болып табылады. Сондықтан
бұлар сапаға әсер ететін факторларға да байланысты болып тапылады. Сапаға
әсер ететін факторларға келетін болсақ, ол 1 суретте көрсетілген.
1 сурет - Сапаға әсер ететін факторлар
Сапа проблемалары Академиясының академигі В.Е. Швецтің ойынша, қазір
сапа экономикасының теориясы мен тәжірибесіне әсер еткен негізгі
концептуалды әдістемелерді атап өтуге болады (2 сурет).
Берілген әдістемелерді жіктеу негізіне екі шарт жатады:тұйық –
ашық- үнемділік - әлеуметтік. Бұл критерилер менеджменттің қазіргі
әдістемелік жағдайларына байланысты анықталады.
Тұйық
Ашық
I III
Сапаны бақылау Сапа менеджменті - QM
(Тейлор жүйесі), сапаны
бақылаудың статистикалық
әдістері - SQC
II IV
Сапаны жалпы басқару - TQCСапаның жалпы менеджменті
- TQM
Үнемділік
Әлеуметтік
2 сурет - Сапа экономикасының негізгі концепциялары
Басқарудың жағдайлық әдістемесі – бұл кәсіпорынның ішіндегі барлық
ұйымдастыру түрлі сыртқы әсерлерге деген жауап болып табылады. Бұл
әдістеменің орталық жағдайы – берілген кезеңде кәсіпорынның жұмысына әсер
ететін жағдай. Осы кезде ұйымдастырушылық механизмдерді және әдістерді
қолдану қабілеттілігі, реакцияның жылдамдығы және адекваттылығы қажет, яғни
ұйым өзін ұйымдастыратын жүйе ретінде қарастырылады.
Жоғарыдағы жағдайлар өнім сапасының әдістемесіне қажетті өзгерістерді
енгізуге және сапа облысындағы ойлау эволюциясын түсінуге мүмкіндік береді.
Тауар – бұл тұтынушылық қасиеттері бар көп аспектті түсінік болып
табылатын нарықтың негізгі категорияларының бірі. Нарық қатынастарында
сатып алушы үшін тауарлардың тұтынушылық құндылығы бәсекелестіктің өсуімен
бірге өседі. Тауардың тұтынушылық құндылығы адамның қажеттілігін
қамсыздандыратын сипаттамаларымен сипатталады. Негізінен, бұл сипаттамалар
тауардың тұтынушылық құндылығын белгілі бір кезде және нарықта
қалыптастыратын факторлар болып табылады (3 сурет). Жалпы, барлық факторлар
үш классқа бөлінеді:
1) материалдық қажеттіліктерді (эргономикалық, утилитарлы)
қанағаттандыратын және сыртқы қалыптасудың көрсеткіштері мен экономикалық
көрсеткіштері әсерінен қалыптасатын сипат;
2) материалдық емес қажеттіліктерді (рухани, мәдени қажеттіліктер,
т.б.) қанағаттандыратын және сапа факторлары мен экономикалық
көрсеткіштері әсерінен қалыптасатын сипат;
3) уақыт ішінде (сенімділік, мода, т.б.) қажеттіліктердің
қанағаттандырылуын қамсыздандыратын сипат.
Жеке адам мен қоғам үшін тауардың тұтынушылық құндылығы уақыт ішінде
әрдайым өзгереді және адамдардың сатып алу қабілетіне байланысты болады.
Мэррея (1938 г.), Маслоу (1943 г.), Рокич (1973 г.) жұмыстарында,
сондай-ақ Шеттің, Ньюманның және Гросстың (1991 жыл) жаңа зерттеулерінде
тауардың пайдалылығы мыналардың әсерінен қалыптасады:
бірінші және екінші;
позитивті және теріс;
нақты және латентті;
сезінген және сезілмеген қажеттіліктер.
Қажеттіліктер ішкі және сыртқы факторлармен азғартылады. Олар үш
жағдайда өмір сүре алады:
1) рефракторлы, егер қажеттіліктің пайда болуына әсер етпейтін мүдденің
болуы;
2) сендіртетін, егер қажеттілік белсенсіз, бірақ қоздырылған болса;
3) белсенді, егер қажеттілік организмнің тәртібімен анықталса.
Өнімнің тауар ретіндегі тұтынушылық құндылығын қажеттіліктің үштен бір
бөлігі ғана қалыптастырады. Ол тұлғаның даму кезеңдері және оның тауарды
сапа секілді көрсеткіш арқылы бағалаудан көрінеді.
Сапа – ұлттық экономиканың даму деңгейі мен динамикасынан түрлі
шаруашылық бірліктегі сапаның қалыптасу процесін басқару және ұйымдастыра
алуға дейінгі көптеген факторлардың көрінуін сипаттайтын синтетикалық
көрсеткіш. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, сапа көрсеткіші өзінің
субъективтілігімен бірге қоғам мен жеке тұлғалармен объективті түрде
бағаланады. Нарықтағы әрбір тауар тұтынушымен сапа бойынша, яғни жеке және
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейімен бағаланады.
Тауардың сапасын көтеру басқарудың қызметі болып табылады. Сапаны
әлеуметтік басқару тауар-ақша қатынасы саласында қызмет ететін тауардың
сапасын жетілдірту және дамыту, оны сақтау мақсаты бар қоғамға әсер ету деп
түсіндіруге болады. Сапаны басқару тауардың сапасын көтеру және сақтау
бойынша қызметті менеджменттің жеке қызметі және тауар өндірудің
технологиялық процесінен бастап оны сатып алушының тұтынуымен бітетін
сапаға жету процесі ретінде бөліп көрсетуге болады. Сапаны басқару қызметі
ретінде ол тауар өндірісін бақылау және тауарды құру, сақтау, тұтынушыға
өткізу кезінде белгілі прогрессивті технологияларды қолдануда көрінеді.
Тұтынушыны еңбек өнімнің табиғаты емес, тұтыну объекті болып
табылатын қажетті қасиеттері бар тауарға айналатын өнім қызықтырады.Тұтыну
заты ретінде тұтыну әдісі, құрылымы, бағыттылығы бойынша әртүрлі өнімдер.
Қандай да бір өнімнің түрлі қасиеттері болады және әртүрлі қолдану
әдістеріне жарамды бола алады. Өз кезегінде, жеке өнімге тән қасиеттердің
жиынтығы оны ұқсас заттардан ажыратады және сапа деп аталатын объективті-
субъективті қасиетін көрсетеді, оның бір деңгейіне жата алады.
3 Сурет - Тауардың тұтынушылық құндылығын қалыптастыратын көрсеткіштер
Сапа көп ғасырлық даму жолынан өткен, бұл 1 кестеде көрсетілген. Сапа
қоғамдық қажеттіліктердің және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерінің
өсуімен бірге дамыған.
1 кестеде көрсетілгендей халықаралық стандарт сапаны экономикалық
категория ретінде ғана емес, сонымен қатар, сапа көрсеткіштерінің түрлі
жақтарына бірдей әдістемелерді де көрсеткен, оларды стандарттауға
болатындарға және тауар болудың белгілі жағдайларымен шектелгендерге бөлген
(4 сурет).
Сапа көрсеткіштерінің болуы сапа тұрғысынан тек салыстырылатын
тауарларды ғана бағалауға болатынын айтады. Бірақ та, жеке тауарларда
олардың сапасын бақылайтын тұтынушылық сипаттар бар.
Сапа – тек нарықтық экономикаға ғана тән емес категория. Ол түрлі
формациядағы адамдардың санасында және жағдайларда бар. Дегенмен, адам үшін
қиын жағдайларда сапаның өнімді тауар ретінде қабылдай алмайтын шектеуі
бар. Бұл адамдар үшін сапаның үлкен маңызы туралы айтады, оларды белгілі
деңгейлер бойынша бағалайды:
бірінші деңгей – стандартқа сәйкес;
екінші деңгей – қолдануға сәйкес;
үшінші деңгей – нарықтың сұраныстарына сәйкес;
төртінші деңгей – латентті (жабық) қажеттіліктерге сәйкес.
Бірінші деңгейде сапа мемлекеттік стандарт, техникалық жағдайлар,
коммерциялық шарттар және т.б. талаптарына сәйкес болу ретінде бағаланады.
Екінші деңгей тек өндірістік технологиялар стандарттарына сәйкес болуын
ғана емес, сондай-ақ нарықта сұранысқа ие болу үшін тұтынушының талаптарына
сәйкес болуын көрсетуі қажет.
Үшінші деңгей жоғары сапалы және төмен бағалы тауарды сатып алушының
талаптарының орындалуын көрсетеді.
Төртінші деңгейде қажеттіліктерді қанағаттандыратын тұтынушылық
қасиеттері бар тауарларды сатып алушылар көрсетілген.
Тұтынушыны еңбек өнімнің табиғаты емес, тұтыну объекті болып табылатын
қажетті қасиеттері бар тауарға айналатын өнім қызықтырады.Тұтыну заты
ретінде тұтыну әдісі, құрылымы, бағыттылығы бойынша әртүрлі өнімдер. Қандай
да бір өнімнің түрлі қасиеттері болады және әртүрлі қолдану әдістеріне
жарамды бола алады. Өз кезегінде, жеке өнімге тән қасиеттердің жиынтығы оны
ұқсас заттардан ажыратады және сапа деп аталатын объективті-субъективті
қасиетін көрсетеді, оның бір деңгейіне жата алады.
Сапа – иілмелі және өзгеретін түсінік. Бұл сапаның түрлі анықтамаларына
әкелді. Мысалы, американдық Ральф Недер сапаны сұраныстан шығатын сатып
алушының қажеттіліктерін қанағаттандыру деп сипаттайды. Француз
мемлекеттік стандартында 1987 жылы былай деп айтылған: өнімнің және
қызметтің сапасы фирманың өмірлігімен сипатталады.
1 Кесте - Сапа түсінігінің тарихи дамуы
Тұжырымның авторы
Сапа анықтамасының тұжырымы
Аристотель Заттар арасындағы айырмашылық.
(III ғ.б.э.д.) Жақсы-жамансипаты бойынша дифференциация
Гегель Сапа болмыстың анықтамасымен бірдей, сондықтан егер бір
(XIX ғ б.э.д.) нәрсе өзінің сапасын жоғалтса, онда ол өз болмысын
жоғалтады.
Қытай болжамасы Сапаны білдіретін иероглиф, екі элементтерден -
"тепе-теңдік" және "ақша" тұрады, сондықтан сапа
жоғары класс, қымбат деген түсініктерге тең.
Шухарт (1931 ж.) Сапаның екі түрі бар: объективті, физикалық
сипаттамалар, субъективті жағы: зат қаншалықты жақсы.
Исикава К.
(1950 ж.) Тұтынушыларды қанағаттандыратын сапа.
Джуран Дж.М. Қолдануға деген жарамдылық. Сапа - бұл тұтынушыны
(1974 ж.) қанағаттандыру деңгейі. Сапаға жету үшін өндіруші
тұтынушының талаптарын білу керек және бұл талаптарды
қанағаттандыратындай өнім жасау қажет.
ГОСТ-15467-79 Өнімнің сапасы – белгілі қажеттіліктерді
қанағаттандыруға жарамды өнім қасиеттерінің жиынтығы.
Халықаралық Сапа – бұл өнім немесе қызметтің қасиеттері және
стандарт сипаттарының жиынтығы, ол қажеттіліктерді
ИСО 8402-86 қанағаттандыруға қабілет береді.
Тауар сапасының бірыңғай көрсеткіштері
4 сурет - тауар сапасының бірыңғай көрсеткіштері
Сатып алушы үшін сапалы тауар жоғары кластың тауары ғана емес. Бұл
мақсатты топтың қажеттіліктерін қамсыздандыратын жәй тауар болып табылады.
Сол себептен әлемдік кеңістікте сапаның анықтамасы келесідей: Сапа бұл
тауардың қасиеттері мен сипаттарының жинағы сатып алушының қажеттіліктері
мен күтімдерінің жиынтығына сәйкес келуін айтамыз (Groocock, 1986).
Сондықтан, сапаны толық бағалау бір бағалық деңгейде бірдей қажеттіліктерді
қанағаттандырғанда ғана болады. Сатып алушыны қанағаттандыру бұл оның
тауардан күтілетін күтімдерін және оның нақты мүмкіндіктерін қабылдау
арасындағы сәйкестілік деңгейінің қызметі болып табылады. Яғни, сатып алушы
өзінің жеке қажеттіліктеріне жауап беретін тауардың жетілу деңгейін талап
ету арқылы өктемдік етеді. Сапаны басқару мақсатты топ жағынан сатып алуға
деген күтімдерді және мотивацияларды жақсы білуді қажет етеді. Сондықтан,
барлық регламентация мен стандартизация кезінде сапа – салыстырмалы түсінік
болып табылады. Нарықта әрбір сегмент үшін өзіндік сапа түсінігі бар, ал
регламенттер мен стандарттар оның шегіне сай келеді. Бұл дегеніміз әрбір
күтілетін сапаның деңгейіне және бағаның диапазонына түрлі пайдалалар
жинағы сәйкес келеді. Сол себептен Қазақстан Республикасында сапаның
деңгейлерімен жұмыс істеу үшін келесі берілгендерді ұсынуға болады:
тауардың функционалдық сәйкестігі, яғни тауардың өзінің негізгі қызметін
дұрыс атқару қабілетін айтамыз;
қосымша функциялар, яғни қандай-да бір қосымша қажеттіліктерді
қанағаттандыра алатын тауардың кеңейтілген мүмкіндіктері;
регламенттеуге және стандарттарға сәйкес келу, яғни тек Қазақстанда ғана
емес, сондай-ақ әлемдік қауымдастықтағы жетілген деңгейдегі нормаларды
сақтау;
-сенімділік, яғни берілген мерзімдегі жұмыстағы кемшіліктердің болмауы;
-өмірлік, яғни қызмет етудің пайдалы мерзімінің болуы;
- сервис, яғни сату кезінде, сатудан кейінгі және сатуға дейінгі
қамтамасыз ететілетін жылдамдық және тиімділік аралығы;
әсемділік дизайн, түр, түс, дәм және басқа да органолептикалық қасиеттер
секілді;
өндіруші бағалауының сапасы, яғни беделділік, имидж, марка және т.б.
тұтыну бағасының төмен шегінің сәйкестілігі, яғни жасалған нормалар мен
регламентациялар деңгейінде бағадан басқа тауарды қолдану және жөндеуге
кететін шығындарды сатып алуының болуы.
Сондықтан, сапаның негізгі көрсеткіші болып тұтынушыларды тауармен
қанағаттандыру деңгейі табылады. Жалпы, сапаның деңгейін көтеру мәселесі
ретінде халықты бұл тауар арқылы жеке қажеттіліктерді қанағаттандыру
деңгейін көтеру болып табылады. Тауар сапасының деңгейі өндірушінің нарыққа
және сатып алушының сұранысына бейімделудің әлеуметтік көрсеткіші болып
табылады. Тауар сапасының деңгейден деңгейге өтуі кәсіпорынның сатып алушы
жағдайларына бейімделу деңгейін көрсетеді.
Белгілі француз маркетологы Жан-Жак Ламбен сапаны берілген нарықта
сатылатын әр өндірілген тауардың белгілі жетілу деңгейі деп сипаттайды.
Ресей экономистері Д.С, Львов и Ю.Азыков сапаны тұтыну жағдайларындағы
нақты қажеттілікке сәйкес келу деңгейін анықтайтын көрсеткіштердің жиынтығы
ретінде қарастырады. AJL Боярский, В.И. Сиськов, Д.С. Львов, В.И. Седов,
П.М. Рабинович, Г.И. Кузнецов жұмыстарында сапа қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру деңгейі, сатып алушының сұраныстарын қанағаттандыру
деңгейі, өнімнің көрсеткіштеріне және оны тұтыну жағдайына сәйкес келу,
нарықтағы бәсекелестікке сәйкес келу ретінде қарастырылады. Сапа
категориясын тұтынушылық сипат және мемлекеттің қауіпсіздігін, халықтың
өмір сүруін қамсыздандыру үшін оларды сақтау қажеттілігін анықтайтын
көрсеткіштердің жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Мұндай сапаның көлемді
анықтамасы белгілі нарықтың қызмет етуінің экономикалық жағдайларына
байланысты сапа категориясын анықтауды талап етеді.
Халықтың төмен сатып алу қабілеті бар Қазақстандық нарық үшін сапа,
біздің ойымызша, халықтың денсаулығы мен қызығушылықтарын қорғау
мақсатымен мемлекеттің талаптарына сәйкес келетін төменгі деңгейді
анықтайтын тұтынушылық көрсеткіштердің жиынтығы ретінде қарастырылуы қажет.
Толық бәсекелестік нарық құрылғанша сапаға берілген әдістеме өзгеруі
мүмкін. Сонда да, мемлекет жағынан өз тұтынушының денсаулығы мен
қауіпсіздігін әлеуметтік қорғау қажеттілігі Қазақстанның нарыққа өту
кезеңінде уақытша құбылыс болмау керек, мемлекеттің тұрақты қызмет ететін
функциясы болуы керек.
Бұрынғы Кеңес Одағы кезінде бұл функция қатаң түрде орындалған және ОТК
жүйесі арқылы нарыққа шығатын тауарды бақылау түрінде нәтижені алуға
бағытталған. Шетел елдерінің тәжірибесі көрсеткендей, мұндай түрде сапаны
бақылау нарық жағдайында мүмкін емес. Дамыған нарықтық экономикасы бар
барлық мемлекеттер белгілі көрсеткіштерді және минималды нормаларды
жасайды. Сол себептен, тұтынушыларды қорғау талаптарын ескеру арқылы
Қазақстанның нарығында құрылуы қажет тұтынушылық стандарттарға тауардың
сәйкес болуы республикада сапаны анықтаудың негізгі принципі болуы керек.
Нарыққа келген сатып алушы анау немесе басқа тауарды ұнатып, өзінің
таңдауын жасайды. Егер нарық бәсекеге қабілетті болса, онда тауарды таңдау
және бағалау негізі болып баға-сапа-қызмет көрсету табылады. Баға
тұрақтылығы мен халықтың сатып алушылық қабілеті жағдайында сапа негізгі
тұтынушылық сипат ретінде көрінеді, сондықтан өндірушінің алдында өнімнің
сапасын басқару қажеттілігінің проблемасы тұр. Басқару институт ретінде
барлық деңгейлерді (кәсіпорынды, аймақты, мемлекетті басқару) және
басқарушыларды қамтиды. Басқару түсінігі кең мағынада белгілі мақсатқа
жету үшін көптеген мүмкіндіктерден таңдап алынған әсер етулер мен
ықпалдардың жиынтығы болып табылады. Нарықтық бәсекеге қабілеттілікке жету
үшін сапаны көтеру оның барлық фазалары үшін белгілі басқаруды талап етеді:
жоспарлау – шешімді қабылдау – шешімді жүзеге асыру – бақылау. Сондықтан,
сапаны көтеру қажеттілігін процесс, оны ұйымдастыру және барлық
деңгейлердегі басқарушылардың позициясы ретінде қарастыруға болады.
Процесс ретіндегі сапаны басқару тауардың өндірісі мен өтімділігін ғана
қамтымайды, сонымен бірге елдің экологиялық және экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін мемлекет жағынан тауардың сапасын бақылауды қамтиды.
Айналымдағы тауар сапасын басқару концепциясы нарық пен тұтынушыға
деген бетбұрыс болып табылады. Жоғары сапа кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін көтеру ғана емес, сонымен қатар бұл кәсіпорынды басқару
сұрақтарын жақсы шешуді білдіреді. Сапа тұтынушының сенімін иемденуге
мүмкіндік береді, яғни маркетингтің негізгі қызметін – тұтынудың стилін
құрастыру болып табылады. Бірақ, сапаны басқару процесінде өндіруші мен
тұтынушыда сапаға деген әртүрлі қарым-қатынас пайда болады. Өндіруші үшін
сапалы тауар болып нарықта өтетін тауар табылады. Тұтынушы үшін сапалы
тауар болып сатып алуға болатын тауар табылады. Сондықтан, халықтың сатып
алу қабілетінің төмендеуі өндірушілердің төмен сапалы тауарды шығаруға
мүмкіндік беретін сапалы тауарды шығару үшін шығындарды азайтуға әкеледі.
Ал, сатып алушылар өнімде жоқ тұтынушылық сипаттарды толықтыра алады.
Сонымен, өндірушінің сапасы деген түсінік мемлекет жағынан бақылаусыз
ішкі нарықтағы тауардың бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуінде көрінуі
мүмкін (5 сурет).
А - өндірушілердің көзқарастары жағынан өнімнің сапасын құрайтын
сипаттардың жиынтығы;
В – тұтынушылардың көзқарастары жағынан өнімнің сапасын құрайтын
сипаттардың жиынтығы (В - Bt + Bj);
Bj - өнімде бар сипаттар (А мен В қиылысқан жері);
В2 - өнімде жоқ сипаттар, бірақ тұтынушымен енгізілетіндер
(A-Bt) - өнімде бар, бірақ тұтынушымен байқалмаған сипаттар.
Нарықта жетістікке жету үшін өнім сапасының жоғары техникалық
деңгейінің болуы міндетті емес. Кейде әлемдік үлгідегі өнім белгілі нарықта
өтілмейді және керісінше, егер маркетинг сапалы емес тауардың бейнесін
жоғары сапалы бейнеге ауыстырса, онда бұл тауар үлкен сұранысқа ие
болады.
5 сурет - сапа маркетингтік түсінік және менеджментті ұйымдастыру негізі
ретінде.
Бәсекеге қабілетті кәсіпкер бұл ақиқатты түсінеді және маркетингтің
барлық құралдарын пайдаланып, тауардың сатып алушы үшін қандай маңызы бар
екеніне екпін жасайды. Сапаны талап ету тек тауарға ғана емес, сонымен
қатар нарықтық экономикадағы барлық жұмыстар мен қызметтерге тиісті болып
табылады. Тұтынушы үшін тауар тек өнім ғана емес, қызмет те болып табылады.
Қазір Қазақстанға коммерциялық ғана емес, сонымен бірге әкімшілік-
басқарушылық, консалтингтік және қызметтердің басқа түрлері кіретін
кеңейтілген қызмет нарығы тән болып келеді. Қызметтердің де сапасы болады,
бірақ оларды бақылау қиын, өйткені олар уақытта ерітіліп кетеді (6 сурет).
Сонда да, республиканың тұтынушылық нарығына көрсетілетін қызметтердің
сапасын анықтайтын факторлары бола алатын белгілі өлшемдердің жинағын
ұсынуға болады:
1. Берілген нақты қызметті көрсету үшін белгілі білімдері және
дағдылары бар фирма қызметкерлерінің компетенттілігі.
2. Фирманың өзіне алынған міндеттемелерді орындайтындығына тұтынушының
ішкі сенімінен көрінетін сенімділік.
3. Қызметкерлердің клиенттің сұранымдарына жауап беруге әрдайым және
барлық жерде дайын болуларынан, адалдықтарынан көрінетін қайырымдылық.
4. Тек қызметкерге ғана емес, сондай-ақ әр басқарушыға физикалық,
психологиялық мүмкіндіктің болуы. Қызметкермен байланыс жеңіл және жағымды
болуы керек.
5. Қызметкерлердің клиенттер позициясында тұра алуға, олардың
ерекшеліктерін түсінуге және оларға бейімделе алуларынан көрінетін түсінік.
6. Өз уақытысында және клиентке түсінікті тілде ақпаратты ала алатын
коммуникацияның мерзімдерін қамтамасыз ету және коммуникабелді болу.
7. Фирманың беделдігімен, адалдығымен, клиентпен байсалды қатынасына
кепілдік берумен анықталатын сенімділік.
8. Қауіпсіздік: клиенттер тәуекелдіктен (физикалық, қаржылық, моралдық)
сақтануы қажет.
9. Түсіністігі, сыпайгершілігі, сыйластығы, ықыласы.
10. Қызметтердің атқарылуы, яғни олардың материалды түрде расталуы.
Жоғарыда көрсетілгендер қызмет сапасының нормасы болуы қажет. Егер де
коммерциялық қызметтер нарық жағдайында фирманың өзімен іске асырылса, онда
мемлекеттік қызметкерлер үшін берілген сапа көрсеткіштерінің тізімі
міндетті, бақыланатын норма болуы керек. Олардың біреуі болмаса,
мемлекеттік аппараттың қызметкерлері түрлі деңгейдегі мемлекеттің
әкімшілігінде жұмыс істеу мүмкіндігінен айырылуы қажет және жаңа
қызметкерлермен ауыстырылуы керек.
Сонымен, сапаның теориялық негіздерін білу келесі қорытынды жасауға
мүмкіндік береді:
Сапа категориясы толыққанды нарықтың жұмыс істеуінің негізгі шарттарының
бірі болып табылады және нарықтың белгілі түрінің қызмет етуінің
тұтынушылық артықшылығын көрсетеді.
Кәсіпорынның нарық жағдайында өмір сүруі үшін өндірілетін тауарлардың,
жұмыстардың, қызметтердің сапасын көтеру бойынша тұрақты жұмыс қажет
етіледі.
Нарық жағдайына бейімделу үшін өндірушілер тек сапаға, өндіріс жағдайына
ұмтылу ғана емес, сонымен қатар берілген тауарға тұтынушылық сұраныстың
болуымен байланысты сапаның көрсетілуіне ұмтылуы қажет.
Тауар сапасының деңгейі жоғары болған сайын, өндірушілердің әртүрлі нарықта
және мемлекеттегі түрлі экономикалық, саяси және әлеуметтік жағдайында
максималды пайда ала отырып, өзі үшін үлкен тиімділікпен жұмыс істеу
мүмкіндіктері көп болады.
Сапа тұтынушының сенімін иемденуге мүмкіндік береді, яғни
маркетингтің негізгі қызметін – тұтынудың стилін құрастыру болып табылады.
Бірақ, сапаны басқару процесінде өндіруші мен тұтынушыда сапаға деген
әртүрлі қарым-қатынас пайда болады. Өндіруші үшін сапалы тауар болып
нарықта өтетін тауар табылады. Тұтынушы үшін сапалы тауар болып сатып алуға
болатын тауар табылады.
қызметті сезіну
қызметті сезінбеу
6 сурет - қызметтің сапасын қабылдау
1.2. Экономиканың сапа деңгейіне әсер ететін факторлар және механизмдер
Сапаның рөлі мен мәні өндіріс технологиясы және адамның
қажеттіліктерінің дамуы арқасында үнемі өсіп жатыр. Мәдениет пен білім беру
деңгейінің өсуі әр күн сайын тұтынушыларды өте талғампаз және міншіл болуға
әкеледі.
Бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етуде ХХ ғ. 80 жылдары сапаға деген
талаптар маңызды болып табылды. 80 пайыздан астам сатып алушылар өнімді
әлемдік нарықтан ала отырып, бағаға қарағанда сапаға артықшылық береді.
Тәжірибе көрсеткендей, сапаға кеткен шығындар жалпы өндірістік шығындардың
15-25 % төмен болмауы керек.
Өнімнің сапасымен несиелеу, инвестициялар, жеңілдіктерді беру
мүмкіндіктері байланысты. Мысалы, Еуропаның бірқатар елдерінде тауардың
сапа сертификатынсыз нарыққа жіберілмеуі туралы заң бар және
сертификатталынбаған тауарлар екі есе арзанырақ сатылуы қажет.
Сапамен байланысты ұйымдастырушылық-экономикалық және техникалық
проблемалар зерттеудің пәні болды және оларды шешу жолдары ғылымның
саласына айналды.
АҚШ-тың 80 жылдардағы үлкен соғысы. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
жаһандық экономикада АҚШ-тың үстемділігі нығайтылды. Американдық тәжірибе
зерттелген және бүкіл дүние жүзінде қабылданған. 1953 жылы ағылшын
мамандары АҚШ-та өндірісті ұйымдастыруға зерттеу жүргізген. Бірақ, сапаны
басқару аумағында олар үнемді статистикалық бақылау қолданып жатқанын
айтқан[1]. Американдық кәсіпорындар таңдамалы қабылдауыш бақылау қолдаған,
жарамды өнімнің 98%-не ғана рұқсат етілген. Ақауы бар өнімдер
тұтынушылардың талаптары бойынша ақысыз ауыстырылған.
Еуропа елдері экономикасының ғылыми-техникалық дамуы және өсуімен,
жапондық ғажаптың пайда болуымен байланысты алдыңғы қатарлы кәсіпорындар
кемшіліктері бар өнімдерді ауыстыру және тіркеумен қанағаттандырылуын
тоқтатты. Сапаны басқарудың кешенді жүйесін қалыптастыру басталды. Бұл
жүйелер тарай бастағанда нарық сапаның бағадан маңыздырақ екенін
мойындады. Нәтижесінде американдық бизнес 70-80 жылдары жоғары сапалы
тауарларды нарыққа төмен бағалармен ұсынған жапон және еуропалық фирмалар
жағынан қатаң бәсекелестікке ұшыраған.
Кейінірек, 1987 жылы сапа бойынша ең танымал американдық мамандардың
бірі Д. X. Харрингтон бұл кезең туралы былай деп жазды:
80 жылдардағы үлкен соғыс әскери әрекет емес, ол өнеркәсіптік соғыс
және оның бастаушысы ретінде бүкіл әлемдегі тұтынушылар болып табылды.
Американдық өнеркәсіпке тек Жапония жағынан ғана емес, сондай-ақ бүкіл Азия
мен Еуропа жағынан да шабуыл жасауда. Көптеген тауарлардың түрлері бойынша
кемелдену деңгейі АҚШ –пен анықталмайды.
Үлкен қақтығыс біздің еліміздегі құндылықтар жүйесіне таралған сал
ауруына қарсы жүргізіледі. Бұл сал ауруы маған бәрібір немесе одан да
жаман болар еді секілді қатынаспен сипатталады. Қызықпаушылық мәнсіздікке
әкеледі. Бұл қызықпаушылықтың өсуі бүкіл Құрама Штатын қамтуда және онымен
күресу керек, өйткені өнімнің, қызмет пен еңбек өмірінің сапасы 90 жылдары
бәсекеге қабілетті деңгейге жету қажет.
Президент Р. Рейган Хьюлетт-Паккард компанияның президентіне Дж. А.
Янгқа ішкі және сыртқы нарықтағы американдық өнеркәсіптің бәсекеге
қабілеттілігін көтеру жолдарын іздестірумен айналысатын топты басқаруды
ұсынған. Президентке және оның кабинетіне деген есебінде Янг былай деген:
Американдық өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігі әлемдік нарықта соңғы екі
онжылдықта байқалған. Төмен түсіп кетуді сыртқы сауда дефициті, өнімді
сатуда әлемдік нарық үлесінің қысқартылуы, біздің өндірістік саламыздың
пайдасының төмендетілуі, еңбек өнімділігінің жәй өсуі және нақты жалақы
өсімінің болмауы айғақтайды.
Өздерінің жұмыстарын жақсартуға бағытталған американдық
корпорациялардың еңбектері нәтижелері тұтынушылардың американдық өнімге
деген сенімді қалыптастыруға көмектесті. 1985 жылдың қазан айында Гэллап
институты сапаны бақылау бойынша Американдық қоғам (СБАҚ) үшін
тұтынушыларға сұрастырулар жүргізген. Бұл сұрастыру көрсеткендей,
тұтынушылардың 27 % ғана сапаның өсуіне сенім білдірмейді. Ол 1980 жылы
СБАҚ үшін жүргізілген сұрастырулармен салыстырғанда 250% өскенін
айғақтайды. 1985 жылдың сұрастырулардың нәтижелері бойынша сұрастырылған
тұтынушылардың тек 33% ғана шетел өнімдері сапа бойынша тең немесе
американдық өнімдерден жақсырақ (227% өскен) деп есептейді.[2]
ХХІ ғ. Ресейдің үлкен соғысы – бұл әскери әрекет емес, ол өнеркәсіптік
соғыс және оның бастаушысы ретінде Ресейдегі және бүкіл әлемдегі
тұтынушылар болып табылады. Ресейдің жағдайы Харрингтонпен сипатталған
кезеңдегі АҚШ-тың жағдайына ұқсас. Ресейлік шаруашылыққа, өнеркәсіпке АҚШ,
Жапония, Еуропа, Азияның жаңа индустриалды елдері жағынан шабуыл жасауда.
Көптеген ресейлік тауарлар мен қызметтер әлемдік нарықта бәсекеге түсе
алмайды. Ресейлік экспорт қысқартылуда.
Көптеген тауарлардың түрлеріне байланысты кемелдену деңгейі қазір
Ресеймен анықталмайды. Бұрын ХІХ-ХХ ғ. басында Батыс Еуропада орыс тауары
термині кең қолданылған, ол тауардың сапасын, кейбіреулердің қолы жететін
тауарды білдірген.
Айта кету керек, оқулықтарда берілген теріс пікірлер біздің елімізде
сапаны басқару аумағындағы зерттеулер мен жұмыстар Жапония, Еуропа мен АҚШ-
тың дамыған елдерінен айтарлықтай артта қалулары туралы айтылған.
Сапа аумағындағы зерттеулер мен жұмыстар біздің елімізде кеңінен және
жақсы жүргізілген[3]. Олар жеке бағыттар бойынша артта ғана қалмады,
сонымен бірге онжылдықта әлемдік деңгейді қуып жеткен. Бірақ тәжірибеде
сапаны басқарудың тиімді жүйесі әскери-өнеркәсіптік кешенінде - ӘӨК
құрылған және қолданылған.
ӘӨК өнеркәсіптің негізгі салаларының басым көпшілігін қамтыды. Оның
салаларында, кәсіпорындарында ескерген техникалық базасында азаматтық
бағыттағы өнім де өндірілген. Сол себептен, тұтынушылық нарық үшін
тауарларды әскери өндірістің қалдықтарын қайта өңдеу жолымен алған[4].
Сондай-ақ, экономиканың азаматтық саласындағы өндірісті ұйымдастыру,
техникалық база артта қалған болатын. Экономиканың азаматтық саласында
жұмыс істеген мамандар мен басқарушылар үшін 90 жылдарға дейін сапаны
басқару аумағында ӘӨК жетістіктеріне әлі қол жеткізілмеген, оларға көбінесе
қазір де қол жеткізілмеген.
ӘӨК-де сапаны басқару аумағындағы жетістіктер жаңа өнімді құру
бойынша зерттеулер мен әдіснамалар кезеңінде сапамен технологиялық
қамсыздандыру әдістері, бақылау картасын, автоматтандырылған, арнайы
мемлекеттік және салалық стандарттарды қолдану арқылы сапаны статистикалық
реттеу ретінде көрсетілген. Бұл жетістіктерге өнім сапасын басқарудың
кешендік жүйесін де - ӨСБКЖ, сонымен қатар кәсіпорындар мен жеке бөлімшелер
жұмыстарының сапасын басқарудың кешенді жүйесін, мердігерлермен жұмыс істеу
формалары мен әдістерін жатқызуға болады. Бұл әдіснамалар біздің елімізде
ӘӨК-нің салаларында жүзеге асырылған.
Әрине, нарықтық экономиканың жағдайларында сапаны басқарудағы
ұйымдастырушылық-экономикалық проблемалар көбінесе басқаша шешіледі, басқа
тиімді жолдар пайдаланылады. Бірақ та бұл аумақта жиналған тәжірибені және
отандық ғылымның потенциалын қолдану өте пайдалы.
Сапаға деген жапондық әдісті анықтауға келетін болсақ. Нарықтық
экономикасы бар дамушы елдердің ішінен сапаның проблемасын қазіргі деңгейде
түсіну маңыздылығы ең алдымен Жапонияда болды. Жапониядағы сапа үшін
қимылдарды қалаушылардың бірі профессор Каору Исикаваның айтуынша, сапаға
үнемдемеу керек, себебі сапаның өзі үнемділік болып табылады[5].
Сапаның проблемасын Жапонияда шешу сәтті болды. Сапаны басқаруды
мемлекеттік саясаттың қатарына қойды. Негізгі бағыт ретінде жұмыс орнында
сапаны бақылаушыларымен әрекет ететін қызметкерлерді, орындаушыларды сапаны
қамтамасыз ету бойынша іс-әрекетке қатыстыру болып табылады. Жапонияда
күрделі статистикалық әдістерді қызметкерлерге түсінікті етіп істеген және
ең негізгісі, қызметкерлерді сапаның проблемасы – бұл әр жапондықтың
проблемасы деп сендірген.
Сапаны басқару моделі құрылған, онда сапаны жалпы бақылау
кәсіпорындарда сапаны қамтамасыз етудің біртекті процесі ретінде
көрсетілген, бұл процесс бірінші сызықтың президентінен қызметкерлерге
дейінгі оның барлық персоналымен жүзеге асырылады.
1967 жылы жасалған сапаны басқару бойынша жапондық жүйесінің
ерекшеліктері бүкіл әлемде және қазіргі кезде негізгі болып табылады[6]: 1)
сапаны фирманың деңгейінде басқару, оған барлық қызметкерлердің мүше болуы;
2) сапаны басқару саласында кадрлардың біліктіліктерін көтеру және даярлау;
3) сапа үйірмесінің қызметі; 4) сапаны басқару бойынша қызметті бақылау
және бағалау; 5) статистикалық әдістерді қолдану; 6) сапаны бақылау
бойынша жалпы ұлттық бағдарлама.
Сапаны басқару бойынша жапондық жүйесінің ерекшеліктері туралы барлық
елдерде оқытылып жатыр. Айта кету керек, Жапонияда көптеген кәсіпорындардың
персоналы жоғары білікті, қызметкерлері жоғары математиканың, басқа да
пәндердің негіздерін біледі. Мұндай жоғары технологиялық тәртібі бар
компетенцияның деңгейі сапаның өте жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
Сапаны басқарудың әкімшілік және экономикалық әдістемелеріне келетін
болсақ. Сапаны басқару бойынша әдіснамалардың барлық көптүрлілігін екі
негізгі бағыттарға бөлуге болады.
Әкімшілік әдістеме. Шығарылатын өнімнің сапасын 100% дейін көтеру
көзделіп жатыр. Өнімнің сапасын өнімнің, бұйымның өмірлік циклы кезеңдері
бойынша бөліндер.
Өнімнің өмірлік циклы[7] өндірісті, пайдалануды және тұтынуды қамтитын
маркетингтік зерттеулерден және зерттемелерден басталады. Кемшіліктердің
пайда болуына әсер ететін операциялар мен кезеңдер анықталады және
зерттеледі. Кемшіліктердің барлық түрлері үшін кемшіліктердің пайда болуын
алдын-алу бойынша және сапаны 100%-ке дейін жеткізу шаралары ұсынылған.
Әкімшілік әдістеме кезінде ақаулықтың болуы түрлі жолмен жоюға қажетті
төтенше жағдай ретінде қарастырылады.
Сапаның проблемасына деген экономикалық әдістеме таза экономикалық
көзқарасқа негізделген. Кемшіліктердің пайда болуын алдын-алу бойынша жұмыс
осылай жүргізіледі, бірақ өнім сапасының есептік деңгейі оны жүзеге
асырудың экономикалық жөнді көлеміне байланысты болады.
Сапаны қамтамасыз етуге салынған ақша жұмыстың бастапқы кезеңінде
көптеген пайда әкелу мүмкін. Сапаны қамтамасыз етуге кеткен шығынның өсуі
сәйкесінше салынған ақшаның қайтарымын төмендетеді. Үлкен шығын кезінде
бөлінген қаржы аз қайтарымды береді.
Бұл экономикалық әдістеменің шегі сапаның тиімді деңгейін таңдап алуға
мүмкіндік береді. Ақаулықты және өндіріс пен қолданысқа енгізу процесі
кезінде жеке өнімдердің кемшіліктерін шарасыз шығындарға жатқызады.
Сапаны әкімшілік басқару тарихи тұрғыдан бұрын басталды.
Технологиялардың дамуына, ғылымдандырылған өндірістердің пайда болуына
байланысты сапаны қамтамасыз етуге кеткен шығынды одан күтілетін
тиімділікпен салыстыра бастады. Сапа түсінігі экономикалық категорияға
ауыса бастады. Бұл сапаны әкімшілік басқару концепциясынан, басқалар қате
ойлағандай, бас тарту емес[8]. Әкімшілік басқару концепциясының көптеген
қағидалары негізгі болып қалуда. Бірақ олар экономикалық мазмұнмен
жетілдірілген.
Технологиялар эволюциясының кезеңдері[9]. Қазіргі технологиялар
эволюциясының бірінші кезеңі жаңалықтарды енгізудің технологиялық кешеннің
пайда болуымен және таралуымен сипатталады. Бұл кешеннің жаңалықтарын
енгізу адамнан техникаға табиғи ортаға тікелей әсер ету қызметі берілген –
еңбектің заты. Бұрынғыларға қарағанда, көліктің құралы ретінде өңдейтін
және өлшейтін құралдар, жабдықтар, механизмдер құрылған және таралған.
Екінші кезең жаңалықтарды енгізудің энергетикалық кешеннің таралуымен
байланысты. Бұл кешеннің жаңалықтарын енгізу адамнан техникаға
технологиялық әсер етулерді энергетикалық қамсыздандыру қызметін берген.
Жаңалықтарды енгізудің энергетикалық кешенінің таралуы және пайда болу
нәтижесі – бұл индустриялық дамуға өткенде автоматтандырылған көлікті
қолдану болып табылады.
Технологиялық дамудың үшінші кезеңі адамнан техникаға процестерді
басқару қызметін беретін жаңалықтарды енгізу бойынша басқару кешенінің
таралуы және пайда болуымен көрсетілген. Кешеннің таралуы басқарудың
автоматтандырылған жүйесінің автоматтандырылған көліктерін, ақпараттық
технологияларды пайдаланумен, индустриалдық дамудан постиндустриалдық
дамуға өтумен сипатталады.
Технологиялық жаңалықтарды енгізудің кешендері индустриалдық дамуынан
бастап адаммен басқарылатын көліктерді, кейін тасымалдау пәнімен
ерекшелінетін автоматтандырылған көліктерін қамтыған. Бастапқыда ол зат
болды, сосын затқа энергия мен ақпарат қосылған. Сондықтан заттарды
тасымалдайтын көліктер (ЗК), энергияны тасымалдайтын көліктер (ЭК),
ақпаратты тасымалдайтын көліктер (АК) пайда болды және таралған.
Кейін олардың орындарына заттарды өңдейтін автоматтар (ЗА) және
энергияны өңдейтін автоматтар (ЭА), ақпаратты өңдейтін автоматтар (АА) келе
бастады.
Адамның техникаға беретін қызметтердің көп болуы адамның өндірістік
жүйелерде алатын рөлін ұлғайтқан, себебі адам арқылы өте негізгі және
күрделі қызметтер беріледі. Адамның қызметтері көбінесе басқару саласында
жиналған.
Технологиялық укладтар. Технологиялар эволюциясы процесінде
жаңалықтардың енгізілуін таратуда циклдық және кешендік сипат бар, ол
біріккен технологияларды, сондай-ақ өндіріс пен басқаруды ұйымдастыру
формаларды қолданатын аумақта технологиялық укладтардың тұйық өңдеуші
контурлық формасын экономикаға әкеледі[10]. Дамушы елдердің экономикасында
өмірлік цикл укладының ұзақтығы Кондратьевтің үш циклына сәйкес келеді,
экономикада бір уақытта үш уклад[11] қызмет етеді.
Еңбек өнімділігі бойынша әлемдік экономикада үстемдік ететін еледердегі
технологиялық укладтардың және техникалық жаңалықтарды енгізу кешендерінің
таралу кезеңдерінің орташа бағалары 2 кестеде берілген.
Бірінші технологиялық уклад заттарды тасымалдайтын көліктің негізгі
элементі болып табылатын қайта өндірілетін контур ретінде көрінеді;
екіншісінде заттарды және энергияны тасымалдайтын көліктердің кешені
негізгі рөл ойнайды; үшіншісінде – заттарды, энергия мен ақпаратты өңдейтін
көліктердің кешені.
Төртінші технологиялық уклад — заттарды тасымалдайтын көліктердің
орнына автоматтандырылған көліктер – автоматтар болған кешеннің қайта
өндірілетін контуры болып табылады. Бесінші уклад – бұл заттарды және
энергияны тасымалдайтын автоматтар және ақпаратты өңдейтін көліктер үшін
кешеннің контуры, алтыншысы - заттарды, энергия мен ақпаратты өңдейтін
автоматтар кешенінің контуры.
Техниканың төртінші укладының өкілдері болып массалық өндірісте
қолданылатын және жаңа өнімді шығаруға өткенде адамның қатысуын қажет
ететін автоматтандырылған сызықтар болып табылады. Бесінші укладтың
өкілдері ретінде иілімді автоматтандырылған өндірістер болып табылады, ол
компьютерлік жүйені басқара отырып, көптеген азық-түліктерді адамның
қатысуынсыз өндіруге мүмкіндік береді.
Сапаны қамтамасыз етуге салынған ақша жұмыстың бастапқы
кезеңінде көптеген пайда әкелу мүмкін. Сапаны қамтамасыз етуге кеткен
шығынның өсуі сәйкесінше салынған ақшаның қайтарымын төмендетеді. Үлкен
шығын кезінде бөлінген қаржы аз қайтарымды береді. Ақаулықты және өндіріс
пен қолданысқа енгізу процесі кезінде жеке өнімдердің кемшіліктерін шарасыз
шығындарға жатқызады.
2 кесте - еңбек өнімділігі бойынша әлемдік экономикада үстемдік ететін
еледердегі технологиялық укладтардың және техникалық жаңалықтарды енгізу
кешендерінің таралу кезеңдері
Укладтардың номерлері 1 2
Зерттеулер мен 1—6 60—80
зерттемелер
Өндіріс 40-45 5—10
Қолдануға дейін жеткізу 5—15 20—30
Пайдалану 40—54 15—25
Мысалы, мына түрлі американдық компаниялар АТТ, Эйвон, Корпинг
Гласе, Дженерал Моторз, Хьюлетт-Паккард, ИБМ, Полароид сапаны
басқару аумағында оларға бірдей он негізгі бағыттарды жасаған[15]:
1. Жоғары буын басқарушының қызығушылығына жету.
2. Сапаны жақсарту бойынша басқарушы кеңесті құру.
3. Бүкіл басқарушы құрамды тарту.
4.Сапаны жоғарылатуда ұжымдық мүшелілікті қамтамасыз ету.
5. Сапаны жоғарылатуда жеке мүшелілікті қамтамасыз ету.
6. Жүйелерді жетілдірту, процестерді реттеудің топтарын құру.
7. Сапа үшін күреске мердігерлерді тарту.
8. Басқару жүйесі қызмет етуінің сапасын қамтамасыз ету шаралары.
9. Жұмысты жақсартудың қысқа мерзімдік жоспарлары және ұзақ мерзімді
стратегиясы.
10. Еңбекті қадірлеу жүйесін құру.
Бұл бағыттар сапаны басқарудың ұйымдастырушылық-экономикалық
негіздердің мәнін көрсетеді.
1.3. Экономиканың сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау әдістері
Эконономиканың сапасын сипаттайтын көрсеткіштер сапаның қандай деңгейде
екенін көрсетеді. Сондықтан осы көрсеткіштер арқылы сапаның анықтау
әдістерін де қолдануға болады.
Квалиметрия тауар мен қызмет сапасын өлшеу туралы ғылым болып табылады.
Сапа көрсеткіштерін анықтайтын инструментальды и эксперттік әдістер бар.
Инструментальды әдістер арнайы аппараттың физикалық тиімділіктеріне
және оларды қолдануға негізделген. Автоматтандырылған, механикаландырылған
және қолға үйрету әдістері бар. Автоматтандырылған әдістер өте объективті
және нақты болып табылады.
Эксперттік әдістер физикалық құбылыс ашылмаған немесе қолдануға қиын
жерде пайдаланылады. Осы әдістің мысалы – фигуристтердің сапасын бағалау.
Эксперттік әдістің түрі ретінде адамның сезімтал органдарын қолдануға
негізделген органолептикалық әдіс болып табылады.
Әдетте, өлшеу – бұл бір өнімді басқамен салыстыру. Егер де нәтиже
теоретикалық жолмен алынса, онда бұл өлшеу емес, болжау болып табылады.
Салыстыру әдістері. Салыстырғанда үш шкаланы немесе әдістерді қолдануға
болады: деңгейлердің шкаласы; интервалдар шкаласы; байланыстардың шкаласы.
Деңгейлердің шкаласын Q деңгейінің өлшемімен қолданғанда Qi қалған
өлшемдері мына принцип бойынша салыстырылады:
.
Мысалы, мұздың еру температурасы Q = 0°С, өлшенген температура Qi
=50°С, сондықтан объекттің температурасы берілген деңгейден асады.
Тәртіп шкаласы бойынша өлшегенде өлшемнің нәтижесі ретінде шешім болып
табылады, мысалы, салыстыру объектілерінің тізбегі ретінде:
Тізбек эксперттердің бағалау нәтижесі болып табылады.
Байланыс шкаласы бойынша өлшегенде, ол әдетте физикалық өлшемдерді
(масса, ұзындық, қуаттылық) өлшегенде қолданылады, өлшемдер мына принцип
бойынша салыстырылады:
мұнда qi —өлшенген өлшем; Q — эталондық өлшем.
Сапаны анықтаудың әдістерінің бірі бұл эксперттік әдістер болып
табылады.
Сапаны бағалау үшін эксперттік әдісті қолданғанда тәртіп шкаласы жиі
пайдаланылады[16]. Салыстырудың сұрағы жақсы немесе жаман, көп немесе
аз принципі бойынша шешіледі. Қаншалықты жақсы немесе жаман туралы толық
ақпарат көбінесе қажет етілмейді.
Жұптық салыстыру. Тәртіп шкаласын немесе қатарды құрастырғанда
эксперттер жұптық салыстыру әдісін қолданады. 2 кестеде алты объектілерді
қатарға жұптық салыстыру жолмен тұрғызу мысалы келтірілген. Бұл объектті
нақты жолмен анықтаған бір эксперттің жұмыс нәтижесі болып табылады. Бір
объекттің басқаның алдында артықшылығы 1 деп белгіленген, басқа жағдай – 0.
Объектілер үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz